A Guide for Multitude by VASILIS KALISPERAKIS_FOTINI ADRIMI

ΕΝΑΣ Ο∆ΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ +PUBLIC HYBRIDS

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ Α∆ΡΙΜΗ ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΛΗΣΠΕΡΑΚΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΛΟΗΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 2012

PUBLIC HYBRIDS ΥΒΡ Ι∆ ΙΑ ∆ Η ΜΟΣΙΟΥ / Ι∆ ΙΩΤΙΚ Ο Υ

Ε Ν Α Σ Ο ∆ Η ΓΟ Σ Γ Ι Α ΤΟ Π Λ Η Θ Ο Σ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

MULTITUDE FONT

ΣΤΗΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΙ ΧΩΡΟΙ

ΜΕΘΟ∆ΟΣ

6 20

ΑΠΟ ΤΟ ∆ΗΜΟΣΙΟ / Ι∆ΙΩΤΙΚΟ ΣΤΟ ΚΟΙΝΟ + BUILT DIAGRAMS

PUBLIC HYBRIDS

MIXED PROGRAMS

ΠΛΑΤΦΟΡΜΕΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ

+5 ΣΤΙΓΜΕΣ ΠΕΡΙΕΡΓΗΣ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗΣ HOME THEATER XRAYS ΚΑΡΟΤΣΙΑ ΣΧΑΡΑΚΡΕΒΑΤΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΧΩΡΙΣ Ι∆ΙΟΤΗΤΕΣ

Β Ι Β Λ Ι ΟΓΡΑΦΙ Α

116

Ε Ι Σ Α ΓΩ Γ Η Στο ερευνητικό αυτό προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε τις έννοιες δημόσιο/ιδιωτικό και ειδικότερα να ασχοληθούμε με τις χωρικές τους εκφράσεις. Οι έννοιες αυτές δεν είναι στεγανές, αλλά αντίθετα είναι αρκετά ασαφείς και σχετικές στον ορισμό τους. Έτσι υπάρχει ανάμεσα τους μία μεγάλη περιοχή που δεν είναι καθαρά ούτε το ένα ούτε το άλλο. Και όσον αφορά την χωρική της έκφραση, αυτή η περιοχή μπορεί να είναι ένας χώρος περισσότερο ιδιωτικός ή περισσότερο δημόσιος, δηλαδή να εμπεριέχει και τα δυο στοιχεία σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Στην πορεία της ανάλυσης αντιληφθήκαμε όχι μόνο ότι τα όρια μεταξύ των εννοιών δημόσιο/ιδιωτικό είναι θολά, αλλά ίσως ότι μία ερμηνεία που θα υπερέβαινε το δίπολο αυτό θα ήταν πιο βοηθητική στο να προσεγγίσουμε την σημερινή κοινωνική πραγματικό-

τητα. Η έννοια που προκύπτει και φαίνεται ικανή να συμπυκνώσει αυτό το νόημα είναι το κοινό και η ομάδα - φορέας της είναι το πλήθος. Αυτή η θεωρητική κατασκευή χρησιμεύει ως μεθοδολογικό εργαλείο προσέγγισης μίας παράλληλης κατασκευής, που δομείται από μια σειρά σκίτσων, τα οποία διερευνούν αυτές τις γκρίζες περιοχές μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου. Έτσι άλλοτε αναφέρονται περισσότερο στη μια έννοια και άλλοτε στην άλλη, παραμένουν όμως πάντα στο μεσοδιάστημα. Ως συστατικό στοιχείο των σκίτσων χρησιμοποιείται το πλήθος των χρηστών του χώρου και έτσι προκύπτει μια σειρά παρατηρήσεων σε σχέση με την δημιουργία του χώρου, στον οποίο συμβαίνει η από κοινού δράση. Συνέχεια αυτής της διερεύνησης είναι η εφαρμογή στοιχείων της σε αρχιτεκτονικά προγράμματα που να εμπλουτίζουν κατά κάποιον τρόπο τα «κλασσικά» αρχιτεκτονικά προγράμματα. 5

M U LT I T U D E F O N T

https://rapidshare.com/files/699964458/Untitled-Regular_4.otf

Σ Τ Η Ν Ο Ν ΤΑ Σ ΤΟ Λ Ε Ξ Ι Λ Ο Γ Ι Ο ΤΟ Υ ΠΛΗΘΟΥΣ

Προσπαθούν να εξαντλήσουν όλα τα πιθανά στιγμιότυπα ανθρώπινης δράσης, τα οποία μαρτυρά η ανθρώπινη στάση, η φιγούρα που ενεργεί. Κάθε τέτοια καθημερινή στάση του σώματος, κάθε απλή κίνηση γίνεται στοιχείο αυτού του λεξιλογίου. Το είδος της δράσης του πλήθους δεν περιορίζεται στη σωματική έκφραση, αλλά επεκτείνεται σε μία σειρά από νοητικές ενέργειες, στοιχεία συμπεριφοράς και πνευματικής αλληλεπίδρασης.

Μία αλφάβητος για το πλήθος. Ιδεογράμματα που συμπυκνώνουν ανθρώπινες ιδιότητες. Ένα είδος λεξιλογίου του πλήθους.

“Ολόκληρη σειρά από αξιοπαρατήρητα φαινόμενα - γλωσσικά παιχνίδια, μορφές ζωής, ηθικές προδιαθέσεις, προεξέχοντα χαρακτηριστικά της σημερινής υλικής παραγωγής- δεν γίνονται κατανοητά, αν δεν ιδωθούν από τη σκοπιά του τρόπου ύπαρξης των πολλών.” /Virno Paolo, Γραμματική του πλήθους, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2007, σελ. 13

“Στο πλήθος οι κοινωνικές διαφορές παραμένουν διακριτές. Το πλήθος είναι πολύχρωμο...” /Negri Antonio, Hardt Michael, 2011, όπ. αν., σελ. 70

“Το πλήθος συντίθεται από αναρίθμητες εσωτερικές διαφορές οι οποίες δεν μπορούν ποτέ ν’ αναχθούν σε μια ενότητα ή σε μία μόνο ταυτότητα - διαφορετικούς πολιτισμούς, φυλές, εθνότητες, φύλα και σεξουαλικούς προσανατολισμούς, διαφορετικές μορφές εργασίας, διαφορετικούς τρόπους ζωής, διαφορετικές θεωρήσεις του κόσμου και διαφορετικές επιθυμίες. Το πλήθος είναι μία πολλαπλότητα όλων αυτών των μεμονωμένων διαφορών.” /Negri Antonio, Hardt Michael, Πλήθος: Πόλεμος και ∆ημοκρατία στην Εποχή της Αυτοκρατορίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2011, σελ. 70

Εστιάζοντας στο πλήθος. Ο άνθρωπος με ιδιότητες. Η αναπαράσταση του πλήθους συνιστά μία εξιδανικευμένη εικόνα. Άνθρωποι έντονα εκφραστικοί, πρόθυμοι να συσχετιστούν μεταξύ τους και με ένα περιβάλλον το οποίο κατασκευάζεται έτσι ώστε να στερείται τους εξαναγκασμούς του πραγματικού.

Kazuyo Sejima Ryue Nishizawa

Jacques Tati_ Monsieur Hulot

Junya Ishigami

Το πλήθος όχι ως ποσοτική αναπαράσταση ατόμων στο πάγωμα μιας χρονικής στιγμής, αλλά ως ένας ρευστός, ζωντανός, ποιοτικός διαμορφωτής του χώρου σε μια χρονική διάρκεια.

Θεωρήσαμε ως μία ιδιότυπη μορφή πλήθους την παράλληλη έκθεση της δραστηριότητας, της κινησιολογίας του ατόμου διαφορετικών χρονικών στιγμών σε ένα κοινό layout.

Η ακτή. μελάνι σε illustration χαρτί 21cm x 29,7cm

Η υπόνοια της τρίτης διάστασης προσδίδει στην συνύπαρξη χωρικά χαρακτηριστικά.

Τα ιδεογράμματα κινούνται και αλληλεπιδρούν σε έναν χώρο κενό και άπειρο. Η μετακόμιση μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί/ PS threshold 21cm x 14,5cm 16

terrain vague μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί/ PS threshold 21cm x 29.7cm 18

E V E R Y D AY S P A C E S ΚΑΘΗ ΜΕΡ Ι ΝΟΙ Χ Ω ΡΟΙ

ΜΕΘΟ∆ΟΣ Χωρίς να αντιμετωπίζουμε τις έννοιες δημόσιο/ιδιωτικό ως πολωμένες διακριτές ενότητες, ως αντιθετικές καταστάσεις, κοιτάζουμε το πέρασμα, τη ροπή από τη μία στην άλλη και αντίστροφα. Όσο διαχέονται, πολυπλοκοποιούνται, θολώνουν τα όρια μεταξύ των δύο εννοιών, τόσο πιο επιτακτική γίνεται η διαπίστωση πως οι χώροι στους οποίους ζούμε σήμερα δεν είναι ιδιωτικοί ή δημόσιοι αλλά περισσότερο ιδιωτικοί ή περισσότερο δημόσιοι. Κατανοούμε πως η ζωή σήμερα όλο και περισσότερο κυμαίνεται σε μία γκάμα αποχρώσεων ιδιωτικότητας και συμμετοχής. Βλέπουμε το ιδιωτικό να δανείζει και να δανείζεται ιδιότητες του δημόσιου και το αντίστροφο. Το εργαλείο μέσω του οποίου αναζητούμε την ανάμειξη των δύο εννοιών και το βαθμό της ανάμειξης αυτής, είναι ένα θεωρητικό και πρακτικό κράμα, μία μέθοδος τόσο αναλυτική όσο και συνθετική. Αναζητήσαμε στην πόλη, κτίρια και δημόσιους χώρους

όπου το δημόσιο/ιδιωτικό βρίσκονται υπό διαπραγμάτευση, προσεγγίσαμε το φιλοσοφικό, θεωρητικό discourse. Περιηγηθήκαμε σε ένα εύρος δημοσιευμένων, παραδειγμάτων δημόσιας και ιδιωτικής αρχιτεκτονικής. Ένα τέτοιο συνθετικό κράμα το οποίο εμπεριέχει την αποδοχή της υποκειμενικότητας του παρατηρητή, είναι το μεθοδολογικό εργαλείο, η πρώτη ύλη και ο ελεγκτής για τις διαπιστώσεις και τις υποθέσεις που κάνουμε, η εικονογράφηση της ερευνητικής εργασίας και παράλληλα το πεδίο αναφοράς των σκέψεών μας για την αρχιτεκτονική. Απομονώνοντας, επιμερίζοντας συμβάσεις, που στο σύνολο τους διαμορφώνουν την εικόνα του δημόσιου/ιδιωτικού χώρου, ανασυνθέτοντας τες και πολλαπλασιάζοντας τους συνδυασμούς τους, απλοποιώντας πολλές φορές τη σημασία και την ουσία τους, προκύπτει μια γενεαλογία αποσπασματικών χώρων, δωματίων (rooms), που χρησιμεύουν ως υποστηρικτές ιδεών σχετικών με το αρχιτεκτονικό, κτιριακό και χωρικό απόθεμα της πόλης. 23

Κατασκευάζεται έτσι μια εξιδανικευμένη μοντελοποίηση χώρων, built objects, που θεωρούμε ότι ανταποκρίνεται σε κάποιο βαθμό στις πρωτογενείς συνθήκες δύο ακραίων χωρικών παραδειγμάτων. Αφενός της κατοικίας, θεωρούμενης ως το βασίλειο του ιδιωτικού, αφετέρου μιας σειράς κτηρίων (μουσείο, center for performance arts, mediatheque, library, cultural center), θεωρούμενων ως τον κατεξοχήν φορέα της δημόσιας εικόνας της πόλης. Οριοθετώντας με κάποιο τρόπο τα δύο άκρα, με την παραπάνω αφαιρετική σύμβαση, στρέφουμε την προσοχή μας στην παραγωγή της ενδιάμεσης γκρίζας ζώνης. Η αποσπασματική πρόσληψη της αρχιτεκτονικής, αποτρέπει την ανάδειξη του δημόσιου χαρακτήρα στα σύγχρονα κτήρια. Η αντίληψη μας για την δημόσια αρχιτεκτονική γνωρίζουμε πώς έχει αμβλυνθεί εξαιτίας της αφαίρεσης, της «εξόρυξης» της αρχιτεκτονικής από τα συμφραζόμενά της, τα απαραίτητα για να γίνει κατανοητή η φύση ενός δημόσιου χώρου. Η διαδικασία του objectification (detached building) μοιάζει να ανταποκρίνεται βέλτιστα στην ιδιωτική κατοικία και δυσκολότερα να μπορεί να συμπεριλάβει σε κτήριο ένα δημόσιο πρόγραμμα. Η σημερινή αρχιτεκτονική αποτυγχάνει πολλές φορές να συσχετίσει το βιωμένο χώρο, τον παραγόμενο χώρο της καθημερινότητας, με τα εξιδανικευμένα παραδείγματα που προτρεπτικά σε καλούν αρχιτεκτονικές λύσεις και ιδέες. Κατασκευάζοντας ένα νοητικό σύστημα με μία γραφιστική μέθοδο μέσα από την οποία σκεφτόμαστε, εξετάζουμε το πώς κατασκευάζεται ο δημόσιος χώρος μέσα σε κτήρια σήμερα. ∆οκιμάζουμε ποιές είναι οι παράμετροι, αφηρημένες και συγκεκριμένες, νοητικές και πρακτικές, που συγκροτούν το πρόγραμμα ενός δημόσιου κτηρίου, μίας 24

θεώρησης του κτισμένου χώρου ως συμβίωση, ως φορέα - δοχείο συλλογικότητας και κοινού. Η κεντρική υπόθεση εργασίας είναι η αναζήτηση ενός προγράμματος που θα ενεργοποιεί πλήθη, σμήνη ανθρώπων, ενεργών υποκειμένων μέσα σε χώρους ορισμένης κλίμακας, με στόχο να επεκτείνει την αντίληψη μας για τη χρήση και λειτουργία των δημόσιων κτιρίων. ∆ιακρίνουμε δύο εκδοχές του δημόσιου κτηρίου, εκείνη που αντιλαμβάνεται το άτομο ως κομμάτι του πλήθους και του παρέχει τη δυνατότητα να δρα ατομικά να συγκροτεί ιδιωτικότητα, ενώ ταυτόχρονα μετέχει σε μία συλλογική εμπειρία (βιβλιοθήκη, μουσείο) και εκείνη που αντιλαμβάνεται το πλήθος ως ενιαίο σύνολο και η λειτουργία του το εξυπηρετεί ολοκληρωτικά (γήπεδο, μετρό). Η μελέτη με σκίτσα γύρω από το πρόγραμμα ενός δημόσιου κτηρίου έγινε χωρίς να προκαθορίζουμε τη χρήση τους. Η εσκεμμένη αυτή παράληψη γίνεται προκειμένου να βρούμε τα στοιχεία εκείνα που συνιστούν το δημόσιο χαρακτήρα του κτηρίου, χωρίς την επιρροή του λειτουργικού διαγράμματος πχ. ενός μουσείου, μιας mediatheque, μιας βιβλιοθήκης. Αναζητούμε το πως ένα δημόσιο κτήριο λειτουργεί ως τέτοιο, με βάση τον τρόπο που αντιμετωπίζει τα πλήθη, τα οποία το κατοικούν ή το επισκέπτονται, την ευελιξία με την οποία επιτρέπει την ταυτόχρονη διαδραμμάτιση ετερόκλητων, αντιφατικών δράσεων από τα μέρη του πλήθους, την ανεκτικότητα απέναντι στην εκφραστική δύναμη των πολλών. Ψάχνουμε πως ένα δημόσιο κτήριο μπορεί να αποκτήσει ταυτότητα δημόσια - ανοιχτή, που να αντιλαμβάνεται τις διαβαθμίσεις και τροποποιήσεις τη έννοιας του δημόσιου.

