A Modern Suburban "Polykatoikia" in Filothei by Lydia Giokari

Εξώφυλλο: Νίκος Βαλσαμάκης, Πολυκατοικία επί της Λεωφόρου Κηφισίας 272- Σκίτσο Δυτικής Όψης, 1957. Αρχείο Νίκου Βαλσαμάκη.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2014-2015

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

« ΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΞΟΧΙΚΗ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΦΙΛΟΘΕΗ » : Η ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΕΠΙ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΚΗΦΙΣΙΑΣ 272 ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ

ΛΥΔΙΑ ΓΙΟΚΑΡΗ ΒΑΣΙΛΗΣ ΧΑΝΗΣ

Επιβλέπων Καθηγητής ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ΠΑΝΕΤΣΟΣ

Πάτρα, 27 Φεβρουαρίου 2015

Περίληψη

Η παρούσα ερευνητική εργασία θέτει ως βασική επιδίωξη την συμβολή στην μελέτη της αρχιτεκτονικής της πολυκατοικίας. Ο συγκεκριμένος κτηριακός τύπος είναι γνωστό, ότι συνθέτει όσο κανένας άλλος τη μορφή των ελληνικών πόλεων και ιδιαιτέρως της πρωτεύουσας. Η πορεία της αστικής πολυκατοικίας, στα έτη 1922 μέχρι 1957 -που ερευνώνται εδώ-, διαχωρίζεται σε ιστορικές υποπεριόδους, σε καθεμία από τις οποίες εμφανίζονται σημαντικές παραλλαγές του τύπου. Οι προσπάθειες ανανέωσης της πολυκατοικίας που πραγματοποιήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1950, συνδυαζόμενες με τις τότε επικρατούσες κοινωνικές συνθήκες, οδήγησαν στην κτηριολογική αναβάθμιση της τελευταίας. Το 1957, θα εμφανιστεί για πρώτη φορά ο τύπος της προαστιακής πολυκατοικίας, με το έργο «Πολυκατοικία επί της Λεωφόρου Κηφισίας 272», του αρχιτέκτονα Νίκου Βαλσαμάκη. Αυτό το έργο, θα αποτελέσει το επόμενο βήμα του, έπειτα από μία σειρά πρωτοποριακών έργων που κατέχουν εξέχουσα θέση στην ελληνική αρχιτεκτονική ιστοριογραφία. Η περιγραφή και η ανάλυση, ως κύρια στοιχεία της έρευνας έχουν διπλό σκοπό. Αφενός, να υποδείξουν το έργο ως προάγγελο ενός τύπου, που επι της ουσίας θα εμφανιστεί 10 χρόνια αργότερα, και αφετέρου να αναδείξουν την υψηλής ποιότητας αρχιτεκτονική, που χαρακτηρίζει το κτίσμα. Η μέθοδος διερεύνησης που ακολουθήθηκε περιλαμβάνει επιτόπια καταγραφή, καθώς και βιβλιογραφική και αρχειακή έρευνα. Επιπλέον, γίνεται αναφορά και σχολιασμός ορισμένων, αγνώστων έως τώρα, στοιχείων του έργου που αντλήθηκαν μέσω συνεντεύξεων. Η εργασία ολοκληρώνεται, με την παράθεση της πλήρους σειράς των σχεδίων και των φωτογραφιών της πολυκατοικίας, όπως αυτά διατηρούνται στο αρχείο του Νίκου Βαλσαμάκη, στην οποία περιλαμβάνεται και αδημοσίευτο -μέχρι τώρα- υλικό. Όλα τα προαναφερθέντα, ξεδιπλώνονται στις παρακάτω σελίδες, επιχειρώντας να παρουσιάσουν το κτήριο, όχι μόνο ως μοναδικό κομμάτι της εποχής του, αλλά και ως αριστούργημα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της Ελλάδος.

Η εκπόνηση της παρούσας μελέτης, δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς την συμβολή και την βοήθεια ορισμένων ανθρώπων, τους οποίους οφείλουμε να αναφέρουμε. Καταρχάς, θέλουμε να ευχαριστήσουμε ιδιαιτέρως, τον αρχιτέκτονα του έργου, κ. Νίκο Βαλσαμάκη, αφενός για τις σημαντικές πληροφορίες που μας παρείχε, και αφετέρου για την παραχώρηση πολύτιμων στοιχείων του προσωπικού του αρχείου. Ακόμη, τον κ. Σπυρίδωνα Μερκούρη, ιδιοκτήτη του έργου, για την ευγένεια και την διάθεση που έδειξε, απαντώντας στα ερωτήματά μας. Σημαντικό για εμάς, ήταν το ενδιαφέρον που έδειξε για την παρούσα έρευνα, ο ομότιμος καθηγητής του Ε.Μ.Π., κ. Γεώργιος Σαρηγιάννης. Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον καθηγητή μας, κ. Γεώργιο Α. Πανέτσο, για την συνεργασία και την πολύτιμη καθοδήγηση του, καθ’ όλη την διάρκεια της μελέτης μας

ii.

Abstract – Abstrait

Abstract

The main purpose of this thesis is to contribute to the understanding of the “polykatoikia” (apartment building), the most common building type found in Greek cities, through the study of a little known pioneering work, the “polykatoikia” on 272 Kifissias Ave., in Chalandri, Athens, by Nicos Valsamakis. The development of the urban “polykatoikia” type during the years 1922-1957 can be divided into specific historic sub-periods, during which important variations of the theme emerged. During the 1950s the efforts to renew residential architecture were combined with the financial and social conditions of Greece, leading the Greek apartment building to a remarkable upgrade. It was in 1957 that the type of suburban “polykatoikia” appeared for the first time, with the construction of the "Apartment building on 272, Kifissias Ave." by Nicos Valsamakis, a great Greek architect. This project followed a series of other pioneering works by Valsamakis that feature prominently in Greek architectural historiography. Documentation, description and analysis, as key elements of our research, have a twofold purpose; on the one hand, to highlight this building as the precursor of a particular type, which will in effect appear in Athenian suburbs only 10 years later, and on the other, to demonstrate the high architectural quality of the building. The study method includes primarily field research as well as bibliographic and archival research. Furthermore, unknown aspects of the work have been revealed through interviews. The study is completed with the apposition of the original drawings of the project, as kept in Nicos Valsamakis archive. These contribute to the presentation of this first suburban "polykatoikia", not only as a unique piece in its time, but also as a masterpiece of modern Greek architecture.

Abstrait

Le présent projet de recherche vise à contribuer à la compréhension de la "polykatoikia", du type d’immeuble d’appartements grec, le type de bâtiment le plus commun dans les villes grecques, à travers l'étude d'une œuvre innovatrice peu connue, la "polykatoikia" située au 272 Kifissias Ave., à Chalandri, Athènes, par Nicos Valsamakis. Le développent du type urbain de la "polykatoikia" dans les années 1922-1957 peut se diviser en sous-périodes historiques, dans chacune desquelles plusieurs variations importantes de ce type de bâtiment apparaissent. Dans les années 1950, les efforts de renouvellement de l'architecture résidentielle ont été combinés avec les conditions financières et sociales de l’époque en Grèce, aboutissant à une remarquable amélioration de l'immeuble d'appartements grec. C'est en 1957 que le type de la "polykatoikia" suburbaine fut apparu pour la première fois, avec « l’immeuble sur le 272 de l'avenue Kifissias » par Nicos Valsamakis, un architecte grec éminent. Ce projet fit suite à une série d'autres œuvres innovatrices qui occupent une place importante dans l’historiographie de l’architecture grecque. La documentation, la description et l’analyse, en tant que principaux éléments de la recherche, ont ici un double objectif. D’une part, elles servent à mettre en évidence ce bâtiment comme précurseur d’un certain type qui, en effet, apparaîtra dix ans plus tard dans les banlieues athéniennes. De l’autre côté, elles servent à mette en évidence l’architecture de haute qualité qui caractérise l’immeuble. Les méthodes d’enquête suivies incluent la recherche de terrain, aussi bien que la recherche bibliographique et dans des archives. En plus, des aspects inconnus de l'œuvre ont été révélés par les interviews. L’étude est complétée avec l’inclusion de dessins originaux de l’immeuble, comme ils sont conservés dans l’archive de Nicos Valsamakis. Ceux-ci contribuent à la présentation de cette première "polykatoikia" suburbaine, pas seulement comme un spécimen unique de son époque mais aussi comme un chef-d’œuvre de l’architecture grecque moderne.

iii.

Προοίμιο

Αφήνοντας κάποιος με το αυτοκίνητό του τα διοικητικά όρια του Δήμου Αθηναίων, κινούμενος στην Λεωφόρο Κηφισίας, αντιλαμβάνεται μία αλλαγή στο αστικό τοπίο που τον περιβάλλει. Στην αριστερή πλευρά, οι πολυκατοικίες του κέντρου, αντικαθίστανται από χαμηλού ύψους κτίσματα «κρυμμένα» μέσα στην πυκνή φύτευση. Στα δεξιά, ο διερχόμενος εύκολα διακρίνει το ασυνεχές αστικό μέτωπο που δημιουργείται κυρίως από τα ογκώδη, πολυώροφα οικοδομήματα γραφείων ή τραπεζών. Το τοπίο αυτό, συνεχίζεται με ελάχιστες παραλλαγές μέχρι τα όρια του Δήμου Αμαρουσίου. Στο ύψος του Κάτω Χαλανδρίου, στο δεξί πεζοδρόμιο της Λεωφόρου, «πνιγμένο» ανάμεσα στα ψηλά κτίσματα, υπάρχει ένα άλλο, τελείως διαφορετικό, που φαντάζει «ξένο» μέσα στο περιβάλλον αυτό. Εάν το βλέμμα του σύγχρονου πλάνητα τύχει να το αντικρύσει από το αυτοκίνητο, σίγουρα θα ξαφνιαστεί. Το χαμηλότερο ύψος, αλλά και η τόσο αλλιώτικη όψη του, προδίδουν ότι το συγκεκριμένο, αντιπροσωπεύει κάτι «άλλο» σε σχέση με τα γειτονικά του. Πράγματι, το κτίσμα αυτό, είναι μια πολυκατοικία του 1957, σχεδιασμένη από τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα, Νίκο Βαλσαμάκη. Συναντώντας τυχαία μία από τις ελάχιστες βιβλιογραφικές αναφορές σε αυτό, αυτομάτως ανασύραμε στο νου την εικόνα που είχαμε σχηματίσει, διακρίνοντας το φευγαλέα, κάποια στιγμή στο παρελθόν. Επισκεπτόμενοι το ξεχασμένο κτήριο, στον αριθμό 272 της Λεωφόρου Κηφισίας, καταλήξαμε τελικά, στο επιζητούμενο ερευνητικό μας αντικείμενο. Από εκείνη την στιγμή, αποφασίσαμε να μάθουμε τι έχει να μας διηγηθεί, αυτό το σχεδόν εγκαταλελειμμένο αρχιτεκτόνημα, ηλικίας περίπου 60 χρόνων. Με την προσπάθεια μας ευελπιστούμε να συμβάλουμε όσο είναι δυνατό, στον εντοπισμό και την ανάλυση των ανεξερεύνητων θησαυρών του ελληνικού μοντερνισμού, οι περισσότεροι εκ των οποίων, συνεχίζουν να στέκουν απαρατήρητοι δίπλα μας.

iii

iv.

Πίνακας Περιεχομένων

Περίληψη……………………………………………………………………………………………………………………………………....i

ii.

Abstract – Abstrait…………………………………………………………………………………………………………………………ii

iii.

Προοίμιο………………………………..…………………………………………………………………………………………………….iii

iv.

Πίνακας Περιεχομένων………………………………………………………………………………………………………………….v

1. Εισαγωγή……………………………………………………………………………………………………………………………………………..1 2. Μοντερνισμός και πολυκατοικία στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα……………………………………………………….7 2.1. Η ελληνική πολυκατοικία του Μεσοπολέμου………………………………………………………………………………..7 2.2. «Πολύ-κατοικείν» στον προπολεμικό Μοντερνισμό…………………………………………………………………….15 2.3. 1950 – 1957 : Η αθηναϊκή πολυκατοικία……………………………………………………………………………………..25 3. Ο πολυκατοικίες του Νίκου Βαλσαμάκη 1950-1957……………………………………………………………………….….39 4. Λεωφόρος Κηφισίας 272 , «Μία Σύγχρονη Εξοχική Πολυκατοικία στην Φιλοθέη» …………………………….61 4.1. Τοποθεσία……………………………………………………………………………………………………………………………….….61 4.2. Οικόπεδο – Ιδιοκτήτης – Ανάθεση………………………………………………………………………………………………64 4.3. Η πορεία μελέτης : αρχική ιδέα και σχέδια πολεοδομίας…………………………………………………………..69 4.4. Διαδικασία διαμόρφωσης τελικών σχεδίων – Υλοποίηση Έργου………………………………………………..75 4.5. Η υφιστάμενη κατάσταση της πολυκατοικίας…………………………………………………………………………….91 5. Κριτικές προσεγγίσεις του Έργου ……………………………………………………………………………………………..……….95 6. Επίλογος – Συμπεράσματα……………………………………………………………………………………………………………….131 7. Βιβλιογραφία……………………………………………………………………………………………………………………………………137 8. Αρχείο Εικόνων…………………………………………………………………………………………………………………………..…….147 9. Παράρτημα…………………………………………………………………………………………………………………………………..….153 10. Κατάλογος Δημοσιεύσεων του Έργου …………………………………………………………………………………….……….173 11. Ευρετήριο Κυρίων Ονομάτων…………………………………………………………………………………………………………..175

1. Εισαγωγή Δεν έχει συμβεί λίγες φορές στην Ιστορία, να παρατηρηθούν στο Παρόν, στοιχεία που καταδεικνύουν την τροπή των μελλοντικών γεγονότων. Η Αρχιτεκτονική, ως γνήσιο προϊόν της ανθρώπινης δημιουργίας, δεν μπορεί παρά να υπακούει και αυτή στο παραπάνω. Η επιβεβαίωση, επέρχεται μέσω του παρελθόντος και της μελέτης των παραδειγμάτων του. Όταν το 1917, οι Αθηναίοι αντίκρυσαν το πρώτο πολυώροφο κτίσμα της πόλης, την πολυκατοικία Π. Γιάνναρου, στην γωνία Όθωνος και Φιλελλήνων, αντέδρασαν σφοδρά ενάντια στην κατασκευή της. Σίγουρα, λίγοι τότε υπέθεσαν, ότι στις σκαλωσιές του κτίσματος αυτού, διαγραφόταν η μελλοντική πορεία σχεδόν όλων των ελληνικών πόλεων. Η παρεμπόδιση, για λίγα χρόνια, της ανέγερσης πολυώροφων κτηρίων στην Αθήνα, δεν κατάφερε να σταματήσει την εξάπλωση του κτηριακού αυτού τύπου. Ήδη, από την δεκαετία του ’20, η πολυκατοικία άρχισε να εξαπλώνεται. Τα χρόνια 1930-1936, αποτέλεσαν μάλλον την πιο ένδοξη εποχή της μέχρι και σήμερα ζωής της. Παρατηρείται, δηλαδή, ότι χρειάστηκαν σχεδόν 10 χρόνια, ώστε η λογική της να αρχίσει να υιοθετείται και να ξεκινήσει η οικοδόμησή της. Η παύση που ακολούθησε, το διάστημα των μεγάλων ιστορικών γεγονότων, τα χρόνια 1939-1949, θα επηρεάσει, όπως ήταν λογικό, και την εξέλιξή της. Στις αρχές της δεκαετίας του ’50, θα συναντήσουμε μία διαφορετική πολυκατοικία, όσον αφορά την αρχιτεκτονική της, η οποία πλέον, είναι έτοιμη να εξαπλωθεί και να κατακλύσει ολόκληρο τον αστικό ιστό των πόλεων. Το 1957, σε ένα εξοχικό οικόπεδο στα περίχωρα των Αθηνών, θα αρχίσει για πρώτη φορά η κατασκευή μίας αλλιώτικης εκδοχής της. Αποδεσμευμένη, πλέον, από το συνεχές αστικό μέτωπο, θα εμφανιστεί πανταχόθεν ελεύθερη και πλημμυρισμένη από φυτά. Η πρώτη αυτή προαστιακή πολυκατοικία, έργο του κορυφαίου Έλληνα αρχιτέκτονα, Νίκου Βαλσαμάκη, θα προηγηθεί σχεδόν 10 χρόνια της εξάπλωσής της, περίπου όπως συνέβη με τον πρόγονό της. Συμβαίνει, συχνά, τα έργα αυτά όμως, εκτός από προδρομικά, να είναι και πρωτοποριακά. Άλλωστε, τα τελευταία δεν συνηθίζεται να χτίζονται με σκοπό να αποκτήσουν τον τίτλο του «προάγγελου», αλλά περισσότερο επιθυμούν να αναδειχθούν μέσα από την ίδια την αρχιτεκτονική τους. Όλη η διερεύνηση που ακολουθεί, επιδιώκει να διαπιστώσει εάν τελικά στην περίπτωση του συγκεκριμένου έργου, επιβεβαιώνεται ο παραπάνω ισχυρισμός. Η αρχή της παρούσας έρευνας, έγινε μέσω πολλαπλών επισκέψεων στην πολυκατοικία, στο χρονικό διάστημα από τον Οκτώβριο του 2014 έως και τον Ιανουάριο του 2015. Αυτή η απόφαση προέκυψε από την πεποίθηση ότι ένα αρχιτεκτονικό έργο οφείλει να προσεγγίζεται και να κατανοείται –εάν είναι εφικτό-, πρωτίστως μέσω της εκτενούς «ζωντανής» παρατήρησης του. Το τελευταίο, επιτρέπει την ισάξια κατανόηση, τόσο των γενικών αρχών του, όσο και των λεπτομερειών του. Επιπλέον, ο ερευνητής έρχεται αντιμέτωπος αυτομάτως, με την αλλοίωση που έχει προκαλέσει στο έργο ο ανθρώπινος παράγοντας στην διάρκεια των χρόνων. Συμπληρωματικά, το φωτογραφικό υλικό που συλλέγεται στην διάρκεια των επισκέψεων, του εξασφαλίζει την δυνατότητα να ανατρέχει στην έμμεση οπτική επαφή με το κτίσμα, όποτε αυτό καθίσταται αναγκαίο.

Εικόνες 9.01, 9.02 Παράρτημα

Η διερεύνηση των δημοσιεύσεων του έργου, είτε αυτές περιλαμβάνονται σε συγγράμματα, είτε σε περιοδικά, είναι αυτό που θα ακολουθήσει της επιτόπιας καταγραφής. Η αναζήτηση του αρχειακού υλικού, που χωρίζεται αφενός στα μέχρι τώρα δημοσιευμένα σχέδια, και αφετέρου, στα κατατεθειμένα σχέδια στην Πολεοδομία, αποτελούν το επόμενο στάδιο της έρευνας. Πριν από την συνομιλία με τον αρχιτέκτονα και τον ιδιοκτήτη, ήταν αναγκαίο να καλυφθεί βιβλιογραφικά η μέχρι τότε πορεία του πρώτου, αλλά και γενικότερα η ιστορία της ελληνικής πολυκατοικίας μέχρι το 1957. Η τοποθέτηση του έργου μέσα στην τελευταία, θα επέτρεπε την γενικότερη θεώρηση του, καθώς και τον εντοπισμό της θέσης του, μέσα στην ελληνική αρχιτεκτονική ιστοριογραφία. Οι πληροφορίες που μας παρείχαν, ο αρχιτέκτονας και ο ιδιοκτήτης μέσω των συνεντεύξεών τους, συμπλήρωσαν τα στοιχεία εκείνα που έλειπαν για να συντεθεί η πλήρης εικόνα της διαδρομής της πολυκατοικίας. Επιπροσθέτως των παραπάνω, ο αρχιτέκτονας, μας παρείχε τα πλήρη σχέδια και το φωτογραφικό υλικό, που διατηρούσε αδημοσίευτα στο αρχείο του. Τα σχέδια και οι φωτογραφίες που αποκτήσαμε, μαζί με όλο το υλικό της καταγραφής, εκτίθενται παρακάτω, σε μία προσπάθεια να βοηθήσουν τον αναγνώστη να έχει την ολοκληρωμένη εικόνα του έργου, σε συνδυασμό με τον γραπτό λόγο. Η έρευνα θα ολοκληρωθεί, με την εκτενή περιγραφή των αρχιτεκτονικών και κατασκευαστικών αρχών του κτηρίου, τα οποία επιπροσθέτως θα αναλυθούν, μέσω παραδειγμάτων, συγκρίσεων και ιστορικών γεγονότων. Επεξηγηματικά σχέδια και διαγράμματα, που θα δημιουργηθούν και θα παρατεθούν, επιδιώκουν να βοηθήσουν την ευκολότερη και πληρέστερη κατανόηση των παραπάνω αρχών, αλλά και των διαφορών που παρουσιάζει η σημερινή εικόνα του κτηρίου σε σχέση με την αρχική. Όλα τα παραπάνω αποτελούν το σύνολο των συλλεγμένων πληροφοριών, είτε αυτές προέκυψαν ως προϊόν μιας απλής αναζήτησης, είτε ως αποτέλεσμα μιας κοπιαστικής έρευνας. Σε συνδυασμό με τα προσωπικά εξαγόμενα συμπεράσματα μας, τα στοιχεία αυτά θα αναπτυχθούν στις πέντε ενότητες που θα ακολουθήσουν στις παρακάτω σελίδες, αρχής γενομένης από το επόμενο κεφάλαιο, με γενικό τίτλο «Μοντερνισμός και πολυκατοικία στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα». Στο προαναφερθέν κεφάλαιο, επιχειρείται μία συνοπτική, αλλά πλήρης, ιστορική αναδρομή, με αφετηρία τα χρόνια του ελληνικού Μεσοπολέμου. Η αναδρομή αυτή, ολοκληρώνεται το έτος 1957, το οποίο ταυτίζεται με το ξεκίνημα κατασκευής της πολυκατοικίας της Κηφισίας 272. Στον αναγνώστη παρατίθενται στοιχεία για την πρώτη περίοδο του ελληνικού μοντερνισμού, την κατασκευή των πρώτων μοντέρνων πολυκατοικιών και της αρχιτεκτονικής τους, καθώς και μια συστηματική αναφορά των επιρροών της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής στα τελευταία. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται, με μία αναλυτικότερη παρουσίαση της Μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής της πολυκατοικίας, καθώς και των συνθηκών –κοινωνικών και οικονομικών- που επηρέασαν την κατασκευή της. Όλα τα παραπάνω, στοχεύουν να εισαγάγουν τον αναγνώστη στο κλίμα της εποχής, ώστε να κατανοήσει με ευκολία στην συνέχεια, την προσφορά των πολυκατοικιών του Νίκου Βαλσαμάκη, μέσω της αντιπαραβολής τους με αυτές άλλων αρχιτεκτόνων που προηγήθηκαν.

Το επόμενο κεφάλαιο, λοιπόν, συνεχίζει με κάποια βιογραφικά στοιχεία του αρχιτέκτονα και στην συνέχεια περιγράφει την πορεία του αρχιτεκτονικού του έργου. Πιο συγκεκριμένα, το τελευταίο, στα χρόνια 1950-1957 –που μελετώνται- απαρτίζεται σχεδόν μόνο από πολυκατοικίες, οι οποίες προηγούνται εκείνης της Κηφισίας. Η παρουσίαση τους, συμπληρώνεται από τον κριτικό σχολιασμό τους, με στόχο να διευκολυνθεί στην συνέχεια, ο εντοπισμός των συνθετικών συνεχειών και ασυνεχειών που εμφανίζει η μελετηθείσα, από εμάς, προαστιακή πολυκατοικία. Ουσιαστικά, δηλαδή, σκοπός είναι η τοποθέτηση της τελευταίας στο πρότερό του έργο. Κάπως, έτσι, περνάμε στο κεφάλαιο που αφορά την πλήρη και εκτενή περιγραφή του κτηρίου. Η ενότητα αυτή, περιλαμβάνει όλα εκείνα τα στοιχεία που το συνθέτουν, είτε αυτά αφορούν τις αρχιτεκτονικές επιλογές και τον σχεδιασμό του, είτε ακόμη και τις πληροφορίες που ταυτίζονται με τους λόγους κατασκευής και τις ιδιοκτησιακές σχέσεις που το διέπουν. Η περιγραφή θα ξεκινήσει από το συνολικό περιβάλλον του οικοπέδου και μέσα από την ακέραια παράθεση της πορείας μελέτης, θα καταλήξει στην σημερινή κατάσταση του κτίσματος. Το γραπτό μέρος της εργασίας, ολοκληρώνεται σε δύο κεφάλαια. Το πρώτο είναι η συνολική κριτική προσέγγιση του έργου. Σε αυτήν σχολιάζονται, όλες οι επιλογές των οποίων αποτέλεσμα είναι το υλοποιημένο κτίσμα. Στο παραπάνω, εμπίπτουν οι αποφάσεις του ιδιοκτήτη, καθώς και οι σχεδιαστικοί χειρισμοί του αρχιτέκτονα. Οι πρώτες αναλύονται με βάση κοινωνικά και οικονομικά κριτήρια, ενώ οι δεύτερες με βάση αρχιτεκτονικά. Στην κατηγορία του αρχιτεκτονικού σχολιασμού, εντάσσονται επιπλέον οι συγκρίσεις με παραδείγματα που εμφανίζουν ορισμένα κοινά στοιχεία με το έργο, είτε αυτά ανήκουν στην ελληνική αρχιτεκτονική, είτε στην διεθνή. Στο τέλος του κεφαλαίου αυτού, παρουσιάζεται ο «μύθος» που ακολούθησε το έργο της Κηφισίας, ως της πρώτης προαστιακής πολυκατοικίας, καθώς και το νέο μοντέλο αστικής ζωής που προτεινόταν με την τελευταία. Στο δεύτερο και καταληκτικό κεφάλαιο, δομείται ο επίλογος όλης της έρευνας, στον οποίο αναδεικνύεται η αλληλουχία των κεφαλαίων της μελέτης, μέσω των κυρίων συμπερασμάτων τους, τα οποία σε συνδυασμό με την περιγραφή και την ανάλυση του έργου, επιδιώκουν να απαντήσουν στο ερευνητικό ερώτημα που τέθηκε στην αρχή. Στο τέλος του τεύχους, παρατίθενται συμπληρωματικά κατά σειρά, η βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε, το παράρτημα με τα σχέδια από το αρχείο του Ν. Βαλσαμάκη και της Πολεοδομίας Αθηνών, καθώς και ο κατάλογος με τις μέχρι και σήμερα δημοσιεύσεις του έργου.

