Bachelor thesis landscape architecture by Louis Buerms

Projectnota Moervaartvallei I Bachelor landschaps- en tuinarchitectuur I Koninklijke academie voor schone kunsten I I 2019 - 2020 I

Louis Buerms

Voorwoord Ons huidige landbouwbestel is de afgelopen decennia geĂŤnt op specialisatie en maximalisatie om te voldoen aan de wens om zo veel mogelijk voedsel te produceren. En dat is goed gelukt. Maar hierbij is het fundament voor een stabiele opbrengst uit het oog verloren: biodiversiteit en duurzaam landgebruik. Landbouw heeft biodiversiteit hard nodig om voedsel te kunnen produceren door het bodemleven, de insecten en de voedselketen; biodiversiteit vormt de basis van het agrarisch bedrijf.

Mijn bachelorproef gaat over hoe we het toekomstig agrarisch landgebruik in Vlaanderen op een andere manier kunnen benaderen met de Moervaarvallei als case study. Het vervreemdend aspect waar ons agrarisch beleid naar toe is gegroeid wordt in vraag gesteld door nieuwe landbouwmodellen te integreren in een bestaand landschap. Hier wordt uitgegaan van een beeld waar natuur en landbouw zich in zekere zin verzoenen, waar een duurzame landbouweconomie en een extensiever landgebruik centraal staat.

Landbouw

Paul Hart

Natuur

Kosten Een nationaal probleem Uit analyse op zowel nationaal als regionaal niveau blijkt dat er een wederzijdse betrekking is tussen economische risicogebieden op landbouwgebieden en overstromingsgevoelige gebieden. Vaak worden deze gronden hevig bemaald zodat akkerbouw mogelijk is. Deze gronden hebben dus weinig toekomstperspectief op het vlak van economische opbrengst en klimaatadaptatie.

Natuurlijke overstromingsgebieden

Hoge natuurpotenties + moeraskalk 40% Maïs Maï

natte + veen sïa M %gronden 04

Overstromingsgevoelig 40% Maï Maïs

30% van de landbouw in de Moervaartvallei is zonevreemd Economische risico gebieden verlies van € 0-0.2/m²/jaar.

Deficitair landbouwsysteem De eenzijdige doelstelling van de landbouw (maximalisatie inkomen) heeft geleid tot een hoge productie en een hoog verbruik van meststoffen en pesticiden in de Europese en Belgische akkerbouw. De gevolgen van deze intensieve landbouw zijn onder andere het graanoverschot, budgettaire problemen en de schade aan het milieu als gevolg van overmatig gebruik van inputs. Het formuleren van een landbouwsysteem met een verbrede doelstelling, dus meer dan alleen winstmaximalisatie is één van de zaken om de problemen in de moervaartvallei en in België te lijf te gaan. 14% Overige40% gewassen Maïïs Ma

40% Maïs

40% 9% granen Maï Maïs

Landbouwteelt Moervaartvallei

40% Ma 37% Grasland Maïïs

Traditionele landbouw in een depressie sïaM % 04

Hoge natuurpotenties + moeraskalk 40% Maïs Maï

Bodemverzuring door intensieve landbouw

natte + veen sïa M %gronden 04

Overstromingsgevoelig 40% Maï Maïs

30% van de landbouw is zonevreemd

Droogtestress door snelle afvoer van water 4I

Probleemstelling

Snelle en efficiĂŤnte afwatering van de vallei

Intensief beheerde graslanden

Vernsipperde natuurkernen

Hevige bemaling ten behoeve van akkerbouw: verdroging van de moervaartdepressie Overbemesting ( P, N) Gronduitputting Verzuring (NH3)

Vernsippering van natuurkernen

Intensivering en behoud

Daling van bodem en waterkwaliteit

Lange termijn productie daalt Sterke afname biodiversiteit

Verdwijning moeraskalk en oxidatie van veen Erosie verhoogt

Unieke karakter van de moervaart gaat verloren

Oplossingen voor landbouwgronden

Overstromingsgevoelige gebieden

Hevig bemaalde landbouwgronden

Intensief beheerde graslanden

Strategie voor natuur en landbouwgrond

Een deel van de gronden in de potentiĂŤle natuurgebieden zouden geruild kunnen worden met gronden die hogerop liggen en droog zijn in en rondom de vallei. Een goed functionerende grondbank en ruilverkaveling kan zowel voor de landbouw als natuur grote meerwaarde opleveren doordat beide functies gebaat zijn bij ontsnippering van gronden.