-ο χώρος που συλλαμβάνουμε (conceived space) αφορά στη νοητή δομή του χώρου, στην ιδέα και την αναπαράστασή του.

-ο αντιληπτός χώρος (perceived space) είναι ο αντικειμενικός υλικός χώρος που οι άνθρωποι συναντούν στην καθημερινότητά τους.

“Ο Lefebvre δεν αναφέρεται μόνο στον υλικό χώρο αλλά στον χώρο όπως τον αντιλαμβανόμαστε, όπως τον κατανοούμε και όπως τον βιώνουμε:

com/2011/05/right-to-city-henri-lefebvre.html>

Ο χώρος που ζούμε δεν είναι απλά μια παθητική σκηνή πάνω στην οποία ξεδιπλώνεται η κοινωνική ζωή, αλλά αποτελεί συστατικό στοιχείο της.” /Chance Operations, The Right To The City (Henri Lefebvre) <http://chanceoperations.blogspot.

-ο χώρος που ζούμε (lived space) αποτελείται από τον συνδυασμό του νοητού και του υλικού χώρου, η πραγματική εμπειρία του χώρου στην καθημερινότητα.

“Η καθημερινότητα είναι, λοιπόν, ένας αδιαφοροποίητος χώρος τετριμμένων συμβάντων που διακόπτεται από μία πρωτογενή μορφή χρόνου, τη «στιγμή».”

Σφραγίζουν την καθημερινότητα και την κοινοτοπία των επαναλαμβανόμενων δραστηριοτήτων σαν ακτίνα φωτός που διαπερνά τα σύννεφα. Η κοινοτοπία διασπάται και διαιρείται σε στιγμές. Συνεπώς για τον Lefebvre οι στιγμές αποζημιώνουν την καθημερινή ζωή. καθημερινότητα=κοινοτοπία/ στιγμές παρουσίας” /Στιγμές παρουσίας,Rob Shields, Lefebvre: Έρωτας και αγώνας, η ∆ιαλεκτική του Χώρου

“Ο Lefebvre ασκεί επίσης κριτική στην ευτέλεια της καθημερινής ζωής, ειδικά από τη στιγμή που είναι απόρροια του καπιταλισμού, μα δεν παραιτείται από αυτήν. Οι στιγμές παρουσίας ανήκουν και οι ίδιες στην καθημερινή ζωή.

Η παραγωγή του αστικού χώρου συνεπάγεται συνεπώς πολύ περισσότερα από τον σχεδιασμό του υλικού χώρου της πόλης, περιλαμβάνει την παραγωγή και την αναπαραγωγή όλων των πτυχών της αστικής ζωής.

“Στην παραγωγή του αστικού χώρου, σύμφωνα με τον Lefebvre, είναι απαραίτητο να συμπεριλαμβάνονται οι κοινωνικές σχέσεις που συνδέονται με αυτόν.

Τα υποκείμενα, οι χρήστες ως παραγωγοί του χώρου. “Οι χώροι της αναπαράστασης είναι ο χώρος ως άμεσα βιωμένος μέσω των συνδεδεμένων εικόνων και συμβόλων του και, ως εκ τούτου, ο χώρος των κατοίκων και χρηστών, αλλά επίσης και κάποιων καλλιτεχνών και πιθανώς και εκείνων, όπως λίγοι συγγραφείς και φιλόσοφοι, που περιγράφουν και επιδιώκουν να μην κάνουν τίποτα παραπάνω από το να περιγράφουν. Αυτός είναι ο κυριαρχούμενος χώρος τον οποίο η φαντασία αναζητά να αλλάξει και να οικειοποιηθεί. Επικαλύπτει τον φυσικό χώρο, κατασκευάζοντας την συμβολική χρήση των αντικειμένων του.” /Lefebvre, H, The production of space, trans. D. Nicholson - Smith, Blackwell Publishing, Oxford

com/2011/05/right-to-city-henri-lefebvre.html>

Tο δικαίωμα στην πόλη σχετίζεται άμεσα με την παραγωγή του αστικού χώρου και όπως αναφέρει ο Lefebvre, οφείλει να τροποποιήσει, να συγκεκριμενοποιήσει και να κάνει πιο πρακτικά τα δικαιώματα του πολίτη ως αστικoού ενοίκου και χρήστη (citadin).” /Chance Operations, The Right To The City (Henri Lefebvre) <http://chanceoperations.blogspot.

«ο χώρος είναι εξ’ ορισμού κοινωνικός - πολιτικός» /Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου, 2009, όπ. άν., σελ. 133

«Η δομή του αφηρημένου χώρου παραπέμπει στην ιδέα του ∆ιαφωτιστικού δημιουργικού υποκειμένου που υπερβαίνει τη φυσική αναγκαιότητα και εγκαθιδρύει μια νοητική τάξη, προϊόν του καθαρού λόγου, της ανθρώπινης νόησης». /Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου, Ιδέες του Χώρου στον Εικοστό Αιώνα, Εκδόσεις νήσος, Αθήνα, 2009, σελ. 107

Ο χώρος στα σκίτσα είναι αποσπασματικός. Η μάλλον το κτισμένο εμφανίζεται ως απόσπασμα. ∆εν έχει άρτια μορφή, είναι υπολειμματικό, υποτυπώδες. Λειτουργεί περισσότερο ως υπόνοια. Ο χώρος φαίνεται να είναι άπειρος, χωρίς όρια, ενιαίος, μάλλον ορθολογικός, δεν αναφέρεται σε έναν τόπο, είναι θεωρητικός και αφηρημένα γεωμετρικός. Η αίσθηση του άυλου επίσης ενισχύει την παραπάνω υπόθεση. ∆εν υπάρχει τοπίο. Το τοπίο είναι το κενό, το λευκό χαρτί.

“Χωρίς να ισχυριζόμαστε ότι αντιπροσωπεύουν το σύνολο του δημόσιου χώρου, αυτές οι πολλαπλές και ταυτόχρονες δραστηριότητες κατασκευάζουν και αναδεικνύουν μία εναλλακτική λογική για το δημόσιο χώρο. Συνυφασμένοι με το μοτίβο της καθημερινής ζωής, είναι δύσκολο ακόμα και να διακρίνεις αυτούς τους τόπους, ως δημόσιο χώρο. Τετριμμένοι και κοινότοποι αυτοί οι χώροι βρίσκονται στη ραφή του ιδιωτικού, του εμπορικού και του οικιακού. Ασαφείς και ασταθείς, θολώνουν την εδραιωμένη αντίληψη γι αυτές τις κατηγορίες με συχνά παράδοξο τρόπο.” /Crawford Margaret, “Blurring the Boundaries: Public Space and Private Life”, Everyday Urbanism, Monacelli Press, New York, 1999

Θέλαμε να ασχοληθούμε με αυτό που συνήθως θεωρούμε σταθερές του σχεδιασμού, αυτό που αποκαλείται συχνά περιορισμοί από τους οποίους ξεκινάει η σύνθεση. Συγκεκριμένα το ενεργό υποκείμενο της αρχιτεκτονικής, ο άνθρωπος και το πλήθος δύσκολα στην πραγματικότητα μπορούν να οριστούν ως σταθερά.

Αντί για το εργαλείο της κάτοψης χρησιμοποιήσαμε συναρμολογούμενα Α4 φύλλα όπου ενστικτωδώς και ασυνείδητα εξερευνήσαμε ενεργά υποκείμενα, ανθρώπους σε κάτοψη και όψη, να πάλλονται προσπαθώντας να πλησιάσουν την έκφραση της καθημερινότητας, της καθημερινής τους δράσης, κινησιολογίας. Προσπαθήσαμε να κάνουμε κτήμα μας τη δυναμική που έχει η ανθρώπινη δράση, πορεία, ώστε αυτό να αποτελέσει τη σταθερά μας. Μία τέτοια δυναμική δεν μπορείς να την παγώσεις, να την κατανοήσεις, μπορείς μόνο να την ορίσεις στο πλήρες potential της.

Το πλήθος ως μεθοδολογικό εργαλείο Η γραφιστική μέθοδος με την οποία δοκιμάζουμε τη συμμετοχή του πλήθους στη διαμόρφωση της σχέσης δημόσιο/ιδιωτικό ή αλλιώς συλλογικό/ατομικό ακολουθεί τις παρακάτω παραδοχές.

Προκύπτει με τον τρόπο αυτό μια γενεαλογία αποσπασματικών χώρων, rooms όπου απομονώνοντας, επιμερίζοντας συμβάσεις που στο σύνολο τους διαμορφώνουν την εικόνα του δημόσιο/ιδιωτικού χώρου και ανασυνθέτοντας τες, πολλαπλασιάζοντας τους συνδυασμούς τους, απλοποιώντας πολλές φορές τη σημασία και την ουσία τους, χρησιμεύουν ως υποστηρικτές ιδεών που εμφανίζουν συνάφεια με το αρχιτεκτονικό απόθεμα, το κτηριακό και χωρικό απόθεμα της πόλης.

Η αρχιτεκτονική που αποτυγχάνει να δει τους κατοίκους ως μία ρευστή οντότητα, ως μία δύναμη που ενεργεί πολλαπλά (σχηματικά, νοητικά) και όταν μάλιστα καλείται να τους προγραμματίσει, να τους ορίσει το πεδίο δράσης τους, να τους μορφοποιήσει την εμβέλεια των πράξεών τους, αποτυγχάνει να κάνει διακριτή την συμβολή του χώρου και της μορφής του.

Κλειδαρότρυπα προοπτικό διάγραμμα μελάνι σε illustration χαρτί 29,7cm x 21cm 36

Levels _επεισόδιο 1 ο προοπτικό διάγραμμα μελάνι σε illustration χαρτί 29,7cm x 21cm 38

Levels _επεισόδιο 2 ο προοπτικό διάγραμμα μελάνι σε illustration χαρτί 29,7cm x 21cm 39

Levels _επεισόδιο 3 ο προοπτικό διάγραμμα μελάνι σε illustration χαρτί 29,7cm x 21cm 40

ΑΠΟ ΤΟ ∆ΗΜΟΣΙΟ / Ι∆ΙΩΤΙΚΟ ΣΤΟ ΚΟΙΝΟ

+ B U I LT D I A G R A M S ∆ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ

Η αυτοκτονία _BUILT DIAGRAM 0 _επεισόδιο 1 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px 44

Η αυτοκτονία _BUILT DIAGRAM 0 _επεισόδιο 2 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px 45

The suspended library _BUILT DIAGRAM 1 _επεισόδιο 1 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px 47

The suspended library _BUILT DIAGRAM 1 _επεισόδιο 2 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px 49

The suspended library _BUILT DIAGRAM 1 _επεισόδιο 3 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px 51

ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ Ι∆ΙΩΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ∆ΗΜΟΣΙΟΥ Οι έννοιες δημόσιο/ιδιωτικό είναι θεμελιώδεις και μπορούμε να πούμε ότι πάνω σε αυτό το δίπολο έχει οικοδομηθεί σε μεγάλο βαθμό η αντίληψη που έχουμε σήμερα για την κοινωνία. Είναι αυτές οι έννοιες που εμπλέκονται άμεσα στον τρόπο με τον οποίο οι ατομικότητες σε συνδυασμό δημιουργούν το συλλογικό και οργανώνεται μια κοινωνία ανθρώπων. Η σημασία τους όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, μας έχει κληρονομηθεί από την αρχαία ελληνική πόλη - κράτος. Σε επόμενες ιστορικές περιόδους όμως η διάκριση μεταξύ τους ουσιαστικά ήταν ανύπαρκτη. Η χρήση τους μπορεί σήμερα να φαντάζει αυτονόητη, δεν ήταν όμως πάντα δεδομένη. 1 Η επανεμφάνιση των εννοιών δημόσιο/ιδιωτικό συμβαίνει κατά τον 17ο αιώνα και βασίζεται στο αρχαίο ελληνικό πρότυπο. Στη νεωτερικότητα παραμένουν στο προσκήνιο με ιδιαίτερα ενεργό ρόλο. Μια πρώτη προσέγγιση των ορισμών θα ήταν να περιγράψουμε ως δημόσιο αυτό που σχετίζεται με το κράτος και τις κρατικές υπηρεσίες, το λαό και πιο αφαιρετικά κάτι που είναι εκτεθειμένο στα μάτια όλων ή αρθρώνει ένα λόγο που αφορά τις κοινές υποθέσεις. Ως ιδιωτικό κάτι προσωπικό, που σχετίζεται με την εσωτερικότητα ενός προσώπου, αλλά και το στερημένο, δίχως φωνή, δίχως δημόσια παρουσία. 2 Ο χώρος, ως πεδίο στο οποίο εξελίσσεται η ανθρώπινη ζωή, εμφανίζει το αποτύπω1 Virno Paolo, Γραμματική του πλήθους, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2007, σελ. 16 2 Virno Paolo, 2007, όπ. αν., σελ. 16