Εικόνα 1 : Η Αθήνα το 1934.

2. Μοντερνισμός και πολυκατοικία στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα 2.1. Η ελληνική πολυκατοικία του Μεσοπολέμου «Το παρελθόν και το παρόν μας δεν είναι ασυμβίβαστα. Δεν επιθυμούμε να αγνοήσουμε την κληρονομιά της παράδοσης μας. Η παράδοση όμως αυτή μετασχηματίζεται και παίρνει νέες μορφές, που λίγοι μόνο μπορούν να αναγνωρίσουν.1» Gruppo 7, «Σημείωση» στη Rassegna Italiana (1926)

Η μελέτη του φαινομένου της ελληνικής πολυκατοικίας , σε όποια μορφή και αν αυτή εμφανίστηκε στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής (αστική και προαστιακή πολυκατοικία, προσφυγικοί οικισμοί, εργατικές κατοικίες) , οφείλει πρωτίστως να αναφέρεται στις συνολικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν και επικράτησαν στα χρόνια της πρώτης ακμής της, κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, και ιδιαίτερα τα χρόνια 1930-1936. Άλλωστε, κάθε μελέτη της μεσοπολεμικής αρχιτεκτονικής (1921–1936)2 συμπληρώνει σημαντικά στοιχεία που αφορούν τα μεταπολεμικά δρώμενα (1949-1967)3, καθώς εκεί βρίσκεται για πολλούς το κλειδί αυτής της μεταπολεμικής ανάπτυξης4. Κατά τον Δημήτρη Φατούρο, η πρώτη είναι η περίοδος της «δημιουργικής αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας» , ενώ η δεύτερη «η περίοδος της αγωνίας της νεότερης ελληνικής αρχιτεκτονικής». Οι συνθήκες δραστηριοποίησης τους δεν είναι ίδιες, αλλά οι αιτίες για τις οποίες σταμάτησαν είναι – από βίαια πολιτικά γεγονότα, δύο δικτατορίες5. Ο ελληνικός Μεσοπόλεμος σε αντιδιαστολή με τον ευρωπαϊκό, ορίζεται ιστοριογραφικά ως η περίοδος μεταξύ του 1923 και του 1940, μεταξύ δηλαδή της Μικρασιατικής Καταστροφής και της εισόδου της Ελλάδας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο6. Η ήττα των ελληνικών δυνάμεων στην Μικρά Ασία σηματοδοτεί την λήξη μιας δεκαετίας συνεχών πολέμων (Βαλκανικοί πόλεμοι, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και Μικρασιατική Εκστρατεία), αλλά και την

Frampton, Kenneth. Μοντέρνα αρχιτεκτονική : ιστορία και κριτική . Αθήνα: Θεμέλιο, 1987. , σελίδα 185

Η περίοδος δηλαδή από την αποφοίτηση των πρώτων σπουδαστών του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. (1922) μέχρι την δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936 3

Η περίοδος δηλαδή από την λήξη του Εμφυλίου (1949) μέχρι το Πραξικόπημα της 21 ης Απριλίου 1967

Μαρμαράς, Εμμανουήλ Β. Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας : η αρχή της εντατικής εκμετάλλευσης του αστικού εδάφους. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ιδρυμα ΕΤΒΑ, 1991. , εισαγωγικό σημείωμα 5

Φατούρος, Δημήτρης. Ίχνος χρόνου : αφηγήσεις για τη νεώτερη ελληνική αρχιτεκτονικη. Αθήνα: Καστανιώτης, 2008. , σελίδα 23

el.wikipedia.org , λήμμα: ελληνικός Μεσοπόλεμος

συρρίκνωση της Μεγάλης Ιδέας, μετά από σχεδόν έναν αιώνα εδαφικών επεκτάσεων και μεταβολών, εξαιτίας των αλλεπάλληλων ενσωματώσεων πληθυσμών. H Μικρασιατική καταστροφή, παρ' όλο που έχει ως συνέπεια την αύξηση του δημόσιου χρέους, θα οδηγήσει λόγω της μαζικής άφιξης των προσφύγων σε οικονομική ανάπτυξη7. Τα εξαθλιωμένα αυτά τμήματα προστέθηκαν στα αντίστοιχα γηγενή, δημιουργώντας έτσι έναν μεγάλο αριθμό φτηνής εργατικής δύναμης. Η βιομηχανική ανάπτυξη ήταν η μόνη ελπίδα να απορροφηθούν οι άνεργοι αυτοί, που συνωστίζονταν στα αστικά κέντρα. Έτσι, το 1923 ψηφίστηκε το πρώτο πραγματικά προστατευτικό για την βιομηχανία ελληνικό δασμολόγιο, το οποίο τέθηκε σε ισχύ το 19268. Από το 1923 ως το 1938 η ελληνική βιομηχανία παρουσίασε εντυπωσιακό ρυθμό ανάπτυξης με αιχμή τους κλάδους της υφαντουργίας, της ταπητουργίας και της βιομηχανίας τροφίμων. Με τους πρόσφυγες εισάγονται νέες τεχνικές, το προαναφερθέν εργατικό δυναμικό και όσα κεφάλαια κατόρθωσαν να διασώσουν από τις χαμένες τους πατρίδες. Η επενδυτική δραστηριότητα στην οικοδομή εντατικοποιείται, ύστερα από τις τροποποιήσεις του νομοθετικού πλαισίου, ιδιαίτερα μετά την εφαρμογή του πρώτου Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού (Γ.Ο.Κ.) του 1929 9. Οι αλλαγές αυτές επέτρεψαν την εντατική εκμετάλλευση του αστικού χώρου και την άνθηση της οικοδομικής δραστηριότητας, μέσα σε ένα κλίμα έντονης καπιταλιστικής ανάπτυξης που δεν έδειξε να επηρεάζεται από τις επαναλαμβανόμενες πολιτικές κρίσεις. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την έλλειψη επίσημης ή μνημειακής αρχιτεκτονικής10, συντελούν στο να δημιουργηθεί ένα υπόβαθρο για την παραγωγή μίας νέου τύπου αρχιτεκτονικής για τα δεδομένα της εποχής. Η περίοδος αυτή της «δημιουργικής αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας11», χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση των πρώτων κτηρίων που φέρουν τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος της εποχής, κυρίως ως απόρροια ιδιωτικών πρωτοβουλιών και δευτερευόντως ως κρατική παρέμβαση. Διάσημα δείγματα των παραπάνω είναι οι μοντέρνες επαύλεις αλλά και οι πρώτες αθηναϊκές πολυκατοικίες -υψηλών και αργότερα μεσαίων εισοδημάτων- πολλές από τις οποίες είναι γνωστές και ως «τύπου Bauhaus»12, που θα αναλυθούν εκτενέστερα παρακάτω. Πρόκειται δηλαδή για δείγματα γραφής που προορίζονταν για μια αθηναϊκή κυρίως πελατεία

Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα : Μέλη της Εταιρείας. Αθήνα: Ποταμός, 2009. , σελίδα XX

Αυτές οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις είχαν σχεδιαστεί από τις βενιζελικές κυβερνήσεις της περιόδου 1909-1920 και τέθηκαν σε πλήρη εφαρμογή την επαύριον της Μικρασιατικής Καταστροφής. (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών. Στα χρόνια του Βενιζέλου… . ΧανιάΑθήνα: Υπουργείο Παιδείας, Δια βίου μάθησης και Θρησκευμάτων, 2010. , σελίδες 109-110 ) 9

Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα : Μέλη της Εταιρείας. Αθήνα: Ποταμός, 2009. , σελίδα XX

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Νεφέλη, 2003. , σελίδα 57

Ως τύπου «Bauhaus», ο Φιλιππίδης σχολιάζει τις πολυκατοικίες με έρκερ και πλήρη στηθαία των οποίων η αρχιτεκτονική βρισκόταν πιο κοντά στο Art Déco (Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 35)

καλλιεργημένων αστών, οι οποίοι ταύτιζαν το Μοντέρνο με το αίτημα του κοινωνικού εκσυγχρονισμού13. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, την απαρχή της κατεδάφισης των παληών νεοκλασικών κτηρίων κατοικιών στην Αθήνα και την οικοδόμηση στις κεντρικές περιοχές της14, πολυτελών πολυκατοικιών. Περίπου 450 πολυκατοικίες χτίστηκαν από 1930 έως το 1940 στις περιοχές κέντρου (Σταδίου/Ακαδημίας/Πανεπιστημίου), Κολωνακίου και στην περιοχή των Πατησίων15. Αρχιτέκτονες των παραδειγμάτων αυτών υπήρξαν ονόματα που σημάδευσαν την ιστορία της μοντέρνας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Κάποιοι από αυτούς όπως οι Α. Νικολούδης, Δ. Πικιώνης, Κ. Κυριακίδης, Κ. Κιτσίκης, Λ. Μπόνης, Ν. Νικολαΐδης, Μ. Λαζαρίδης κ.ά., που ολοκληρώνουν τις σπουδές τους στο εξωτερικό, ενώ άλλοι όπως ο Ν. Μητσάκης, Κ. Παναγιωτάκος, Π. Καραντινός συγκαταλέγονται στους πρώτους αποφοίτους της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. . Διαφορετικό πεδίο αρχιτεκτονικής δράσης αποτελούν τα κρατικά προγράμματα -στεγαστικά και δημοσίων κτηρίων- που μεσοπολεμικές κυβερνήσεις υλοποιούν στο πλαίσιο της πολιτικής τους. Εδώ ανήκουν τα γνωστά προγράμματα προσφυγικών κατοικιών και σχολικών κτηρίων του '30, αλλά και το λιγότερο γνωστό πρόγραμμα νοσηλευτηρίων και κτηρίων κοινωνικής πρόνοιας των ετών 1937-194116. Παρατηρείται δηλαδή, ότι το Μοντέρνο υιοθετείται σε κτήρια κατά βάση με αμιγή χρηστικό χαρακτήρα17. Επανερχόμενοι στο πρωτοποριακό, για εκείνη την εποχή, θέμα της αστικής πολυκατοικίας, οφείλουμε να επισημάνουμε την άνθησή του ως απόρροια του Γ.Ο.Κ. του 1929, ο οποίος ρυθμίζει τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και το ιδιοκτησιακό καθεστώς των πολυώροφων κτηρίων κατοικιών18 στα αστικά κέντρα. Τα περισσότερα από τα έργα αυτά, είναι επηρεασμένα από έργα αρχιτεκτόνων όπως ο Le Corbusier , ο Gropius και ο Mendelsohn19. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα τυπολογικό θέμα, με αποκλειστική κινητήρια δύναμη την ιδιωτική πρωτοβουλία, η οποία επενδύει στο νέο τομέα της πολυώροφης κατοικίας, αναθέτοντας την μελέτη στους προαναφερθέντες αξιόλογους αρχιτέκτονες και ελέγχει προσωπικά την εργασία τους20. Οι επιλύσεις που δόθηκαν στο τυπολογικό ζήτημα της πολυκατοικίας από τους αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου υπήρξαν σε όλα τα επίπεδα νεωτερικές (από τα υλικά μέχρι και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία της σύνθεσης). 13

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Νεφέλη, 2003. , σελίδα 51

Οι περιοχές ήταν το Παγκράτι, η Κυψέλη, οι Αμπελόκηποι, τα Πατήσια και η Καλλιθέα.

Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα : Μέλη της Εταιρείας. Αθήνα: Ποταμός, 2009. , σελίδα XX-XXI

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Νεφέλη, 2003. , σελίδα 51

Πιο συγκριμένα, με τον Ν.3741/1929 «περί οριζοντίου ιδιοκτησίας» και διαμερισμάτων (Σαρηγιάννης, Γεώργιος Μ. Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές. Αθήνα: Συμμετρία, 2000., σελίδα 106) 19

Εκτενέστερη αναφορά στις επιρροές αυτές γίνεται στο Κεφάλαιο 2.2.

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Νεφέλη, 2003. , σελίδα 57

Εικόνα 3 : Η πολυκατοικία Σαββίδη στην Πλατεία Αιγύπτου.

Εικόνα 2 : Η Μπλε Πολυκατοικία στην Πλατεία Εξαρχείων.

Τα πολυώροφα οικοδομήματα σε σύστημα Domino, οι δομικές προεξοχές (έρκερ), το ρετιρέ, οι εσωτερικές αυλές, ο φωταγωγός, ο ανελκυστήρας, όπως και τα επιμήκη υαλοπετάσματα, είναι κάποια από τα πρωτοποριακά κατασκευαστικά και αρχιτεκτονικά στοιχεία που έκαναν την εμφάνισή τους για πρώτη φορά στο νεοκλασικό υπόβαθρο του αθηναϊκού τοπίου. Το τσιμέντο και το γυαλί ήταν τα διεθνή υλικά του καιρού εκείνου και τότε χρησιμοποιήθηκαν καλά21. Οι νεωτερισμοί αυτοί επέφεραν μία ριζική τομή στο ιστορικό υπόβαθρο της ελληνικής πόλης (ιδιαίτερα της Αθήνας22), καθώς μετασχημάτισαν πλήρως την όλη διαδικασία του «κατοικείν», τουλάχιστον όπως αυτή οριζόταν μέχρι τότε. Μέσα στις συνοικίες του νεοκλασικισμού, άρχισαν να εμφανίζονται και να πολλαπλασιάζονται πολυώροφα οικοδομήματα που έδιναν έμφαση στην μηχανιστική λειτουργία της κατοικίας, επιζητούσαν τον καλύτερο αερισμό και φωτισμό και χρησιμοποιούσαν τελείως διαφορετικά υλικά23. Πέρα όμως, από τις μεταβολές που επήλθαν στο πρόσωπο και το υψόμετρο της πόλης, οι πολυκατοικίες του ‘30 συνέβαλαν στην αλλαγή της σχέσης του ενοίκου με το κοινωνικό του περιβάλλον και την πρόσληψη της αρχιτεκτονικής. Η πόλη πλέον άρχισε να μεταβάλλεται σε «μητρόπολη». Τα ίδια τα κτήρια το μαρτυρούσαν. Ρετιρέ αντικατέστησαν την παραδοσιακή επίστεψη του κτηρίου24, έρκερ εξασφάλιζαν την επιζητούμενη από τον κάτοικο της (υπό διαμόρφωση) «μητρόπολης» ανωνυμία25, και οι σύγχρονες ανέσεις των νέων διαμερισμάτων ισοστάθμιζαν την αναγκαστική συνύπαρξη με την παρουσία του «άλλου» στην πολυκατοικία, είτε αυτός ανήκε στο ίδιο το κτήριο, είτε εκινείτο στον δημόσιο χώρο μπροστά του26 27.

Αντωνιάδης, Αντώνης Κ. Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Άνθρωπος + Χώρος, 1979. , σελίδα 42

22«Η

επιλογή της πόλης της Αθήνας(…)έγινε διότι εκεί εμφανίστηκε ιστορικά η πρώτη συστηματική εφαρμογή της αστικής πολυκατοικίας…» (Μαρμαράς, Εμμανουήλ Β. Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας : η αρχή της εντατικής εκμετάλλευσης του αστικού εδάφους. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ιδρυμα ΕΤΒΑ, 1991. , σελίδα 2 ) 23

Σημαντικός υποστηρικτής των νέων αυτών συνθηκών διαβίωσης, υπήρξε ο Ηλίας Ηλιού (1904-1985). Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, θα δημοσιεύσει το δοκίμιο του «Κουτιών Εγκώμιο», στο περιοδικό «Νεοελληνικά Γράμματα». Στο κείμενο αυτό, θα εκφράσει με εξαιρετικά γλαφυρό τρόπο τον ενθουσιασμό του για τις πολυκατοικίες. Υποστήριζε ότι ο νέος αυτός κτηριακός τύπος αποτελούσε ένα θετικό μοντέλο, το οποίο θα μπορούσε να οδηγήσει στην βελτίωση της καθημερινής ζωής των κατοίκων τους : Ηλιού, Ηλίας. Κριτικά κείμενα για την τέχνη 1925-1937. Αθήνα : Θεμέλιο, 2005. 24

Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001., σελίδα 94

Ibid, σελίδα 96

Ibid, σελίδα 100

Η αρχαιολόγος Σ. Καρούζου-Παπασπυρίδη αναφερόμενη αρνητικά στο νέο πρότυπο αστικής ζωής που εισάγουν οι πολυκατοικίες, σημειώνει ότι οι χαμηλοί τόνοι, τα μετρημένα λόγια, τα μεγάλα διαστήματα της σιωπής, η κατάργηση κάθε θορύβου είναι οι εκφράσεις μιας νέας ζωής, ριζικά διαφορετικής από αυτήν που επικρατούσε μέχρι τότε. (Καρούζου-Παπασπυρίδη, Σέμνη. «Ακνίσωτοι οίκοι.» Νέα Εστία, (Τεύχος 202), 1936: σελίδες 463-468)

12 Εικόνα 4: Μοντέρνες πολυκατοικίες των Αθηνών.

Η πολυκατοικία ήταν το αγαπημένο παιδί του ελληνικού «Διεθνούς Στυλ» και ο βασικότερος συντελεστής της ακμής της περιόδου 1930-193628. Η παρακάτω φράση του Δημήτρη Φιλιππίδη συνοψίζει με τον σωστότερο τρόπο την σημασία της νέας αυτής κατασκευής και της συγκεκριμένης περιόδου ακμής της, αναδεικνύοντας παράλληλα και την μελλοντική της πορεία: «Η πολυκατοικία ήταν πραγματικά μια τομή στην αστική ζωή της Ελλάδας και η Μεταπολεμική πορεία της θα ολοκλήρωνε εκείνες τις πρώτες αλλαγές που εμφανίστηκαν το ‘30. Μεταπολεμικά θα έχανε μεγάλο μέρος της μυθικής γοητείας της σαν ένα καινούργιο παιχνίδι επίδειξης, γεμάτο τεχνολογικά ευρήματα. Το περιεχόμενό της έτσι θα μετατοπιζόταν, καθώς η ευρεία της διάδοση –για να καλύψει την επιτακτική ανάγκη στέγασης περισσότερων οικονομικών στρωμάτων- μοιραία θα επέφερε την ποιοτική της αλλοίωση»29.

Αντωνιάδης, Αντώνης Κ. Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Άνθρωπος + Χώρος, 1979. , σελίδα 42

Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001., σελίδα 101

Εικόνα 5: Mies van der Rohe και Le Corbusier.

Εικόνα 6: Τα μέλη του 1ου C.I.A.M.

2.2. «Πολύ-κατοικείν» στον προπολεμικό Μοντερνισμό «Η γραμμή υπάρχει. Είνε η νέα αρχιτεκτονική της απλότητος. Η ορθολογιστική οικοδομική του μπετόν-αρμέ. Η Ελλάς είνε η κατ’ εξοχήν χώρα της νέας αυτής τέχνης…30» Δημήτρης Πικιώνης, Νέα Αλεξάνδρεια (1931)

Αναφέραμε ήδη ότι οποιοσδήποτε σχολιασμός της μεταπολεμικής πολυκατοικίας οφείλει να συμπεριλαμβάνει τα διδάγματα της μεσοπολεμικής. Αντίστοιχα για την ολοκληρωμένη κατανόηση και των δύο, κρίνεται αναγκαία η γνώση της Διεθνούς Αρχιτεκτονικής των δεκαετιών του ’20 και του ’30, με έμφαση στην μελέτη των μαζικών κατοικιών. Η παραπάνω γνώση δεν ολοκληρώνει απλώς την κατανόηση της μεσοπολεμικής περιόδου (δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η περίοδος αυτή του ελληνικού μοντερνισμού είναι σημαντική απόρροια του διεθνούς), αλλά παρέχει και χρήσιμες πληροφορίες για τα μεταπολεμικά δρώμενα, όπως θα δούμε παρακάτω. Η πολυκατοικία είναι κατεξοχήν δημιούργημα του προπολεμικού Μοντέρνου Κινήματος. Το παραπάνω καθίσταται σαφές τόσο από την χρονολογία εδραίωσης της όσο και από το κυρίαρχο αρχιτεκτονικό της λεξιλόγιο. Αν και η κατασκευή της πρώτης πολυκατοικίας τοποθετείται στο 1917 31 και τα πρώτα επαναλαμβανόμενα δείγματά της την δεκαετία του ‘2032, υπενθυμίζουμε ότι η ακμή της κορυφώνεται την περίοδο του 1930-1936, ακριβώς δηλαδή στο χρονικό «κέντρο» του μεσοπολέμου. Αντίστοιχα, το αρχιτεκτονικό της λεξιλόγιο προκύπτει από την συστηματική μελέτη των σχεδιαστικών αρχών των αρχιτεκτόνων της παγκοσμίου σκηνής, οι οποίοι καθιερώθηκαν μεσοπολεμικά, ύστερα από την αποπεράτωση διάσημων έργων. Ονόματα όπως ο Le Corbusier, ο Gropius και ο Mies van der Rohe σε πρώτο βαθμό, αλλά και άλλοι όπως ο Terragni, ο Meyer, ο Oud,ο Rietveld κ.ά. , καθιέρωσαν αυτό που ονομάστηκε «Διεθνές Στυλ», και αρκετοί από αυτούς υπήρξαν ιδρυτικά μέλη των Congrès Internationaux d'Architecture Moderne (C.I.A.M.). Η σημασία των συνεδρίων αυτών, υπήρξε καταλυτική για την επίλυση και προώθηση των ζητημάτων που απασχολούσαν την Μοντέρνα Αρχιτεκτονική της εποχής. Σύμφωνα με τον Kenneth Frampton, τα προπολεμικά συνέδρια και ιδιαίτερα τα τρία πρώτα (της Sarraz , της Φρανκφούρτης και των Βρυξελλών) ήταν τα περισσότερο θεωρητικά33. Πιο συγκεκριμένα, το C.I.A.M. της Φρανκφούρτης (1929) και το C.I.A.M. των Βρυξελλών (1930) όρισαν

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 187

31«Ήδη

το 1917 κτίζεται στην Πλατεία Συντάγματος , γωνία Όθωνος και Φιλελλήνων η επταώροφη οικοδομή του Πέτρου Γιάνναρου σε σχέδια του Α. Μεταξά η οποία προκαλεί σοκ στους Αθηναίους με αποτέλεσμα να σταματήσει για λίγα χρόνια η ανέγερση πολυώροφων κτηρίων στην Αθήνα» (Σαρηγιάννης, Γεώργιος Μ. «Si le bâtiment va bien, tout va bien (αν η οικοδομή πάει καλά, όλα παν καλά.).» greekarchitects.gr, Ιούνιος 2012: (Μέρος Α+Β) ) 32

Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001., σελίδα 94

Frampton, Kenneth. Μοντέρνα αρχιτεκτονική : ιστορία και κριτική . Αθήνα: Θεμέλιο, 1987. , σελίδα 241

Εικόνα 7: Το κτήριο της Σχολής Bauhaus από τον W. Gropius.

