fantastisch!
Š Kris Verburgh / Houtekiet / Linkeroever Uitgevers nv 2010 Houtekiet, Katwilgweg 2, b-2050 Antwerpen info@houtekiet.com www.houtekiet.com www.krisverburgh.com Omslag Isabelle Van Laerhoven Illustraties Kris Verburgh, behalve p. 52: de illustratie bovenaan is van Ian Stewart, de volgende zijn van Mario Markus en Ingo Kusch Foto achterplat Sara Engels Zetwerk Intertext, Antwerpen isbn 978 90 5240 984 9 d 2007 4765 41 nur 917 Eerste druk september 2007 Zesde druk juni 2010 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission of the publisher
Kris Verburgh
Fantastisch! Over het universum in ons hoofd
Houtekiet Antwerpen / Amsterdam
Opgedragen aan mijn grootouders
inhoud
Inleiding 11 Een kleine bemerking 15 1. Binnen en buiten het heelal 17 Zo snel als het licht 18 Overal sterren! 19 Het heelal achter de horizon 22 Iets veel groters dan het universum 23 Niet een, maar vele 26 2. Van oerknal tot heelal 31 Een gratis heelal 32 Een universele hyperbol 34 Een klein intermezzo tussen het ontstaan van het heelal om uit te leggen wat deeltjes eigenlijk zijn 37 Licht in de duisternis 39 Sterrenstof 41 3. De aarde wordt groen 45 Meer dan toeval alleen 48 Van bacterie tot kwal 54 Een explosie van leven 59
Koud vlees en warm bloed 63 Het ontstaan van de wandelende breinen 68 4. Evolutie ontleed 75 De wispelturige natuur 77 Tussensoorten en evolutionaire ladders 79 De keizerlijke bacteriën 82 Evoluerend dna 86 Waartoe eiwitten in staat zijn 91 Goede en slechte mutaties 95 5. Muizenvallen en zweepstaarten 99 Intelligent design 101 Niet-reduceerbare complexiteit 102 Ogen, vleugels en gehoorbeentjes 104 Stupid design 106 Wonderen in elke cel 110 Intuïtie en complexe bacteriën 115 6. Genen, gevoelens en gedrag 121 Van gen tot gedrag 122 Depressie, angst en pratende zenuwcellen 125 Nog meer chemie 129 Bloeiende genetica 132 Nature or nurture? 133 De eerste wet: Alle menselijke gedragskenmerken zijn erfelijk 135 De tweede wet: Het effect van in hetzelfde gezin te worden grootgebracht, is kleiner dan het effect van de genen 140 De derde wet: Een substantieel deel van de variatie in complexe menselijke gedragskenmerken wordt niet verklaard door de effecten van genen of gezinnen 141 Aandacht en verwaarlozing 144 Lang leve de ouders! 146 Omgeving beter bekeken 148 Het beschreven blad 149 Evolutieleer voor politici? 153
7. Waarom we zijn zoals we zijn 157 Het ontstaan van intelligentie 158 Het ontstaan van emoties 163 Zaad, eieren en zeeolifanten 167 Waarom agressie bestaat 171 Liegen en bedriegen 174 Ontrouw 179 Inactieve amygdala’s en jeugdtrauma’s 183 Beschaving, geweld en beterschap 186 8. De verheven mens 191 Taal 192 Cultuur 203 Pronken met intelligentie 205 Humor 210 Creativiteit 217 Seksuele kunst? 219 Kunstzinnige vrouwen en mannen 220 Mannelijke en vrouwelijke intelligentie 223 Menselijke schoonheid 224 Waarom dingen mooi zijn 227 Muziek 234 Literatuur 237 Moraal 242 De complexiteit van moraliteit 250 De relativiteit van moraliteit 253 De vluchtige moraal 260 9. Hoe een brein werkt 263 Het zijn is het brein 264 Links en rechts 265 Plasticiteit 273 Te veel brein? 276 Waterballonnen 277 Elektriciteit in uw brein 281 Zout en leven 282 Zenuwimpulsen ontstaan dankzij ionen en eiwitten 286 Neuronen en qualia 292
10. Bewustzijn 297 Tijd vangen: Van moment tot herinnering 298 Synapsen en telekinese 304 Verslaafde hersenen 304 Het bewustzijn lamgelegd 311 Emoties en gevoelens 315 Zelfbewustzijn 323 Darwin in ieder van ons 325 Stromende tijd 328 11. Machinebreinen 333 Neurale netwerken 336 Darwins computers 338 Kunstzinnige machines 340 Koele processors en gevoelige breinen 346 Bits, bytes en de toekomst 348 Wiskunde en waarheid 349 Kwantumcomputers 351 ‘0’ en ‘1’ 352 Het dubbelspleetexperiment 356 Kwantumbewustzijn 361 Aanwijzingen voor kwantumbewustzijn? 363 Gödel opnieuw bekeken 370 Bewustzijn 372 12. Religie en spiritualiteit 375 Waarom we geloven 377 Na het ontstaan van het geloof 388 Seksuele selectie, fantasie en zelfbedrog 392 Het contextverhaal 399 De kosmologische pijler 402 De evolutionaire pijler 406 De neurologische pijler 412 Verdere bedenkingen over het contextverhaal 419 Verder kijken 432 Conclusie 435 Over meditatie en bijna-dood-ervaringen 437