μα των ρευστών κοινωνικών σχέσεων και εξελίξεων. Οι έννοιες δημόσιο/ιδιωτικό λοιπόν είναι θεμελιώδεις και σε σχέση με την αντίληψη της οργάνωσης του χώρου, του κοινωνικού χώρου όπου ζούμε όλοι μας. Μάλιστα φαίνεται να είναι ιδιαίτερα συνδεδεμένες με αυτόν. Η πρωταρχική περιχαράκωση του εαυτού - η διαφοροποίηση από το περιβάλλον - γίνεται αντιληπτή με χωρικούς όρους, έχει μια χωρική διάσταση. Είναι ο προσδιορισμός της ύπαρξης, δηλαδή ο προσδιορισμός του ιδιωτικού, που συμπεριλαμβάνει το χώρο, προφανώς μέσω της φυσικής υπόστασης του σώματος. Το σώμα μας είναι ο ιδιωτικότερος των χώρων. Αν και τα ιδιωτικό/δημόσιο δεν είναι χωρικοί προσδιορισμοί, εύκολα, σχεδόν αυθόρμητα μας έρχονται στο μυαλό χωρικά ανάλογα. Αυτά έχει ενδιαφέρον ότι σε κάθε χρονικήιστορική στιγμή προσδιορίζονται διαφορετικά, αν και γενικά κρατάνε κάποια κοινά περιγράμματα. Εννοούμε για παράδειγμα την κατοικία, την αυλή, το δρόμο, το δημαρχείο, το κοινοβούλιο, την αγορά. Αυτοί είναι σαφώς προσδιορισμένοι χώροι που συνδέονται με αυτές τις έννοιες. Συνήθως οι έννοιες αυτές γίνονται αντιληπτές ως δίπολο. Η μία φέρεται ως αντίθετη της άλλης. Βέβαια μιλώντας για τον χώρο, τις περισσότερες φορές συνυπάρχουν. Και έτσι έχουμε τους διαφορετικούς βαθμούς δημοσιότητας/ιδιωτικότητας ενός χώρου. Ο χώρος εμπεριέχει τις διαβαθμίσεις μιας γκάμας από το ατομικό ως το συλλογικό. Το να προσδιορίσεις το βαθμό δημοσιότητας/ ιδιωτικότητας ενός χώρου μπορεί να γίνει με βάση διάφορα συστήματα αξιολόγησης. Υπάρχουν συστήματα με ξεκάθαρες αρχές που μπορεί να έχουν σχέση πχ. με την προσβασιμότητα, την ιδιοκτησία, την ευθύνη κτλ. Σε αυτά η προσέγγιση μπορεί να είναι σχετικά

σαφής. Για παράδειγμα η κατοικία μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ο κατ’ εξοχήν ιδιωτικός χώρος. Εκεί το άτομο - ιδιοκτήτης είναι ελεύθερο να ορίσει τους κανόνες. «Ιδιωτικό: μια περιοχή, η προσβασιμότητα στην οποία καθορίζεται από μια μικρή ομάδα ή ένα άτομο, μαζί με την ευθύνη για συντήρηση.» 3 Αυτή η κατά κάποιο τρόπο στατική προσέγγιση, πιθανόν να νιώθουμε ότι δεν έχει πολλά να μας προσφέρει και ότι απέχει αρκετά από το να περιγράψει τις σύνθετες παραμέτρους μιας πραγματικής κατάστασης. Ακόμα πιο περίπλοκη γίνεται η κατάσταση όταν υποψιαστούμε την εξέλιξη των εννοιών αυτών στο χρόνο. Αυτό είναι απόλυτα λογικό αφού έτσι 3 Herman Hertzberger , Lessons for Students in Architecture, 010 Publishers, Rotterdam, 2005

Το μοναστήρι _BUILT DIAGRAM 2 _επεισόδιο 1 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px 53

συμβαίνει με τις έννοιες, δεν είναι αυτόνομες, εξαρτώνται άμεσα από το ιστορικό - κοινωνικό πλαίσιο. Προφανώς βέβαια η διαδικασία εξέλιξης τους και ανάδυσης νέων περιεχομένων συνεχίζεται και σήμερα. Υποψιαζόμαστε λοιπόν ότι έχει ενδιαφέρον να αναζητήσουμε τις νέες προεκτάσεις και διαφοροποιήσεις. Η τάση είναι αυτές οι δύο έννοιες που έχουν ήδη ασαφή ορισμό να θολώνουν και τα όρια μεταξύ τους. Όσο διαχέονται, χάνονται, πολυπλοκοποιούνται τα όρια μεταξύ των δύο εννοιών, τόσο πιο επίκαιρη γίνεται η διαπίστωση πως οι χώροι στους οποίους ζούμε σήμερα δεν είναι ιδιωτικοί ή δημόσιοι αλλά περισσότερο ιδιωτικοί ή περισσότερο δημόσιοι. Κατανοούμε πως η ζωή σήμερα όλο και περισσότερο κυμαίνεται σε μία γκάμα αποχρώσεων ιδιωτικότητας και συμμετοχής.

Η ∆ΗΜΟΣΙΑ ΣΦΑΙΡΑ ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ∆ΗΜΌΣΙΟ / Ι∆ΙΩΤΙΚΟ

Όπως προαναφέραμε οι έννοιες δημόσιο/ ιδιωτικό περιέχουν μια ασάφεια σχετικά με το τι ακριβώς ορίζουν. Ο Habermas παρατηρεί ότι οι όροι δημόσιος /ιδιωτικός παρότι είναι προβληματικοί και συγκεχυμένοι στην ερμηνεία τους, μέχρι στιγμής δεν φαίνεται δυνατόν να αντικατασταθούν από κάποιους πιο σαφώς προσδιορισμένους. Και αυτό ισχύει ακόμα και στο επίπεδο του επιστημονικού λόγου. 4 Ακόμα και ο επιστημονικός λόγος της νομικής, των πολιτικών επιστημών και της κοινωνιολογίας δυσκολεύονται να προσδιορίσουν με μεγαλύτερη ακρίβεια το πεδίο των εννοιών αυτών. Μερικά παραδείγματα που δείχνουν την σύγχυση και την ασάφεια. ∆ημόσιο: προσιτό σε όλους, ελεύθερη πρόσβαση χωρίς αντίτιμο. Αλλά και δημόσια δεξίωση - όπου αναπτύσσεται η δύναμη της δημόσια εμφάνισης. ∆ημόσια κτήρια: όπου στεγάζεται μία δημόσια υπηρεσία - προφανώς εδώ λείπει η ελεύθερη πρόσβαση σε όλους - αλλά υπάρχουν και δημόσια κτήρια όπου υπάρχει αντίτιμο για να τα επισκεφτείς πχ. μουσεία. Υπάρχουν βέβαια και κτήρια - χώροι που είναι ιδιωτικής ιδιοκτησίας αλλά διατηρούν ένα δημόσιο χαρακτήρα πχ. εμπορικά κέντρα, καφέ κτλ. Οι μέθοδοι προσδιορισμού του βαθμού δημοσιότητας/ιδιωτικότητας μπορεί να έχουν σχέση με το βαθμό προσπελασιμότητας, την ευθύνη, την ιδιοκτησία και την εποπτεία, με το ποιος ορίζει τους κανόνες. 5 Αντίστοιχα περίπλοκη στον προσδιορισμό της είναι και η έννοια του ιδιωτικού. 4 Habermas Jürgen, Αλλαγὴ δομής της δημοσιότητας, Αθήνα, νήσος, 1997, σελ. 53 5 Habermas Jürgen, όπ. αν., 1997, σελ. 53-54

διαγραμματικό κτίριο 3 _built diagram 3 _επεισόδιο 1 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε illustration χαρτί

διαγραμματικό κτίριο 3 _built diagram 3 _επεισόδιο 2 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε illustration χαρτί 55

dancing house _built diagram 3 _επεισόδιο 1 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε illustration χαρτί

concert house _built diagram 3 _επεισόδιο 2 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε illustration χαρτί 56

culture house _built diagram 3 _επεισόδιο 3 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε illustration χαρτί

Ας παρακολουθήσουμε εν συντομία πώς περιγράφει ο Habermas την προέλευση και ιστορική εξέλιξη των δύο όρων. Είναι σίγουρο ότι σε κάθε περίοδο η «υφή» των κοινωνικών σχέσεων αποτυπώνεται στο χώρο. 6 Στην ελληνική πόλη - κράτος έχουμε δύο αυστηρά διαχωρισμένες σφαίρες. Αυτή της πόλης (κοινή στους ελεύθερους πολίτες) και αυτή του οίκου. Η δημόσια σφαίρα συγκροτείται από τη συζήτηση (λέξις) αλλά και από την κοινή δράση (πράξις). 7 Οι πολίτες είναι απαλλαγμένοι από την συμμετοχή τους στην παραγωγική εργασία. Αυτή λαμβάνει χώρα υπό την αιγίδα του οικοδεσπότη στην ιδιωτική σφαίρα και εκτελείται από τους δούλους και τις γυναίκες. Στην ιδιωτική σφαίρα 6 Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου, Ιδέες του Χώρου στον Εικοστό Αιώνα, Εκδόσεις νήσος, Αθήνα, 2009, σελ. 229-234 7 Habermas Jürgen, όπ. αν., 1997, σελ. 55-57

παραμένουν κρυμμένες «η ζωτική ένδεια και η διατήρηση των αναγκαίων για τη ζωή». Κατά αυτό τον τρόπο η συμμετοχή στη δημόσια σφαίρα βασίζεται στην αφανή ιδιωτική σφαίρα. Για τη δημόσια σφαίρα μένουν τα στοιχεία που την καθιστούν βασίλειο της ελευθερίας, της συνέχειας, της δόξας. Εκεί τα πράγματα έρχονται στο φως μέσω της συζήτησης, αξιολογούνται. Ο ιδιωτικός χώρος φαίνεται να είναι σαφώς διαχωρισμένος από το δημόσιο. Κατ’ αρχάς με τη στενά χωρική έννοια. Και η παραγωγική εργασία φαίνεται να είναι μια καθαρά ιδιωτική υπόθεση. Βέβαια πάντα εμμέσως υποστηρικτική της δημόσιας σφαίρας. Αυτό το ιδεολογικό πρότυπο είναι που κατά τη γνώμη του λειτουργεί και σήμερα και στο οποίο στηρίζεται ο ίδιος για την περαιτέρω ανάλυσή του. Στην πόλη - κράτος διατυπώθηκε ίσως για πρώτη φορά με σαφήνεια η διάκριση 57

μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας. Για την ακρίβεια για πρώτη φορά εμφανίστηκε η δημόσια σφαίρα ως τέτοια. Λόγω του δημοκρατικού πολιτεύματος, για πρώτη φορά είχε νόημα η συζήτηση και η πράξη από κοινού. ∆ημόσια σφαίρα και δημοκρατία είναι αλληλένδετες έννοιες, προϋπόθεση η μία της άλλης.

Το μεγάλο κυάλι _BUILT OBJECT 2 _επεισόδιο 1 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px

Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα (αναφερόμαστε στον ευρωπαϊκό φεουδαρχικό μεσαίωνα) η διάκριση δημόσιου/ιδιωτικού κατά κάποιον τρόπο χάνει το αντίκρισμα της στην κοινωνική πραγματικότητα. «Οι ιδιωτικές και δημόσιες αρμοδιότητες συγχωνεύονται σε μία αδιάσπαστη ενότητα, έτσι ώστε να απορρέουν και οι δύο από μία ενιαία εξουσία, να συνδέονται με τη γαιοκτησία και να μπο-

ρούν να θεωρούνται ως κεκτημένα ιδιωτικά δικαιώματα.» 8 Το ζεύγος αυτό μεταφράζεται πιο πολύ ως κοινό και ξεχωριστό. Κοινά είναι τα δημόσια, τα κοινόχρηστα που σχετίζονται με το κοινό καλό, η βρύση, η πλατεία της αγοράς. Αντίθετα το ξεχωριστό - ιδιωτικό, ταυτίζεται με τα ιδιωτικά συμφέροντα - προνόμια. Εδώ λοιπόν ο private man - κοινός άνθρωπος ιδιώτης είναι αυτός που δεν έχει ιδιαίτερα - αρχοντικά δικαιώματα. Στη φεουδαρχική κοινωνία της ακμής του Μεσαίωνα δεν μπορούμε να εντοπίσουμε τη δημόσια σφαίρα ως χωριστό πεδίο από την ιδιωτική. Άξιος 8 O. Brunner, Land und Herrschaft, Μπρυν, 1943, από παραπομπή στο Habermas Jürgen, όπ. αν., 1997, σελ. 229

να παρουσιαστεί στη δημόσια σφαίρα εδώ είναι μόνο όποιος κατέχει αξίωμα. Τα αξιώματα είναι ουδέτερα απέναντι στα κριτήρια δημόσιος/ιδιωτικός. Ο αξιωματούχος παρουσιάζεται αυτοδίκαια δημοσίως, παριστάνοντας τον εαυτό του ως ενσάρκωση μιας οπωσδήποτε «ανώτερης» εξουσίας. Και προφανώς αυτή η δημοσιότητα δεν λαμβάνει χώρα σε ένα συγκεκριμένο τόπο, εκτός βέβαια από την περίπτωση της εκκλησίας, όπου υπάρχει ένας συγκεκριμένος τόπος για την «επίσημη - εμφάνιση - παρουσίαση».