σημαντικές κατευθύνσεις στην μελέτη ζητημάτων που αφορούν την «μαζική κατοικία». Στα συνέδρια αυτά, στα οποία κυριάρχησαν οι γερμανόφωνοι αρχιτέκτονες Neue Sachlichkeit, με σοσιαλιστικές κατά κανόνα πεποιθήσεις, αφιερώθηκαν, το μεν πρώτο, με τον τίτλο «Die Wohnung für das Existenzminimum» στα προβλήματα των ελάχιστων προδιαγραφών διαβίωσης, και το δεύτερο, με τον τίτλο «Rationelle Bebauungweisen» στο ζήτημα του βέλτιστου ύψους και της βέλτιστης απόστασης των κτηρίων με στόχο την αποτελεσματικότερη δυνατή χρήση γης και υλικών34. Τα κείμενα αυτά με το θαρραλέο και επαναστατικό ύφος για την εποχή τους35 δεν πρέπει να θεωρούνται άγνωστα στους Έλληνες αρχιτέκτονες της εποχής. Συγγενικό ήταν το ύφος των κειμένων που άφησαν οι «επαναστάτες» αρχιτέκτονες στην Ελλάδα του ’30, οι οποίοι γαλουχήθηκαν στον ενθουσιασμό και στην αίσθηση της κοινωνικής αποστολής –τουλάχιστον λεκτικά- που αποπνέουν τα αντίστοιχα κείμενα των συναδέλφων τους στην Ευρώπη36(χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ήταν ο –για ένα διάστημα- φοιτητής στο Bauhaus, Ιωάννης Δεσποτόπουλος). Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως ορισμένα από τα διδάγματα των τριών πρώτων συνεδρίων αφομοιώθηκαν από τους Έλληνες αρχιτέκτονες που τα εφήρμοσαν στις μελέτες των μοντέρνων πολυκατοικιών του ’30, ιδιαίτερα μετά το τέταρτο C.I.A.M. (1933) της Αθήνας37. Των C.I.A.M. προηγήθηκαν δύο γεγονότα σταθμοί στην ιστορία της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής. Η κατασκευή του κτηρίου της Σχολής Bauhaus στο Dessau (1925) από τον Walter Gropius και η έκθεση κατοικίας Weissenhofsiedlung στην Stuttgart (1927) που διοργανώθηκε από την ομάδα Deutscher Werkbund με επιμελητή τον Ludwig Mies van der Rohe. Οι νέες κτηριακές εγκαταστάσεις του Bauhaus αποτέλεσαν την πρώτη ολοκληρωμένη έκφραση της «Νέας Αρχιτεκτονικής». Το «λεξιλόγιο» τους χαρακτηρίζεται από διάσπαση των κτισμάτων σε επιμήκης όγκους, ασυμμετρία στην σύνθεση, διάταξη των πτερύγων κάθετα μεταξύ τους και ανεξαρτητοποίηση της οικοδομής από το έδαφος, είτε με ελεύθερα υποστυλώματα (pilotis), είτε με εναέριες γέφυρες38. Συγκεκριμένα, αξίζει να σημειωθεί ότι η χρήση των υποστυλωμάτων επιλέγεται πριν από την δημοσίευση των «Πέντε σημείων για μία Νέα Αρχιτεκτονική» από τον Le Corbusier39, το 1927. Πολλά από τα προαναφερθέντα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, εμφανίζονται και στα κτήρια που κατασκευάστηκαν στα πλαίσια της έκθεσης κατοικίας Weissenhofsiedlung.

Ibid, σελίδα 242

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 32

Ibid, σελίδα 32

Ibid, σελίδα 229

Ibid, σελίδα 32

O Le Corbusier είχε ήδη όμως κάνει χρήση των υποστυλωμάτων από το 1923 στην Villa La Roche

Εικόνες 8,9: Τα κτήρια των Le Corbusier και Mies van der Rohe, στην έκθεση κατοικίας Weissenhofsiedlung.

Η πολεοδομική σύνθεση της έκθεσης έγινε από τον Mies van der Rohe σε ελεύθερη διάταξη των όγκων, ριζικά διαφορετική από τις πολεοδομικές μορφές του 19ου αιώνα. Ο Mies διαίρεσε τον χώρο σε ορθογώνια οικόπεδα, όπου στήθηκαν ανεξάρτητες κατοικίες-«εκθέματα», σχεδιασμένες από διάφορους αρχιτέκτονες της Werkbund, όπως τον Walter Gropius και τον Hans Scharoun. Συμμετείχαν, επίσης, και αρκετοί ξένοι αρχιτέκτονες όπως ο Le Corbusier, o Victor Bourgeois, o J.J.P. Oud και ο Mart Stam40. Συνολικά χτίστηκαν εικοσιένα κτήρια σε αριθμό, τα οποία διέφεραν ελαφρώς στην μορφή μεταξύ τους, με απλοποιημένες όψεις, επίπεδες οροφές-ταράτσες , διαμήκη παράθυρα, ελεύθερες κατόψεις στο εσωτερικό και εκτεταμένη χρήση προκατασκευασμένων στοιχείων, που επέτρεπαν την ανέγερσή τους σε μόλις πέντε μήνες. Όλα τα κτίσματα –εκτός από δύο, εκ των οποίων το ένα ήταν του Bruno Taut- ήταν βαμμένα λευκά.41 Τα κτήρια που κατασκευάστηκαν στα πλαίσια της έκθεσης διαφημίστηκαν ως πρότυπα μοντέρνων οικιστικών μονάδων –αλλά και συγκροτημάτων- (εργατικών κατά βάση) κατοικιών. Παρόλη την προαναφερθείσα προώθηση, οι κατοικίες αυτές ήταν επιπλωμένες με τέτοια υλικά, που το κόστος τους ξεπερνούσε κατά πολύ τις δυνατότητες του μέσου εργάτη42. Αναντίρρητα όμως, εξέφραζαν μία τομή στις συνθήκες της κατοικίας, όχι μόνο σε αισθητικό και τεχνολογικό επίπεδο, αλλά κυρίως στο ίδιο τους το «κατοικείν». Διαφοροποιούνταν πλήρως από το ιστορικό υπόβαθρο της εποχής τους, εισήγαν κατασκευαστικές, τεχνολογικές και καλλιτεχνικές καινοτομίες43 με μεγάλη επιμέλεια (εκτεταμένη χρήση χάλυβα, μπετόν-αρμέ και προκατασκευής, επιμήκη υαλοπετάσματα, νέες ηλεκτρικές συσκευές, πρωτοπόρες συνθήκες υγιεινής, καθώς και πρόβλεψη της χρήσης αυτοκινήτου από τους κατοίκους) οι οποίες προσέδωσαν μία μυθική υπόσταση στον οικισμό, που μπορεί να παρομοιαστεί με αυτή των αθηναϊκών πολυκατοικιών του ΄30.44 Οι Έλληνες αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου (είτε με σπουδές στο εξωτερικό, είτε με σπουδές στο Ε.Μ.Π.), παρακολουθούν από κοντά τα παραπάνω επιτεύγματα και εμπνέονται ιδιαίτερα από την διδασκαλία του Le Corbusier. Άλλωστε, η σχέση του Le Corbusier με την Ελλάδα είναι αμφίδρομη και ενεργητική, αναπτύσσοντας μία αλληλεπίδραση που στηρίχθηκε κυρίως στη μαγεία που ασκούσε σ’ αυτόν το παρελθόν της. Κάτι τέτοιο είναι ολοφάνερο από τις λυρικές ταξιδιωτικές σημειώσεις του Voyage d’ Orient του 191345, κατά την πρώτη επίσκεψη του στη χώρα. Η δεύτερη επίσκεψη του Γαλλοελβετού δασκάλου έγινε στα πλαίσια του 4ου C.I.A.M. το 1933.

Frampton, Kenneth. Μοντέρνα αρχιτεκτονική : ιστορία και κριτική . Αθήνα: Θεμέλιο, 1987. , σελίδα 152

en.wikipedia.org , λήμμα: Weissenhof Settlement

Ibid

Οι αρχιτέκτονες λάμβαναν υπόψιν τους στον σχεδιασμό των κατοικιών την χρήση και την προώθηση των τεχνολογικών προϊόντων των εταιριών που εμπλέκονταν με την έκθεση της Weissenhofsiedlung 44

Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001., σελίδα 101

Frampton, Kenneth. Μοντέρνα αρχιτεκτονική : ιστορία και κριτική . Αθήνα: Θεμέλιο, 1987. , σελίδα 141

Εικόνα 9.03, Παράρτημα

Εικόνα 10: Το σχολικό κτήριο στις οδούς Λιοσίων και Μ. Βόδα του Κ. Παναγιωτάκου

Τα αξιοσημείωτα συμπεράσματα του Συνεδρίου αποτελούν το κείμενο ενός από τα βασικά πολεοδομικά εγχειρίδια του αιώνα, της «Χάρτας των Αθηνών», που την επιμελήθηκε ο ίδιος 46. Σημαντικό είναι επίσης να σημειωθεί, ότι στα πλαίσια του ιδίου συνεδρίου ο Le Corbusier εκθείασε τα έργα των Ελλήνων συναδέλφων του47 –μελών των C.I.A.Μ- , που φέρουν τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος, ενισχύοντας την περαιτέρω διάδοση των ιδεών του Esprit Nouveau στην Ελλάδα μέχρι την δικτατορία της 4ης Αυγούστου του Ι. Μεταξά. Αντιδιαμετρικά αντίθετη, με την επιρροή του Le Corbusier, είναι η εφαρμογή της διδασκαλίας του άλλου μεγάλου δασκάλου, Mies van der Rohe. Το υλοποιημένο έργο και οι αξίες που έφερε το Περίπτερο της Βαρκελώνης, δεν επηρέασαν τον Προπολεμικό ελληνικό Μοντερνισμό. Η εισαγωγή της διδασκαλίας του Mies στην Ελλάδα θα πραγματοποιηθεί με καθυστέρηση, γύρω στα τέλη της δεκαετίας του ’50, κυρίως μέσα από τα έργα του Νίκου Βαλσαμάκη και τα μαθήματα του James Speyer48. Συνοψίζοντας, οι συνθετικές αρχές και το λεξιλόγιο του Μοντέρνου, βρίσκουν στην Αθήνα της δεκαετίας του ’30 πρόσφορο έδαφος για αυθεντική εφαρμογή, καλύπτοντας τις ανάγκες για εκσυγχρονισμό, που αναφέρθηκαν και σε προηγούμενο κεφάλαιο. Οι μελετητές αξιοποίησαν τον ριζοσπαστικό μοντερνισμό για να δημιουργήσουν πολλά αξιόλογα έργα που κέρδισαν την αναγνώριση ακόμη και εκτός ελληνικών συνόρων. Ωστόσο, ο ριζοσπαστικός μοντερνισμός θα συνυπάρξει με συντηρητικότερες τάσεις του Μεσοπολέμου -π.χ. με τον όψιμο εκλεκτικισμό και τον αφαιρετικό ή μοντέρνο κλασικισμό αλλά και με μετριοπαθέστερα νεωτερικά ρεύματα, όπως ήταν το Art Déco49. Ιδιαίτερα για το Art Déco ο Κ. Μπίρης αναφέρει πως οι προπολεμικές πολυκατοικίες δανείστηκαν την ανήσυχον τεχνοτροπίαν του Μέντελσον, χαρακτηριζόμενην από διάσπασιν του κτηρίου εις μάζας και περίζωσιν του από μεγάλους εξώστας50. Είναι γεγονός, πως οι ιδιωτικές πολυκατοικίες χτίστηκαν κυρίως με την πλούσια μορφολόγηση των όγκων51 της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, ιδιαίτερα του Le Corbusier του 1920 και του Art Déco. Σε αντίθεση, με τις κρατικές πολυκατοικίες (π.χ. συγκροτήματα προσφυγικών πολυκατοικιών) που οικοδομήθηκαν σε ελεύθερη δόμηση και με καθαρή Bauhaus γραμμή.

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Νεφέλη, 2003. , σελίδα 47

Σε επίσκεψη του ο Le Corbusier υπέγραψε στο σχολικό συγκρότημα των οδών Λιοσίων και Μ. Βόδα, του αρχιτέκτονα Κ. Παναγιωτάκου, τη φράση ‘Compliments de Le Corbusier΄ 48

O James Speyer ήταν μαθητής του Mies στο ΙΙΤ και αργότερα καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Chicago. Ήταν αυτός ο οποίος εισήγαγε στην Ελλάδα την διδασκαλία του Mies, μέσω της συμμετοχής του σε μαθήματα στο Ε.Μ.Π στην περίοδο 1957 -1958 (Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 270 ) 49

Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. «Η Αθήνα από τον ύστερο 19ο αιώνα έως το 1940.» greekarchitects.gr, Σεπτέμβρης 2014.

Μπίρης, Κώστας. Αι Αθήναι : από του 19ου εις τον 20όν αιώνα. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, 1999., σελίδα 310

«Κυρίως με την τεχνοτροπία των έντονων αρχιτεκτονικών προεξοχών (έρκερ) που καταργήθηκαν (Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 125 )

το

1937»

Εικόνες 11,12: Σε αντιπαραβολή το Mossehaus του E. Mendelsohn, με το Μέγαρο Μ.Τ.Σ. του Λ. Μπόνη.

Ολοκληρώνοντας, εξάγεται το ασφαλές συμπέρασμα ότι η επινόηση του νέου κτηριακού τύπου, για την Αθήνα, της προπολεμικής πολυκατοικίας, υπήρξε ένα αξιοσημείωτο δημιούργημα. Η υλοποίηση του, απέδειξε ότι η ελληνική αρχιτεκτονική δεν ήταν, εκείνη την εποχή, αμέτοχη στις μεγάλες και προοδευτικές αλλαγές που συντελούνταν σε καλλιτεχνικό και αρχιτεκτονικό επίπεδο στην Ευρώπη και στην Σοβιετική Ένωση. Μπορεί το Μοντέρνο Κίνημα, την εποχή εκείνη, να μην καθιερώθηκε επίσημα, αλλά οι πολυκατοικίες του καθώς και τα δημόσια κτήρια του ανταποκρίθηκαν, όπως φάνηκε με επιτυχία, στις εκσυγχρονιστικές απαιτήσεις της πελατείας τους. Οι συντηρητικότερες τάσεις που συνυπήρχαν με τον Μοντερνισμό, εδραιώθηκαν στην Δικτατορία του Μεταξά, χωρίς όμως να συνεισφέρουν στην παραγωγή αξιόλογων αρχιτεκτονικών έργων. Ο προαναφερθείς συντηρητισμός, συνεχίστηκε και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια και συνδέθηκε χρονικά με την εξάπλωση της πολυκατοικίας, ως απάντηση στο οικιστικό πρόβλημα της έντονης αστικοποίησης. Τα πρώτα προοδευτικά δείγματά της, που εξέλιξαν τα μεσοπολεμικά διδάγματα, έκαναν την εμφάνισή τους ως μεμονωμένα παραδείγματα, στις αρχές της δεκαετίας του ’50. Το βέβαιο είναι, ότι η μεγαλύτερη μετάλλαξη και εξάπλωση της συνδέθηκε με το φαινόμενο της αντιπαροχής. Αποτέλεσμα του φαινομένου αυτού, είναι το συνολικό οικιστικό περιβάλλον της ελληνικής πρωτεύουσας, το οποίο άρχισε να γεμίζει πρώτα με αστικές και αργότερα με προαστιακές πολυκατοικίες.

24 Εικόνα 13 : Η Αθήνα την δεκαετία του 1950.

2.3. 1950 – 1957 : Η αθηναϊκή πολυκατοικία «Η Αθήνα είναι σίγουρα η κατ’ εξοχήν μοντέρνα πόλη, με την έννοια ότι η πρότυπη νεοκλασική πόλη του 19ου αιώνα σταδιακά αντικαταστάθηκε και επεκτάθηκε, μετά τις αρχές της δεκαετίας του 1950, από μία εξίσου καθορισμένη μοντέρνα τυπολογία · μια τυπολογία που εξακολουθεί να παράγεται σήμερα σχεδόν με τα ίδια σχήματα όπως και στην δεκαετία του 1930.52» Kenneth Frampton, πρόλογος για την ελληνική έκδοση της «Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής», (1985)

Η αναφορά σε οποιοδήποτε αρχιτεκτονικό δρώμενο λαμβάνει χώρα στο χρονικό διάστημα της δεκαετίας του ‘50, αποκτά εκ των προτέρων ιδιαίτερη σημασία, καθώς τα χρόνια αυτά ταυτίζονται με την απαρχή της ελληνικής μεταπολεμικής περιόδου53. Ιδιαίτερα όταν, η μελέτη εστιάζει στην πολυκατοικία της περιόδου αυτής, το ενδιαφέρον διπλασιάζεται, αφού η προαναφερθείσα θα αποτελέσει την κατ’ εξοχήν κυρίαρχη κτηριακή τυπολογία. Στην δεκαετία του ’50, η χώρα μας προσπαθούσε να ανασυγκροτηθεί από τις καταστροφές του Β’ Παγκοσμίου και του Εμφυλίου Πολέμου. Σε σύγκριση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η υπόθεση αυτή είχε ήδη καθυστερήσει. Αν σε αυτή τη διαφορά χρόνου προσθέσουμε και τις ιδιαίτερα δυσχερείς συνθήκες, οικονομικές και πολιτικές, που επικράτησαν τότε, οι προϋποθέσεις δεν ήταν καθόλου ευνοϊκές για μία θετική εξέλιξη54. Χαρακτηριστικό είναι ότι στο χρονικό διάστημα 1945-1949, η αστική ανασυγκρότηση βρέθηκε σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με την πολιτική σταθεροποίηση, λόγω της ένοπλης σύγκρουσης που βρισκόταν σε εξέλιξη, μεταξύ του Κυβερνητικού Στρατού και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος. Απόρροια των παραπάνω είναι το γεγονός ότι τα χρήματα από το Σχέδιο Μάρσαλ –ιδιαίτερα κατά τα δύο πρώτα χρόνια εφαρμογής του (1948-1949)- προσανατολίζονταν κυρίως προς στρατιωτικές δαπάνες, δηλαδή δινόταν προτεραιότητα στην πολιτική και οικονομική σταθεροποίηση έναντι της οικονομικής ανάπτυξης55. Το ζήτημα της οικοδομικής ανασυγκρότησης και της καταγραφής των κτηριακών καταστροφών κατά την δεκαετία του ’40 αναλαμβάνει το Γραφείο Χωροταξικών Πολεοδομικών Μελετών και Έργων του Υπουργείου Συγκοινωνίας με προϊστάμενο τον Κ. Δοξιάδη. Η υπηρεσία αυτή, παράγει αξιόλογο προπαρασκευαστικό έργο για την μεταπολεμική ανοικοδόμηση56.

Frampton, Kenneth. Μοντέρνα αρχιτεκτονική : ιστορία και κριτική . Αθήνα: Θεμέλιο, 1987. , σελίδα 14

Στην Ελλάδα ιστοριογραφικά η μεταπολεμική περίοδος ξεκινά το 1949 με τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου, σε αντίθεση με την υπόλοιπη υφήλιο της οποίας η αρχή της αντίστοιχης περιόδου ορίζεται στο 1945, στην λήξη του Β’ Π.Π. 54

Τζάκου, Αναστασία Ε. «Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο.» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 12), 1978: σελίδα 131 55 Σακελλαρόπουλος, Χριστόφορος Π.

Μοντέρνα αρχιτεκτονική και πολιτική της αστικής ανοικοδόμησης : Αθήνα 1945-1960. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2003., σελίδα 272 56

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Νεφέλη, 2003. , σελίδα 63

Εικόνες 15,14 : Οι δύο εικόνες που περιβάλλουν την Ακρόπολη, δεκαετία του 1950.

Επιστρέφοντας πιο συγκεκριμένα, στις κτηριακές καταστροφές, ενδιαφέρον παρουσιάζει η επισήμανση ότι το 1940 ο συνολικός αριθμός των κτηρίων στην Ελλάδα έφτανε το 1.730.000, ενώ πέντε χρόνια αργότερα, στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα κτήρια που απέμειναν ήταν 1.329.000, πράγμα που σημαίνει καταστροφή 401.000 κτηρίων57. Το πρόβλημα αυτό, αντιμετωπίστηκε από τις κατευθύνσεις που υιοθέτησε η Κυβέρνηση Πλαστήρα (έπειτα από την «Έκθεση» του εκπροσώπου του Δ.Ν.Τ. Βαρβαρέσου58) για την μεταπολεμική ανάπτυξη της Ελλάδας. Οι κατευθύνσεις αυτές προέβλεπαν ότι η μόνη λύση για την ανάπτυξη ήταν οι επενδύσεις στην Οικοδομή, την Ναυτιλία και το Εμπόριο59, και θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό την οικοδομική ανάπτυξη που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του ’50. Κύριοι συντελεστές της ανάπτυξης αυτής, υπήρξαν η εμπορευματοποίηση της κατοικίας και το «οικοπεδεμπόριο». Οι κοινωνικές επιπτώσεις τους, ήταν η διεύρυνση της μεσαίας τάξης με τέτοιο τρόπο ώστε «σημαντικός αριθμός μικροϊδιοκτητών να μετατραπεί σε ‘‘διαμερισματούχους’’, στους οποίους η Κυβέρνηση δημιουργεί την νοοτροπία των ‘‘εχόντων’’, προκειμένου να τοποθετηθούν στην δική της πλευρά60». Είναι, λοιπόν, σαφές ότι ο προαναφερθείς μεγάλος αριθμός κατεστραμμένων κτισμάτων και η εκ νέου μεγάλη «εσωτερική μετανάστευση»61, θα δημιουργήσουν και πάλι έντονο στεγαστικό πρόβλημα, το οποίο θα επιλυθεί από την προσοδοφόρα επένδυση ιδιωτικών –και όχι κρατικών- κεφαλαίων. Για την περαιτέρω στήριξη των ιδιωτικών αυτών επενδύσεων, δημοσιεύεται ήδη από το 1947 το υπ’ αριθμόν ΚΗ’ Ψήφισμα, το οποίο δίνει κίνητρα στην διεύρυνση της οικοδομικής αγοράς, εξαιρώντας από τους προβλεπόμενους φόρους το σύνολο των νέων οικοδομών από τον Αύγουστο του 1947 μέχρι το Μάρτιο του 1955 (και αργότερα μέχρι το Μάρτιο του 1960)62. Επιπλέον, η «οριζόντια ιδιοκτησία» και το δημιούργημά της, η πολυκατοικία, θα επανέλθουν την δεκαετία του ’50, μέσω της σύνταξης και θεσμοθέτησης του νέου Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού (ΓΟΚ) του 1955, ο οποίος επαύξησε τους ήδη αυξημένους από το 1930 συντελεστές εκμετάλλευσης της γης, στηριζόμενος στην μέθοδο της «αντιπαροχής»63. Η πολυκατοικία, το

Τζώνης, Α., Lefaivre, L. Κριτική εισαγωγή στη μεταπολεμική αρχιτεκτονική. in Δουμάνης, Ορέστης Β. Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα:1945-1983. Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1984, σελίδα 7 58

Η «Έκθεση» υπήρξε φυσική συνέχεια του δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ

Σαρηγιάννης, Γεώργιος Μ. «Si le bâtiment va bien, tout va bien (αν η οικοδομή πάει καλά, όλα παν καλά.).» greekarchitects.gr, Ιούνιος 2012: (Μέρος Α+Β). 60

Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα : Μέλη της Εταιρείας. Αθήνα: Ποταμός, 2009., σελίδα XXVIII

Σαρηγιάννης, Γεώργιος Μ. Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές. Αθήνα: Συμμετρία, 2000., σελίδα 157

62 Σακελλαρόπουλος, Χριστόφορος Π.