Landbouw - natuur

Vernsipperde natuurkernen/ landbouwgronden

De boer als schakel in het ecologisch netwerk

Kieren Key

Ambitie voor een robuust landschap

Strutuurontwerp Zonering op basis van de aanwezige landschappelijke lagen Recreatiedomein Puyenbroeck Symbool bouwsteen Belangrijke waterwegen Belangrijke landbouwexport wegen

10 I

De opmaak van het ontwerp is gebaseerd op de aanwezige landschappelijke lagen zoals bodem, reliĂŤf; natuur/landbouwpotenties en waterhuishouding. Het structuurontwerp bestaat uit vier landschappelijke bouwstenen die samen de globale visie van de Moervaartvallei omvatten. Het plan is hoofdzakelijk gefocust op de inrichting van een duurzamer landbouwmodel en het ontsnipperen van natuurgebieden.

750

1500m

Bouwsteen 1: Extensieve graslanden

John Everett

P.August Renoir

William Turner

Rond 1950 werd door ontwatering in de Moervaartvallei grasland gescheurd en omgezet naar akkerland. Hierdoor ging een groot deel van het extensief gebruik als aaneengesloten hooilandcomplex verloren. Het terug extensiveren van graslanden en het omvormen van akkerlanden naar grasland grijpt enerzijds terug naar een emotioneel geladen landschapsbeeld dat voor honderden of zelfs duizenden jaren het gebied domineerde. Anderzijds wordt de biodiversiteit verhoogd en de druk op het land verlaagd waardoor enkele faunatische en floristische knelpuntsoorten terug hun plaats kunnen innemen. Door verschillende grootvee-eenheden per hectare toe te passen, zullen er natuurlijke gradiĂŤnten in het landschap onstaan waardoor incidentele verbossing en verruigging kan voorkomen.

I 11

Bouwsteen 2: Natuur

Circulaire grondstroom

De bedoeling hier is om een ecologische mantel rondom de Moervaart te voorzien en om kwetsbare natuurgebieden te ontsnipperen en te connecteren met bestaande natuurkernen. De structurele inrichting van deze nieuwe natuurgebieden zijn hoofdzakelijk gebaseerd op natuur- en landbouwpotenties. Door de vernatting van de vallei zien we natuurgebieden ontstaan die hoofdzakelijk uit moerassen, drassige graslanden en elzenbroekbossen bestaan.

12 I

Bouwsteen 3: Paludicultuur

Het cultiveren van lisdodde en riet wordt hier de hoofdteelt. Deze teelten zijn een bron van biomassa en kunnen omgezet worden in een grondstof die bruikbaar is in de bouwindustrie, textielindustrie en als veevoer kan dienen. Er zijn twee manieren die hier in gebruik genomen worden om het water in meer of mindere mate te controleren. De meest courante die gebruikt zal worden, is het algemeen verhogen van het waterpeil. Hierbij vormen de bestaande en nieuwe dijken de functionele ontsluitingswegen en recreatieve paden. Op andere plaatsen kunnen we de herverkavelde percelen hydraulisch isoleren. Dit houdt in dat het water door middel van duikers en sluizen optimaal gecontroleerd kan worden. Deze strategie wordt enkel gebruikt op plaatsen die zich ertoe lenen en waar het noodzakelijk is om het water binnen de perkjes te houden

Algemene peilsturing

hydraulische isolatie

I 13

Bouwsteen 4: Divers landschap

Deze bouwsteen bestaat uit uiteenlopende landschapstypes zoals akkerbouw (agroforestry), graslanden en natte landbouwteelten. Dit zijn zones waar het reliëf en de waterhuishouding aanzienlijk gedifferentieerd zijn binnen één gebied. De plaatselijke landschappelijke lagen bepalen de inrichting. Op de hogere gelegen en drogere gebieden wordt de akkerbouw voortgezet en op de laagstgelegen gebieden wordt lisdodde of riet geteeld.