Χαρακτηριστικό της τελευταίας φάσης είναι αυτό που συμβαίνει στο παλάτι των Βερσαλιών. H δημοσιότητα της επίσημης εμφάνισης φτάνει στο αποκορύφωμα της σε σχέση με το εθιμοτυπικό της. Ο πιο ιδιωτικός των χώρων, κατά τη δική μας αντίληψη, η κρεβατοκάμαρα, γίνεται εκεί το δεύτερο κέντρο του παλατιού. Το υπερυψωμένο κρεβάτι - σκηνή, ο ειδικά διαμορφωμένος χώρος για θεατές, μας δίνουν το χωρικό αποτύπωμα του τελετουργικού που λάμβανε χώρα καθημερινά

Το μεγάλο κυάλι _BUILT OBJECT 2 _επεισόδιο 2 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px

Έχουμε την επικράτηση της αναπαραστατικής κουλτούρας, στο πεδίο που θα μπορούσε ή που παλιότερα είχε αναπτυχθεί η δημόσια σφαίρα. H παρουσίαση - δημόσια εμφάνιση των ευγενών παίρνει τη μορφή τελετουργι-

κών που χρησιμεύουν για την επίδειξη του μεγαλείου των διοργανωτών και προφανώς πάντα χρειάζονται και το θεατή - λαό. Και εδώ βεβαία κατά τη διάρκεια αυτών των αιώνων έχουμε διαφοροποιήσεις και μετατοπίσεις.

Από τον 13ο αιώνα, με την εμφάνιση του πρώιμου καπιταλισμού (χρηματοοικονομικού και εμπορικού) έχουμε τα πρώτα δίκτυα διακίνησης εμπορευμάτων και πληροφοριών. Αυτά τα δίκτυα διακίνησης αργότερα, κατά τη φάση επικράτησης των εθνικών κρατών και οικονομιών, θα επηρεάσουν καθοριστικά τις κοινωνικές και πολίτικες δομές. Κατ’ επέκταση και τις δομές του χώρου. Σταδιακά αυτή η σφαίρα των δημόσιων εμφανίσεων συρρικνώνεται και περιορίζεται στην Αυλή.

«Τώρα πια αρχίζει ο διαχωρισμός της ιδιωτικής από τη δημόσια σφαίρα υπό τη νεωτερική έννοια». 10 Τον 16ο αιώνα εμφανίζεται λοιπόν οι λέξεις privat, private, prive (γερμανικά, αγγλικά, γαλλικά). Ο όρος αναφέρεται σε κάποιον χωρίς δημόσιο αξίωμα, έξω από τη σφαίρα του κρατικού μηχανισμού. Με τη συγκρότηση του σύγχρονου εθνικού κράτους, το οποίο είναι ουσιαστικά φορολογικό κράτος, ένα κράτος που η δημοσιονομική διαχείριση είναι το βασικό του αντικείμενο, έχουμε την ανάδυση της σφαίρας της δημόσιας εξουσίας και ενός νέου τύπου πεδίου ιδιωτικότητας. ∆ημόσιος νοείται ο κρατικός και ιδιωτικός ο χωρίς κρατικό αξίωμα.

9 Habermas Jürgen, όπ. αν., 1997, σελ. 63

10 Habermas Jürgen, όπ. αν., 1997, σελ. 64

Το μεγάλο κυάλι _BUILT OBJECT 2 _επεισόδιο 3 ο πρόπλασμα, χαρτόνι και ακρυλικό χρώμα 15cm x 10cm x 15cm

και σχετιζόταν με απλές φυσικές λειτουργίες (κατάκλιση - αφύπνιση). «Ο κατοικήσιμος χώρος γίνεται τελετουργικός». 9

Κάπου εδώ εμφανίζεται η «δημόσια σφαίρα» κατά Habermas, ως ένας χώρος όπου οι δραστηριότητες που παλιότερα αφορούσαν τον τομέα της οικιακής οικονομίας, έρχονται στο φως και αφορούν το δημόσιο, εμπλέκοντας και τους κρατικούς μηχανισμούς ελέγχου. Με την επικράτηση της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων έναντι της οικιακής οικονομίας, οι δραστηριότητες που σχετιζόταν με την ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών, αποκόπτονται από τον πυρήνα της ιδιωτικότητας, τον προσωπικό χώρο της μικρής οικογένειας, «και μάλιστα μπορούμε να πούμε ότι η οικογένεια γίνεται όλο και πιο ιδιωτική, ενώ ο κόσμος της εργασίας και

της οργάνωσης όλο και πιο δημόσιος.» 11 Ο χώρος της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων και της κοινωνικής εργασίας, αν και ανήκουν στην ιδιωτική σφαίρα, αποτελούν και πεδίο δημόσιου ενδιαφέροντος. Η δημόσια σφαίρα είναι ο χώρος των ιδιωτών, που εμφανίζεται η δημοσιότητα των ιδιωτών. Αυτή την εποχή του 18ου αιώνα στην Ευρώπη, η άνθιση των εφημερίδων, των περιοδικών, των ομάδων ανάγνωσης, των εκδοτικών οίκων και των καφέ, υποδήλωναν με διαφορετικούς τρόπους τη σταδιακή αντικατάσταση της «αναπαραστατικής» κουλτούρας από την κουλτούρα της

Το μεγάλο κυάλι _BUILT OBJECT 2 _επεισόδιο 4 ο πρόπλασμα, χαρτόνι και ακρυλικό χρώμα 15cm x 10cm x 15cm

11 H. Schelsky, Schule und Erziehung, Βυρτσμπουργκ, 1957, σελ. 33 από παραπομπή στο Habermas Jürgen, όπ. αν., 1997, σελ. 229

«δημόσιας σφαίρας», στην οποία οι αστοί ιδιώτες ασκούν έλεγχο στη δημόσια εξουσία μέσω του Λόγου, («...το μεγαλοπρεπές τελετουργικό υποχωρεί μπροστά στην αστική οικειότητα...»). Η δημόσια σφαίρα απεικονίζεται ως ένας χώρος δημοκρατίας, όπου η ισότητα και η ενότητα είναι βασικά χαρακτηριστικά. Ένας χώρος όπου όλοι οι πολίτες μπορούν να συμμετέχουν, βάζοντας στην άκρη τις όποιες ανισότητες, σε μία ορθολογική, ανιδιοτελή και ενάρετη συζήτηση για το κοινό καλό. Ένας «χώρος» όπου οι πολίτες - άτομα μπορούν να ανταλλάσσουν ιδέες και γνώσεις και ο δημόσιος λόγος που προκύπτει, μπορεί να ασκεί έλεγχο στην εξουσία του κράτους. «Επειδή ο διαλογισμός των ιδιωτών στα σαλόνια, στις λέσχες και τις αναγνωστικές εταιρίες δεν ανήκε στην κυκλοφορία μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης, δεν αντανακλούσε άμεσα τις βιοτικές ανάγκες, υπό αυτή την ελληνική έννοια, είχε πολιτικό χαρακτήρα...». 12 Από τα τέλη του 19ου αιώνα ο Habermas θεωρεί ότι η δημόσια σφαίρα με τον τρόπο που την είχε ορίσει, αρχίζει να αλλοιώνεται. Τα ΜΜΕ, η εμπορευματοποίηση και η επικράτηση της καταναλωτικής συμπεριφοράς μετέτρεψαν την ορθολογική δημόσια συζήτηση της δημόσιας σφαίρας από μηχανισμό συναίνεσης διά του κριτικού διαλόγου σε μηχανισμό συναίνεσης διά της χειραγώγησης. Οι πολίτες από σκεπτόμενα ορθολογικά άτομα μετατράπηκαν σε άβουλους καταναλωτές διασκεδαστικών εκπομπών και ειδήσεων.

αυτήν αποκλείονταν οι εργάτες, οι γυναίκες κ.α. Παρ’ όλα αυτά ο Habermas επέμεινε ότι η δημόσια σφαίρα, παρότι πράγματι αναδύθηκε επιτρέποντας σε ορισμένα μέλη της κοινωνίας να συμμετέχουν στη δημόσια συζήτηση, δεν έπαψε ταυτόχρονα να δίνει τη δυνατότητα της αντίστασης στην αυθαιρεσία της αυταρχικής κρατικής εξουσίας. Επίσης αργότερα εξηγώντας περαιτέρω αυτή του τη θέση ξεκαθάρισε ότι προφανώς και οι αποκλεισμένες ομάδες είχαν και αυτές αναπτύξει δικούς τους κύκλους δημοσιότητας. Μία δημοσιότητα «πληβείων» για παράδειγμα μπορούμε να πούμε είχε σχηματιστεί πλάι στην αστική, η οποία λειτουργούσε ως πρότυπο της. «Μέσα από την παραδοσιακή λαϊκή κουλτούρα, υπό την επιρροή της ριζοσπαστικής διανόησης και υπό συνθήκες σύγχρονης επικοινωνίας, αναπτύχθηκε μία νέα πολιτική κουλτούρα με δικές της οργανωτικές μορφές και τρόπους δράσης.» 13 Παρόμοια κριτική για την εξιδανικευμένη εικόνα της αρχαιοελληνικής πολιτικής ζωής ασκήθηκε και στη Hannah Arendt, στην προσέγγιση της οποίας για το δημόσιο χώρο στηρίχθηκε ο Habermas. Μάλιστα διατυπώνεται το ερώτημα, αν ο πολιτικός δημόσιος χώρος εκείνης της εποχής ήταν δυνατόν να υπάρχει μόνο επειδή ομάδες ανθρώπων όπως οι γυναίκες, οι σκλάβοι, τα παιδιά και οι εργάτες ήταν αποκλεισμένοι από αυτόν. Αυτοί αναλάμβαναν μέσω της δουλειάς τους, την ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών και έτσι έκαναν δυνατή τη συμμετοχή των λίγων στο δημόσιο χώρο.

Στον Habermas ασκήθηκε κριτική ότι τείνει να εκθειάζει και να εξιδανικεύει τη δημόσια σφαίρα του 18ου αιώνα ξεχνώντας ότι από

Κατά την Arendt ο δημόσιος χώρος συγκροτείται όπου και όταν οι άνθρωποι δρουν μαζί, συλλογικά. Σε αυτό το μοντέλο, δημόσιος χώρος είναι οποιοσδήποτε χώρος

12 Habermas Jürgen, όπ. αν., 1997, σελ. 238

13 Habermas Jürgen, όπ. αν., 1997, σελ. 14

μπορεί να εμφανιστεί η ελευθερία. ∆εν είναι ένας χώρος με κάποια τοπογραφική ή θεσμική έννοια. Για παράδειγμα ένα δημαρχείο ή η πλατεία μίας πόλης, που οι άνθρωποι δεν δρουν συλλογικά, δεν είναι δημόσιος χώρος. Η Arendt θεωρεί ότι ένας χώρος, όπως η τραπεζαρία ενός σπιτιού, όπου οι άνθρωποι μαζεύονται και συζητάνε μεταξύ τους, μπορεί να είναι εκείνη τη στιγμή πολύ περισσότερο δημόσιος χώρος από μία πλατεία. Ένα λιβάδι ή ένα δάσος μπορούνε επίσης να γίνουν δημόσιος χώρος αν είναι η τοποθεσία μίας από κοινού δράσης. Αυτοί οι ποικίλοι τοπογραφικοί τόποι γίνονται δημόσιοι, όταν μετατρέπονται σε δυναμικά πεδία κοινής δράσης, που οργανώνονται μέσω του λόγου και της πεποίθησης. 14 Εν τέλει ο δημόσιος χώρος είναι ένας χώρος που η πολλαπλότητα και η ανταλλαγή ιδεών είναι ο ουσιώδης όρος της λειτουργίας του. Στο δημόσιο χώρο δίνεται η δυνατότητα ανάδυσης της πολλαπλότητας των κριτικών γνωμών, που υπερβαίνουν την αυθεντία.

14 Benhabib S., “Models of Public Space: Hannah Arendt, the Liberal Tradition and Jurgen Habermas”, στο Craig Calhoun (ed.), Habermas and the public sphere, MIT Press, Cambridge, 1992

Το μεγάλο τζάμι _BUILT OBJECT 1 rendering / 3DsMAX_VRAY_PS 640px x 480px 64

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΣ ΧΩΡΟΣ MΕΤΑΞΥ ∆ΗΜΟΣΙΟΥ / Ι∆ΙΩΤΙΚΟΥ Η Margaret Crawford στο άρθρο «Blurring the Boundaries: Public Space and Private Life» αναφέρεται στον προβληματισμό, που έχει διατυπωθεί από πολλούς, ανάμεσά τους και ο Habermas, σε σχέση με την εμπορευματοποίηση του δημόσιου χώρου και την ανησυχία ότι βιώνουμε το τέλος του. Στο φαινόμενο δηλαδή της επικράτησης - εξάπλωσης των χώρων αναψυχής - κατανάλωσης και κατά συνέπεια τον κίνδυνο που διατρέχουν οι δημόσιοι χώροι - φορείς της δημοκρατίας. 1 Οι χώροι φορείς της δημοκρατίας, όπως είδαμε πιο πάνω και κατά τον Habermas, θεωρούνται η αρχαία ελληνική αγορά, τα καφέ του Παρισιού και του Λονδίνου των αρχών του αιώνα, οι piazza της Ιταλίας, οι πλατείες. Υποτίθεται λοιπόν ότι αυτοί ήταν οι χώροι, στους οποίους γεννήθηκε και άνθισε ο δημόσιος λόγος. Αν και δύσκολα μπορεί κάποιος να διαφωνήσει με τα αρνητικά χαρακτηριστικά, με τα οποία χρωματίζεται ο εμπορευματοποιημένος δημόσιος (ψευδο-δημόσιος) χώρος, η 1 Crawford Margaret, “Blurring the Boundaries: Public Space and Private Life.”, στο John Chase, Margaret Crawford και John Kaliski (ed.), Everyday Urbanism, Monacelli Press, New York, 1999, σελ. 22-35