Μοντέρνα αρχιτεκτονική και πολιτική της αστικής ανοικοδόμησης : Αθήνα 1945-1960. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2003., σελίδα 274 63

Σαρηγιάννης, Γεώργιος Μ. Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές. Αθήνα: Συμμετρία, 2000., σελίδα 157-158

σύμβολο του εκσυγχρονισμού για την μεσοπολεμική Ελλάδα, γίνεται τώρα μια επιτακτική αναγκαιότητα και η αστικοποίηση είναι υπέρμετρη και ανεξέλεγκτη64. Η αρχιτεκτονική των πολυκατοικιών της περιόδου 1950-1957 αποτελεί το ενδιαφέρον του κεφαλαίου αυτού. Αφενός, επειδή το 1950 ορίζεται ως η απαρχή της «σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής»65 και αφετέρου, επειδή γεγονότα όπως η ολοκλήρωση της διαμόρφωσης του αρχαιολογικού περί την Ακρόπολη χώρου και του λόφου του Φιλοπάππου από τον Δ. Πικιώνη, ταυτοχρόνως με την έκδοση από τον Κ. Κιτσίκη του 1ου Τεύχους του περιοδικού «Αρχιτεκτονική», την ίδρυση στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης του τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών66, αλλά και το ξεκίνημα της νέας σχεδιαστικής εμπειρίας στον Ε.Ο.Τ. από τον Άρη Κωνσταντινίδη67, καθιστούν την χρονιά 1957 σημαντική στην ιστοριογραφία, πολλές φορές ακόμα και προάγγελο της λεγόμενης «Άνοιξης του ‘60»68. Οι επιπτώσεις των εξελίξεων αυτών δεν θα αφήσουν ανέπαφο τον σχεδιασμό της αστικής πολυκατοικίας. Οι μεταλλάξεις που υπόκειται ο συγκεκριμένος κτηριακός τύπος στα χρόνια αυτά θα σημαδεύσουν την περαιτέρω αναπαραγωγή του. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι, το 1957 να εμφανιστεί για πρώτη φορά ο τύπος της προαστιακής πολυκατοικίας με το έργο «Πολυκατοικία επί της Λεωφόρου Κηφισίας 272», του Νίκου Βαλσαμάκη, το οποίο αποτελεί το κεντρικό αντικείμενο της παρούσας έρευνας. Μελετώντας τις αρχιτεκτονικές συνθήκες της εποχής, παρατηρούμε ότι αυτοί που αυτόματα επικράτησαν στην σκηνή αμέσως μετά τον Πόλεμο ήταν οι αρχιτέκτονες που συνέχισαν την προπολεμική (συντηρητική) κατεύθυνση. Μια κατεύθυνση, διαφορετικών προτύπων από την «ελληνικότητα» που θα ακολουθήσει ο Δ. Πικιώνης και θα την σχολιάσουμε παρακάτω. Κύριοι εκπρόσωποι της σχολής αυτή, ήταν οι αρχιτέκτονες Ρ. Κουτσούρης, Γ. Καψαμπέλης και Ε. Βουρέκας, που προσπάθησαν να εκσυγχρονίσουν την παλαιότερη εκλεκτικιστική αρχιτεκτονική του Α. Μεταξά και του Κ. Κιτσίκη. Η κύρια πελατεία αυτής της αρχιτεκτονικής, ήταν η αστική τάξη της εποχής, που στεγάστηκε στις πολυκατοικίες του Κολωνακίου69. Δεν έλειπαν, όμως, και οι

Αντωνιάδης, Αντώνης Κ. Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Άνθρωπος + Χώρος, 1979. , σελίδα 44

66Φατούρος, 67

Δημήτρης. Ίχνος χρόνου : αφηγήσεις για τη νεώτερη ελληνική αρχιτεκτονικη. Αθήνα: Καστανιώτης, 2008. , σελίδα 31-32

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Νεφέλη, 2003. , σελίδα 79

68«Η

άνοιξη του ’60, η δεύτερη σημαντική εποχή της νεώτερης ελληνικής αρχιτεκτονικής, που αναπτύσσεται μέσα σε μία ευρωπαϊκή και ευρύτερη κινητικότητα, αρχίζει σιγά σιγά, μετά τον Εμφύλιο, από τα μέσα της δεκαετίας του ‘50» (Φατούρος, Δημήτρης. Ίχνος χρόνου : αφηγήσεις για τη νεώτερη ελληνική αρχιτεκτονικη. Αθήνα: Καστανιώτης, 2008. , σελίδα 29 ). Ο όρος χρησιμοποιείθηκε πρώτη φορά από την κ. Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ ως «η βραχύβια αρχιτεκτονική "άνοιξη" (1958-1966)». 69

Τζάκου, Αναστασία Ε. «Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο.» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 12), 1978: σελίδα 132

αντίστοιχες απαιτήσεις από τα νέα κοινωνικά στρώματα που επέπλευσαν ύστερα από την Κατοχή 70, δηλαδή τους νεόπλουτους που δημιούργησε ο Πόλεμος που φιλοδοξούσαν να κατοικήσουν στις καλές συνοικίες της Αθήνας και που θεωρούσαν το διαμέρισμα σε πολυκατοικία, δείγμα κοινωνικής ανόδου71. Η αστική αυτή τάξη και οι «νεοσύστατες» κοινωνικές ομάδες, στρέφονται σε «γνώριμες», δοκιμασμένες από παλαιότερα κατευθύνσεις, σε μία προσπάθεια οι μεν να παγιώσουν την προπολεμική τους ισχύ και οι δε να προβάλλουν την θέση που μόλις κατέκτησαν. Όλα τα παραπάνω, μεταφέρονται στην αρχιτεκτονική της περιόδου όπου η συντηρητική κατεύθυνση του Μεσοπολέμου, θα επανακάμψει την περίοδο της ανασυγκρότησης με το ιδίωμα του «μοντέρνου», «αφαιρετικού» ή «απογυμνωμένου» κλασικισμού72. Ανάβλυσε, δηλαδή, μία νέα «μόδα» που υπαγόρευε έναν ατεκτονικό και αφηρημένο κλασικισμό δύο διαστάσεων, αποτέλεσμα ενός εικονογραφικού διακοσμητισμού73. Στο ιδίωμα αυτό, οι λεπτομέρειες του παρελθόντος κατακερματίζονται, εξαρθρώνονται και παραμορφώνονται. Υιοθετούνται για να δημιουργήσουν την εντύπωση παλαιών ξεχασμένων και καταξιωμένων αντικειμένων74. Στο επίπεδο των κατόψεων, ο σχολιασμός δεν περιλαμβάνει τα παραπάνω, καθώς οι πολυκατοικίες αυτές χαρακτηρίζονται απλώς ως λειτουργικές και σωστές. Οι έννοιες αυτές, εκφράζονται κυρίως στις όψεις μέσα από την χρήση ελληνικών μορφολογικών στοιχείων, κυρίως από την κλασική και νεοκλασική αρχιτεκτονική, πάντοτε όμως σε μία εκσυγχρονισμένη λογική. Τα υλικά ήταν τα ίδια με αυτά που είχαν χρησιμοποιηθεί προπολεμικά στα μοντέρνα κτήρια, αλλά τώρα διέφερε συνήθως η τεχνική · αρτιφισιέλ στις όψεις δουλεμένο με διαφορετικό τρόπο τις περισσότερες φορές από ό,τι τα παλαιότερα, ρολά στα παράθυρα, σιδερένιες πόρτες και επενδύσεις από μάρμαρο στις εισόδους75. Οι μορφές όμως άλλαξαν ριζικά, καθιστώντας την πολυκατοικία «απλή», με κύρια χαρακτηριστικά της τα «απέριττα» μπαλκόνια, τα ελαφρά στοιχεία, τα διακριτικά έρκερ και τις ανοιχτόχρωμες επιφάνειες76. Σύμφωνα με τον Δημήτρη Φιλιππίδη, με την κατάργηση της πλαστικότητας και την αναζήτηση μίας ενδιαφέρουσας συσχέτισης πλήρων με κενά, οι πολυκατοικίες κατάντησαν πραγματικά τα τσιμεντένια «κουτιά» που κορόιδευαν οι επικριτές τους.

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 270

Τζάκου, Αναστασία Ε. «Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο.» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 12), 1978: σελίδα 133 72

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Νεφέλη, 2003. , σελίδα 64

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Η αρχιτεκτονική και η κριτική. Νεφέλη: Αθήνα, 2009. , σελίδα 341

Τζάκου, Αναστασία Ε. «Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο.» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 12), 1978: σελίδα 133 76

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 270

Εικόνα 16 : Λεπτομέρεια πολυκατοικίας της εποχής.

Εικόνα 17 : Πολυκατοικία στην οδό Μαυρομματαίων 2.

Εικόνα 18: Πολυκατοικία στην οδό Π. Ιωακείμ του Κ. Καψαμπέλη (1950).

Εικόνα 19: Πολυκατοικία στην οδό Μέρλιν 4 του Ε. Βουρέκα.

Εικόνα 21: Πολυκατοικία Αβέρωφ του Ε. Βουρέκα.

Εικόνα 20: Μέγαρο Αρχαιολογικής Εταιρίας του Ι. Αντωνιάδη (1958).

32 Εικόνα 22: Η Αθήνα της αντιπαροχής.

Φαίνεται, όμως, ότι ελάχιστα ενδιέφερε εκείνη την εποχή πως φαινόταν η πολυκατοικία, γιατί η ανανέωση της μορφής της θα εμφανιστεί μόλις το 1951 με τον Ν. Βαλσαμάκη77. Η παραπάνω στάση «απαξίας» έναντι στο θέμα αυτό, εκφράζεται και στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση. Η σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. αδιαφορεί για το θέμα «πολυκατοικία» και ούτε καν ασχολείται με αυτή. Ούτε σαν θέμα, ούτε σαν άσκηση, ούτε σαν θεωρητική διερεύνηση. Ο ίδιος ο Κ. Κιτσίκης, που εκείνη την εποχή, ως καθηγητής της αρχιτεκτονικής του Ε.Μ.Π. στο μάθημα της Γενικής Κτηριολογίας, έκτιζε ταυτόχρονα δύο και τρεις πολυκατοικίες της Αθήνας, επιβάλλοντας ένα ύφος, δε θεωρούσε την πολυκατοικία αντικείμενο για αρχιτεκτονική επεξεργασία και διδασκαλία78. Το ελάχιστο ενδιαφέρον για την αρχιτεκτονική της πολυκατοικίας την δεκαετία του ’50, προέρχεται κατά κύριο λόγο από τις σχέσεις ιδιοκτησίας που διέπουν το κτίσμα και τον χρήστη. Δηλαδή, ενώ προπολεμικά ο επενδυτής είναι ταυτόχρονα ιδιοκτήτης του οικοπέδου και ενδιαφέρεται άμεσα για την ποιότητα του παραγόμενου έργου, την οποία είναι σε θέση να ελέγξει, μετά το τέλος του Πολέμου η οικοδομική δραστηριότητα περνά στα χέρια καιροσκόπων –πρώην μαυραγοριτών κατηγορούν μερικοί- με μόνο στόχο το κέρδος79. Συνέπεια της αντιπαροχής, είναι η συρρίκνωση του ρόλου του αρχιτέκτονα στην παραγωγή της πολυκατοικίας, οδηγώντας έτσι πολλούς από αυτούς στην συνειδητή ενεργή συμμετοχή στην εργολαβία της εποχής. Επίσης, η άνθηση της κατασκευής της πολυκατοικίας είναι απόρροια όπως αναφέρθηκε και νωρίτερα, του μείζονος στεγαστικού προβλήματος και του κέρδους που απέφερε σε όσους ήλεγχαν την ανέγερσή της. Η αντιπαροχή, «έλυσε» το πρόβλημα αυτό αντικαθιστώντας ταχύτατα το μεγαλύτερο ποσοστό του οικοδομικού πλούτου της Αθήνας από πολυκατοικίες σε απαράδεκτους συντελεστές εκμετάλλευσης με όλες τις συνέπειες των μεγάλων πυκνοτήτων. Τέτοιες περιοχές υπήρξαν η Κυψέλη, το Παγκράτι, οι Αμπελόκηποι, τα Πατήσια, το Κουκάκι και γενικά οι περιφερειακές συνοικίες του κέντρου80. Η αρχιτεκτονική των πολυκατοικιών αυτών ήταν προϊόν μιας εμπειρικής διαδικασίας τυποποίησης των κατασκευαστών της εποχής. Δεν ενδιέφερε ούτε η εξωτερική εικόνα, δηλαδή το πώς έδειχνε η πολυκατοικία, αλλά ούτε και η εσωτερική της διαρρύθμιση. Η μονάδα του διαμερίσματος έπρεπε να δεχθεί συγκεκριμένο αριθμό ενοίκων, γι’ αυτό μέτρο εκτίμησης-αξιολόγησης έγινε ο αριθμός των δωματίων –τα τόσο γνώριμα «δυάρια», «τριάρια» της νεοελληνικής καθημερινότητας81.

Ibid, σελίδα 270

Αντωνακάκης, Δημήτρης, Αντωνακάκη,Σουζάνα . Η μεταπολεμική πολυκατοικία ως γενέτειρα του δημόσιου χώρου-Μια πρώτη προσέγγιση. in Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Δ.Α.Σ., (Συλλογικό Έργο). Η Αθήνα στο 20ο αιώνα : Η Αθήνα όπως δεν φαίνεται 1940-1985. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού, 1985. , σελίδα 130 79

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Νεφέλη, 2003. , σελίδα 67

Σαρηγιάννης, Γεώργιος Μ. Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές. Αθήνα: Συμμετρία, 2000., σελίδα 158

Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001., σελίδα 102

Γίνεται κατανοητό, λοιπόν, ότι η θάλασσα των τυποποιημένων αυτών πολυκατοικιών που άλλαξαν ριζικά την εικόνα της πόλης, διέφερε αισθητά από τις προαναφερθείσες συντηρητικές πολυκατοικίες των προνομιούχων στρωμάτων, τόσο σε σχεδιαστικό επίπεδο -λόγω της συμβολής των αρχιτεκτόνων-, όσο και στη ποιότητα των κατόψεων-όψεων. Η κοινωνική διαστρωμάτωση, δηλαδή, ήταν εμφανής με «γυμνό» μάτι στην ποιότητα των πολυκατοικιών πριν ακόμα πραγματοποιηθεί η ανέγερση των πρώτων πρωτοποριακών δειγμάτων του είδους. Αναφέραμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, ότι η πολυκατοικία είναι κατ’ εξοχήν δημιούργημα του Μοντέρνου, τόσο ως προς τα βιομηχανικά υλικά κατασκευής όσο και προς τις συνθετικές αρχές. Τα δύο αυτά στοιχεία, επιτρέπουν την ενδιαφέρουσα αναπαραγωγή και ανάπτυξη τυπολογιών. Στην περίπτωση όμως, της ανώνυμηςλαϊκής αστικής πολυκατοικίας της Αθήνας, παρατηρούμε ότι ενώ βασικό υλικό κατασκευής παραμένει το οπλισμένο σκυρόδεμα, η αναζήτηση τυπολογιών αντικαθίσταται από την εμπειρική διαδικασία τυποποίησης. Συνέπεια του παραπάνω, είναι η επίλυση του στεγαστικού προβλήματος με μέγιστο κέρδος, στο βωμό του οποίου όμως θυσιάστηκε κάθε αισθητική αξία. Η μοντέρνα αρχιτεκτονική την δεκαετία του ’50, αποτελεί εισαγωγή των δυτικών προτύπων και όχι αποτέλεσμα της ανάπτυξης της βιομηχανίας. Έτσι, ενώ στην Δύση δεν έπαιξε ρόλο στην διαμόρφωση του γούστου των εργολάβων –μια και οι τελευταίοι είχαν στέρεα εικονογραφική παράδοση από την οποία αντλούσαν την εμπορευματική τους μυθολογία- στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με τα πολεοδομικά μέτρα που πάρθηκαν, κυριολεκτικά «σάρωσε» τη χώρα, δημιουργώντας την κατ’ εξοχήν συγχρονική (σε αντιδιαστολή με την διαχρονική) πόλη, αποτέλεσμα μιας στενοκέφαλης επανάληψης82. Υπήρξαν όμως, πολλοί άλλοι, νέοι κατά βάση αρχιτέκτονες, που όχι μόνο ενδιαφέρονταν για τον «ξεπεσμό» της εικόνας της πόλης και της πολυκατοικίας, αλλά προσπάθησαν να ανακαλύψουν τις νέες μορφές της ελληνικής αρχιτεκτονικής, σε μία αναζήτηση του περιεχομένου και της ταυτότητας των παραγόμενων έργων. Με γενικότερο πλαίσιο, όλο το παραπάνω κλίμα, η ελληνική αρχιτεκτονική άρχισε να παράγει τα πρώτα μεταπολεμικά πρωτοπόρα έργα της, οδεύοντας στην ολοκλήρωση του πρώτου μισού της δεκαετίας του ’50. Οι νέες ανάγκες και φιλοδοξίες βρίσκουν σιγά σιγά την έκφρασή τους με δύο κυρίως ρεύματα. Το ένα διακρίνει τους αρχιτέκτονες εκείνους που ξεκινάνε από μέσα προς τα έξω. Με βάση την παράδοση και τα διδάγματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής του τόπου προσδιορίζουν τις αρχές και τις επιδιώξεις της δικιάς τους αρχιτεκτονικής. Το δεύτερο ξεκινά από έξω προς τα μέσα, παίρνει σαν βάση την τεχνολογία και την οικουμενικότητα των σημερινών προβλημάτων και προσπαθεί άλλοτε με επιτυχία και άλλοτε όχι, να τα προσαρμόσει στον τόπο 83. Το πρώτο αντιπροσωπεύεται από την μεταπολεμική αρχιτεκτονική του Δ. Πικιώνη, ενώ το δεύτερο από τους νέους πρωτοπόρους μοντερνιστές μεγάλου διαμετρήματος, τον Ν. Βαλσαμάκη, τον Τ. Ζενέτο και τον Κ. Δεκαβάλλα, οι οποίοι δημιουργούν στην πρωτεύουσα ιδιωτικά έργα-σταθμούς στην αρχιτεκτονική της ιστορία84. Ο 82

Πορφύριος, Δημήτρης . Η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα 1950-1975. Θέματα Χώρου+Τεχνών, 1979, σελίδες 14-33 in Φιλιππίδης, Δημήτρης. Ανθολογία κειμένων ελληνικής αρχιτεκτονικής 1925-2002. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2006., σελίδα 153 83

Αντωνιάδης, Αντώνης Κ. Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Άνθρωπος + Χώρος, 1979. , σελίδα 44

επαναπροσδιορισμός και ο εκσυγχρονισμός του κτηριακού τύπου της αστικής πολυκατοικίας απασχόλησε πρωτίστως τον Ν. Βαλσαμάκη (1950, 1951) και –αργότερα (1959, 1962)- τον Τ. Ζενέτο. Ξεχωριστό κεφάλαιο αποτελεί ο Άρης Κωνσταντινίδης. Αναφερόμενοι, στην πορεία του πριν από τον Ε.Ο.Τ, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι οι εργατικές πολυκατοικίες που εκπόνησε ως προϊστάμενος της Υπηρεσίας Μελετών στο διάστημα 1955-195785, αποτελούν την άλλη όψη του ελληνικού μοντερνισμού86, μια πραγματικά διαφορετική προσέγγιση σε σχέση με τις «κλασικό-μοντέρνες» ιδιωτικές πολυκατοικίες της Αθήνας. Ο αρχιτέκτονας, λόγω και έργω μοντερνιστής, θα αντιμετωπίσει τον σχεδιασμό της οργανωμένης μαζικής κατοικίας, ως ένα «πρόβλημα ζωής» και θα αναζητήσει τυπολογίες που θα απαντούν σε κοινές ανάγκες87. Μέσα από το έργο του στην Υπηρεσία, θα εξελίξει τα διδάγματα των προσφυγικών πολυκατοικιών του ’30-’36, τόσο στην τυπολογία των διαμερισμάτων, όσο και στην μορφολογία των όψεων τους. Ο Κωνσταντινίδης, θα εισαγάγει στοιχεία της παραδοσιακής ελληνικής αρχιτεκτονικής, στις πανταχόθεν ελεύθερες όψεις των πολυκατοικιών, προλογίζοντας έτσι την θεματολογία του μελλοντικού του έργου. Την πορεία του στον Ο.Ε.Κ. θα την διακόψει ο ίδιος το 1957, έπειτα από ρήξη με την ηγεσία του Οργανισμού. Θα αποχωρήσει γράφοντας ένα άρθρο -«δριμύ κατηγορώ»88-, που θα δημοσιευθεί στο τεύχος 3 του περιοδικού «Αρχιτεκτονική» το 1957, με τίτλο «Έτσι, το θέλουμε εμείς». Το ίδιο έτος θα συνεχίσει στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού (Ε.Ο.Τ.).

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 284

Τροβά, Βάσω. Η άλλη όψη του ελληνικού μοντερνισμού. (άρθρο), σελίδα 69 in Τουρνικιώτης, Παναγιώτης. do.co.mo.mo.: Πού είναι το μοντέρνο;. Αθήνα: Futura, 2006. 87

Ibid, σελίδα 69

Κωνσταντινίδης, Άρης. ««Έτσι το θέλουμε εμείς».» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, (Τεύχος 3), 1957: σ. 52-53.

Εικόνες 9.04, 9.05, 9.06 Παράρτημα

Εικόνα 23: Η πρώτη καινοτόμα πολυκατοικία των Αθηνών, στην οδό Σεμιτέλου 5.

Παρόλο, που ο Άρης Κωνσταντινίδης είναι προγενέστερος του Νίκου Βαλσαμάκη, τα «ανανεωτικά» έργα του δευτέρου προηγήθηκαν των πολυκατοικιών του Ο.Ε.Κ. . Η πρώτη του πολυκατοικία σχεδιάστηκε ήδη από το 1950, ενώ οι δύο αντίστοιχες της οδού Σεμιτέλου ακολούθησαν το 1951 και το 1954. Το 1957, ο Βαλσαμάκης θα επανέλθει με την απόλυτη εξέλιξη του κτηριακού τύπου της αστικής πολυκατοικίας, την πρώτη προαστιακή πολυκατοικία, με το οικοδόμημα της Λεωφόρου Κηφισίας. Με τα έργα αυτά, όπως θα δούμε αναλυτικά στο επόμενο κεφάλαιο, ο αρχιτέκτονας όρισε το σπάνιο μείγμα εμπορικής «επιτυχίας» με αναντίρρητες ποιοτικές αρετές. Απέδειξε τη φοβερή στειρότητα της πρώιμης ελληνικής πολυκατοικίας, δίνοντας ταυτόχρονα ένα μάθημα σύνθεσης σε όσους είχαν συμβιβαστεί με την εμπορική σκοπιμότητα89.

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 289

Εικόνα 24: Ο Νίκος Βαλσαμάκης στο δώμα της Ηροδότου 17 (Φωτ. Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

3. Οι πολυκατοικίες του Νίκου Βαλσαμάκη 1950-1957 «Γιατί με ενδιαφέρει, περισσότερο από καθετί άλλο, να ικανοποιεί αυτό που πρόκειται να γεννηθεί τις λογικές αξιώσεις εκείνου που ήταν, με όλη τη νέα ορμή του90» Paul Valéry, Ευπαλίνος ή ο αρχιτέκτων (1935)

Ήδη από το τέλος του προηγούμενου κεφαλαίου, σημειώνεται η συνεισφορά των πολυκατοικιών του Νίκου Βαλσαμάκη, ώστε να ξανανοίξει ουσιαστικά ο δρόμος και να αντιμετωπιστεί επιτέλους το πρόβλημα «πολυκατοικία», σαν «αρχιτεκτονικό» πρόβλημα με ένα ορθολογικότερο και πιο σύγχρονο τρόπο91. Το νεωτερικό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο σε πρωτότυπες τυπολογικές και μορφολογικές εκδοχές, που φέρουν τα έργα αυτά, θα αντιστρέψει την αναλογία ενδιαφέροντος από την δημόσια αρχιτεκτονική στα προϊόντα της ιδιωτικής παραγωγής92. Δηλαδή, έργα όπως το Σχολικό Συγκρότημα Θήβας, του Πάτροκλου Καραντινού (1948), και το κτήριο Μετοχικού Ταμείου Αεροπορίας, του Θουκυδίδη Βαλεντή (1947-1949), θα βρουν τον διάδοχό τους, στο επίπεδο της καλλιτεχνικής παραγωγής, στις προαναφερθείσες ιδιωτικές πολυκατοικίες. Η περίοδος, 19501956, αποτελεί το χρονικό διάστημα στο οποίο αναπτύσσονται όλα τα παραπάνω. Στα χρόνια αυτά, ο Ν. Βαλσαμάκης, αποπερατώνει, ως πρώτα και κύρια έργα του, αστικές πολυκατοικίες. Το έτος 1957, αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την παρούσα μελέτη, καθώς ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει την πρώτη και προδρομική, προαστιακή πολυκατοικία της Αθήνας, που θα αναπτυχθεί διεξοδικά στο επόμενο κεφάλαιο. Η ιδιαιτερότητα του έργου αυτού, υπαγορεύει σε περιορισμό της ανάλυσης των υπόλοιπων έργων της ίδιας χρονολογίας, όσο αξιόλογα και αν είναι – για παράδειγμα το κομβικό Ξενοδοχείο Αμαλία, επι της Λεωφόρου Αμαλίας 10. Ο Νίκος Βαλσαμάκης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1924. Σπούδασε στην Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π., στα χρόνια 1945-1947 και 1950-1953. Το διάστημα 1947-1950 υπηρέτησε στον Εθνικό Στρατό. Το έτος 1953, ίδρυσε το ιδιωτικό του γραφείο, το οποίο διατηρεί έως και σήμερα, με μοναδικό βοηθό τότε, τον σχεδιαστή Στέφανο Παπαγεωργίου93. Πριν ακόμη, αποφοιτήσει από την Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, είχε σχεδιάσει και υλοποιήσει τις δύο πρώτες του πολυκατοικίες το 1950 και το 1951, στην οδό Δημοκρίτου 32 και Σεμιτέλου 5 αντίστοιχα. Κατά γενική ομολογία, τα δύο αυτά έργα –και σαφώς πολύ περισσότερο το δεύτεροφέρουν το αναμφίβολο ταλέντο του και την ικανότητα του να ξεπερνά τις συμβάσεις της τότε εποχής. 90

Valéry, Paul. Ευπαλίνος ή ο αρχιτέκτων. Αθήνα: Άγρα, 1935. , σελίδα 45

91Αντωνακάκης,

Δημήτρης, Αντωνακάκη,Σουζάνα . Η μεταπολεμική πολυκατοικία ως γενέτειρα του δημόσιου χώρου-Μια πρώτη προσέγγιση. in Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Δ.Α.Σ., (Συλλογικό Έργο). Η Αθήνα στο 20ο αιώνα : Η Αθήνα όπως δεν φαίνεται 1940-1985. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού, 1985. , σελίδα 130 92

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Νεφέλη, 2003. , σελίδα 67

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 143

Εικόνα 25: Η πολυκατοικία στην οδό Δημοκρίτου 32 (Φωτ. Αρχείο συγγραφέων).

Σε αυτά γίνεται φανερή η επιθυμία του να αυτονομηθεί, τόσο από την κοινή έκφραση της μαζικής οικοδόμησης, όσο και από τις ιδεοληψίες της εποχής και τον ορισμό της ελληνικότητας94.

Το παρθενικό έργο της οδού Δημοκρίτου 32, το οποίο απουσιάζει από την γενική βιβλιογραφία, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί σε καμία περίπτωση μοντέρνα πολυκατοικία. Η μαρμάρινη είσοδος, οι ελαφρές προεξοχές, οι σιδερένιες πόρτες και κιγκλιδώματα, τα ρολά των παραθύρων, αλλά και το γωνιακό ρετιρέ, σε συνδυασμό με την μορφολογία της όψης (λεπτομέρειες όπως σκοτίες), μάλλον θα το κατέτασσαν στα έργα του λεγόμενου «μοντέρνου» - ή «αφαιρετικού»- κλασικισμού, ένα «συμβατικό» οικοδόμημα της εποχής95. Η αποχή από το «ρουστίκ» στυλ των μπαλκονιών (πριν ακόμη ο Π. Μιχελής εκφραστεί ενάντια στα κολωνάκια των βεραντών το 195596) και η αντικατάστασή τους από μεταλλικά κιγκλιδώματα, μαζί με την επαναφορά των «ελαφρών» έρκερ, μάλλον προσδίδουν στο έργο μία αύρα «αφαίρεσης», από τα αντίστοιχα έργα αρχιτεκτόνων όπως ο Ε. Βουρέκας ή ο Κ. Καψαμπέλης. Η τελευταία διαπίστωση, προσδίδει κάποια αξία στο κτήριο, αφού η αρχιτεκτονική του Καψαμπέλη ήταν μεγάλο σχολείο για τους αρχιτέκτονες που δούλεψαν στο γραφείο του, όπως ο Ν. Βαλσαμάκης97.

el.wikipedia.org , λήμμα: Νίκος Βαλσαμάκης

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 289

Μιχελής, Παναγιώτης Α. Η αισθητική της αρχιτεκτονικής του μπετόν αρμέ : μια συγκριτική μορφολογία και ρυθμολογία. Αθήνα: Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 1990. , σελίδα 161 97

Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001., σελίδα 80

Πολυκατοικία επί της οδού Δημοκρίτου 32, Αθήνα 1950

Εικόνα 26,27,28: Η πολυκατοικία στην οδό Σεμιτέλου 5.