14 I

Belevenis doorheen alle bouwstenen Het nieuwe waterpeil leidt niet alleen tot nieuwe teelten en daardoor een divers landschap, maar geeft ook de economie een boost. Enerzijds ontstaan er beelden die ons bekend zijn, beelden die de identiteit van de vallei versterken en behouden en anderzijds ontstaan er nieuwe landschapsbeelden die leiden tot bijzondere verschijningen en ervaringen. Het landschap wint daarmee aan recreatieve betekenis en zal daarmee meer bezoekers aantrekken.

Paludicultuur

I 15

Het nieuwe landschap in beeld Neo-romantische impressies

Het verhogen van het waterpeil is niet enkel in functionele zin een oplossing voor de bestaande problematiek , maar nog meer een economische en recreatieve impuls tot een vitaal en robuust landschap dat een nieuwe poĂŤtische landschappelijke laag inzet.

Iconische dreven

16 I

Graslanden als ecologische en romantische hotspots

Weelderige natuur ontdekken

Natuurvriendelijk oevers

Educatieve en recreatieve knooppunten

Cultureel en recreatief landschap

I 17

Masterplan ontginningsgebied Voorheen had het ontginningsgebied nog een onbestemde inrichting met een onzekere toekomst. Nu suggereert het masterplan een progressief toekomstbeeld waar een extensiever landgebruik en de omschakeling naar nieuwe teelten beeldbepalend worden in het ontginningsgebied. Deze percelen worden bereikbaar via bestaande en nieuwe opgehoogde ontsluitingswegen en fungeren tegelijk als recreatieve routes. Er zijn ook onverharde paden die doorheen graslanden en bossen kronkelen. Door deze veranderingen in te voeren, wordt het noodzakelijk de nieuwe gewassen te verwerken en om te zetten naar grondstoffen of producten. Er is nood aan een centraal verwerkingsbedrijf waar boeren als een coöperatie kunnen werken om hun commerciële belangen te verdedigen. Deze coöperatie is gevestigd in de nieuwe natuurboerderij Droesem

1.Natuurboerderij

18 I

1 Ecolodge

Duurzame lokale landbouweconomie De recente crisis toont nogmaals hoe afhankelijk we zijn van internationale voedselaanvoerketens. Veel boeren zijn gereduceerd tot toeleveranciers van multinationals en ontdekken hoe kwetsbaar ze zijn. Meer productie voor de lokale markt is belangrijk voor een veerkrachtiger landbouwsysteem. Essentieel hier is het herstel van de verbindingen tussen producenten en consumenten. De regio van de Moervaartvallei is daarvoor ideaal. Anderzijds zien we dat de boer talloze andere functies zal toegekend worden om economische verliezen op te vangen. De boer wordt de beheerder van zijn landschap en een schakel in het ecologisch netwerk. Hierdoor ontstaan neveninkomsten die van hogerop gereguleerd worden, zoals bepaalde ecosysteemdiensten ( CO2 credits, waterbuffering, natuuronderhoud). Ook kan de boer alternatieve inkomsten genereren door zijn land als toeristische trekpleister open te stellen. Een ecolodge kan een romantische getaway worden men kan bij de boer gaan dineren, wandel- en vogelexcursies organiseren, natuurexpedities voorzien, jacht,...