Crawford διαφωνεί με το συμπέρασμα ότι σήμερα κινδυνεύει η δημοκρατία λόγω αυτής της «πτώσης». Πιστεύει ότι χρειάζεται να επαναπροσδιοριστούν οι ορισμοί και των δύο εννοιών, του δημόσιου και του χώρου, και να αποφύγουμε τις κλειστές ερμηνείες του χρόνου και του χώρου. Να μην θεωρούμε δημόσιο χώρο μόνο το μνημειακό δημόσιο χώρο. Κατά τη γνώμη της, η απάντηση στην «έκπτωση» του κλασσικού δημόσιου χώρου, μπορεί να αναζητηθεί σε χώρους καθημερινούς, που μετασχηματίζουν την αστική πραγματικότητα και δημιουργούν νέα πεδία πολιτικής. Ως αντι-χώροι 2 θα μπορούσαν να λειτουργούν κενές ιδιοκτησίες, πεζοδρόμια, πάρκα, χώροι στάθμευσης. Το μοντέλο της αστικής δημόσιας σφαίρας φαίνεται να αποκλείει κάποιες κοινωνικές ομάδες, που τα ενδιαφέροντά τους μπορεί να θεωρηθεί ότι ανήκουν στην ιδιωτική σφαίρα, είτε αυτή αφορά τον οικιακό χώρο, είτε σχετίζεται απλώς με τα ιδιωτικά οικονομικά τους συμφέροντα. Όπως σημειώνει η Nancy Fraser στο άρθρο «Rethinking the Public Sphere» υπάρχουν δημόσιες σφαίρες που δεν είναι φιλελεύθερες και αστικές, που παράγουν τους δικούς τους συσχετισμούς και τις δικές τους δράσεις σε διάφορα πεδία. 3 Έτσι αν διευρύνουμε τον ορισμό του δημόσιου, περικλείοντας και αυτές τις περιοχές, έχουμε μία διαφορετική εικόνα της δημόσιας σφαίρας. Αυτής που παράγεται όχι από την ενότητα και τη λογική συζήτηση, 2 Σύμφωνα με τον Lefebvre οι αντι-χώροι (counter-spaces, αντίθετοι χώροι), αποτελούν μία εναλλακτική απάντηση των αστικών κινημάτων, απέναντι στους χωρικούς κανονισμούς της πόλης. 3 Nancy Fraser, ‘‘Rethinking the Public Sphere: A Contribution to the Critique of Actually Existing Democracy ’’, in The Phantom Public Sphere, (ed.) Bruce Robbins, Univercity of Minnesota Press, Minneapolis, 1993, από παραπομπή στο Crawford Margaret, όπ. αν., 1999

αλλά περισσότερο από την αμφισβήτηση, από ανταγωνιστικά συμφέροντα και βίαιες διεκδικήσεις. Στην αστική δημόσια σφαίρα, η ιδιότητα του πολίτη βρίσκεται σε άμεση σχέση με το κράτος και το λόγο, και εκφράζεται μέσα από πολιτικές αντιπαραθέσεις και τις εκλογές. Η Fraser θεωρεί ότι η δημοκρατία είναι ένα σύνθετο μόρφωμα, που μπορεί να περιέχει ένα πλήθος διαφορετικών νοημάτων και μορφών, που συχνά παραβιάζουν τους αυστηρούς διαχωρισμούς του ιδιωτικού και του δημόσιου, στους οποίους βασίζεται η φιλελεύθερη αστική δημόσια σφαίρα. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την ανάλυση και στον φυσικό χώρο πια, δεν μπορεί μόνο αυστηρά ορισμένοι χώροι να θεωρείται ότι εκφράζουν τη δημόσια σφαίρα. Οι αρχιτέκτονες συχνά τους εξιδανικεύουν, ως κύριους φορείς της δημοκρατίας και ως υποδειγματικούς δημόσιους χώρους (αγορά, forum, piazza). Η δημόσια σφαίρα όμως συμπεριλαμβάνει και αποσπασματικούς χώρους, που ανήκουν σε διαφορετικά πεδία της δημόσιας έκφρασης. 4 Η Crawford αναζητά τους χώρους αυτούς, που επεκτείνεται η δημόσια σφαίρα, πέρα από αυτούς που επίσημα είναι σχεδιασμένοι ως δημόσιοι. Αυτή τη νέα ομάδα δημόσιων χώρων την ονομάζει «καθημερινό χώρο». Ο καθημερινός χώρος είναι ο συνδετικός ιστός, που φέρνει σε επαφή καθημερινά τις ζωές μας. Είναι άμορφος και τόσο αυτονόητος που είναι δύσκολο να τον αντιληφθείς και να τον ξεχωρίσεις. Παρόλο που βρίσκεται παντού, είναι σχεδόν ανύπαρκτος στον κυρίαρχο λόγο για την πόλη. Σύμφωνα με τον Lefebvre αυτοί οι καθημερινοί χώροι είναι σαν την καθημερινή ζωή: «τετριμμένοι, προ-

4 Crawford Margaret, όπ. αν., 1999, σελ. 22-35

Το μεγάλο τζάμι _BUILT OBJECT 1 rendering / 3DsMAX_VRAY_PS 640px x 480px

φανείς αλλά αόρατοι, παντού και πουθενά». 5 Ένα παράδειγμα του πώς οι καθημερινοί χώροι, μπορούν να γίνουν φορείς πολιτικής έκφρασης, είναι οι διαδηλώσεις και οι ταραχές που μπορούν να λάβουν χώρα εκεί. Ο χώρος δεν έχει από μόνος του τη δυνατότητα να δημιουργεί κοινωνικές δραστηριότητες μπορεί να γίνει όμως φορέας τους. Σύμφωνα με τον Lefebvre ο χώρος αποτελεί ταυτόχρονα κοινωνικό προϊόν και τόπο αναπαραγωγής των κοινωνικών σχέσεων. Η αντίθετη άποψη θεωρεί ότι το υποκείμενο της καθημερινότητας κινείται μόνο μέσα σε προκαθορισμένα πλαίσια και δεν μπορεί να γίνει φορέας αλλαγής, με αποτέλεσμα η αλλαγή των κοινωνικών δομών μέσα από την καθημερινή πρακτική να θεωρείται αδύνατη. Θεωρεί ότι μόνο μέσω αντικειμενικών δραστηριοτήτων όπως η εργασία, θα μπορούσε το υποκείμενο να υπερβεί τους περιορισμούς αυτούς.

5 Henri Lefebvre, Critique of Everyday Life, Verso, London, 1991

Το μεγάλο τζάμι _BUILT OBJECT 1 rendering, stop motion animatio / 3DsMAX_VRAYrt_PS 1280px x 960px

ΠΛΗΘΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟ Μία διαφορετική οπτική, σε σχέση με το δημόσιο/ιδιωτικό χώρο, είναι αυτή που προτείνει ως εναλλακτικό πεδίο το χώρο του κοινού. Όπως επισημαίνει ο Paulo Virno, περνάμε από την κατάσταση που είχε εδραιωθεί από το ∆ιαφωτισμό και μετά, σε μία νέα μεταβατική εποχή. Από τον 17ο αιώνα λειτουργούσαν ως έννοιες - δίπολα τα δημόσιο/ιδιωτικό, ατομικό/συλλογικό. Πάνω σε αυτές τις αντιθετικές έννοιες - δίπολα είχε οικοδομηθεί η αντίληψη που είχαμε μέχρι τώρα για την κοινωνία. Σήμερα αυτά τα δίπολα δεν μας βοηθάνε πια να κατανοήσουμε αυτό που συμβαίνει. «Είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε τη δημόσια εμπειρία από τη λεγόμενη ιδιωτική». 6 Μπορούμε να σκεφτούμε ότι έχουμε ταυτόχρονα, από την μία πλευρά την όλο και πιο έντονη περιχαράκωση του ιδιωτικού χώρου (πχ. για λόγους προστασίας) και την ιδιωτικοποίηση του δημόσιου (εμπορευματοποίηση, καταναλωτική συμπεριφορά), δηλαδή την επικράτηση και ισχυροποίηση του ιδιωτικού, ενώ από την άλλη, τον αυξανόμενο περιορισμό της ιδιωτικής σφαίρας, της ιδιωτικότητας. ∆ηλαδή όλο και πιο δύσκολα η ιδιωτική σφαίρα μπορεί να προφυλάσσεται από τον έλεγχο της δημόσιας εξουσίας. «Το ιδιωτικό είναι εκτεθειμένο και γίνεται πεδίο - στόχος άσκησης ελέγχου και βιοεξουσίας. Το δημόσιο από την άλλη τείνει να ιδιωτικοποιείται, να τίθεται υπό ιδιωτικό έλεγχο.» 7 Θα μπορούσαμε να πούμε ότι σε κοινωνικό επίπεδο η τάση είναι να γίνουν όλα δημόσια, ώστε 6 Virno Paolo, Γραμματική του πλήθους, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2007, σελ. 17

Το μεγάλο τζάμι _BUILT OBJECT 1 _επεισόδιο 1 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px

7 Hardt Michael, Hight Christopher, ‘Designing Commonspaces: Riffing with Michael Hardt on the Multitude and Collective Intelligence’, στο Hight Christopher, Perry Chris [eds], Architectural Design: Collective Intelligence in Design. Vol. 76, No 5, 2006, σελ.70

να είναι ανοιχτά στον έλεγχο της εξουσίας. Σε οικονομικό επίπεδο αντιθέτως, η τάση είναι να γίνουν όλα ιδιωτικά, κάποιος να έχει δικαίωμα ιδιοκτησίας πάνω τους. 8 Οι Νegri και Ηardt θεωρούν μάλλον φαινομενική την αντίφαση που περιγράφτηκε πιο πάνω (ότι το ιδιωτικό φαίνεται να καταστρατηγείται και το δημόσιο να ιδιωτικοποιείται) και αναφέρονται στην έννοια της βιοεξουσίας. 9 Η βιοεξουσία με τον τρόπο που ορίζει τις μορφές εξουσίας, δεν αφήνει κανένα περιθώριο για την ύπαρξη ενός ιδιωτικού χώρου που να είναι προστατευμένο από τη δημόσια - κρατική εξουσία. Οπότε ο ορισμός του ιδιωτικού φαίνεται να μην έχει πεδίο αναφοράς. Σε αυτό το περιβάλλον, οι ιδιώτες 8 Negri Antonio, Hardt Michael, Πλήθος: Πόλεμος και Δημοκρατία στην Εποχή της Αυτοκρατορίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2011, σελ. 70 9 Η έννοια της βιοεξουσίας είναι μια από τις σημαντικότερες θεωρητικές συνεισφορές του M.Foucault. Περιγράφει τον τρόπο συσχετισμού της εξουσίας με τη γνώση και την εμφάνιση του περιορισμού της επιστήμης. Μέσα από αυτόν το συσχετισμό της εξουσίας με τη γνώση γεννιέται η βιοεξουσία, η βιοπολιτική του ανθρώπινου είδους.

του Habermas φαίνεται να υπόκεινται στον έλεγχο της βιοεξουσίας και να χάνουν τη δυνατότητα συμμετοχής σε ένα διάλογο ελεύθερο, που μπορεί από μία θέση να ασκεί κριτική στον κρατικό έλεγχο. Οι Negri και Hardt 10 προτείνουν το πλήθος και το χώρο του, το χώρο των κοινών (commons), ως ένα είδος διεξόδου. Η έννοια του πλήθους δεν μπορεί να ενταχθεί στα δίπολα που αναφέρθηκαν. «Το πλήθος λοιπόν προσφέρει ένα εναλλακτικό μοντέλο δημοκρατικού κοινωνικού χώρου, που αποφεύγει τις νέες μορφές εξουσίας, όπως αυτές δεσποτικά λειτουργούν μέσα από το δίπολο δημόσιο/ιδιωτικό». 11 Το πλήθος είναι παραγωγός και διαχειριστής των κοινών. Το πλήθος αποτελείται από το σύνολο των μοναδικοτήτων που δεν μπορούν να αναχθούν στο Ένα, γιατί διατηρούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Το κοινό είναι μία δύσκολη έννοια. Κοινά γενικά ονομάζονται τα αγαθά, οι πόροι που ανήκουν σε όλους μας. Σε αναζήτηση της ιστορικής προέλευσης του όρου μπορούμε να αναφερθούμε στα βοσκοτόπια και τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις που ήταν διαθέσιμα για χρήση από την κοινότητα. 12

10 Οι Negri και Hardt στα βιβλία τους Πλήθος και Αυτοκρατορία αναλύουν την επίδραση της παγκοσμιοποίησης σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Το ότι η επικοινωνία - ανταλλαγή μέσω δίκτυων συμβαίνει σήμερα σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, θεωρούν ότι μπορεί να είναι ένα από τα συμβάντα της παγκοσμιοποίησης που ίσως έχουν θετικό πρόσημο. Φορέας αυτής της θετικής αντίδρασης στην Αυτοκρατορία μπορεί να είναι το πλήθος. 11 Hardt Michael, Hight Christopher, Vol. 76, No 5, όπ. αν., σελ.70

Το μεγάλο τζάμι _BUILT OBJECT 1 _επεισόδιο 2 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px

12 Μία σταδιακή περίφραξη - ιδιωτικοποίηση των κοινών εκτάσεων συνέβη στην Αγγλία από τον 16 μέχρι τον 18ο αιώνα. Ήταν αυτή που οδήγησε ένα μεγάλο κομμάτι του αγροτικού πληθυσμού, το οποίο εξαρτούσε από αυτές την επιβίωσή του, να μεταβληθεί σε μισθωτούς εργάτες. Η διαδικασία της «πρωταρχικής συσσώρευσης» περιγράφεται από τον Marx ως αυτή που δημιούργησε τις αναγκαίες προϋποθέσεις της καπιταλιστικής παραγωγής.