Το δεύτερο σε σειρά έργο, στο τέλος των φοιτητικών του χρόνων, η πολυκατοικία της οδού Σεμιτέλου 5 το 1951, έμελλε να γίνει όχι μόνο ένα από τα κομβικά έργα της συνολικής πορείας του αρχιτέκτονα, αλλά και ένα ορόσημο για την σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Μελετήθηκε και κατασκευάστηκε σε συνεργασία με τον Πολιτικό Μηχανικό Π. Σταματιάδη. Το γεγονός ότι ήταν μέτοχος της επιχειρήσεως και είχε κοινούς στόχους με τον συνεταίρο του, του επέτρεψε να πραγματοποιήσει την αρχιτεκτονική που επιθυμούσε, όσο βέβαια αυτό ήταν εφικτό98. Μια σύνθεση που θα ανανέωνε την τυπολογία, τη μορφή και την κατασκευή της αθηναϊκής πολυκατοικίας. Ο ισχυρισμός αυτός, γίνεται αντιληπτός πρώτα και κύρια στο επίπεδο της μορφολογίας της όψης, όπου ο αρχιτέκτονας κατέληξε σε μία σειρά σχεδιαστικών επιλογών, που θα τις επαναπροσδιόριζε σε κάθε μελλοντικό του αντίστοιχο κτίσμα. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι το έργο αυτό λειτουργεί ως πρωτότυπο, του οποίου η αναλυτική περιγραφή και κατανόηση, θα επιτρέψει την ευκολότερη και γρηγορότερη σύνοψη των υπολοίπων κτισμάτων της περιόδου αυτής. Στο επίπεδο της περιγραφής της πολυκατοικίας, επισημαίνουμε αρχικά την υποχώρηση της από την οικοδομική γραμμή. Η ανάγνωση της όψης περιλαμβάνει τρία επίπεδα. Αρχικά, το αναφερθέν επίπεδο της οικοδομικής γραμμής, δευτερευόντως το επίπεδο των εξωστών και εν τέλει το επίπεδο του κύριου κτηριακού όγκου. Αναλυτικότερα, το κτήριο είναι τετραώροφο, με ισόγειο και εσοχή. Ο διαχωρισμός αυτός εκφράζεται, ξανά στην πρόσοψη με επιπλέον τρεις διακεκριμένες ζώνες, οι οποίες διαφοροποιούνται με την χρήση υλικών διαφορετικής υφής και χρωμάτων σε ποικίλους συνδυασμούς, που συναντώνται και στην είσοδο, όπως εμφανές τούβλο, σοβάς, πέτρα, ξύλο, σίδερο και ζωηρές αποχρώσεις. Ελεύθερα κυλινδρικά υποστυλώματα, τα οποία δηλώνουν τον φέροντα οργανισμό και στηρίζουν τον κορμό του κτηρίου, μαζί με λιθοδομή από πέτρα Καπανδριτίου σε δεύτερο επίπεδο, διαμορφώνουν την βάση-ισόγειο. Αυτή βρίσκεται σε υποχώρηση ως προς τον κύριο πρισματικό όγκο της κατασκευής. Στους τυπικούς ορόφους, οι εξώστες έχουν σημαντικό βάθος και εκτείνονται ως τα πλάγια όρια, απόρροια της υποχώρησης του συνολικού κτίσματος από την οικοδομική γραμμή. Η πρόσοψη των εξωστών, διαμορφώνεται από υποστυλώματα που σχηματίζουν ένα πλέγμα οριζοντίων και κατακόρυφων αξόνων, μιας λευκής ορθογωνικής κυψέλης. Αντιμετωπίζεται έτσι, το πρόβλημα του ηλιασμού και ταυτόχρονα δημιουργείται μία δεύτερη όψη που αντιστοιχεί στην εσωτερική διάταξη του κτίσματος και στην κατασκευή του οπλισμένου σκυροδέματος99. Επιπλέον, οι εξώστες είναι ενιαίοι από την μία άκρη έως την άλλη, με εσωτερικά διακριτικά χωρίσματα, ανάλογα με τα επιμέρους διαμερίσματα, αντί όπως συνηθιζόταν, να διασπώνται σε πολλούς επιμέρους100. Τα κάγκελα των εξωστών είναι απλά, με μήκος 4 μέτρων και αποτελούνται από δύο οριζόντια ξύλινα στοιχεία που συνδέονται με κατακόρυφες μεταλλικές βέργες,

Τζάκου, Αναστασία Ε. «Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο.» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 12), 1978: σελίδα 134 99

Μουσείο Μπενάκη . Νίκος Βαλσαμάκης : αρχιτέκτων. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2007. , σελίδα 28

100

Rodi, Alcestis P. , Tzonis, Alexander. Greece: Modern Architectures in History. London: Reaktion Books, 2010. , σελίδα 164

Πολυκατοικία επί της οδού Σεμιτέλου 5, Αθήνα 1951

Εικόνα 29: Ο εξώστης.

εμπνευσμένα από το νησί των Σπετσών101. Η όψη του κλειστού όγκου με τις συρόμενες ξύλινες μπαλκονόπορτες, βρίσκεται σε δεύτερο επίπεδο και έτσι υποβαθμίζεται. Το σκούρο χρώμα των τοίχων της, σε αντίθεση με το λευκό του εξωτερικού πλέγματος, συμβάλλει στον τονισμό του βάθους των εξωστών και στο σαφή διαχωρισμό των επιπέδων της πρόσοψης102. Η είσοδος γίνεται αντικείμενο ιδιαίτερης φροντίδας και για πρώτη φορά χρησιμοποιούνται διακοσμητικά φυτά103. Αξίζει, τέλος, να αναφερθεί, ότι στην κάτοψη διακρίνουμε αρκετά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά όπως τον κάνναβο, την τυποποίηση και την οργανωμένη διάταξη των κατακόρυφων πυρήνων με τα βοηθητικά και τις κυκλοφορίες 104. Δηλαδή, η κάτοψη οργανώνεται σε ζώνες λειτουργίας (ύπνου, υποδοχής, βοηθητικών χώρων, κουζίνας, λουτρού)105. Από τα παραπάνω, γίνεται αντιληπτό ότι η αίσθηση αρμονίας και μοντερνιστικής λιτότητας που αποπνέει η πολυκατοικίας της οδού Σεμιτέλου 5, πηγάζει από μία ισχυρή εσωτερική πολυπλοκότητα αντίστοιχη με αυτή που περιγράφει ο Robert Venturi106. Οι καινοτομίες και ο πρωτοποριακός σχεδιασμός που χαρακτήριζαν το έργο, δημιουργούσαν όπως έχει προ λεχθεί, μία αναντίρρητη τομή με το αστικό περιβάλλον της Αθήνας και πιο ειδικά, με τις πολυκατοικίες της εποχής, είτε «αρχιτεκτονικές» είτε «εργολαβικές». Δεν θα ήταν υπερβολή, να υποστηρίξουμε ότι η τομή αυτή είναι αντίστοιχη με εκείνη των πολυκατοικιών του ’30 και του νεοκλασικού τους υπόβαθρου. Όπως οι πολυκατοικίες της περιόδου ’30-’36, δεν εκφράζουν κανενός είδους «ελληνοπρέπεια», έτσι και το κτήριο αυτό δεν επιδιώκει να κυνηγήσει έναν ακόμη ορισμό της ελληνικότητας107. Αυτό, δεν εμποδίζει σε καμία περίπτωση τον χαρακτηρισμό της πολυκατοικίας ως καθαρά «ελληνικής», αφού ο αρχιτέκτονας εξερεύνησε τις δυνατότητες των τοπικών υλικών, της τεχνολογίας και του πολιτισμού- την ανεκπλήρωτη ατζέντα της γενιάς του 1922108.

101

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 103 102

Ibid, σελίδα 103

103

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 292

104

Τζάκου, Αναστασία Ε. «Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο.» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 12), 1978: σελίδα 134 105

Μουσείο Μπενάκη . Νίκος Βαλσαμάκης : αρχιτέκτων. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2007. , σελίδα 28

106

Venturi, Robert. Complexity and Contradiction in Architecture. New York: MOMA, 2002 (2η Έκδοση). , σελίδα 18

107

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 290

108

Rodi, Alcestis P. , Tzonis, Alexander. Greece: Modern Architectures in History. London: Reaktion Books, 2010. , σελίδα 164

Εικόνα 30: Το λευκό πλέγμα και η είσοδος.

Ο τρόπος με τον οποίο ο Βαλσαμάκης μετέγραψε τις Δυτικές επιρροές του στο ελληνικό περιβάλλον, επέτρεψαν στο κτήριο να εκφράσει την γλυκύτητα και εγκαρδιότητα της μεσογειακής αστικής ζωής109. Η χειρονομία της υποχώρησης από την οικοδομική γραμμή, έδωσε την δυνατότητα της εφαρμογής γενναιόδωρων εξωστών σε όλο το πλάτος του οικοπέδου, μία επανερμηνεία της Μεσογειακής loggia, που λειτουργεί ιδανικά με το τοπικό κλίμα110. Παράλληλα η επιλογή αυτή, του επέτρεψε την διαμόρφωση ενός μικρού κήπου υποδοχής πριν την είσοδο της πολυκατοικίας, χρησιμοποιώντας για πρώτη φορά τη φύτευση ως στοιχείο της σύνθεσης, σε έργο εντός του αστικού μετώπου. Η επιμέλεια στο σχεδιασμό του τμήματος αυτού, με κύρια υλικά το ξύλο και τα σκούρα μάρμαρα, αλλά και ο εμπλουτισμός με διακοσμητικά φυτά, φέρνει στο νου αντίστοιχες διαμορφώσεις του Mies van der Rohe. Επιπλέον, ο χώρος της εισόδου –lobby- διαφέρει από τις συμβατικές κεντρικές εισόδους των αντίστοιχων πολυκατοικιών της εποχής, καθώς δίνεται έμφαση στην ευρύτητα του χώρου, στην απλότητα και στην παρουσίαση μίας νέας συνθήκης πολυτέλειας111. Αυτός ο χειρισμός και η «σπατάλη» χώρου, δεν συνηθιζόταν στις πολυκατοικίες, αφού κατά κύριο λόγο, το ισόγειο προορίζονταν για εμπορικούς σκοπούς. Εν συνεχεία, ο σχεδιασμός του λευκού καννάβου στην εξωτερική επιφάνεια της πρόσοψης, επιτυγχάνει την τόσο απαραίτητη για τον αρχιτέκτονα, συνδιαλλαγή και ένταξη του κτηρίου στο αστικό μέτωπο112. Η κυψελοειδής αυτή πρόσοψη, με την σαφώς καθορισμένη δομή, θυμίζει έργα του Ιταλικού Ρασιοναλισμού113, και ιδιαίτερα τα έργα του Guiseppe Terragni (παραδείγματος χάρη την Casa Del Fascio, Como 1932-1936 και την Casa Rustici, Milan 19331935). Από την ιταλική αρχιτεκτονική της εποχής εκείνης, εμπνεύστηκε ο Βαλσαμάκης -σύμφωνα με τα λεγόμενά του- την χρήση πολλών και διαφορετικών υλικών στην πρόσοψη114. Ολοκληρώνοντας την ανάλυση της όψης, σκόπιμο είναι να αναφερθεί ότι ο τρόπος με τον οποίο γίνεται εμφανής ο δομικός σκελετός, στην εσωτερική πρόσοψη, σχετιζόμενος και με τα κυλινδρικά υποστυλώματα και τα συρόμενα κουφώματα, υπενθυμίζει εικόνες από τα έργα του Le Corbusier και του Mies van der Rohe πριν από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τέλος, η μελέτη της τυπικής κάτοψης φανερώνει τα ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν παραπάνω, παρόλη την αδυναμία για ριζικές αλλαγές στην εσωτερική διάταξη, λόγω της νοοτροπίας των ιδεών

109

Rodi, Alcestis P. , Tzonis, Alexander. Greece: Modern Architectures in History. London: Reaktion Books, 2010. , σελίδα 166

111

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 103 112

Ibid, σελίδα 99

113

Ibid, σελίδα 93

114

Τζάκου, Αναστασία Ε. «Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο.» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 12), 1978: σελίδα 135

Εικόνες 9.07, 9.08, Παράρτημα

Εικόνα 31: Η πολυκατοικία στην συμβολή των οδών Πατησίων και Θήρας (Φωτ. Αρχείο συγγραφέων). Εικόνα 32: Η πολυκατοικία στην συμβολή των οδών Ζαΐμη και Στουρνάρα των Μιχαηλίδη και Βαλεντή (δεξιά).

και του τρόπου ζωής της πελατείας της εποχής115 . Όλα τα στοιχεία και οι νεωτερισμοί της καινοτόμου αυτής πολυκατοικίας του Ν. Βαλσαμάκη, θα επαναδιατυπωθούν στην πλειονότητα των συνθέσεων που θα ακολουθήσουν χρονικά. Οι πελάτες δέχτηκαν με ευχαρίστηση τις νέες μορφές στις όψεις116. Έτσι το 1953, που ο Βαλσαμάκης αποφοιτά από την Σχολή Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. και ιδρύει το γραφείο του, θα αποκτήσει αυτομάτως επαγγελματικές προτάσεις. Ξεκινάει, λοιπόν, γι’ αυτόν μία δεκαετία συνεχούς ενασχόλησης με το θέμα της πολυκατοικίας, κυρίως στην περιοχή του Κολωνακίου, που του επέτρεψε να συνεχίσει την προσπάθειά του αυτή117. Η μελέτη των δύο πρώτων πολυκατοικιών της επαγγελματικής του ζωής θα ξεκινήσει το 1954, βάζοντας στον Βαλσαμάκη ένα σημαντικό ζήτημα προς επίλυση.

Η πρώτη από τις δύο, βρίσκεται στην συμβολή των οδών Πατησίων και Θήρας, στην ευρύτερη περιοχή της Κυψέλης. Εδώ, για πρώτη φορά ο Βαλσαμάκης βρίσκεται αντιμέτωπος με το πρόβλημα της «αστικής γωνίας»118. Ταυτόχρονα, οι κτηριολογικές απαιτήσεις της πολυκατοικίας δεσμεύουν με εμπορικούς χώρους όλο το επίπεδο του ισογείου, πράγμα που δεν επιτρέπει στον αρχιτέκτονα να ακολουθήσει τις σχεδιαστικές λύσεις της Σεμιτέλου 5 για το αντίστοιχο επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, η παραπάνω δέσμευση περιορίζει τον σχεδιασμό και την διαμόρφωση της εισόδου, που σε αυτή την περίπτωση είναι «συμπιεσμένη» ανάμεσα στα καταστήματα και τοποθετείται επί της οδού Πατησίων. Η «συμπίεση» αυτή όμως, δεν ακολουθείται στο υπόλοιπο κτήριο, καθιστώντας το ιδιαίτερα «άνετο» σε σύγκριση με τα γειτονικά του. Η επιμέλεια που χαρακτηρίζει τον αρχιτέκτονα στην σύνθεση της όψης και της εισαγωγής της στο αστικό μέτωπο, εμφανίζεται και σε αυτό το παράδειγμα. Ακολουθεί, όμως, μία λιγότερο εξεζητημένη επίλυση σε σχέση με την αξεπέραστη της Σεμιτέλου. Επί της ουσίας, δημιουργεί δύο παραλλαγές μίας «ρυθμολογίας» ανοιγμάτων και εξωστών, ακολουθώντας μία λογική μοντέρνας ασυμμετρίας. Η όψη της οδού Πατησίων, διαρθρώνεται με την παράθεση των επιμέρους άνισων εξωστών εκατέρωθεν δύο στηλών τετραγωνικών ανοιγμάτων. Η δε όψη της οδού Θήρας, λόγω του μικρότερου πλάτους της, αρθρώνεται με την απλή διάταξη δύο στηλών τετραγωνικών ανοιγμάτων και μίας στήλης εξωστών. Στην οροφή τέλος, σχεδιάζεται ρετιρέ σε υποχώρηση (εσοχή), στα πρότυπα των μεσοπολεμικών πολυκατοικιών, κάτι που ακολουθήθηκε και στην Σεμιτέλου 5.

115

Ibid, σελίδα 134

116

Τζάκου, Αναστασία Ε. «Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο.» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 12), 1978: σελίδα 135 117

Ibid, σελίδα 135

118

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 99: Μετάφραση του όρου «urban corner»

Πολυκατοικία επί των οδών Πατησίων και Θήρας, Αθήνα 1954

Εικόνα 33: Η δεύτερη πολυκατοικία της οδού Σεμιτέλου.

Γενικότερα, πάντως, στο κτήριο αυτό είναι εμφανείς οι επιρροές του αρχιτέκτονα, επιρροές που αποκτήθηκαν με την σχολαστική μελέτη των προπολεμικών μοντέρνων πολυκατοικιών, ιδίως παραδειγμάτων όπως η γνωστή πολυκατοικία των οδών Ζαΐμη και Στουρνάρα (1933), έργο του Πολύβιου Μιχαηλίδη και του Θουκυδίδη Βαλεντή, που απέφευγαν τις υπερβολές του Art Déco119. Η δεύτερη πολυκατοικία, που μελετήθηκε το έτος αυτό, βρίσκεται στην συμβολή των οδών Βασιλίσσης Σοφίας 86 και Σεμιτέλου, λίγα μόλις βήματα από τα διαμερίσματα της Σεμιτέλου 5. Όπως στο κτίσμα της Πατησίων, έτσι και εδώ, η «αστική γωνία» είναι παρούσα, αυτή την φορά, όμως, σε ένα αισθητά πιο προνομιακό σημείο. Η πρόοδος στην συνθετική διαδικασία του αρχιτέκτονα είναι ξεκάθαρη · είναι σαν να συνοψίζονται τα διδάγματα της Σεμιτέλου 5 και της Πατησίων & Θήρας. Τον απασχολεί και πάλι, το ζήτημα του μετώπου, δίνοντας στο έργο αυτό την εντύπωση ότι συνεχίζει τον αστικό ιστό, φανερώνοντας της τοποθεσία του στην πόλη. Από την ολική υποχώρηση της Σεμιτέλου 5, ο Βαλσαμάκης σχεδιάζει εδώ μία μερική υποχώρηση120, όσο δηλαδή, του επιτρέπει το γωνιακό οικόπεδο. Επανεμφανίζεται ο τριπλός διαχωρισμός της όψης · το ισόγειοημιώροφος, οι τέσσερεις κύριοι όροφοι και -στην οροφή-, το ρετιρέ σε εσοχή. Ο αρχιτέκτονας με την αλλαγή στα υλικά, χωρίζει το ισόγειο-ημιώροφο από τον όγκο των διαμερισμάτων. Χρησιμοποιεί, δηλαδή, την τοιχοποιία σε αντίθεση με τον -αντίστοιχο με την Σεμιτέλου- λευκό σοβά των πάνω διαμερισμάτων για να τονίσει αυτόν τον διαχωρισμό121. Ακόμη, με την χρήση του λευκού συνεχούς γωνιακού στοιχείου, διαχωρίζει το ισόγειο από τον ημιώροφο, και αποσπά την προσοχή του παρατηρητή από το διπλό ύψος, με αυτή την οπτική εκλέπτυνση122. Ο όγκος αυτός που αποτελεί το κύριο σώμα του κτηρίου, αρθρώνει τις δύο βασικές όψεις της πολυκατοικίας. Οι όψεις αυτές, η μία κάθετη στην άλλη, έχουν δουλευτεί από τον αρχιτέκτονα σαν μία συνεχόμενη που εξελίσσεται σε δύο επίπεδα. Η απόσταση μεταξύ των δύο δημιουργεί την αίσθηση της «ανακούφισης». Οι λευκές προεξέχουσες όψεις ορίζουν μία κορνίζα, έναν κάνναβο και μία «επιδερμίδα» για τον βασικό όγκο τον διαμερισμάτων που βρίσκεται στο βάθος, σε υποχώρηση, και βαμμένος με σκουρότερο χρώμα123. Η επιρροή της αρχιτεκτονικής του ιταλικού ρασιοναλισμού αναδεικνύεται και πάλι κομβική. Αν κάποιος ισχυριστεί ότι δεν εμφανίζεται ολοκληρωμένη στην πολυκατοικία αυτή, δεν μπορεί να υποστηρίξει το ίδιο και για τα επόμενα έργα, αυτά δηλαδή που χρονολογούνται μετά το 1955. Σημαντικό ρόλο σε αυτό, κατέχουν τα

119Ibid, 120

σελίδα 114

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 290

121

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 12 122

Προφορική πληροφορία από τον Νίκο Βαλσαμάκη, συνάντηση 3.11.2014

123

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 12

Πολυκατοικία επί των οδών Βασιλίσσης Σοφίας 86 και Σεμιτέλου, Αθήνα 1954

Εικόνα 34: Η πολυκατοικία της οδού Μαυρομματαίων 41.

ταξίδια που πραγματοποίησε ο αρχιτέκτονας από το 1954 και μετά στην Ευρώπη. Πλέον, ο Βαλσαμάκης, δεν θα αντλεί ιδέες μόνο από τις πηγές του τόπου μας124, αλλά και από τις παραστάσεις που θα αποκομίσει. Το 1955, όπως και το 1954, ο αρχιτέκτονας αναλαμβάνει να αποπερατώσει δύο μελέτες πολυκατοικιών στο κέντρο της Αθήνας. Το κτήριο της οδού Μαυρομματαίων 41 υλοποιείται σε ένα οικόπεδο που παρουσιάζει ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά με εκείνο της Σεμιτέλου. Το γεγονός αυτό, πιθανόν να αιτιολογεί την υιοθέτηση κοινών επιλύσεων ανάμεσα στα δύο έργα. Παρ’ όλα αυτά, αυτό της οδού Μαυρομματαίων μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια «λιγότερη έντονη» επαναφορά των σχεδιαστικών αρχών του πρώτου. Καταρχάς, στο επίπεδο της όψης, επανεμφανίζονται τα τυπικά κάθετα στοιχεία στο μπροστινό επίπεδο των εξωστών, αυτή τη φορά υπό την μορφή πολύ λεπτών μεταλλικών στελεχών. Τα κιγκλιδώματα αποτελούνται και αυτά από λεπτά μεταλλικά στοιχεία, κάτι που τα καθιστά λιγότερο επιβλητικά125. Σε γενικότερο βαθμό, απουσιάζει η ένταση που διέκρινε την πρώτη πολυκατοικία. Ολοκληρώνοντας, το επίπεδο της εισόδου, βρίσκεται και πάλι σε απόσταση από τον δρόμο –χωρίς όμως την υποχώρηση από την οικοδομική γραμμή- επιτρέποντας την διαμόρφωση ενός κήπου-υποδοχής. Ο τοίχος της εισόδου επενδύεται με πέτρα και τα συνήθη δομικά υποστυλώματα, κατασκευάζονται μεγαλύτερα και τετραγωνικά, αντί για κυλινδρικά.

124

Τζάκου, Αναστασία Ε. «Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο.» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 12), 1978: σελίδα 134 125

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 104

Πολυκατοικία επί της οδού Μαυρομματαίων 41, Αθήνα 1955

Εικόνες 35,36,37 : Η πολυκατοικία της οδού Βασ. Σοφίας 129.

Το κτήριο της οδού Βασιλίσσης Σοφίας 129, είναι μαζί με εκείνο της Σεμιτέλου, τα σημαντικότερα έργα του αρχιτέκτονα την περίοδο 1950-1956. Τα επόμενα, τόσο αξιέπαινα δείγματα, θα ακολουθήσουν δύο χρόνια αργότερα, το 1957, το μεν ξενοδοχείο Αμαλία, επί της Λεωφόρου Αμαλίας 10, με την ολοκληρωμένη σύνοψη όλων των διδαγμάτων των αστικών πολυκατοικιών, και η δε πολυκατοικία επί της Λεωφόρου Κηφισίας 272, που αναζωογονεί πλήρως τον κτηριακό αυτό τύπο. Για ακόμα μία φορά, οι συνθετικές αρχές είναι κοινές με εκείνες της οδού Σεμιτέλου, με σημαντικές όμως παραλλαγές στα επιμέρους στοιχεία. Το ενιαίο πλέγμα της πρόσοψης, συντίθεται τώρα από τους τέσσερεις μεσαίους ορόφους. Την βάση αποτελεί μόνο η στάθμη του ισογείου, αλλά η λιθοδομή αντικαθίσταται με συνεχή οριζόντια παράθυρα από ανεπίχριστο τούβλο. Στους τέσσερεις τυπικούς ορόφους, η σχέση των δύο επιπέδων της πρόσοψης διαφοροποιείται126. Έτσι, δημιουργείται μία συνεχής εναλλαγή κενών και πλήρων, η οποία βασίζεται στον γνωστό κάνναβο με την συμμετοχή πλέον όμως, των ανοιγμάτων, του τοίχου περίφραξης, των κουπαστών και των στηθαίων. Η διαφοροποίηση αυτή εντείνεται, από την αντίθεση των χρωμάτων. Ο πέμπτος όροφος, διαμορφώνεται ολόκληρος στο πίσω μόνο επίπεδο, ως μία οριζόντια ζώνη, δημιουργώντας ένα είδος στέψης στο κτήριο127. Τέλος, οι τυπικές κατόψεις οργανώνονται κατά αναλογία με εκείνες της Σεμιτέλου. Το έργο αυτό, είναι η πιο επιτυχημένη μεταφορά των κανόνων του Ιταλικού Ρασιοναλιστικού Κινήματος με τον τρόπο που αυτοί εκφράστηκαν στην Casa del Fascio του Como. Ο εμφανής κάνναβος128 της όψης αυτής, αποκαλύπτει όχι μόνο την λογική του σκελετού από οπλισμένο σκυρόδεμα, αλλά και τον «ορθολογικό» κώδικα που κρύβεται πίσω από την κατά ζώνες διαμόρφωση της όψης129. Εμπίπτει, δηλαδή, στην ίδια συντακτική κατηγορία με τα έργα του Guiseppe Terragni130. Η συνέχεια του αστικού ιστού, χρόνια επιδίωξη του Βαλσαμάκη, είναι αναντίρρητα παρούσα στην πολυκατοικία αυτή, ακολουθώντας την προαναφερθείσα λογική.