13. Een mooie wereld 447 Leegte en goedheid zijn niet nutteloos 448 Kosmisch bewustzijn 451 De dood anders bekeken 453 Geluk en altijd maar meer 460 Het hier en nu: Over zin en het leven 462 Zelfkennis 462 Creativiteit 463 Spiritualiteit 465 Wetenschap en spiritualiteit: Opgaan in de wereld en het heelal 468 Verklarende woordenlijst 475 Bibliografie 497 Dankwoord 505 Register 507
inleiding
Wetenschap gaat niet alleen maar over leuke proefjes, grappige weetjes en kennis die slechts nuttig is voor mensen in witte jassen. Wetenschap is veel meer dan dat, want het is ook filosofie. Onderzoekers als Nicolaus Copernicus, Charles Darwin en Ramon y Cajal waren niet alleen goede wetenschappers, ze waren eigenlijk ook briljante filosofen. Ieder op zich veranderden ze onze kijk op de werkelijkheid. Copernicus toonde aan dat de aarde niet het middelpunt was van het universum, en dat onze planeet rondom de zon draaide en niet andersom. Opvolgers van Copernicus ontdekten dat de aarde een stofkorrel is die rondom een ster draait, waarvan er driehonderd miljard in onze melkweg bestaan en dat er nog honderden miljarden van die andere melkwegen zijn in een universum dat onbevattelijk groot is. Darwin beweerde dat de mens niet in een keer geschapen werd, maar gedurende vele miljoenen jaren evolutie is ontstaan. Niet alleen ons lichaam is het resultaat van deze evolutie, ook onze geest, hetgeen een onthullende ontdekking is. Cajal onderzocht de fysische basis van deze geest. Hij beschreef nauwkeurig hoe ons brein opgebouwd is uit honderd miljard hersencellen, die samen een netwerk van honderdduizend miljard verbindingen vormen waarin onze herinneringen verweven liggen, en waaruit gevoelens, dromen en ervaringen ontstaan. Copernicus, Darwin, Cajal en nog vele andere wetenschappers droegen ieder hun steen-
11
tje bij aan de menselijke kennis. Zo ontstond een prachtig kunstwerk, of een grote stenen pletwals, die alle mooie mysteries van de natuur kapotmaakt, althans volgens sommigen. Deze pletwals ontziet niets om de weg te effenen naar de zogenaamde waarheid. Die waarheid zou dan de wereld minder mooi maken: liefde is het resultaat van vonkende hersencellen en neurotransmitters. De sterren zijn niet meer de zielen van voorouders, maar zinderende gasbollen, en de verheven mens heeft verre aapachtige familie. Kennis en wetenschap maken echter de wereld er op hun eigen unieke manier mooier en boeiender op. Bovendien is wetenschap gedurende de laatste jaren in staat nieuw licht te werpen op vragen zoals: wat is goed en kwaad, waar komen we vandaan, waarom geloven we, wat zijn schoonheid en waarheid? Dit waren vragen die tien jaar geleden buiten het domein van de wetenschap hoorden, maar nu niet meer. De tijd dat wetenschap enkel maar het ‘hoe’ en niet het ‘waarom’ van de dingen beschreef, is ook voorbij. We gaan het in dit boek niet alleen maar hebben over vonkende hersencellen, neurotransmitters en zinderende gasbollen, maar ook over moraal, religie, de zin van het leven, geluk, spiritualiteit en creativiteit. Daarom is dit niet zozeer een wetenschappelijk boek. Het is een filosofisch en zelfs spiritueel boek. Een boek dat verhaalt over een periode van veertien miljard jaar. Het eerste gedeelte van Fantastisch! gaat over het allereerste begin; over de oerknal en de evolutie van het universum. Waar komt het heelal vandaan? En de sterren en planeten die erin huizen? Hoe groot is het universum? Vervolgens zoomen we in op één planeetje, met zijn blauwe oceanen waarin leven ontstond. Zo komen we bij het tweede gedeelte van dit boek terecht, dat over de opkomst en evolutie van het leven gaat. Over de evolutie van soorten, maar ook over de evolutie van de hersenen. En dus over het ontstaan van kunst, taal en humor. Vervolgens komen we terecht bij deel drie. Dat verhaalt over dat prachtig kunstwerk van die evolutie: ons brein. Wat zijn herinneringen? Hoe ontstaan gevoelens? Wat is ‘het ik’? En het laatste deel van dit boek gaat over religie, spiritualiteit en geluk.