Το μεγάλο τζάμι _BUILT OBJECT 1 _επεισόδιο 3 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px

Ένας βασικός διαχωρισμός των κοινών είναι σε φυσικά και τεχνητά. Φυσικά είναι αυτά που παράγει η φύση, ο φυσικός πλούτος όπως ο αέρας, το νερό, η σοδειά, αλλά και το κοινό βιολογικό μας υλικό. Τεχνητά είναι τα αποτελέσματα της κοινωνικής παραγωγής όπως η γνώση, η γλωσσά, οι κώδικες και οι έννοιες. Αν και η διαμάχη γύρω από τον έλεγχο των φυσικών κοινών είναι πεδίο έντονων αντιπαραθέσεων στην εποχή μας (πχ. περιβαλλοντική μόλυνση, πατεντάρισμα γονιδίων) εμείς θα επικεντρωθούμε περισσότερο στα κοινά που παράγονται από το πλήθος, τα τεχνητά κοινά. Βοηθητικό στο να κατανοήσουμε καλύτερα τα παραπάνω, θα ήταν να διερευνήσουμε τις διαφορές μεταξύ της «δημόσιας σφαίρας» όπως την έχει ορίσει ο Habermas και αυτής που προκύπτει από την έννοια του κοινού. Η δημόσια σφαίρα στον Habermas είναι η δημοσιότητα των ιδιωτών, παρεμβάλλεται ανάμεσα στην κοινωνία πολιτών και το κράτος, μεσολαβεί μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών συμφερόντων. Η διάκριση δημόσιο/ ιδιωτικό φαίνεται να βρίσκεται στο επίκεντρο. Και στις δύο περιπτώσεις βέβαια γίνεται αναφορά σε μία μη κρατική δημόσια σφαίρα. Στην προσέγγιση του Habermas αυτή ασκεί κριτική στην κρατική εξουσία. Στην περίπτωση του πλήθους, ο νέος τρόπος ύπαρξης των πολλών υπερβαίνει την κρατική εξουσία, βρίσκεται εκτός των ορίων ελέγχου της. Η δημόσια σφαίρα του πλήθους είναι «μια άγνωστη δημόσια σφαίρα, μια μη κρατική δημόσια σφαίρα». 13 Στον Habermas ο δημόσιος λόγος, που αρθρώνεται από τους ιδιώτες, και ο οποίος ιδανικά είναι ανεξάρτητος από την επιδίωξη ίδιων στόχων, είναι προσανατολισμένος 13 Virno Paolo, 2007, όπ. αν., σελ. 37

στο κοινό καλό. Αυτός ο δημόσιος χώρος, όπως είδαμε πιο πάνω, κατά τη γνώμη του, αρχίζει να αλλοιώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα, λόγω της επίδραση των μέσων μαζικής επικοινωνίας, την εμπορευματοποίηση, τον καταναλωτισμό και την ακόλουθη αλλοτρίωση. Αφού λοιπόν το δίπολο δημόσιο/ιδιωτικό, που θα μπορούσε κατά κάποιον τρόπο να εγγυηθεί τη δημόσια σφαίρα, αλλοιώνεται, η δημόσια σφαίρα απειλείται με αφανισμό με ιδιαίτερα αρνητικές συνέπειες για την κοινωνία. 14 Οι Virno, Negri και Hardt θεωρούν ότι σε αυτό το πλαίσιο, η απάντηση ίσως βρίσκεται σε μία νέου τύπου δημόσια σφαίρα, έξω από το χώρο του δημόσιου/ιδιωτικού, στο χώρο του κοινού. Ο Virno υποστηρίζει ότι η έννοια του πλήθους, είναι το εργαλείο με το οποίο πρέπει να προσεγγίσουμε τη σύγχρονη δημόσια σφαίρα. «Το πλήθος είναι τρόπος ύπαρξης, ο επικρατέστερος τρόπος ύπαρξης σήμερα». 15 Ο φυσικός χώρος ύπαρξης του πλήθους είναι ο χώρος των κοινών. Η παρουσία των κοινών είναι διαχρονική. Σε όλες τις χρονικές περιόδους, που αναλύει ο Habermas χρησιμοποιώντας το δίπολο δημόσιο/ιδιωτικό, το κοινό έχει συνεχή παρουσία. Απλά σήμερα σε αυτό το κοινό αναγνωρίζεται μια νέα δυναμική λόγω των αλλαγών στους τρόπους παραγωγής αλλά και επέκτασης του τρόπου παραγωγής του ίδιου του κοινού. Ο χώρος του κοινού προϋπάρχει αλλά όχι ως χώρος του πλήθους. Ως κοινό μπορεί να περιγραφεί ότι είναι ανοιχτό σε όλους και αναπτυσσόμενο από την ενεργό συμμετοχή. «Τα κοινά αγαθά είναι δύσκολο να τα δούμε με τα σύγχρονα 14 Αυτό το θόλωμα των ορίων θεωρείται και από άλλους ότι έχει κυρίως αρνητικό πρόσημο. βλ. Sennett, Deleuze (society of control) 15 Virno Paolo, 2007, όπ. αν., σελ. 19

μάτια μας, που έχουν συνηθίσει μόνο σε μία παραδοσιακή διάκριση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού, ιδιοκτησίας και ατομικισμού». 16 Γνώσεις, ιδέες, πληροφορία, εικόνες, γλώσσες, κώδικες, συναισθήματα, σχέσεις, μπορούν να χαρακτηριστούν κοινά αγαθά. 17 Τα κοινά μπορούν να παράγονται, είτε σε δημόσιους, είτε σε ιδιωτικούς χώρους, με την κλασσική έννοια. Πράγματι το κοινό φαίνεται να είναι θεμελιωδώς αυτόνομο και από τα δύο. Βασικό συστατικό αυτής της νέας δημόσιας σφαίρας παραμένει ο Λόγος. Ο Zizek μας μεταφέρει την διάκριση μεταξύ δημόσιου/ ιδιωτικού όπως την έχει συλλάβει ο Kant. Οι δύο όροι εμφανίζονται να βρίσκονται σε ευθεία αντιπαράθεση. «Το ιδιωτικό δεν δηλώνει τους προσωπικούς δεσμούς του ατόμου κατ’ αντιδιαστολή προς τους κοινοτικούς, αλλά την ίδια την κοινοτική - θεσμική τάξη πραγμάτων που αποτελεί ένα επιμέρους με το οποίο ταυτίζεται το άτομο, ενώ το δημόσιο αναφέρεται στην υπερεθνική οικουμενικότητα στην οποία μετέχει κανείς δυνάμει της άσκησης του Λόγου». 18 Φαίνεται αυτή η καντιανή προσέγγιση του δημόσιου/ιδιωτικού να είναι πολύ χρήσιμη σήμερα. Όπως παρατηρεί ο Virno σήμερα οι «ιδιαίτεροι τόποι» δηλαδή το σύνολο των τρόπων του λέγειν/σκέπτεσθαι, που χρησιμοποιούνται με συγκεκριμένο τρόπο στα πλαίσια μίας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας - συνθήκης, χάνουν τη δυνατότητα να λειτουργούν ικανοποιητικά, να καλύπτουν

16 Virno Paolo, 2007, όπ. αν., σελ. 37 17 Virno Paolo, 2007, όπ. αν., σελ. 37 18 Slavoj Zizek, Πρώτα σαν τραγωδία και μετά σαν φάρσα, Scripta, Αθήνα, 2011, σελ. 155

τις ανάγκες. Η ιδιωτική χρήση του λόγου, 19 η ταύτιση με μία επιμέρους κοινότητα, δεν παρέχει τα εργαλεία που χρειαζόμαστε σήμερα για να «προσανατολιστούμε στον κόσμο». Αντίθετα η δημόσια χρήση του λόγου, έτσι όπως την εννοεί ο Kant, φαίνεται να είναι αυτή που, λειτουργώντας μέσω των «κοινών τόπων», των κοινών, βασικών, θεμελιωδών λογικών και γλωσσικών μορφών και σχημάτων, έρχεται ενεργά στο προσκήνιο. Το πλήθος κατά κάποιον τρόπο γίνεται φορέας αυτής της οικουμενικής κατά τον Kant χρήσης του Λόγου, παρακάμπτοντας τις ιδιαίτερες ομάδες, έξω από τα όρια της κοινωνικής ταυτότητας του ατόμου. Οι επιμέρους μοναδικότητες μετέχουν κατευθείαν στην παγκόσμια δημόσια σφαίρα, μέσω της χρήσης των κοινών τόπων, του «general intelect» 20. 19 Μία περίπτωση ιδιωτικής χρήσης του λόγου: Οι αγροτικοί πληθυσμοί του 19ου αιώνα, εξαιτίας της χωρικής τους απομόνωσης και της φύσης της αγροτικής παραγωγής που δεν απαιτεί το «άνοιγμα στον κόσμο», δεν είχαν την τάση να εδραιώσουν ένα δίκτυο συνεργασίας, ανταλλαγής, πληροφόρησης και δημόσιας συζήτησης, σε αντίθεση με τους βιομηχανικούς εργάτες. 20 «Γενική διάνοια» : κρίσιμος παράγοντας στην παραγωγή, σύμφωνα με τον Marx, ένας συνδυασμός της τεχνολογικής εμπειρίας και της συλλογικής νοημοσύνης - της γενική κοινωνικής γνώσης μίας κοινωνίας, μία συγκεκριμένη ιστορική περίοδο.

Το μεγάλο τζάμι _BUILT OBJECT 1 _επεισόδιο 4 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px 77

Το θόλωμα των ορίων του ιδιωτικού με το δημόσιο συνδέεται και με μια νέα ασάφεια, μεταξύ των μέχρι πρότινος διαχωρισμένων ανθρώπινων εμπειριών της Εργασίας, της ∆ράσης και της ∆ιάνοιας. Η ∆ιάνοια ανήκε στην ιδιωτική σφαίρα, ενώ η ∆ράση στη δημόσια, εμπεριείχε τη συνδιαλλαγή με το κοινωνικό. Ο Virno υποστηρίζει ότι τα όρια μεταξύ ∆ράσης, ∆ιάνοιας, Εργασίας δεν υφίστανται πια: «Η εργασία προσέλαβε παραδοσιακά χαρακτηριστικά της πολιτικής δράσης [...] την έκθεση στα μάτια των άλλων, το δεσμό με την παρουσία των άλλων, την αρχή άγνωστων διαδικασιών, τη συστατική οικειότητα με την συγκυρία, το απρόβλεπτο και το ενδεχόμενο». Παραγωγική εργασία και ζωή συναντιούνται σε ένα νέου είδους πολιτικό χώρο. Η βιομηχανική εργασία ως τάση τους τελευταίους δυο αιώνες, επηρέασε με τις πρακτικές της και τους ρυθμούς ζωής που επέβαλε, τους κοινωνικούς θεσμούς (στρατός, σχολείο κτλ.) και τις άλλες μορφές παραγωγής. Σήμερα η άυλη εργασία ως τάση με βασικά συστατικά το σχεδιασμό, την επινόηση, τη συνεργασία, επηρεάζει αντίστοιχα το σύνολο της κοινωνικής δραστηριότητας. Κάθε είδους παραγωγή πλέον έχει ως βασικό συστατικό της το σχεδιασμό. Ο σχεδιασμός είναι σημαντικός για την παραγωγή εμπορευμάτων που έχουν υλική μορφή (πχ. αυτοκίνητα, κτήρια) αλλά επίσης και στην παραγωγή άυλων αγαθών. 21 Η άυλη εργασία διαχέεται, δεν λαμβάνει χώρα πια αποκλειστικά σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Στο βιομηχανικό παράδειγμα η εργασία λάμβανε χώρα αυστηρά στο εργοστάσιο. Όταν όμως η εργασία στοχεύει να λύσει ένα πρόβλημα, να δημιουργήσει μία ιδέα ή μία σχέση, τείνει να επεκταθεί σε όλο το χρόνο της ζωής. Οι δε-

ξιότητες που χαρακτηρίζουν την άυλη εργασία μπορούν να χρησιμοποιηθούν και εκτός του χώρου της δουλειάς. Αυτές οι δεξιότητες μπορεί να αφορούν διανοητικά ταλέντα, ικανότητα παραγωγής ιδεών και δίκτυα συνεργασίας. «Η άυλη εργασία λοιπόν, όσον αφορά στη χωροχρονική της διάσταση, διαρρηγνύει τα παλιά όρια και διαχέεται μέσα στη ζωή, γίνεται δηλαδή βιοπολιτική». 22 Το να ζεις και να παράγεις αρχίζουν να έχουν όλο και πιο ασαφή όρια, τόσο στη διάσταση του χώρου όσο και του χρόνου. Ο Hardt υποστηρίζει, ότι το πέρασμα από την κοινωνία της πειθαρχίας στην κοινωνία του ελέγχου, μοιάζει να έχει κοινά στοιχεία με το πώς η αρχιτεκτονική με τη λογική του σχεδιασμού σήμερα, επεκτείνεται και σε άλλα πεδία και ο σχεδιασμός ως τρόπος γίνεται καθολικής σημασίας. 23 Στην κοινωνία της πειθαρχίας τα όρια των θεσμών είναι σαφή, τα άτομα μετακινούνται από τον ένα στον άλλο στην πορεία της ζωής τους και κάθε φορά υπόκεινται στην πειθαρχική λογική του συγκεκριμένου θεσμού - κτηρίου (πχ. σχολείου, φυλακής, νοσοκομείου κτλ.). Με το πέρασμα στην κοινωνία του ελέγχου αυτές οι λογικές πειθαρχίας παραμένουν, αλλά πλέον δεν περιορίζονται σε συγκεκριμένους θεσμούς, διαχέονται στον χώρο και τον χρόνο. Οι θεσμοί πια δεν προσδιορίζονται από τα χωρικά τους όρια. Η χωρική τους αναπαράσταση δεν είναι καθοριστική στη συγκρότηση της ταυτότητάς τους. 24 Αντίστοιχα λοιπόν φαίνεται να έχει 22 Αντωνοπούλου Έλενα, Κοινό[ς]πλούτος_συλλογική νοημοσύνη_συνεργατικός σχεδιασμός commonwealth_collective intelligence_collaborative design, διπλωματική εργασία στο ΔΠΜΣ ”Σχεδιασμός, Χώρος, Πολιτισμός”, κατ. Αρχιτεκτονική_Σχεδιασμός του Χώρου, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Ε.Μ.Π, Αθήνα, 2011, σελ. 28 23 Hardt Michael, Hight Christopher, όπ.αν., σελ.70

21 Hardt Michael, Hight Christopher, όπ. αν., σελ.70

24 Hardt Michael, Hight Christopher, όπ.αν., σελ.71

Το μεγάλο τζάμι _BUILT OBJECT 1 _επεισόδιο 5 ο προοπτικό διάγραμμα / 3Ds MAX μελάνι σε ανακυκλωμένο χαρτί 1280px x 960px 79