126

Μουσείο Μπενάκη . Νίκος Βαλσαμάκης : αρχιτέκτων. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2007. , σελίδα 32

127

Ibid, σελίδα 32

128

Η φράση «εμφανής κάνναβος της όψης» εμφανίζεται και ως «κανναβωτή όψη» και χρησιμοποιείται για την ανάλυση της όψης της Casa del Fasco του G. Terragni (Watkin, David. Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2005. , σελίδα 634 ) 129

Frampton, Kenneth. Μοντέρνα αρχιτεκτονική : ιστορία και κριτική . Αθήνα: Θεμέλιο, 1987. , σελίδα 187 : Το απόσπασμα αυτό αναφέρεται στην ανάλυση της όψης της Casa del Fasco του G. Terragni. 130

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας. «Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη (Μονογραφία Ι).» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 26), 1992: σελίδα 61

Πολυκατοικία επί της οδού Βασιλίσσης Σοφίας 129, Αθήνα 1955

Πολυκατοικία επί της οδού Ηροδότου 17, Αθήνα 1956

Στην ολοκλήρωση της περιγραφής των έργων της περιόδου 1950-1956, συμπεριλαμβάνονται τρία ακόμη κτήρια που μελετήθηκαν στο τέλος της. Το πρώτο, είναι ένα κτήριο γραφείων στην οδό Χαριλάου Τρικούπη 14, σχεδιασμένο στα πρότυπα των μοντέρνων κτηρίων των χρόνων ’30-’36, το οποίο λόγω του προγράμματος που στεγάζει δεν θα μας απασχολήσει στην παρούσα μελέτη. Τα υπόλοιπα δύο, είναι πολυκατοικίες στην περιοχή του Κολωνακίου, η μία επί της οδού Σπευσίππου και Ξάνθου και η άλλη στην οδό Ηροδότου 17. Στην πολυκατοικία της Σπευσίππου και Ξάνθου, εφαρμόζεται μία διαφορετική επίλυση στο ζήτημα της «αστικής γωνίας». Σημαντικό ρόλο στην σύνθεση, διαδραματίζει η ιδιαίτερη μορφολογία του οικοπέδου, το οποίο είναι επικλινές και παράγωνο. Η μορφή του κτηρίου είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού δύο τετραγώνων που σχηματίζουν μεταξύ τους περίεργη γωνία, με επακόλουθο το κτήριο να δομείται από δύο στραμμένους όγκους. Τοιουτοτρόπως, δημιουργείται μία προεξέχουσα «μύτη», που διατρέχει όλο το ύψος του κτηριακού όγκου131. Οι δύο όγκοι, ο μεν του ισογείου επενδύεται με πέτρα, και ο δε, το κύριο τετραώροφο σώμα των διαμερισμάτων, σχεδιάζεται στα πρότυπα του κτίσματος της Πατησίων. Η αλλαγή των υλικών, επιτυγχάνει την φαινομενική μείωση του συνολικού ύψους του κτηρίου και η οριζόντια γκρι λωρίδα που συμβολίζει την αλλαγή αυτή, τονίζει την γραμμή του132. Δυστυχώς, σήμερα η όψη του κτηρίου έχει αλλάξει, λόγω διάφορων μεταβολών που προξενήθηκαν στο ισόγειο, για να εξασφαλιστεί περισσότερος ελεύθερος χώρος για εμπορικές χρήσεις.

Πολυκατοικία επί των οδών Σπευσίππου και Ξάνθου, Αθήνα 1956

Στην περίπτωση της Ηροδότου, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, ότι ο αρχιτέκτονας ξεκινά μία νέα σχεδιαστική αντιμετώπιση, την οποία θα συνεχίσει αργότερα στο έργο του στον τομέα των ιδιωτικών κατοικιών. Η μορφολογία της πολυκατοικίας αυτής, είναι πιθανόν να αποτελεί το ξεκίνημα των ιδεών περί των «οριζόντιων αρμονιών»133 ή της «οριζοντιότητας» που χαρακτηρίζει το έργο των αρχών του ‘60134, και αφορά συνθέσεις που δίνουν έμφαση στα οριζόντια επίπεδα που σχηματίζουν τον χώρο, εμπνευσμένες από τα προπολεμικά έργα του Mies van der Rohe135.

131

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 14 132

Ibid, σελίδα 14

133

Αντωνιάδης, Αντώνης Κ. Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Άνθρωπος + Χώρος, 1979. , σελίδα 90

134

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 91 135

Ibid, σελίδα 91

Η στενότητα του οικοπέδου της περίπτωσης αυτής, περιόρισε τις δυνατότητες σχεδιασμού από τον αρχιτέκτονα, ο οποίος επέλεξε μία σχετικά απλή λύση ως προς την όψη. Το ισόγειο, επενδύεται και εδώ με πέτρα Καπανδριτίου, και σχεδιάζεται μία «ελεύθερη» κολώνα στο χώρο της εισόδου, ο οποίος διαμορφώνεται στο πρότυπα της Σεμιτέλου, αλλά σε μία πιο «συμπιεσμένη» εκδοχή. Διακοσμείται με απλότητα, με ξύλινα πανέλα, έναν μαρμάρινο τοίχο και ψευδοροφή από ξύλινες σανίδες136. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στο κτήριο αυτό, είναι η απουσία δοκών στον εξωτερικό τοίχο που βλέπει στις βεράντες, οπότε εκεί χρησιμοποιούνται φεγγίτες με μόνιμες ξύλινες περσίδες137. Στην εσοχή (ρετιρέ) του κτηρίου, θα διαμορφώσει ο Ν. Βαλσαμάκης, τον πρώτο του εσωτερικό χώρο, προσωπικής του διαμονής. Αυτή η εξαιρετικά «συνεσταλμένη» μονάδα περιέχει πλήθος νέων ιδεών, τελείως άγνωστων για την εποχή που σχεδιάστηκε, που συντέλεσαν στον εκμοντερνισμό των εσωτερικών χώρων των ελληνικών κατοικιών138. Η εσοχή της Ηροδότου 17, ήταν η αρχή του νήματος των μοντέρνων αυτών χώρων του αρχιτέκτονα, νήμα το οποίο θα οδηγούσε στα «γαλήνια» εσωτερικά139 της μεταγενέστερης πολυκατοικίας της Λεωφόρου Κηφισίας και των κατοικιών της Αναβύσσου.

136

Ibid, σελίδα 105

137

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 292

138

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 105 139

Ο όρος «γαλήνια» χρησιμοποιείται κατά αντιστοιχία του προσδιορισμού «ειρηνικά» που αποδίδεται από τον Δ. Φατούρο για τους εσωτερικούς χώρους του Βαλσαμάκη (Φατούρος, Δημήτρης. Ίχνος χρόνου : αφηγήσεις για τη νεώτερη ελληνική αρχιτεκτονικη. Αθήνα: Καστανιώτης, 2008. , σελίδα 61 )

Εικόνες 38,39 : Οι πολυκατοικίες των οδών Σπευσίππου και Ξάνθου, και Ηροδότου 17 του 1956.

Ο Ν. Βαλσαμάκης άγγιξε το θέμα της πολυκατοικίας με τρόπο που δείχνει ότι έλαβε υπ’ όψη του τον «άγνωστο χρήστη». Ήταν ίσως ο πρώτος που έδωσε κατόψεις απλές και καθαρές, σωστές δηλαδή απ’ την άποψη της ευελιξίας κι εξυπηρέτησης των αναγκών του αγνώστου ενοίκου140. Παρ’ όλο όμως την έμφαση που δίνει στην λειτουργικότητα και το πρόγραμμα, ως αδιαμφησβήτητα γεγονότα και αφετηρία του αρχιτεκτονικού έργου · θεωρεί ότι για να μετατραπεί η οικοδομή σε αρχιτεκτονική, χρειάζεται κάτι που κατορθώνει να μας συγκινεί 141. Ο αρχιτέκτονας, κυνηγά την ίδια συγκίνηση με αυτήν που εναγωνίως έψαχνε ο Ευπαλίνος του Valéry στην Αρχιτεκτονική. Το όργανο, με το οποίο, θα εκφράσει την συγκίνηση, δηλαδή την συναισθηματική φόρτιση, το βρίσκει σε ένα καθαρά ορθολογικό εργαλείο, όπως είναι ο κάνναβος, τον ίδιο κάνναβο που αποτέλεσε το άλφα και το ωμέγα του Μοντέρνου Κινήματος. Μπορεί, προηγουμένως να αναφέρθηκαν κάποιες από τις επιρροές του στο έργο της εποχής εκείνης, αλλά σε καμιά περίπτωση αυτές δεν εμφανίζονται ως απομιμήσεις. Ο Βαλσαμάκης, στο σύνολο του έργου του, διατηρεί μία τελείως προσωπική ικανότητα αναγωγικής επεξεργασίας · προχωρεί σε μία ανάλυση των νοητικών διαδικασιών και των προϋποθέσεων που οδηγούν στην σχεδιαστική διαμόρφωση του παραδειγματικού προτύπου, δεν επαφίεται στη μορφοπλαστική μίμηση. Η επεξεργασία αυτή τον οδηγεί σε μια μοναδική κάθε φορά ερμηνεία του θέματος και των παραλλαγών που ο ίδιος σχεδιάζει. Πρόκειται για μια διανοητική άσκηση, της οποίας ο Βαλσαμάκης έχει αποδειχθεί ο πιο ευφυής χειριστής 142. Αυτή, η διανοητική άσκηση, ήταν το μέσο με το οποίο κατάφερε να ανανεώσει και να μετασχηματίσει τον κτηριακό τύπο της αστικής πολυκατοικίας. Ο μετασχηματισμός αυτός, δίνατε να χωριστεί σε τρεις κατηγορίες143. Στην πρώτη ανήκουν τα έργα της Σεμιτέλου 5, Βασιλίσσης Σοφίας 86 και Σεμιτέλου, Βασιλίσσης Σοφίας 129 και Μαυρομματαίων 41. Τα κτήρια, αυτά, φέρουν τις αρχές που ολοκληρώθηκαν στο ξενοδοχείο Αμαλία το 1957. Στην δεύτερη, ανήκει το Πατησίων και Θήρας, το Σπευσίππου και Ξάνθου και με κάποια επισφάλεια, λόγω των διαφορών που αναλύθηκαν, το Ηροδότου 17, ως επαναφορά της καθαρής μοντέρνας γραμμής των πολυκατοικιών του ’30. Η τρίτη σημαντική κατηγορία που θα αποτελέσει το θέμα του επόμενου κεφαλαίου, ολοκληρώνεται με ένα και μόνο έργο, αυτό επί της Λεωφόρου Κηφισίας 272.

140

Αντωνιάδης, Αντώνης Κ. Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Άνθρωπος + Χώρος, 1979. , σελίδα 92

141

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας. «Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη (Μονογραφία Ι).» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 26), 1992: σ.66

142

Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Το σχήμα του τόπου : 40 χρόνια αρχιτεκτονικά θέματα. Αθήνα: Libro, 2008. , σελίδα 244

143

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 291-292

Εικόνα 40 : Η πολυκατοικία επί της Λεωφόρου Κηφισίας 272 (Φωτ. Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

4. Λεωφόρος Κηφισίας 272 , «Μία Σύγχρονη Εξοχική Πολυκατοικία στην Φιλοθέη» Ο κτηριακός τύπος της πολυκατοικίας και το αρχιτεκτονικό έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, θα διασταυρωθούν εκ νέου, το έτος 1957. Η παράλληλη αυτή πορεία επτά χρόνων, δημιούργησε μια ισχυρή σχέση, που λειτούργησε ευεργετικά και για τις δύο πλευρές. Αφενός, η πολυκατοικία μεταμορφώθηκε και ανανεώθηκε ριζικά ,σε αντιπαραβολή με τα μεσοπολεμικά και πρώιμα μεταπολεμικά της δείγματα, και αφετέρου ο Βαλσαμάκης προσέθεσε μια σειρά από εξαιρετικά δημιουργήματα στο ενεργητικό του. Οι συνθετικές ανησυχίες του αρχιτέκτονα και η πολλαπλή του ενασχόληση με το θέμα αυτό, οδηγούσαν με μαθηματική ακρίβεια στην ποιοτική αναβάθμιση της αμφίδρομης αυτής σχέσης. Ως καρπός των παραπάνω, η πολυκατοικία επί της Λεωφόρου Κηφισίας 272, αποκαλύπτει το εύρος των δυνατοτήτων και του ταλέντου του αρχιτέκτονα, ο οποίος σχεδιάζει ένα έργο, αντίστοιχου ριζοσπαστισμού, με εκείνο της Σεμιτέλου 5. Η πολυκατοικία, δεν θα ήταν ποτέ ξανά ίδια, καθώς το έργο αυτό λειτούργησε ως προπομπός ενός κτηριακού τύπου, που θα άρχιζε να κατακλύζει τα αθηναϊκά προάστεια τουλάχιστον μία δεκαετία αργότερα144.

4.1. Τοποθεσία Το 1957, η πολεοδομία της Αθήνας βρίσκεται σε μία κατάσταση έντονων αλλαγών που μεταλλάσσουν την πόλη από τον μεσοπολεμικό χαρακτήρα που διατηρούσε στις αρχές της δεκαετίας. Οι αλλαγές αυτές που εντείνονται μετά το 1955, είναι αποτέλεσμα της έντονης ανοικοδόμησης που επέφερε η εσωτερική μετανάστευση145. Αποτέλεσμα, αυτών των φαινομένων, που αναλύθηκαν σε προηγούμενο κεφάλαιο146, ήταν μία νέα πραγματικότητα, που βρίσκει κάποια από τα εύπορα στρώματα που κατοικούσαν μέχρι τότε στις πολυτελείς πολυκατοικίες του κέντρου, να δυσαρεστούνται από την έντονη και κακής ποιότητας διάδοση του κτηριακού μοντέλου. Μετακομίζουν, μόνιμα λοιπόν, στις περιοχές «δεύτερης κατοικίας»147, στα παληά χωριά της Αθήνας, τα οποία τώρα μεταβάλλονταν σε προάστεια148.

144

Σαρηγιάννης, Γεώργιος Μ. Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές. Αθήνα: Συμμετρία, 2000. , σελίδα 157

146

Βλέπε Κεφάλαιο 2.3. «1950 – 1957 : Η αθηναϊκή πολυκατοικία»

147

Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001., σελίδα 216

148

Σαρηγιάννης, Γεώργιος Μ. Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές. Αθήνα: Συμμετρία, 2000. , σελίδα 159

Ως «παληά χωριά της Αθήνας», ορίζονται οι συνοικισμοί που υπήγοντο εις τον Δήμον Αθηναίων μέχρι και την Μικρασιατικήν Καταστροφήν149, που εν συνεχεία ανεξαρτητοποιούνται, αρχικά ως κοινότητες και αργότερα ως Δήμοι150 151. Η πολυκατοικία, επί της Λεωφόρου Κηφισίας 272, τοποθετείται την εποχή της ανέγερσης της, στην ευρύτερη περιοχή της Φιλοθέης, απέναντι από την 1η στάση152 της περιοχής. Η περιοχή αυτή, σχεδιάζεται το 1929, όταν αγοράζεται η έκτασή της για τον συνεταιρισμό υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας (Ε.Τ.Ε.) και ονομάζεται –μέχρι το 1936- Νέα Αλεξάνδρεια153. Το πολεοδομικό σχέδιο γίνεται από τον Ν. Ζουμπουλίδη, ο οποίος λαμβάνει υπ’ όψη του την χάραξη του γειτονικού Ψυχικού154. Το ένα από τα όρια της Φιλοθέης ήταν, όπως και σήμερα, ο οδικός άξονας της Λεωφόρου Κηφισίας. Το οικόπεδο της πολυκατοικίας βρίσκεται στην απέναντι πλευρά της Λεωφόρου - στο σημερινό Κάτω Χαλάνδρι- και υπαγόταν το 1957 στον Δήμο Χαλανδρίου155. Όμως, την εποχή εκείνη, η οικοδόμηση του Χαλανδρίου σε καμία περίπτωση δεν έφτανε σε αυτό το ύψος της Κηφισίας. Το γεγονός αυτό, σήμαινε ότι το κτίσμα απείχε περισσότερο από το κέντρο του Χαλανδρίου απ’ ότι από τα όρια της Φιλοθέης, και συνεπώς, θα μετέφερε τα οικιστικά πρότυπα156 της γειτονικής περιοχής στον σχεδιασμό του.

149

«Λόγω της αποτόμου αυξήσεως του πληθυσμού και της εξαπλώσεως της οικοδομήσεως, ευρέθη ο Δήμος εις αδυναμίαν να αντεπεξέλθη εις την εξυπηρέτησιν τοσούτω ηυξημένων αναγκών. Οι συνοικισμοί αυτοί απεσπάσθησαν και απετέλεσαν ανεξαρτήτους κοινότητας» (Μπίρης, Κώστας. Αι Αθήναι : από του 19ου εις τον 20όν αιώνα. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, 1999. , σελίδα 287 ) 150

« Ήσαν δε αι εξής: Καλλιθέας, Κηφισιάς, Αμαρουσίου, Χαλανδρίου, Αγίου Δημητρίου (Μπραχαμίου), Ηρακλείου, Ν. Λιοσίων και Ηλιουπόλεως» (Μπίρης, Κώστας. Αι Αθήναι : από του 19ου εις τον 20όν αιώνα. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, 1999. , σελίδα 287 ) 151«Ιδρύονται

μια σειρά από κηπουπόλεις-προάστια περιμετρικά της Αθήνας: το 1923 το Ψυχικό, το 1924 η Εκάλη, το 1925 η Ηλιούπολη, η Νέα Κηφισιά, η Γλυφάδα, ο Άλιμος (Καλαμάκι)και η Καλογρέζα , το 1926 το Καστρί, το Νέο Αμαρούσιο, η Αργυρούπολη και η Βούλα, το 1927 η Αιολία, το 1928 ο Χολαργός και ο ∆ιόνυσος, το 1929 η Βέρδη, η Κηπούπολη, η Πεντέλη και η Ρέα» (Καρδαμίτση-Αδάμη, Μάρω. Η κηπούπολη της Φιλοθέης και ο αρχιτέκτων Ιωάννης Κρεμέζης. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2009., σελίδα 71 ) 152

Μερκούρης, Σπυρίδων (Αγγελία). «Μία Σύγχρονη Πολυκατοικία στην Φιλοθέη.» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, (Τεύχος 11), 1958: σελίδα 67

153

Καρδαμίτση-Αδάμη, Μάρω. Η κηπούπολη της Φιλοθέης και ο αρχιτέκτων Ιωάννης Κρεμέζης. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2009, σελίδα 71-72: Η ονομασία Νέα Αλεξάνδρεια, υπήρχε ήδη από το 1907 μαζί με το πρώτο ανυλοποίητο σχέδιο του Γ. Αρχοντούλη 154

Καυκούλα, Κυριακή. Η ιδέα της κηπούπολης στην ελληνική πολεοδομία του Μεσοπολέμου. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1990. , σελίδα 241 155

Σύμφωνα με το Στέλεχος της Άδειας, βλέπε 4.2.

156

«….σύμφωνα με τα πρότυπα των εξοχικών συνοικισμών : ελάχιστη επιφάνεια οικοπέδου 550 τ.μ. , παντοχόθεν ελεύθερο σύστημα, ελάχιστη επιφάνεια κατοικίας 50 τ.μ., ώστε να αποκλειστούν τα πολύ μικρά, άρα αμφιβόλων προθέσεων κτίσματα» (Καυκούλα, Κυριακή. Η ιδέα της κηπούπολης στην ελληνική πολεοδομία του Μεσοπολέμου. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1990. , σελίδα 239 ) Εκτός από τα παραπάνω, οι ιδιοκτήτες των οικοπέδων στην Φιλοθέη είχαν τις εξής υποχρεώσεις: «ίδρυση «διακοσμητικού» κήπου στην πρασιά…, ίδρυση κήπου στους λοιπούς ακάλυπτους χώρους…., λεπτομερή περιγραφή της περίφραξης. Οι κανονισμοί αυτοί,

Το τοπίο της περιοχής το 1957, σε καμία περίπτωση επίσης δεν θυμίζει το σημερινό, δηλαδή έναν μεγάλο οδικό άξονα κυκλοφορίας όπου αποκεντρώθηκε ο τριτογενής τομέας της οικονομίας, σε γραμμική ανάπτυξη και με τρόπο κατάλληλο να προσληφθεί από το σε κίνηση αυτοκίνητο157. Παρ’ όλα αυτά, η πρόσβαση στη περιοχή γινόταν πάλι μόνο με την χρήση αυτοκινήτου ή λεωφορείου. Η πλευρά της Λεωφόρου που συνόρευε με την Φιλοθέη, χαρακτηριζόταν από χαμηλού ύψους κτίσματα, τις προαστιακές μονοκατοικίες. Η βλάστηση στην ευρύτερη αυτή περιοχή, ήταν έντονη, λόγω του χαρακτήρα της κηπούπολης. Από την άλλη πλευρά της Λεωφόρου, δηλαδή από εκείνη που βρίσκεται το οικόπεδο, δεν υπήρχαν –στην αρχή τουλάχιστον της ανέγερσης του κτηρίου- κτίσματα, παρά μόνο αδόμητα και φυτεμένα οικόπεδα. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί ένα κτήριο ψυχιατρικής κλινικής, το οποίο προϋπήρχε της πολυκατοικίας και βρισκόταν στον αριθμό 276 της Λεωφόρου Κηφισίας. Η κλινική αυτή, διατηρείται μέχρι και σήμερα στην αρχική της θέση, υπό την επωνυμία «Κλινική Ασκληπιείον».

Εικόνα 41: Το σχέδιο της Φιλοθέης.

ουσιαστικά δημιουργούν μία ζώνη καθαρού υπαιθρίου χώρου ανάμεσα στην πρόσοψη του κτηρίου και το δρόμο, η οποία διαχωρίζει τον κτισμένο ιδιωτικό από τον ανοικτό δημόσιο χώρο. Με τον προσδιορισμό του χαρακτήρα του κήπου ως διακοσμητικού η σημασία του περιορίζεται στην ανάδειξη του κτηρίου» (Κοσμάκη, Πολυξένη. Σχεδιασμένοι οικισμοί στην Αθήνα του Μεσοπολέμου: Πρότυπα, εξέλιξη και επιδρασεις στον μεταβαλλόμενο αστικό χώρο. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 1991, σελίδα 264 ) 157

Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001., σελίδα 193

4.2. Οικόπεδο – Ιδιοκτήτης – Ανάθεση Εικόνα 9.09, Παράρτημα

Η ακριβής τοποθεσία του οικοπέδου είναι η Λεωφόρος Κηφισίας 272, στην συνοικία της Αγίας Άννας 158, στο Κάτω Χαλάνδρι (Δήμος Χαλανδρίου). Το κτήριο βρίσκεται στο οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από την Λεωφόρο Κηφισίας και τις οδούς Αγρινίου, Φιλελλήνων και Κόδρου. Σύμφωνα με το Στέλεχος της Αδείας με Αριθμό 13339, που εκδόθηκε μετά την Αίτηση που κατατέθηκε στις 28.06.1958 στο έκτο Πολεοδομικό Γραφείο του Υπουργείου Συγκοινωνιών και Δημοσίων Έργων, και εγκρίθηκε στις 11.09.1958, αναφέρεται ότι η ιδιοκτησία του ακινήτου ανήκει σε μια κοινοπραξία τεσσάρων ιδιωτών159, μεταξύ των οποίων βρίσκεται και ο ιδιοκτήτης του οικοπέδου, Σπυρίδων Μερκούρης160, υιός του Σταμάτη Μερκούρη και αδελφός της Μελίνας. Η ιδιοκτησία του οικοπέδου πέρασε στα χέρια του Σπ. Μερκούρη ως κληρονομιά από τον Σταμάτη Μερκούρη161. Σε αντιστοιχία με τα λόγια του ιδίου, η απόφαση για την ανοικοδόμηση της πολυκατοικίας, προέκυψε ύστερα από την επιθυμία του να αντιπαραβάλει στα έντονα και κακής ποιότητας οικοδομήματα, ένα κτίσμα σύγχρονο, ποιοτικό και κατασκευασμένο με τα υλικά της εποχής, που σκοπεύει να ανταποκριθεί στις ανάγκες του ιδιαιτέρως πολιτισμένου, συγχρονισμένου και ευαίσθητου ανθρώπου μιας μέσης ή και μικρής οικονομικής δυνατότητας162. Σε αυτό το κτίσμα, σκόπευε να εγκατασταθεί μόνιμα, ο ίδιος και η οικογένεια του, εγκαταλείποντας το κέντρο της Αθήνας163. Σημαντικό μερίδιο στην απόφαση αυτή, σύμφωνα με τον Νίκο Βαλσαμάκη, κατείχε η αξιοποίηση του οικοπέδου και η μελλοντική οικονομική εκμετάλλευση του κτίσματος, από την πώληση ή την ενοικίαση των διαμερισμάτων164.