I 19

Pilootproject Zonevreemde40% landbouw Maïs Maï

+ veen sïnatte aM %gronden 04

Overstromingsgevoelig 40% Maï Maïs

Het oostelijk deel van het ontginningsgebied behoort tot de meest verlieslatende en laagstgelegen gebieden van de vallei. Ongeveer 85 procent van deze landbouwgronden zijn verlieslatend. Daarmee is deze zone ideaal als pilootproject. In dit gebied kunnen de nieuwe landbouwteelten en alternatieve inkomstenbronnen voor het eerst in het landschap geïntegreerd worden waaruit dan conclusies kunnen getrokken worden voor de verder ontwikkeling van de Moervaartvallei.

85% van de landbouw is verlieslatend

Analyse : Opbouw van het ontwerp aan de hand van de aanwezige landschappelijke lagen:

Structurele elementen 20 I

Grachten

Boscomplexen

Reliëf

Bodem

Ontwerp

Lisdoddeteelt Extensieve graslanden

Rietteeltteelt PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

1:2

Verdichte steenslag 7-32mm

Geotextiel

1:2

30 15

30 10

Steenslag : 0-7mm

1:2

100

120

100

Aangevoerde lokale grond

Extensieve wegen

Verdichte steenslag 7-32mm

320

Intensieve wegen PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

1:2

Geotextiel 100

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

120

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

Verdicht zand

320 100

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

Elzenbroekbos Ecolodge

I 21

Bedrijfsmodel pilootpoject De aanpak van de problematiek resulteert in het algemeen tot een vernatting van de Moervaartvallei die leidt tot een ander en meer gedifferentieerd bedrijfsmodel in de landbouw. Van het faciliteren van het huidige of meer extensieve landgebruik tot de invoering van andere teelten en de omslag naar een circulaire veehouderij en groenblauwe bedrijven. Uit extern onderzoek blijkt dat deze nieuwe bedrijfsmodellen een economisch potentieel hebben en dat de vraag naar biomassa aanzienlijk zal stijgen in de toekomst.

(Bestman, Geurts, & Egas, 2019) - (Van Duursen & Nieuwenhuijs 2016) - Verwijzing in XXL nota

22 I

Ecolodge Droesem

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

Slotbout in inox 200 130

Dekplanken 200x5x10

1 3

Langsligger 200x5x15 Dwarsligger 130x6x12

Paalfundering 100x12x12

2 3

100

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

Houtsoort: eikenhout

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

Bestaande ondergrond

B-B’ Houtsoort: eikenhout

Dekplanken gemonteerd op langsliggers met RVS schroeven RAL 9005 200 1

PRODUCED BY AN AUTODESK STUDENT VERSION

A-A’

Na de vernatting van het gebied kan de boer zijn land openstellen als toeristische trekpleister waardoor extra inkomsten gegenereerd worden. Dankzij de ecolodge beleven bezoekers een unieke ervaring door onder de sterren te slapen in de vallei. Van hieruit is het ideaal om de vallei te ontdekken. De ecolodge is een voorbeeld van hoe de boer op een innovatieve manier de veranderingen economisch kan opvangen. Indien de ecolodge een succes blijkt te zijn, kan dit concept op verschillende plaatsen worden uitgebreid.

Draadstang met moer in inox Dekplanken 200x5x15 Langsligger 200x5x15 Dwarsligger 130x6x12

Paalfundering 100x12x12 Bestaande ondergrond

C-C’ I 23

William Turner

24 I

Caspar D. Friedrich

John North

Natuurboerderij droesem De boerderij Droesem wordt het nieuwe economisch en administratief centrum van het ontginningsgebied waar boeren een coรถperatie vormen om hun economische belangen te waarborgen en om gezamelijk de verwerking van de nieuwe teelten te organiseren en te exporteren. De boerderij wordt ook een recreatief knooppunt waar men na een lange wandeling kan genieten van het terras omringd door weelderig groen. Van hieruit worden ook talloze excursies en activiteiten georganiseerd. Bouw van boerderij op opgehoogd perceel

Zonering

Centrale ligging in de vallei

Hekwerk, lokaal gekapt hout

I 25