12
Dit boek wil de plaats van de mens in dit heelal schetsen. Het is een synthese van een honderdtal boeken en nog meer artikelen die elk afzonderlijk een tipje van de sluier oplichten. Ik hoop dat na het lezen van dit boek het gordijn is weggerukt, en u op het toneel opnieuw de mensheid ziet staan, maar dan anders. Niet zieliger, eenzamer of zinlozer, maar zoveel mooier en boeiender. Hoewel u zult lezen over verre sterrenstelsels, lang geleden uitgestorven diersoorten en niet-menselijke computerbreinen, gaat dit boek vooral over u. Over een fascinerend wezen, zo complex, zo verfijnd met zijn taal, goden en creativiteit, zo gezegend met een bewustzijn. De mens is het prachtigste kunstwerk dat er bestaat, maar in dit boek zal het niet bemind en bezongen worden door te schrijven hoe de mens een soort van ex-dier zou zijn, een superieur wezen dat de natuur overstijgt omdat enkel dit wezen creatief en kunstzinnig is, en in staat is te streven naar waarheid en goedheid. Dat mag ons ego misschien wel strelen, maar in het licht van de laatste ontdekkingen is dit grootsprakerige onzin. Geen enkele verheven menselijke eigenschap overstijgt de natuur. Dit is een belangrijke ontdekking die de mensheid over zichzelf kan maken. We zullen ook spreken over wat schoonheid is, waarom we aan kunst doen, waar muziek en moraal vandaan komen. En waarom de mens als enige levensvorm op deze planeet in staat is steden, vliegtuigen en hersenscanners te bouwen. Dit boek is een hoopvol boek. Het wil niet de mensheid omlaag halen, maar wel al het andere leven omhoog. In de laatste hoofdstukken zal de mensheid op een andere manier de hemel ingeprezen worden, om echter tegelijkertijd ook een gevoel van nederigheid en ontzag op te roepen, en een vermogen om zichzelf te relativeren. We zullen aldus spreken over de oerknal die alles creĂŤerde, over het ontstaan van de zon en onze planeet, over de levensvormen die op aarde evolueerden tot wezens die in staat zijn om hun eigen verleden en toekomst te overpeinzen. We zullen ons kosmisch inzicht aanscherpen en trachten het grote geheel te overzien voor zover we dat kunnen bevatten. Om zo een antwoord te kunnen geven op de ultieme vraag: wat is een mens?
13
Dit is een ambitieuze onderneming. Kunnen we wel alles overzien en alles weten? De wiskundige Blaise Pascal zei dat, gezien we niet alles kunnen weten over iets, het beter is iets te weten over alles. Vandaar dit boek.
14
een kleine bemerking
Ik heb voor alle zekerheid deze kleine bemerking toegevoegd om misverstanden te voorkomen. Zo wordt in dit boek bijvoorbeeld besproken hoe hersencellen creativiteit kunnen genereren. Wat dan allemaal aan bod komt is uiteraard maar een deel van het verhaal, omdat het onderzoek naar deze vermogens nog maar heel recent is. Wat u leest zijn dus niet de enige en absolute verklaringen voor zo’n complex neurologisch vraagstuk als creativiteit. Wat deze inzichten wel aantonen is dat heel wat verheven eigenschappen van de mens toch producten kunnen zijn van de evolutie of knetterende zenuwcellen. Ze doen ons inzien dat er natuurlijke mechanismen kunnen bestaan die verklaren waarom mensen aan zulke prachtige vermogens als poëzie of het componeren van muziek kunnen doen, en dat deze vermogens toch nog kaderen in de evolutietheorie, neurologie of andere takken van de wetenschap. Dit werd enkele tientallen jaren geleden voor velen als onmogelijk geacht. Iets gelijkaardigs geldt ook wanneer we bijvoorbeeld spreken over het begin van het heelal. Daarin worden hypotheses geuit over wat de oerknal ontstak. We bespreken hier enkel theorieën, en we weten niet welke daarvan juist is, als de juiste theorie er al tussen zit. Ik haal deze theorieën echter aan om aan te tonen dat heelallen uit het niets kunnen ontstaan, en dit zonder
15
de natuurwetten te schenden. Of om het met de woorden van de natuurkundige Paul Davies te zeggen: ‘Als een plausibele wetenschappelijke theorie opgesteld kan worden die de oorsprong van het hele fysische universum kan verklaren, dan weten we tenminste dat een wetenschappelijke verklaring mogelijk is, of die theorie nu juist is of niet.’ Als we weten dat in theorie heelallen zichzelf kunnen creĂŤren, dan is dat een nieuw inzicht dat breekt met het duizenden jaren oude traditionele denken dat een heelal niet zomaar vanuit het niets kan ontstaan. Het is mijn bedoeling om de lezer zulke inzichten te verschaffen, en niet om de vele onderwerpen die in dit boek aan bod komen volledig te verklaren.
16