158

Σύμφωνα με το Στέλεχος της Άδειας, βλέπε Παράρτημα

159

Οι τέσσερεις ιδιώτες είναι το ζεύγος Μερκούρη, καθώς και οι Βασίλειος και Ευστάθιος Παπανάνος. Οι δύο τελευταίοι αναγράφονται στο Στέλεχος της Άδειας διότι είχαν ήδη προσυμφωνήσει την αγορά ενός διαμερίσματος και μίας maisonette ο καθένας αντίστοιχα, πριν ακόμα την ανέγερση της πολυκατοικίας. Όλα τα υπόλοιπα διαμερίσματα που θα κατασκευάζονταν θα βρίσκονταν στην ιδιοκτησία του Σπ. Μερκούρη. Οι δύο αγοραστές δεν είχαν ουδεμία σχέση με το αρχιτεκτονικό μέρος της μελέτης. (Συνέντευξη με τον Σπυρίδωνα Μερκούρη, στη 1.2.2015) 160

Σύμφωνα με το Στέλεχος της Άδειας, βλέπε Παράρτημα

161

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

162

163

Συνέντευξη με τον κ. Σπυρίδωνα Μερκούρη, στις 16.12.2014 , λόγια του ιδίου: «Εκείνη την εποχή, επικρατούσε η μόδα των μεγάλων αστικών λαϊκών πολυκατοικιών στην Αθήνα των Αλβέρτη και Δημόπουλου. Αυτή η μόδα δημιουργούσε τέρατα. Είχα θυμώσει πάρα πολύ με την κατάσταση αυτή και αποφάσισα έχοντας το οικόπεδο στην Λεωφόρο Κηφισίας 272 να χτίσω εκεί με σχέδια του φίλου μου Νίκου μία πολυκατοικία με φτηνά υλικά, αλλά με ποιότητα -που είχε εκλείψει τότε από όσα κατασκευάζονταν- και δέλεαρ» 164

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

Η ανάθεση της μελέτης από τον Σπ. Μερκούρη στον Ν. Βαλσαμάκη, πραγματοποιήθηκε αφενός λόγω του ταλέντου του δευτέρου και αφετέρου λόγω της στενής φιλικής σχέσης 165 166 που συνέδεε τους δύο άντρες. Ο ιδιοκτήτης έδωσε από την αρχή όλη την απαραίτητη συνθετική ελευθερία στον αρχιτέκτονα, πράγμα που δικαιολογούν και οι αξιώσεις που είχε από το έργο167, με μόνο προγραμματικό περιορισμό, την δημιουργία πολλών επιμέρους δωματίων, προς υψηλότερη εκμετάλλευση168. Η πορεία της μελέτης θα διανύσει αρκετές φάσεις, δίνοντας στον αρχιτέκτονα την ευκαιρία να πρωτοτυπήσει σε καινούργιες ιδέες, αλλά και να αναιρέσει πολλές προγενέστερες επιλογές του. Άλλωστε, θα ήταν η πρώτη φορά που θα ερχόταν αντιμέτωπος με το πρόβλημα ενός πανταχόθεν ελεύθερου κτηρίου.

165

Ibid

166

Συνέντευξη με τον κ. Σπυρίδωνα Μερκούρη, στις 16.12.2014

167

Ibid

168

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014, λόγια του ιδίου : «έπρεπε η μελέτη να εκπονηθεί έτσι ώστε να παραχθούν τα περισσότερα δυνατά δωμάτια προς εκμετάλλευση»

Εικόνα 42: Το Στέλεχος της Άδειας (Κύριο Φύλλο-Αρχείο Πολεοδομίας .Αθηνών).

Εικόνα 43: Το Στέλεχος της Άδειας (ΟπισθόφυλλοΑρχείο Πολεοδομίας .Αθηνών).

Εικόνα 44: Τα Σχέδια της Άδειας- Κάτοψη Ισογείου (Αρχείο Πολεοδομίας .Αθηνών).

Εικόνα 45: Τα Σχέδια της Άδειας- Κάτοψη Υπογείου (Αρχείο Πολεοδομίας .Αθηνών).

4.3. Η πορεία μελέτης : αρχική ιδέα και τα πολεοδομικά σχέδια Η ανάθεση και η μελέτη του έργου, πραγματοποιήθηκαν το 1957, με αρχιτέκτονα τον Ν. Βαλσαμάκη και πολιτικό μηχανικό τον Μ. Διαμαντόπουλο. Σύμφωνα με τον Σπ. Μερκούρη, ο Βαλσαμάκης ενθουσιάστηκε αμέσως με την ιδέα, και έπειτα από την κοινή επίσκεψή τους στο οικόπεδο, παρήγαγε σε ελάχιστο χρόνο την μορφή του έργου169. Η ιδέα αφορούσε τον σχεδιασμό ενός ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου, κάθετο στην Λεωφόρο Κηφισίας, προς περιορισμό της βοής που προερχόταν από την τελευταία. Ο όγκος του κτίσματος, θα κατασκευαζόταν όσο πιο κοντά στο βορεινό όριο του οικοπέδου, ώστε στην νότια πλευρά να μπορεί να δημιουργηθεί ένας σκιασμένος και μεγάλος κήπος. Σημαντικό κομμάτι, αποτελεί ο σχεδιασμός των διαμερισμάτων ώστε να εξασφαλίζεται ο νότιος προσανατολισμός και η άπλετη θέα στον κήπο 170. Ο Σπ. Μερκούρης, θεώρησε την ιδέα αυτή ως «ύλη πρωτότυπη»171, και ο αρχιτέκτονας παρέμεινε πιστός σε αυτήν, παρόλες τις διαφορετικές φάσεις που πέρασε η μελέτη. Το γεγονός αυτό, αποδεικνύει την συνέπεια που διέκρινε τον αρχιτέκτονα, αλλά και το ταλέντο του να δημιουργεί παραλλαγές βασισμένες στο ίδιο θέμα. Ακολουθώντας τα οικιστικά πρότυπα της Φιλοθέης, δηλαδή κατοικιών που περιβάλλονται από μεγάλους χώρους πρασίνου, ο Βαλσαμάκης επέλεξε να καλύψει περίπου το 1/3 του οικοπέδου, λιγότερο δηλαδή από το μέγιστο όριο κάλυψης του 40%172. Σύμφωνα, λοιπόν, με το Στέλεχος της Αδείας, η κάλυψη του ίχνους του ορθογωνίου παραλληλογράμμου είναι 7.50 επί 40 μέτρα. Τα 300 αυτά τ.μ. ανά όροφο που προκύπτουν, περικλείουν τον φέροντα σκελετό του κτηρίου, και ορίζονται από τα τετραγωνικά υποστυλώματα οπλισμένου σκυροδέματος, χωρίς να συμπεριλαμβάνουν τους εξώστες. Το κτίσμα θα διέθετε τέσσερεις ορόφους, με συνολικό ύψος 10.80 μέτρων. Τα 36 κατοικήσιμα δωμάτιά του, θα αναπτύσσονταν στον συνολικό όγκο των 3990 κυβικών μέτρων. Η προγραμματική αξία του κτηρίου ανερχόταν στο 1.680.000 δραχμές173. Η περιγραφή των σχεδίων που κατατέθηκαν στην Πολεοδομία174 και αποτελούν την πρώτη φάση της μελέτης της πολυκατοικίας, θα ξεκινήσει από τον φέροντα οργανισμό. Το κτήριο, θα κατασκευάζονταν με σύστημα Domino και πιο συγκεκριμένα από έναν κάνναβο υποστυλωμάτων, τετραγωνικής διατομής και από οπλισμένο σκυρόδεμα. Τα υποστυλώματα αυτά, φέρουν τις τέσσερεις πλάκες των ορόφων και θα χρησιμοποιηθούν για

169

Συνέντευξη με τον κ. Σπυρίδωνα Μερκούρη, στις 16.12.2014

170

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014, λόγια του ιδίου : «Κεντρική ιδέα ήταν η τοποθέτηση του ορθογωνίου όγκου της πολυκατοικίας κάθετα στον δρόμο για τον ευνοϊκότερο προσανατολισμό τον χώρων εις μεσημβρίαν» 171

Συνέντευξη με τον κ. Σπυρίδωνα Μερκούρη, στις 16.12.2014

172

Σύμφωνα με το Στέλεχος της Άδειας, βλέπε Παράρτημα

173

Ibid

174

Για τα σχέδια της Πολεοδομίας βλέπε Παράρτημα

Εικόνα 46: Τα Σχέδια της Άδειας- Νότια Όψη (Αρχείο Πολεοδομίας .Αθηνών).

Εικόνα 47: Τα Σχέδια της Άδειας- Δυτική Όψη (Αρχείο Πολεοδομίας .Αθηνών).

Εικόνα 48: Τα Σχέδια της Άδειας- Τομή (Αρχείο Πολεοδομίας .Αθηνών).

την διαίρεση των επιμέρους εσωτερικών χώρων. Οι εξώστες των διαμερισμάτων, θα στηρίζονταν με προβόλους και ανεστραμμένες δοκούς. Το επίπεδο του ισογείου ορίζεται στο +1.20 μ. από το έδαφος. Η πολυκατοικία αρθρώνεται στους τέσσερεις προαναφερθέντες ορόφους, οι τρεις εκ των οποίων αφορούν τα διαμερίσματα και ξεκινούν να αρθρώνονται από το +1.20, έχοντας ύψος +3.20 μ. . Η χαμηλότερη στάθμη που ξεκινά από το -1.60μ. και φτάνει στο +1.20 μ., περιλαμβάνει αποθήκες και βοηθητικές λειτουργίες. Ο φωτισμός της κατώτερης αυτής στάθμης, γίνεται μέσα από φεγγίτες. Χάριν ευκολίας, στην παρούσα μελέτη η κατώτερη στάθμη θα αναφέρεται ως υπόγειο και οι υπόλοιπες ως ισόγειο, πρώτος και δεύτερος όροφος. Συνεχίζοντας με την ανάλυση των κατόψεων, παρατηρείται ότι δεν έχει κατατεθεί –ή δεν σώζεται στα αρχεία της Πολεοδομίας- τοπογραφικό διάγραμμα που να δείχνει την πρόσβαση από τον δρόμο ή κάποια διαμόρφωση για τον κήπο. Η πρόσβαση στο ισόγειο (+1.20μ.), γίνεται με την χρήση δύο κλιμάκων από το επίπεδο του κήπου (+0.00μ.), οι οποίες βρίσκονταν σε αντιδιαμετρικά σημεία. Οι δύο αυτές κλίμακες, οδηγούσαν αφενός στις εισόδους των ισόγειων διαμερισμάτων και αφετέρου σε μία ευθύγραμμη σκάλα, που χρησιμοποιούνταν για την άνοδο στους ορόφους. Οι ευθύγραμμες αυτές σκάλες, βρίσκονται στην βορεινή πλευρά του κτηρίου. Τα διαμερίσματα του ισογείου, επαναλαμβάνονται με ελάχιστες διαφορές στους δύο ορόφους (διαφοροποιημένη θέση εισόδου στα μικρά διαμερίσματα των πάνω ορόφων και ύπαρξη εξωστών). Αρκεί, λοιπόν, η περιγραφή ενός ορόφου για την πλήρη εικόνα των διαμερισμάτων. Ο κάθε όροφος διαθέτει τρία διαμερίσματα δύο δωματίων (δυάρια) και δύο διαμερίσματα τριών δωματίων (τριάρια). Από την Δύση προς την Ανατολή, ακολουθείται η εξής διάταξη : τριάρι- δυάρι- τριάρι- δυάρι- δυάρι. Όλα τα διαμερίσματα έχουν θέα στον κήπο και πιο συγκεκριμένα, αυτά των δύο επάνω ορόφων διαθέτουν από έναν ενιαίο εξώστη. Το εσωτερικό των διαμερισμάτων, δεν παρουσιάζει διαφορές με τα αντίστοιχα εσωτερικά, που είχε σχεδιάσει ο αρχιτέκτονας στις αστικές πολυκατοικίες του. Αναλυτικότερα, αξιοποιείται ο κάνναβος του φέροντος οργανισμού, για να διαιρέσει τα διαμερίσματα σε ζώνες λειτουργίας. Οι κοιτώνες και οι χώροι διημέρευσης έχουν προσανατολισμό εις μεσημβρίαν, ενώ τα λουτρά και οι κουζίνες τοποθετούνται στην βορεινή πλευρά. Σε όλα τα διαμερίσματα προβλέπεται χώρος υποδοχής – προθάλαμος-. Τέλος, η πρόσβαση στο υπόγειο πραγματοποιείται μέσω του κήπου, στο οποίο βρίσκονται βοηθητικές λειτουργίες (θέρμανση, πλυντήρια και αποθήκες). Στην Πολεοδομία διατηρούνται δύο σχέδια που αφορούν τις όψεις, αυτό της νότιας και αυτό της δυτικής από την Λεωφόρο Κηφισίας. Παρατηρώντας κανείς την νότια όψη, αντιλαμβάνεται ότι ο αρχιτέκτονας εκμεταλλεύεται το μέγεθός της και εφαρμόζει πιστά τις αρχές της πολυκατοικίας της Σεμιτέλου 5. Καταρχάς, εμφανίζει τον κήπο ως υποδοχή της πολυκατοικίας. Εν συνεχεία, επενδύει τον τοίχο του ισογείου με πέτρα, διατηρώντας εμφανή τα υποστυλώματα που στηρίζουν συνολικά την κατασκευή, αλλά και τον πρόβολο του εξώστη. Ο λευκός κάνναβος των διαμερισμάτων, εμφανίζεται και εδώ σε πρώτο πλάνο, στους δύο επιμήκεις εξώστες των ορόφων, οι οποίοι δημιουργούν και τον απαραίτητο σκιασμό στα διαμερίσματα.

Στην όψη της Λεωφόρου Κηφισίας, παρατηρούνται ξανά όλα τα προαναφερθέντα, χωρίς φυσικά το λευκό πλέγμα, που αντικαθίσταται από ένα λευκό συμπαγή όγκο, στον οποίο ανοίγονται τα παράθυρα των διαμερισμάτων και των εξωστών. Τα σχέδια που περιεγράφηκαν είναι αυτά που κατατέθηκαν στην Πολεοδομία το 1958, για την έκδοση της Οικοδομικής Άδειας, που θα επέτρεπε την έναρξη των οικοδομικών εργασιών. Σε αυτά διαφαίνονται αρκετά στοιχεία που παρέμειναν σταθερά στην τελική σύνθεση και αφορούν κυρίως τις βασικές αποφάσεις για την δομή του κτηρίου. Ταυτοχρόνως, όμως, όπως θα διαπιστωθεί και στο επόμενο κεφάλαιο, τα υλοποιημένα αρχιτεκτονικά σχέδια σε πολλά σημεία απέχουν από αυτά που κατατέθηκαν.

74 Εικόνα 49: Άποψη της πολυκατοικίας από την Λεωφόρο το 1957 (Φωτ. Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

4.4. Διαδικασία διαμόρφωσης τελικών σχεδίων – Υλοποίηση Έργου Όπως υποστήριξε ο ίδιος ο Νίκος Βαλσαμάκης175, σε κάθε αρχιτεκτονικό έργο, συνηθίζεται η τελική υλοποίηση να απέχει από τα πρώιμα αρχιτεκτονικά σχέδια. Η μελέτη δεν σταματά στην έκδοση της Οικοδομικής Αδείας, αλλά συνεχίζεται και κατά την διάρκεια των πρώτων οικοδομικών εργασιών. Ο αρχιτέκτονας σε πλήρη συμφωνία με τον ιδιοκτήτη176, θα προβεί σε ριζικές αρχιτεκτονικές αλλαγές, οι οποίες είναι εμφανείς στο τελικό αποτέλεσμα. Στο επίπεδο, όμως των οικοδομικών σχεδίων (γενικές διαστάσεις κτηρίου, κατασκευαστικός σκελετός-υποστυλώματα-, εξώστες, κλίμακες), το κτήριο παραμένει πιστό στα κατατεθειμένα τεχνικά σχέδια. Η εξήγηση έγκειται σε δύο παράγοντες. Αφενός, υπάρχει η πεποίθηση του αρχιτέκτονα και του ιδιοκτήτη περί του πρωτότυπου της ογκοπλασίας και της ευελιξίας της συγκεκριμένης δομικής επίλυσης. Αφετέρου, δεν μπορούν να αγνοηθούν τόσο απλά, οι δεσμεύσεις που προκύπτουν από την έγκριση της Πολεοδομίας. Η περιγραφή του τελικού έργου, που θα ακολουθήσει, θα περιλαμβάνει την αρχιτεκτονική υλοποίηση, στην ολότητά της, την αντιπαραβολή των διαφορών μεταξύ των δύο επιλύσεων, αλλά και την επισήμανση ορισμένων νέων κτηριολογικών απαιτήσεων που προέκυψαν στην πορεία αυτή. Η πρόσβαση στην πολυκατοικία με το αυτοκίνητο, γινόταν από την Λεωφόρο Κηφισίας. Πριν από την είσοδο, έχει προβλεφθεί χώρος στάθμευσης, στην 7 μ. πλάτους πρασιά, που εξυπηρετούσε τους ενοίκους ή τυχόν επισκέπτες. Η είσοδος στην πολυκατοικία, γίνεται μέσω μιας διαμπερούς στοάς, παράλληλης προς τον δρόμο, η οποία οδηγεί σε ένα επίπεδο υψηλότερα, από όπου ανοίγεται η θέα προς την μεγάλη ενιαία επιφάνεια πρασίνου της νότιας πλευράς177. Η στοά καταλαμβάνει όλο το πλάτος του οικοπέδου (από το μαντρότοιχο της βορεινής ιδιοκτησίας έως τον αντίστοιχο της νότιας), και είναι παράλληλη με τον χώρο στάθμευσης και την Λεωφόρο. Η στήριξη της επιτυγχάνεται με τριπλό τρόπο. Πρώτον, μέσω ενός τοιχίου σκυροδέματος που ταυτίζεται με την νοητή γραμμή του τέλους της πρασιάς και που συναντά κάθετα στο σημείο αυτό τον νότιο μαντρότοιχο. Το τοιχίο, αποτελεί το όριο του οικοπέδου και διαθέτει μικρό άνοιγμα. Δεύτερον, μέσω της έδρασής της στον βόρειο και νότιο μαντρότοιχο. Τέλος, ο τρίτος και πιο σημαντικός τρόπος στήριξής, γίνεται μέσω της σύνδεσής της με τα φέροντα υποστυλώματα του κτηρίου. Η στοά, όπως και σε προγενέστερα έργα του Ν. Βαλσαμάκη, τοποθετείται στο ύψος ενός «νοητού» ενδιάμεσου ορόφου (+3.00 μ. από το έδαφος του σημείου αυτού), διασπώντας οπτικά την μεγάλη απόσταση που χωρίζει το έδαφος της στοάς από τον κύριο όγκο του παραλληλεπιπέδου (+4.60 μ. από το έδαφος του σημείου αυτού). Επιπλέον, σημαντικό μέρος της, αποτελεί ένας μικρός πρόβολος σε σχήμα τραπεζίου, το σχεδιασμένο πλαστικό στοιχείο που τελειώνει στην αρχή του τσιμεντένιου τοιχίου, και υπονοεί την προτεινόμενη πρόσβαση προς τον κήπο της πολυκατοικίας.

175

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

176

Ibid

177

Μουσείο Μπενάκη . Νίκος Βαλσαμάκης : αρχιτέκτων. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2007. , σελίδα 34

Εικόνα 50: Τοπογραφικό διάγραμμα.

Σε αντίθεση με τα σχέδια της Αδείας, το κτίσμα διαθέτει ένα πεπλεγμένο σύστημα κατανομής των υψών. Για την ακριβή περιγραφή του, θα χρειαστεί να γίνουν ορισμένες παραδοχές. Ο αριθμός των ορόφων, όπως αναφέρθηκε, δεν αλλάζει. Αυτό που αλλάζει όμως, είναι ότι η είσοδος στο οικόπεδο, η κύρια είσοδος της πολυκατοικίας και ο χώρος του κήπου, αναπτύσσονται σε τρία διαφορετικά επίπεδα. Το προαναφερθέν έδαφος της στοάς, βρίσκεται στο +0.00, σύμφωνα με τα αρχιτεκτονικά σχέδια και θα ονομάζεται ισόγειο. Ο κήπος, υποβαθμίζεται στο -1.50 μ. σε αντίθεση με την προηγούμενη λύση, που ταυτιζόταν με το επίπεδο του ισογείου (+0.00). Η πρόσβαση στον κήπο γίνεται με σκαλιά, στην νοητή ευθεία που ορίζει ο πρόβολος. Η είσοδος στην πολυκατοικία, βρίσκεται στο +1.40 μ., στο επίπεδο που θα ονομαστεί ημιώροφος. Η πρόσβαση σε αυτήν, γίνεται μέσω μίας κλιμακωτής σκάλας από το επίπεδο του ισογείου. Η πλάκα του πρώτου ορόφου ορίζεται στο +4.60 μ. και του δευτέρου στο +7.80 μ. Το συνολικός ύψος του κτίσματος ανέρχεται στα +11.00 μ., παρουσιάζοντας μία σχετική μεταβολή (+0.20 μ.) σε σχέση με το αρχικό. Στο επίπεδο του ισογείου, εκτός από την στοά, την κλιμακωτή σκάλα που οδηγεί στον ημιώροφο και τα σκαλιά που οδηγούν στο κήπο, διαμορφώνεται αυλή και σε ορισμένα σημεία φυτεμένα παρτέρια. Στο δάπεδο της αυλής σχεδιάζονται γραμμικές ζώνες σκυροδέματος στην νοητή ευθεία των φερόντων υποστυλωμάτων, δημιουργώντας ένα τσιμεντένιο πλέγμα με κενές τετραγωνικές επιφάνειες. Οι επιφάνειες αυτές, επενδύονται με βότσαλα, που έχουν ως στοιχεία πλήρωσης τσιμεντοκονία. Κατεβαίνοντας στον κήπο, στον άξονα που ορίζουν τα σκαλιά, δημιουργείται ένας γραμμικός περίπατος, επενδυμένος με μεγάλες τσιμεντένιες πλάκες, ο οποίος συναντά ένα πλάτωμα στην νότια πλευρά του. Κάθετα σε αυτό τον άξονα, στο σημείο του πλατώματος, ανοίγεται μία ήπια ράμπα με κατεύθυνση προς τον Βορρά, που οδηγεί σε ένα μικρότερο παράλληλο άξονα, που εφάπτεται στο κτήριο. Στα ελεύθερα μέρη του, ο κήπος διαθέτει χαμηλό γρασίδι ή χώμα, θάμνους και ορισμένα μεγάλα δέντρα. Σε αυτό το σημείο, οφείλουμε να επισημάνουμε την μία από τις δύο κομβικές αλλαγές που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας στο υλοποιημένο έργο. Η υποβάθμιση του κήπου, από το +0.00 στο -1.50 μ., του επέτρεψε να μετατρέψει τα δωμάτια που αναπτύσσονταν στο επίπεδο αυτό, από υπόγεια με φεγγίτες, σε χώρους με πλήρη φωτισμό και πρόσβαση στο κήπο. Αυτομάτως, οι αποθήκες και οι βοηθητικοί χώροι, δύναται να χρησιμοποιηθούν ως επιπλέον κατοικήσιμα δωμάτια. Το τελευταίο, εξυπηρετούσε τις επιδιώξεις του ιδιοκτήτη για μεγαλύτερη οικονομική εκμετάλλευση της πολυκατοικίας. Η μετατροπή αυτή του πρότερου υπογείου χώρου σε κατοικήσιμο, υπαγόρευσε στον αρχιτέκτονα μια σειρά αλλαγών που θα αφορούσαν την διάρθρωση του ημιώροφου, παράλληλα με τις αλλαγές στο επίπεδο του κήπου. Η υποβάθμιση αυτή, όμως, δημιούργησε πρόβλημα στις εισόδους, όπως αυτές είχαν προβλεφθεί από την προηγούμενη λύση, καθώς αυξήθηκε η διαφορά ύψους. Αυτή η διαφορά ύψους σε συνδυασμό με την ανορθόδοξη πρόσβαση (έπρεπε κάποιος να κατέβει από το +0.00 στο -1.50 μ., να διανύσει τον κάθετο άξονα του κήπου και στην συνέχεια να ανέβει ξανά από τις δύο αντιδιαμετρικές εισόδους στο +2.90μ. ), οδήγησε στη μεταφορά της κεντρικής εισόδου της πολυκατοικίας στο σημείο που περιεγράφηκε. Σε αυτήν, παραχωρείται χώρος ενός δυαριού (επιπρόσθετα στο τριάρι που έχει αφαιρεθεί ήδη για την δημιουργία της στοάς), για την διαμόρφωση χώρου υποδοχής, ο οποίος θα αναλυθεί παρακάτω. Η ανάγκη σχεδιασμού ενός διαδρόμου που