επηρεαστεί και το πεδίο της αρχιτεκτονικής. Η λογική της αρχιτεκτονικής πειθαρχίας, δηλαδή του σχεδιασμού, φαίνεται να υπερβαίνει πια τα όρια της αρχιτεκτονικής και να επεκτείνεται σε διάφορα είδη κοινωνικής δραστηριότητας. 25 Η αρχιτεκτονική, ως μέσο - τρόπος παραγωγής του χώρου, μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί και η ίδια ένα κοινό. Συμπυκνώνει στοιχεία επικοινωνίας, συνεργασίας, συγκινησιακής και συλλογικής δημιουργικότητας. Είναι ένα κοινό πολιτιστικό αγαθό. Σήμερα λοιπόν η παραγωγή δεν συμβαίνει πια μόνο σε συγκεκριμένους χώρους αλλά

26 Το «junkspace» μπορεί να ιδωθεί ως το πιο «βρώμικο» κομμάτι της μητρόπολης, εκεί όπου τα χαρακτηριστικά της εντοπίζονται σε μεγαλύτερη συγκέντρωση. Κατά κάποιον τρόπο ως η «καρδιά» της μητρόπολης. Ο Negri προτείνει μία τολμηρή ανάγνωση του «junkspace». Ο κενός, γελοίος, ανώνυμος, ψεύτικος, επαναλαμβανόμενος, κατακερματισμένος χώρος του, δεν παυει να είναι βιοπολιτικός και χώρος του πλήθους.Η άκρως αρνητικά φορτισμένη ανάγνωσή του μπορεί να υπό αυτό το πρίσμα να αναθεωρηθεί. 27 Αντωνοπούλου Έλενα, 2011, όπ. αν., σελ. 41

Το μεγάλο τζάμι _BUILT OBJECT 1 _επεισόδιο 6 ο πρόπλασμα, χαρτόνι και ακρυλικό χρώμα 20cm x 20cm x 20cm

25 Hardt Michael, Hight Christopher, όπ.αν., σελ.71

διαχέεται στη μητρόπολη, η μητρόπολη 26 γίνεται το πεδίο της παραγωγής. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί μάλιστα η εξής αναλογία: η μητρόπολη είναι για το πλήθος ότι το εργοστάσιο για την εργατική τάξη. Και αυτή η αναλογία οργανώνεται γύρω από τρεις κεντρικές κοινές δραστηριότητες: την παραγωγή, τις εσωτερικές συναντήσεις - οργάνωση και την έκφραση των αντιπαραθέσεων - εξεγέρσεων. 27 Στη μητρόπολη

λαμβάνει χώρα η βιοπολιτική παραγωγή αλλά και η εκμετάλλευσή της, η «περίφραξη» του παραγόμενου κοινού. 28 Το πεδίο της παραγωγής συμπυκνώνει πάντα μία ισχυρή δυναμική. Σημαντικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τη συνεχή και ακούραστη παραγωγή του κοινού από το πλήθος της μητρόπολης, το οποίο δεν είναι πια αποξενωμένο από τα μέσα παραγωγής, είναι το πλεόνασμα, το κοινό που οι κυρίαρχες εξουσιαστικές δομές δεν έχουν τη δυνατότητα να εκμεταλλευτούν. Αυτή η υπέρβαση, το επιπλέον, ίσως έχει μία ανατρεπτική δυναμική. Σε ένα περιβάλλον ελέγχου και βιοεξουσίας, η πλεονάζουσα παραγωγή του πλήθους φαίνεται να είναι ένα πεδίο αισιοδοξίας. 29 Αν διατυπωνόταν μία αμφιβολία, αυτή θα είχε σχέση με το αν πράγματι αυτή η εγγενής τάση του πλήθους για δημιουργία είναι ικανή συνθήκη ανατροπής, σε ένα περιβάλλον ελέγχου. Ενδεικτικός της σχέσης μητρόπολης και πλήθους είναι ο τρόπος που εκδηλώνονται οι εξεγέρσεις - αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό της (βλ. Αθήνα, Λονδίνο, Παρίσι). Η αντίδραση στις ρατσιστικές ιεραρχίες, τους νέους εργασιακούς νόμους και την επισφάλεια εκδηλώνεται τελικά ως μία εξέγερση ενάντια στη μητρόπολη και τα μέσα - τόπους αποκλεισμού και υποταγής που χρησιμοποιεί - σχολεία, αυτοκίνητα, μ.μ. μεταφοράς κτλ. Είναι προσανατολισμένη στις δομές - φορείς της βιοεξουσίας. Οι χώροι που περιγράφει η Crawford (κενά 28 Οι συνεχιζόμενες περιφράξεις των κοινών είναι που επιτρέπουν στο καπιταλιστικό σύστημα συνεχώς να εξαπλώνεται σε νέα πεδία. Αυτό του δίνει τη δυνατότητα να επιβιώνει, υπερβαίνοντας συνεχώς τα όρια του, να περιφράζει, να επεκτείνεται και να εκμεταλλεύεται τα πεδία του κοινού. Να εμπορευματοποιεί και να αποξενώνει συνεχώς τους παραγωγούς από τα μέσα παραγωγής, διαβίωσης και επικοινωνίας. Commons vrs Crisis, Θεσσαλονίκη, 2011, σελ. 12 29 Negri Antonio, On Rem Koolhaas. στο Radical Philosophy, no. 154 (March/April), 2009, σελ. 48-50

οικόπεδα, χώροι parking, υπαίθριες αγορές μεταχειρισμένων κτλ.) ανήκουν στην επικράτεια του κοινού. Χώροι που υπάρχουν συνεχώς γύρω μας στην καθημερινή ζωή, όπου ομάδες ή άτομα διαμορφώνουν ένα περιβάλλον επικοινωνίας και ανταλλαγής με την μητρόπολη. Το πεδίο αυτό βρίσκεται πέρα από τη διάκριση δημόσιου/ιδιωτικού, σε ένα χώρο κοινό, ένα χώρο συνάντησης. Ένα χώρο όπου εμπλέκεται η εργασία και ο ιδιωτικός χρόνος, ο χρόνος της καθημερινής ζωής. Είναι χώροι χωρίς προσδιορισμένη χρήση, ενδιάμεσοι, λανθάνοντες, χώροι σε αναμονή. Βασικό χαρακτηριστικό τους: δεν είναι ακόμα σαφώς κάτι. Η διαστολή, το άπλωμα της μητρόπολης σε μεγαλύτερη έκταση δημιουργεί αδρανή, κενά μεσοδιαστήματα. Μπορεί να εμφανιστούν ως αποτέλεσμα ανακατατάξεων, νέων χρόνων που προκύπτουν πχ. λόγω της χρήση του αυτοκινήτου, την αλλαγή των πληθυσμιακών συσχετισμών κτλ. Όπως παρατηρεί, οι σχέσεις και οι συγκρούσεις μεταξύ ανθρώπων, χώρων και δραστηριοτήτων, αυτή η νέα ρευστή συνθήκη διαρρηγνύει τις ιεραρχικές δομές και τους διαχωρισμούς της καθημερινής ζωής. Ίσως η δραστηριότητα αυτού του καθημερινού να έχει τη δυναμική να ανατρέψει κάποια από τα καθορισμένα όρια και να αναδείξει μία κρυμμένη κοινωνική δυναμική. Εδώ, στην κινητικότητα του πλήθους μπορεί να κρύβεται η δημιουργική του διάσταση. Αυτό που περιγράφει η Crawford είναι ακριβώς μία ιδιότητα - δυνατότητα της μητρόπολης να παραλαμβάνει, να γίνεται πεδίο εμφάνισης ανάπτυξης συναντήσεων, ανταγωνισμών και συγκρούσεων. Σίγουρα αυτός είναι ένας τόπος εμφάνισης του κοινού. Το κοινό όμως είναι κάτι που εξαπλώνεται σε πολύ ευρύτερα πεδία και σε 81

πολλαπλά επίπεδα της κοινωνικής πραγματικότητας. ∆εν εντοπίζεται μόνο στις ρωγμές του κατεστημένου συστήματος. Στα κενά, στα διαλείμματα, σε αυτά που δεν είναι ακόμα. Το σενάριο του κοινού ψάχνει μία εναλλακτική που να προκύπτει από το βασικό σώμα λειτουργίας του. Είναι η ίδια η ρήξη των παλιών διπόλων, του διπολικού τρόπου προσέγγισης (πχ. δημόσιο/ιδιωτικό, αποκλεισμός/έλεγχος) που φέρνει αυτή την αλλαγή. Χωρίς να υποτιμάμε την σημασία τους, δεν θεωρούμε ότι οι καταστάσεις εξαίρεσης μέσα στην μητρόπολη (βλ. αυτοδιαχειριζόμενα πάρκα, καταλήψεις), ως χώροι εναλλακτικοί μπορούν να έχουν μία διευρυμένη δυναμική.

επιτήρηση και έλεγχο. Στην σύγχρονη εποχή της βιοεξουσίας, είναι ακριβώς αυτά τα δυο μοντέλα ελέγχου, του αποκλεισμού και της επιτήρησης, που χρησιμοποιούνται, αυτή τη φορά ταυτόχρονα. Ο αποκλεισμός λοιπόν είναι πειθαρχικό μέσο της βιοεξουσίας. 30 Σήμερα, θεωρώντας ότι κάτι ενδιαφέρον είναι πιθανόν να προκύψει από το χώρο του κοινού, ίσως για πρώτη φορά, μπορεί η δημόσια σφαίρα να λειτουργήσει χωρίς τους αποκλεισμούς του παρελθόντος. Το πλήθος με τον τρόπο που υπάρχει, φαίνεται ικανό να γίνει φορέας αυτής της αλλαγής. Στην περίπτωση του πλήθους οι αποκλειόμενοι μπορούν να είναι εξίσου παραγωγοί κοινού.

ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ Το δίπολο δημόσιο/ιδιωτικό, λειτουργεί διαχρονικά ως αρχέτυπο, ως ιδεολογικό πρότυπο. Όπως είδαμε πιο πάνω, ο αποκλεισμός κάποιων ομάδων από τη συμμετοχή στην δημόσια σφαίρα, φαίνεται να λειτουργούσε και αυτός πάντα, παράλληλα με αυτό το δίπολο. Στην εποχή της βιοεξουσίας ο αποκλεισμός όχι μόνο συνεχίζει να υπάρχει αλλά ανάγεται και σε έννοια κομβικής σημασίας. Ο Agamben αναφερόμενος στον Foucault, μας μεταφέρει τον τρόπο λειτουργίας δύο πειθαρχικών μοντέλων, πολύ χρήσιμων στο να αντιληφθούμε τι σημαίνει η στροφή από μια παλαιού τύπου εξουσία στη βιοεξουσία. Τα μοντέλα αυτά έχουν σαφώς μία χωρική διάσταση. Αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο στο παρελθόν αντιμετωπιζόταν δύο ασθένειες, η λέπρα και η πανούκλα. Στην περίπτωση της λέπρας προβλεπόταν ο απόλυτος αποκλεισμός των ασθενών από την υπόλοιπη κοινότητα. Στην περίπτωση της πανούκλας, ολόκληρο το «άρρωστο» τμήμα της πόλης βρισκόταν υπό αυστηρό περιορισμό, 82

Πολλές μητροπόλεις υιοθετούν μία αναπτυξιακή πολιτική που είναι προσανατολισμένη στην παραγωγή κοινού, παρέχοντας μέσα και ευκολίες, όπως για παράδειγμα ποιοτικές υποδομές, στην πιο δημιουργική μερίδα του πληθυσμού, που θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε «δημιουργική τάξη». Προσπαθούν να την προσελκύσουν, ακολουθώντας μία μονομερή κοινωνική πολιτική. Αυτό που κάνουν στη συνέχεια είναι ενός είδους «περίφραξης», δηλαδή εκμετάλλευσης του παραγόμενου κοινού για να αναβαθμίσουν τη θέση τους, να γίνουν πιο ανταγωνιστικές σε παγκόσμιο επίπεδο. Η δημιουργική τάξη αποτελείται από τα πιο ευέλικτα μέλη της κοινωνίας, τα οποία είναι εξοικειωμένα με τις νέες τεχνολογίες, τους κώδικες τους και τη χρήση των «κοινών τόπων», τους αρέσει να επικοινωνούν, να ανταλλάσσουν πληροφορίες και έχουν την ικανότητα να παράγουν καινοτομία (καλλιτέχνες, σχεδιαστές κ.α.). Επίσης η τάξη αυτή δεν είναι σαφές το πότε «δουλεύει» και το πότε «διασκε-

30 Negri Antonio, On Rem Koolhaas. 2009, όπ. αν., σελ. 48-50

δάζει». Για αυτή εργασία και ζωή, εργασία και απόλαυση, είναι μία αξεδιάλυτη ενότητα. Συμπυκνώνει λοιπόν όλα τα χαρακτηριστικά του πλήθους, με τη διαφορά ότι αυτά είναι προσανατολισμένα στην ικανοποίηση του υπερεγώ της και όχι στο κοινό καλό. 31 Το θέμα σε αυτή την εμφάνιση του πλήθους είναι ότι λειτουργεί ο αποκλεισμός. Οι υπόλοιποι κάτοικοι που δεν συγκεντρώνουν τα πολυπόθητα χαρακτηριστικά, δεν απολαμβάνουν τα ίδια προνόμια. Ελπίζουν μόνο ότι θα μπορέσουν γενικά να επωφεληθούν από την καλή πορεία της πόλης. Η διαδικασία της περίφραξης λειτουργεί ταυτόχρονα με τον αποκλεισμό από το κοινό που ιδιωτικοποιείται. Είναι σαν ένα πλήθος in vitro, όπου καθετί που παράγει είναι προορισμένο απευθείας να ιδιωτικοποιηθεί. «Ο κομμουνισμός σήμερα δεν είναι το όνομα μιας λύσης, αλλά το όνομα ενός προβλήματος: Του προβλήματος των commons, του δημόσιου, κοινού αγαθού σε όλες του τις διαστάσεις- του κοινού αγαθού της Φύσης ως υπόβαθρου της ζωής μας, του κοινού, βιογενετικού μας υλικού, του κοινού πολιτιστικού αγαθού (της συλλογικής μας «πνευματικής ιδιοκτησίας») και, τελευταίο στη σειρά αλλά όχι και σε σημασία, το πρόβλημα του οικουμενικού, δημόσιου χώρου της ανθρωπότητας, από τον οποίο κανείς δεν θα έπρεπε να αποκλείεται. Όποια κι αν είναι η λύση, οφείλουμε να λύσουμε αυτό το πρόβλημα.» 32

31 Bavo, Αίτημα για μια μη δημιουργική πόλη, Bavo Research, 2006 32 Zizek Slavoj, Ζώντας στην εποχή των τεράτων, διάλεξη, Αθήνα, 2010

PUBLIC HYBRIDS MIX ED P ROGRAM S

Π ΛΑΤ ΦΟ Ρ Μ ΕΣ Π ΡΟ Γ ΡΑΜ Μ ΑΤ Ι Κ Η Σ Σ Υ Μ ΒΙ ΩΣ Η Σ

+5 Σ Τ Ι Γ Μ ΕΣ Π ΕΡ Ι ΕΡ Γ Η Σ Σ Υ Ν Υ Π Α Ρ Ξ Η Σ H OM E T H EAT ER X  R AY S Κ Α ΡΟΤ Σ Ι Α Σ Χ Α ΡΑ  Κ Ρ ΕΒΑΤ Ι Χ Ω Ρ ΙΣ Ι ∆ Ι Ο Τ Η Τ ΕΣ

HOME THEATER “A home theater or home theatre is a theater built in a home, designed to mimic (or exceed) commercial theater performance and feeling, more commonly known as a home cinema. Today, home cinema implies a real “cinema experience” at a private home”. 1 Η λέξη θέατρο, που μετέπειτα έφτασε να σημαίνει τον χώρο στον οποίο εξελίσσεται το θέαμα αλλά και την ίδια την παράσταση, αρχικά αναφερόταν στο σύνολο των θεατών που παρακολουθούσαν το δρώμενο. Από την ετοιμολογία της λέξης γίνεται ακόμη πιο εμφανής η ιδιαίτερη σημασία που είχε για το αρχαίο ελληνικό θέατρο η παρουσία των θεατών σε ένα χώρο για την από κοινού παρακολούθηση αλλά και την δυνατότητα να επηρεάζουν με την ψήφο τους. Το αρχαίο ελληνικό θέατρο αποτελεί μία από τις κατεξοχήν δημόσιες εκδηλώσεις της πνευματικής ζωής της πόλης.

Κάτοψη εσωτερικού χώρου ψυχιατρικής κλινικής με τροφίμους μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm

Έχει ενδιαφέρον να δούμε πως η λέξη θέατρο βάζοντας το home μπροστά της, σημαίνει πια κάτι εντελώς διαφορετικό. Ο παράδοξος συνδυασμός του κατεξοχήν ιδιωτικού χώρου με έναν κατεξοχήν δημόσιο δεν μας δίνει βέβαια μια κατοικία στο εσωτερικό της οποίας θα βρούμε ένα μεγάλο πολύβουο 1 Wikipedia, <http://en.wikipedia.org/wiki/Home_theater>

θέατρο, αλλά μια υβριδική κατάσταση που ο ιδιωτικός χώρος εμπλουτίζεται με στοιχεία του δημόσιου. Στον ιδιωτικό χώρο το «θέατρο» συμπυκνώνεται σε μία συσκευή, που με την τεχνολογία που χρησιμοποιεί, έχει τη δυνατότητα να μεταφέρει κάποια από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την παρακολούθηση ενός θεάματος. Περισσότερο προσπαθεί να αναπαράγει ένα συνδυασμό ερεθισμάτων των αισθήσεων παρόμοιο με αυτά που προκαλούνται όταν βρισκόμαστε σε ένα θέατρο. Απομονώνει και μεταφέρει κατά κάποιον τρόπο την αίσθηση του «είμαι εκεί».

XRAYS Η Beatriz Colomina παρατηρεί ότι ένα βασικό χαρακτηριστικό της μοντέρνας αρχιτεκτονικής είναι η δυνατότητα επιτήρησης. Παραλληλίζει μάλιστα αυτό το χαρακτηριστικό με την ευρεία χρήση, την ίδια εποχή, της τεχνολογίας των ακτίνων Χ, μίας τεχνολογίας που επιτρέπει την επιτήρηση του ιδιωτικού χώρου του ανθρώπινου σώματος. 2 Αυτό που αναφέρει η Beatriz Colomina είναι ένα ενδιαφέρον παράδειγμα για το πώς συμβαίνει το θόλωμα των ορίων μεταξύ δημόσιου/ιδιωτικού. Η διάβρωση των ορίων της ιδιωτικής σφαίρας που εμφανίζεται με τη ευρεία χρήση της τεχνολογίας των ακτίνων Χ για την επιτήρηση - παρατήρηση του ανθρώπινου σώματος αλλά και στον αρχιτεκτονικό χώρο με τη ευρεία χρήση της διαφάνειας.

Κάτοψη εσωτερικού χώρου εστίας με φοιτητές μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm

2 Beatriz Colomina, Domesticity at War, Cambridge, MA: MIT University Press, 2006

Mixed program 1/ γηροκομείο-νηπιαγωγείο μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm 91

Mixed program 1/ γηροκομείο-νηπιαγωγείο μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm 93

ΚΑΡΟΤΣΙΑ SUPERMARKET Καρότσια του super market, μεταφέρουν άχρηστα αντικείμενα μέσα στην πόλη. Τα κινούν μετανάστες προσπαθώντας να ανακυκλώσουν οτιδήποτε μπορεί να τους αποφέρει κάποιο κέρδος, οτιδήποτε μπορεί να έχει κάποια ανταλλάξιμη αξία. Στα καρότσια τους μπορεί να δεις από παλιά ψυγεία μέχρι περιοδικά περασμένης δεκαετίας. Μεταφέρουν την αστική εικόνα της νοικοκυράς που ψωνίζει σε super market, στο δημόσιο χώρο αναδεικνύοντας την εδαφοκυριαρχία του ατομικού μέσα στην πόλη. Το αστείο είναι πως τα καρότσια αυτά που έχουν προκύψει από κάποια ιδιωτική πρωτοβουλία, κατασκευάζουν πια μία δημόσια, συλλογική κίνηση.

ΣΧΑΡΑΚΡΕΒΑΤΙ Μία ακόμα στιγμή αποκαλυπτικής σχέσης του δημόσιου με το ιδιωτικό είναι αυτή της σχάρας - κρεβάτι. Στο κέντρο της πλατεία Ομόνοιας, πάνω στη σχάρα του μετρό, άνθρωποι κοιμούνται, εκτεθειμένοι. Στην περίπτωση αυτή δεν υπάρχει χώρος για το ιδιωτικό. Το σώμα αφήνεται ακυβέρνητο πάνω στο δημόσιο χώρο. Το παράδοξο που εμφανίζεται εδώ είναι ότι η έκθεση αυτή, παρέχει κάποιου είδους ασφάλεια, δηλαδή την υπεράσπιση κατά κάποιον τρόπο, του ελάχιστου χώρου ιδιωτικότητας. Μία περίεργη αντιστροφή αυτού που συνέβαινε άλλοτε στο ανάκτορο όπου το κρεβάτι βρισκόταν στο επίκεντρο, βέβαια για τελείως άλλους λόγους και σε άλλες συνθήκες. Κατ-ικεα μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm 95

ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΧΩΡΙΣ Ι∆ΙΟΤΗΤΕΣ Ο Μουσουλμάνος περιγράφεται από τον Zizek ως μία «μορφή κλειδί» του ναζιστικού στρατοπέδου. Είναι ο άνθρωπος που έχει απολέσει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως το επίπεδο μηδέν της ύπαρξης. ∆εν υπερασπίζεται τον εαυτό του, δεν ικανοποιεί τις ζωτικές του ανάγκες, παρά μόνο από κάποιου είδους συνήθεια και όχι επειδή λειτουργεί το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Ο Μουσουλμάνος είναι αυτός που χάνει τη θέληση του για επιβίωση. 3 Σε αυτή τη κατάσταση αναγνωρίζουμε την ακραία συνθήκη που το ιδιωτικό παύει να υπάρχει. Η ύπαρξη δεν περιχαρακώνεται ούτε καν από κάποια «εγωτική λαχτάρα». Σε αυτό τον τύπο του Μουσουλμάνου μπορούμε να αναγνωρίσουμε το πεδίο πέρα από την ιδιωτικότητα, το πεδίο μετά την ιδιωτικότητα, μέσα από την απόλυτη παράδοση του ιδιωτικού στους άλλους. Σε αυτές τις ακραίες καταστάσεις μπορούμε να αντιληφθούμε το χάος που προκαλείται από την κατάλυση των ορίων του δημόσιου και του ιδιωτικού. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ο ιδιωτικός χώρος δεν υπάρχει. Οι κανόνες που διέπουν το χρόνο, το χώρο και τη λειτουργία του, ορίζονται από την ομάδα των εξουσιαστών. Η ιδιωτικότητα εξαναγκάζεται να «επιζεί» σε λανθάνουσα μορφή, εξαιρετικά περιορισμένη, να διατηρείται ως υπόνοια. Στην διάρκεια βασανιστηρίων, όταν οι άνθρωποι βρεθούν αποκλεισμένοι από οποιασδήποτε μορφής εξωτερικό ερέθισμα που γίνεται αντιληπτό μέσω των αισθήσεων, μετά από λίγες εβδομάδες παλινδρομούν, χάνουν Πισίνα-γραφείο μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm

3 Zizek Slavoj, Μίλησε κανείς για ολοκληρωτισμό;, Scripta, Αθήνα, 2001, σελ. 116

την συνείδηση τους, τρελαίνονται. Η ιδιωτικότητά τους καταλύεται ολοκληρωτικά. Βλέπουμε εδώ ότι η σχέση με το περιβάλλον είναι καθοριστική για την περιχαράκωση της ιδιωτικότητας Χωρίς έξω παύει να υπάρχει και μέσα. Σε βρεφική ηλικία ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το που αρχίζει και το που τελειώνει ο εαυτός του, που μέχρι τότε είναι «διαχυμένος» στο περιβάλλον, μέσω της επαφής με τον άλλο. Έτσι αποκτά μια αίσθηση ορίων και ταυτότητας. Προσπαθώντας να διερευνήσουμε τα όρια της ιδιωτικότητας σε κοινωνικό επίπεδο, έχουμε προηγουμένως διατυπώσει την ιδέα ότι λόγω της επιβολής της βιοεξουσίας δεν υπάρχει χώρος για το ιδιωτικό. Σε αυτό το σημείο ψάχνουμε τα όρια του ιδιωτικού σε μικρή κλίμακα.

Times New Roman μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm 99

100

Mixed program 2 μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm 101

Gra(n)dient mix μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm 102

103

Mixed program 3 _∆άσος-γραφείο μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm 104

105

Όρνιθες του Αριστοφάνη μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm 106

107

μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm 108

109

Mixed program 4 _Φροντιστήριο τρίτης ηλικίας μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm 110

111

112

Mixed program 5 _Πολυγραφείο μολύβι σε ανακυκλωμένο χαρτί 29,7cm x 21cm 113

Multitude Font 114

https://rapidshare.com/files/699964458/Untitled-Regular_4.otf

115

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αντωνοπούλου Έλενα, Κοινό[ς]πλούτος_συλλογική νοημοσύνη_συνεργατικός σχεδιασμός commonwealth_ collective intelligence_collaborative design, διπλωματική εργασία στο ∆ιατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών ”Σχεδιασμός, Χώρος, Πολιτισμός”, κατεύθυνση Αρχιτεκτονική_Σχεδιασμός του Χώρου, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, 2011 Bavo, Αίτημα για μια μη δημιουργική πόλη, Bavo Research, 2006, <http://www.bavo.biz/texts/view/156> Βάκη Φωτεινή, Η «αυτοκρατορία» και οι εχθροί της, στο Ουτοπία, Τεύχος 71, <http://www.u-topia.gr/ issues/71/43> Beatriz Colomina, Domesticity at War, Cambridge, MA: MIT University Press, 2006 Benhabib S., “Models of Public Space: Hannah Arendt, the Liberal Tradition and Jurgen Habermas”, στο Craig Calhoun (ed.), Habermas and the public sphere, MIT Press, Cambridge, 1992 Crawford Margaret, “Blurring the Boundaries: Public Space and Private Life.”, in John Chase, Margaret Crawford and John Kaliski (eds.), Everyday Urbanism, Monacelli Press, New York, 1999 Habermas Jürgen, Αλλαγή δομής της δημοσιότητας, Αθήνα, νήσος, 1997 Herman Hertzberger, Lessons for Students in Architecture, 010 Publishers, Rotterdam, 2005 Hight Christopher, Perry Chris [eds], Architectural Design: Collective Intelligence in Design, Vol. 76, No 5 Virno Paolo, Γραμματική του πλήθους, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2007

116

Massimo De Angelis, Stavros Stavrides, Beyond Markets or States: Commoning as Collective Practice, στο An Architektur: On the Commons, Issue 23, (July) 2010, <http://www.anarchitektur.com/aa23_commons/ aa23_commons_en.html> Negri Antonio, Hardt Michael, Πλήθος: Πόλεμος και ∆ημοκρατία στην Εποχή της Αυτοκρατορίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2011 Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου, Ιδέες του Χώρου στον Εικοστό Αιώνα, Εκδόσεις νήσος, Αθήνα, 2009 http://el.wikipedia.org/wiki/ Γιούργκεν_Χάμπερμας Negri Antonio, On Rem Koolhaas. στο Radical Philosophy, no. 154, (March/April), 2009 Rebel: Θεωρία και Ανάλυση για το Ανταγωνιστικό Κίνημα, Commons vrs Crisis, Θεσσαλονίκη, 2011, <http://www.rebelnet.gr> Χαιδοπούλου Βρυχέα Μαρία, Χρονοχώροι στην πόλη και στην καθημερινότητα, Συγκριτική μελέτη στην Αθήνα και στην πόλη του Μεξικού, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Γεωγραφίας, Αθήνα, 2008 Zizek Slavoj, Have Michael Hardt and Antonio Negri Rewritten the Communist Manifesto For the TwentyFirst Century?, στο Rethinking Marxism, Volume 13, Number 3/4, 2001 Zizek Slavoj, Πρώτα σαν τραγωδία και μετά σαν φάρσα, Scripta, Αθήνα, 2011 Zizek Slavoj, Μίλησε κανείς για ολοκληρωτισμό;, Scripta, Αθήνα, 2001

117

118