Εικόνα 51: Διαμήκης τομή στο σημείο της εισόδου (Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

Εικόνα 52: Άποψη της Νότιας Όψης και του κήπου(Φωτ. Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

θα οδηγούσε στις κλίμακες των ορόφων (που έμεναν σταθερές με τα σχέδια της Αδείας), μαζί με τον μεγάλο χώρο υποδοχής, καθιστούσαν χωρικά αδύνατη την επανάληψη των διαμερισμάτων των ορόφων στο επίπεδο αυτό, όπως γινόταν στην προηγούμενη λύση. Προέκυψε, λοιπόν, χωρικό πρόβλημα και μείωση των κατοικήσιμων χώρων στον ημιώροφο, σε αντίθεση με την αύξηση τους στο επίπεδο του κήπου. Η ευφυής επίλυση, στην οποία προχώρησε ο Βαλσαμάκης, ήταν η καθ’ ύψος ενοποίηση των δωματίων του κήπου, με τα υπολειπόμενα του ημιώροφου. Με την εφαρμογή του τεχνάσματος αυτού, οι κατόψεις διαμορφώθηκαν στην τελική τους μορφή. Έτσι, τα διαμερίσματα απέκτησαν δύο διαφορετικές τυπολογίες. Αφενός, αυτά που εξελίσσονται σε μία στάθμη (διαμερίσματα πρώτου και δευτέρου ορόφου), και αφετέρου τις διώροφες maisonettes (που καταλαμβάνουν την στάθμη του κήπου και του ημιώροφου). Η στάθμη του -1.50 μ. (του κήπου) ταυτίζεται με το επίπεδο πρόσβασης των κάτω κατοικιών, η οποία πρόσβαση γίνεται μέσω του δευτερεύοντος γραμμικού άξονα περιπάτου που αναφέρθηκε παραπάνω. Στη κάτοψη της εμφανίζονται οκτώ ξεχωριστά διαμερίσματα. Ξεκινώντας από τα ανατολικά στα δυτικά, παρατηρούμε ότι τα έξι πρώτα αποτελούν την ισόγεια στάθμη των maisonettes. Τα υπολειπόμενα δύο, αποτελούν εξαίρεση, καθώς είναι μονώροφα. Ο λόγος του μονού τους ύψους, έγκειται στο γεγονός ότι η οροφή τους ταυτίζεται με το πάτωμα του χώρου υποδοχής της εισόδου της πολυκατοικίας. Η είσοδος σε καθένα από τα οκτώ διαμερίσματα είναι αυτόνομη. Η διαμόρφωση των έξι maisonettes είναι ίδια (με μόνη εξαίρεση να αποτελεί η δεύτερη από τα ανατολικά, που έχει ανεστραμμένη διάταξη. Αυτό οφείλεται σε ένα συγκεκριμένο λόγο, που θα αναφερθεί στη περιγραφή του ημιώροφου). Αντίστοιχα, και τα δύο άλλα διαμερίσματα είναι μεταξύ τους ίδια. Από το σχέδιο της κάτοψης, παρατηρούμε ότι οι τοίχοι που χωρίζουν το καθένα εκ των διαμερισμάτων βρίσκονται στην ευθεία της εξωτερικής πλευράς κάθε υποστυλώματος του φέροντος οργανισμού. Το ελεύθερο πλάτος κάθε διαμερίσματος ανέρχεται στα 4.00 μ., το βάθος στα 7.50 μ. και έχουν ύψος 2.90 μ. . Σε κάθε μια από τις έξι maisonettes, η στάθμη αυτή περιλαμβάνει living room με παράθυρο προς το κήπο στην νότια πλευρά και στην βόρεια πλευρά, τραπεζαρία και λουτρό. Στην ευθεία της εισόδου κάθε maisonette εμφανίζεται η σκάλα ανόδου. Τα δύο μονώροφα διαμερίσματα, διαθέτουν living room με παράθυρο προς το κήπο και μια μικρή κουζίνα στην νότια πλευρά, και στην βόρεια, κοιτώνα και λουτρό. Παρατηρείται και εδώ, η γνωστή, διάκριση σε ζώνες μεταξύ λειτουργικών χώρων-βόρεια πλευρά- και χώρων διημέρευσης –νότια-, αυτή τη φορά όμως, με μια αίσθηση ελεύθερης διάταξης, αίσθηση που θα ενταθεί όσο ανεβαίνουμε προς τα πάνω. Στο επίπεδο του ημιώροφου (στάθμη +1.40 μ.), η πρόσβαση γίνεται μέσω κλιμακωτής σκάλας δύο βαθμίδων, η οποία οδηγεί σε μεγάλο πλατύσκαλο. Εισερχόμενος κάποιος από την γυάλινη δίφυλλη θύρα, βρίσκεται στο χώρο υποδοχής – lobby-. Ο χώρος φωτίζεται από μεγάλες τζαμαρίες που παρέχουν θέα στο κήπο και την Λεωφόρο. Η διαμόρφωση του, περιλαμβάνει μερικά επιμέρους στοιχεία : ένα χτιστό τσιμεντένιο παγκάκι, περιμετρικά του κεντρικού τετραγωνικού υποστυλώματος του φέροντος οργανισμού, ένα χτιστό γραφείο θυρωρού και μία επίσης χτιστή ζαρντινιέρα. Όλα τα παραπάνω στοιχεία είναι επενδυμένα με τούβλο και έχουν ξύλινη επιφάνεια. Ο τοίχος πίσω από το γραφείο του θυρωρού, έχει επένδυση ξύλου. Στη βόρεια πλευρά του χώρου, κατασκευάζεται η πρώτη από τις δύο κλίμακες των ορόφων. Στην ευθεία της, με κατεύθυνση από τα ανατολικά στα δυτικά, αναπτύσσεται ο διάδρομος που οδηγεί στην δεύτερη κλίμακα και στο δωμάτιο του θυρωρού. Οι κλίμακες πακτώνονται στον βορεινό τοίχο του κτίσματος. Αναλύοντας, την κάτοψη της στάθμης αυτής, συναντάμε τον δεύτερο όροφο των έξι maisonettes. Στον όροφο αυτό, στο πλατύσκαλο της σκάλας, 79

Εικόνα 53: Κάτοψη Ισογείου – Β’ στάθμης maisonettes (Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

Εικόνα 54: Κάτοψη A’ στάθμης maisonettes (Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

Εικόνα 55: Κάτοψη ορόφων (Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

βρίσκεται η πόρτα του λουτρού και του κοιτώνα, ο οποίος διαθέτει άνοιγμα, υποτυπώδη εξώστη και θέα στο κήπο. Ελαφρές διαφορές, όπως αναφέραμε, εμφανίζει η δεύτερη από τα ανατολικά maisonette. Οι διαφορές αυτές είναι η μορφή της σκάλας ανόδου και η θέση του λουτρού. Αυτό, οφείλεται, στην ύπαρξη της γκαρσονιέρας του θυρωρού (ένα δωμάτιο, με μικρή κουζίνα και W.C.), στο πίσω μέρος του κοιτώνα. Πριν περάσουμε στις κατόψεις του πρώτου και δευτέρου ορόφου, που είναι πανομοιότυπες, θα πρέπει να αναφερθούμε στις δύο κλίμακες ανόδου. Η πολυκατοικία, όπως φαίνεται και από τα σχέδια δεν διέθετε ανελκυστήρα, όμως ο Σπ. Μερκούρης αναφέρει ότι η κλίμακες που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας δεν αποτελούσαν πρόβλημα, διότι η ανάβασή τους πραγματοποιούταν με ευκολία178. Η τυπική κλίμακα απαρτιζόταν από 18 σκαλοπάτια, με το καθένα από αυτά να έχει 17 εκ. ύψος και 26.7 εκ. πάτημα. Η πρώτη, (ως πρώτη ονομάζουμε την κοντινότερη στην θύρα εισόδου), εξυπηρετεί έξι διαμερίσματα, τρία σε κάθε όροφο. Η δεύτερη, εξυπηρετεί τα υπόλοιπα τέσσερα σε αριθμό, δύο σε κάθε όροφο και εξασφαλίζει την πρόσβαση στην οροφή. Ο φωτισμός στις κλίμακες επιτυγχάνεται από επιμήκεις φεγγίτες –στην αρχή και στο τέλος κάθε κλίμακας. Η τυπική κάτοψη των ορόφων, συνέχιζε (όπως και στα σχέδια της Άδειας) να έχει πέντε διαμερίσματα. Αυτό που διαφοροποιείται σε αυτή τη λύση είναι η χωροθέτηση δυαριών-τριαριών. Η σειρά, από τα δυτικά στα ανατολικά, έχει πλέον ως εξής : τριάρι – δυάρι – δυάρι – δυάρι –τριάρι. Η σταθερή διάσταση και των πέντε διαμερισμάτων κάθε ορόφου είναι τα 8 μ. . Αυτό, συμβαίνει διότι το καθένα από αυτά αναπτύσσεται ανάμεσα από τρεις σειρές υποστυλωμάτων του φέροντος σκελετού (βλέπε κάτοψη). Τα διαμερίσματα, ανεξάρτητα από το μέγεθός τους, σχεδιάζονται με ευέλικτη διάταξη χώρων (ελεύθερη κάτοψη), με συρόμενα στοιχεία και χωρίσματα179. Οι χώροι διημέρευσης και ύπνου τοποθετούνται νότια, δίπλα στα συρόμενα υαλοστάσια των εξωστών. Αντίθετα, οι βοηθητικοί χώροι -από τους οποίους απουσιάζει το δωμάτιο του προσωπικούοργανώνονται στο Βορρά, κατά βάση κοντά στις εισόδους των διαμερισμάτων. Σύμφωνα με τα λόγια του αρχιτέκτονα, τα υαλοστάσια είναι ‘’χωρίς κούφωμα’’, οι τζαμαρίες είναι όσο το άνοιγμα και τα σκούρα μαζεύουν και κρύβονται. Στόχος είναι η συνέχεια του εσωτερικού στην βεράντα , ένα μέρος της οποίας είναι ανοιχτό προς την θέα του κήπου. και ένα άλλο σκιάζεται για να κάνει πιο εύκολη την διημέρευση σε αυτό180. Οι εξώστες είναι ενιαίοι σε όλο το μήκος του κτηρίου και κατατέμνονται σε πέντε ισάξιους μέσω διαχωριστικών. Το βάθος τους, συντελεί κι αυτό στην ηλιοπροστασία των εξωστών και των εσωτερικών. Αναλυτικότερα, όλα τα διαμερίσματα περιλαμβάνουν living room, ένα ή δύο κοιτώνες, λουτρό, κουζίνα (τα δύο ενίοτε μοιράζονται έναν φωταγωγό) και τραπεζαρία. Τα παραπάνω, εμφανίζονται σε παραλλαγές, υποδηλώνοντας την ευελιξία της κάτοψης. Ο αρχιτέκτονας, τέλος, σχεδίασε σε όλα, δυάρια και τριάρια, τζάκια.

178

Συνέντευξη με τον κ. Σπυρίδωνα Μερκούρη, στις 16.12.2014

179

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 292

180

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

Η δεύτερη κομβική αλλαγή εμφανίζεται στην τυπική κάτοψη του ορόφου και αποτελεί το χαρακτηριστικό μορφολογικό στοιχείο της δυτικής όψης. Πρόκειται για το επίμηκες γραμμικό στοιχείο, έναν μετέωρο τοίχο181, που προσαρτάται στον νέο μικρό εξώστη που σχεδιάζει ο αρχιτέκτονας στην συγκεκριμένη όψη της πολυκατοικίας. Ο εξώστης αυτός, αντιστοιχεί στους δύο κοιτώνες του δυτικού τριαριού και σκιάζεται από τον μετέωρο αυτό τοίχο, που εξέχει περίπου 1 μ. από την οικοδομή182 , βρισκόμενος σε νοητή ευθεία με την πλάκα της στοάς. Το κομμάτι αυτό της δυτικής όψης, όπως και τα κλειστά τμήματα της νοτίου όψης, αποτελούνται από ελαφρά διάτρητα διαφράγματα183. Η μορφολογική σύνθεση των στοιχείων αυτών θα ακολουθήσει στην περιγραφή των όψεων. Παρόλες τις επιμέρους διαφοροποιήσεις που υπήρξαν στην πορεία της μελέτης, κανένα κομμάτι δεν είναι τόσο διαφορετικό από τον αρχικό σχεδιασμό, όσο οι όψεις. Η τοποθέτηση του όγκου της πολυκατοικίας κάθετα στο άξονα της Λεωφόρου, είχε ως αποτέλεσμα την μετατροπή των συνήθως «τυφλών» όψεων σε κύριες. Έτσι, η δυτική όψη της Λεωφόρου Κηφισίας, ταυτίζεται με την μικρή επιφάνεια του παραλληλεπιπέδου. Σε αυτήν την όψη, έχει ήδη αναφερθεί η ύπαρξη της στοάς, καθώς και η ύπαρξη του «μετέωρου» τοίχου. Γνωρίζουμε, λοιπόν, ότι η δυτική πλευρά διαθέτει διπλή όψη. Πρώτον, τον προαναφερθέντα προεξέχοντα τοίχο της ηλιοπροστασίας, και δευτερευόντως σε υποχώρηση 1 μ., τον τοίχο του παραλληλεπιπέδου. Αφαιρώντας, κάποιος, τους εξώστες και την ηλιοπροστασία, θα διέκρινε τις τέσσερεις μπαλκονόπορτες, που αντιστοιχούν στους κοιτώνες των διαμερισμάτων των ορόφων. Ο προεξέχων τοίχος, αποτελεί μία ξεχωριστή σύνθεση με κύριο γνώρισμα της τα καφασωτά – brises soleil. Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, τα claustra αυτά που χρησιμοποιήθηκαν, δεν υπήρχαν στην Ελλάδα. Το σχέδιο ήταν δικό του και κατασκευάστηκαν με χύτευση καλουπιών στην οικοδομή184. Χυτεύτηκαν, δύο ειδών διαφορετικά claustra, ένα σε σχήμα εγγεγραμμένου ρόμβου και ένα τετραγωνικό. Ο σχεδιασμός, του στοιχείου αυτού ορίζεται από έναν κάνναβο. Τα μοναδικά οριζόντια στοιχεία που τυγχάνει να είναι και τα μοναδικά συμπαγή, είναι τα νοητά ίχνη των πλακών της πραγματικής όψης, που μεταφέρονται αυτούσια. Αυτά, ορίζουν την οπτική αντιστοιχία με τους πραγματικούς ορόφους. Στα νοητά ίχνη από τις μπαλκονόπορτες της εσωτερικής όψης, ανοίγονται ίσα κενά. Αυτά, ταυτίζονται όπως είναι φυσικό, και με την θέση του εξώστη και χρήζουν κιγκλιδώματος. Το κιγκλίδωμα αυτό, αποτελείται από δύο στοιχεία, την τσιμεντένια κουπαστή και τις ξύλινες σανίδες. Η κουπαστή, συνεχίζει σε όλο το πλάτος του προεξέχοντος τοίχου και λειτουργεί ως στοιχείο περίδεσης της κατασκευής185.

181

Μουσείο Μπενάκη . Νίκος Βαλσαμάκης : αρχιτέκτων. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2007. , σελίδα 34

182

Ibid, σελίδα 34

183

Ibid, σελίδα 34

184

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

185

Ibid

Εικόνα 56: Νότια Όψη (Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

Εικόνα 57: Βόρεια Όψη (Σχέδιο των συγγραφέων).

Εικόνα 58: Δυτική Όψη (Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

Εικόνα 59: Ανατολική Όψη (Σχέδιο των συγγραφέων).

86 Εικόνα 60: Δυτική Όψη (Φωτ. Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

Πέρα από τα παραπάνω κενά και τις συμπαγείς ζώνες, όλο το υπόλοιπο μέρος του τοίχου, «γεμίζεται» με claustra σχήματος εγγεγραμμένου ρόμβου, που σχηματίζουν κάνναβο. Εξαίρεση, αποτελούν οι δύο σειρές πάνω από την κουπαστή – περίδεση, όπου χρησιμοποιούνται τα τετραγωνικά claustra για μεγαλύτερη οπτική επαφή με τον εξωτερικό χώρο. Το παιχνίδι αυτό, ανοιγμάτων, κουπαστής και claustra μεταφέρεται προσαρμοσμένο και στο ανώτερο σημείο της κατασκευής. Σύμφωνα με την αρχική πρόθεση του αρχιτέκτονα, τα κενά που βρίσκονται στα ίχνη από τις μπαλκονόπορτες, δεν προβλεπόταν να υπάρχουν. Ο Βαλσαμάκης, επιθυμούσε ο μετέωρος τοίχος να αποτελείται μόνο από τα οριζόντια στοιχεία, τα ίχνη των πλακών και τα claustra. Όπως, όμως, φανερώνει ο ιδιοκτήτης, η ύπαρξη των κενών στις θέσεις αυτές ήταν δική του επιθυμία, που τον έφερε σε διαφωνία με το αρχιτέκτονα186. Ο Σπ. Μερκούρης σκόπευε να κρατήσει στην ιδιοκτησία του το δυτικό τριάρι του δευτέρου ορόφου, στο οποίο ήθελε να εξασφαλίζεται η θέα από τους κοιτώνες, χωρίς να παρεμβάλλεται η ηλιοπροστασία. Περνώντας στην νότια όψη, παρατηρεί κανείς την διαφοροποίηση ανάμεσα στους ορόφους από την μία και στον κήπο και ημιώροφο, από την άλλη. Στον πρώτο και στον δεύτερο όροφο χρησιμοποιείται και πάλι η διπλή όψη. Η εξωτερική όψη αρθρώνεται ακριβώς στην ίδια λογική με αυτή του μετέωρου τοίχου. Πάλι, κυριαρχούν τα οριζόντια επιμήκη στοιχεία που αυτή τη φορά, όμως, ταυτίζονται με τις πλάκες-προβόλους, καθώς και με το σύστημα περίδεσης της όψης μέσω της κουπαστής των εξωστών. Η διαφορά έγκειται στο ότι τα claustra εδώ– τα οποία έχουν την ίδια δομή με αυτά της δυτικής όψης-, εμφανίζονται με περιορισμένο πλάτος, από μία φορά σε καθένα από τους πέντε εξώστες –σε θέσεις εμφανείς στην κάτοψη-, παύοντας έτσι να αποτελούν το κύριο στοιχείο της όψης. Ο συνολικός κάνναβος που διέπει την όψη, κυριαρχείται από τα κενά των εξωστών. Σε αυτά τα κενά, διέρχεται μόνο η ενιαία κουπαστή, κάτω από την οποία εμφανίζονται και πάλι οι ξύλινες σανίδες – κιγκλίδωμα. Στην εσωτερική όψη των ορόφων, ανοίγονται τα γνωστά από την κάτοψη υαλοστάσια, που διακόπτονται από τα υποστυλώματα του φέροντος οργανισμού. Στο επίπεδο του κήπου και του ημιώροφου, που βρίσκεται σε υποχώρηση λόγω της μη ύπαρξης εξώστη, η όψη αντιμετωπίζεται διαφορετικά. Ο αρχιτέκτονας επιλέγει να μην επαναλάβει το μοτίβο των πάνω ορόφων, θέλοντας να πετύχει ένα πιο ήπιο συνθετικό αποτέλεσμα187. Πέραν του «ισχνού» εξώστη που διαμορφώνεται στα επάνω επίπεδα των maisonettes, όλο το κομμάτι της όψης είναι απλή παράθεση των ανοιγμάτων (πόρτες - μπαλκονόπορτες παράθυρα). Η ανατολική όψη δεν παρουσιάζει ιδιαίτερη μορφολογία. Το γεγονός αυτό, δικαιολογείται από τον δυσχερή προσανατολισμό της, με τον έντονο ηλιασμό. Το μοναδικό στοιχείο που παρουσιάζει είναι τέσσερα ανοίγματα –από δύο σε πρώτο και δεύτερο όροφο- εκ των οποίων δύο μεγάλα που αντιστοιχούν στο πλαϊνό μέρος των εξωστών και δύο μικρότερα που αντιστοιχούν σε κοιτώνες. 186

Συνέντευξη με τον κ. Σπυρίδωνα Μερκούρη, στις 16.12.2014

187

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014, λόγια του ιδίου : « Με την δημιουργία των maisonettes σε μία σχετική υποχώρηση από τα επάνω διαμερίσματα, επιτυγχάνεται η σκίαση τους αλλά και το επιθυμητό συνθετικό αποτέλεσμα. Στόχος ήταν η διατήρηση της «γραμμής» των επάνω διαμερισμάτων και η πιο ήπια σχέση με τα κάτω, όπου διακόπτεται και η χρήση των καφασωτών»

Εικόνα 61: Νότια Όψη (Φωτ. Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

Τέλος, η βορεινή όψη, αναπτύσσεται σε ένα επίπεδο και με τελείως διαφορετικό σύστημα. Λόγω του προσανατολισμού της, διαθέτει μόνο μικρά ανοίγματα. Αυτά, αντιστοιχούν στους φεγγίτες των κλιμάκων αλλά και στους βοηθητικούς χώρους των διαμερισμάτων. Τα ανοίγματα αυτά, εμφανίζονται σε διαφορετικά μεγέθη και κατευθύνσεις, και δημιουργούν μία σύνθεση, που θυμίζει πολύ, όψεις μεταγενέστερων έργων του αρχιτέκτονα –όπως το Ξενοδοχείο Αμαλία στην Ολυμπία. Τελειώνοντας, την περιγραφή του υλοποιημένου έργου παρατίθενται τα γραπτά λόγια του ιδιοκτήτη που αναφέρονται στα υλικά κατασκευής και στις τεχνολογικές ανέσεις που παρείχε η πολυκατοικία. Αυτά δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό «Αρχιτεκτονική» το 1958, στην διαφήμιση των διαμερισμάτων: «Η θέρμανσις του κτηρίου, θα εξασφαλισθή με εγκαταστάσεις θερμού αέρος (έχουν το αυτό κόστος εκμεταλλεύσεως με το κοινό καλοριφέρ), αλλά η θέρμανσις είναι πιο ευχάριστη και ρυθμιζόμενη, ενώ επι πλέον είναι ευκολώτατον δια το μέλλον να εγκατασταθή Air Condition ανά διαμέρισμα. Απεδόθη ιδιαιτέρα σημασία εις την επιτυχίαν ευχαρίστου ατμόσφαιρας δι’ ωραίων χρωματισμών και άνετων επιφανειών εν συνδυασμώ πάντοτε με την ανθεκτικότητα και την ευκολίαν συντηρήσεως που απαιτεί μια σύγχρονος κατοικία. Προς τούτο προβλέπεται ευρεία και κατάλληλος χρήσις διεθνώς δοκιμασμένων σύγχρονων πλαστικών υλικών. Δια τα πατώματα «Keravin» (πλαστικόν χυτόν δάπεδον άνευ αρμών και εις ποικίλους χρωματισμούς), «GUTAN» , (πλαστικός τάπης 100% εκ πολυβιλίνης), «BULGOMME», (ελαστικός σπογγώδης απόλυτα αθόρυβος τάπης). Δια βεράντες, ταράτσες και γενικώς δι’ εξωτερικούς ασκεπείς χώρους «ALAJMO» (έγχρωμον δάπεδον αναλύωτον εκ των καιρικών συνθηκών μετά πλαστικών εγχρώμων αρμών διαστολής). Δια λουτρά, μαγειρεία κ.λ.π. «KERAPAS» πλαστικόν επίχρισμα εις αντικατάστασιν των εκ πορσελάνης πλακιδίων. Πλαστικαί κουπασταί και πλαστικά κορδόνια δια τον κλιμακοστάσιον, μωσαϊκά «MURANO» κ.λ.π.. Η μεγάλη και ευρεία είσοδος θα είναι εκ διατομών αλουμινίου»188 Σε αυτό το έργο, εμφανίζεται πρώτη φορά σε τόσο μεγάλο βαθμό, η έμφαση στο ενιαίο λευκό χρώμα. Πέρα από τα σύγχρονα οικοδομικά υλικά της εποχής, αυτό που χαρακτηρίζει την πολυκατοικία είναι το προαναφερθέν λευκά σοβατισμένο σκυρόδεμα (από τα υποστυλώματα μέχρι τα claustra), τα ξύλινα κιγκλιδώματα, το γυαλί και οι μεταλλικές λεπτομέρειες των κουφωμάτων. Η παραπάνω περιγραφή προσπάθησε να συμπεριλάβει όλες τις σχεδιαστικές αποφάσεις και χειρονομίες, καθώς και την γραπτή απεικόνιση του υλοποιημένου έργου. Παρόλα αυτά, από την φάση της κατασκευής κιόλας, με την πώληση των διαμερισμάτων, πολλές από τις επιλογές του αρχιτέκτονα παραλείφθηκαν ή και άλλαξαν, σύμφωνα με τις επιθυμίες του εκάστοτε αγοραστή189. Εάν στο γεγονός αυτό, προστεθούν η φθορά του χρόνου και οι επικαλύψεις των ενοίκων της πολυκατοικίας, αντιλαμβανόμαστε ότι θα είναι σημαντικές οι αλλαγές που παρουσιάζει το έργο σήμερα, σχεδόν 60 χρόνια μετά την χρονολογία κατασκευής του.

188

189

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

Εικόνα 9.10, Παράρτημα

Εικόνες 62,63,64,65,66,67: Η αλλοίωση της αρχιτεκτονικής της πολυκατοικίας σήμερα (Φωτ. Αρχείο συγγραφέων).

1958 : Το κτήριο στο εξοχικό τοπίο

2015 : Το κτήριο στο ασυνεχές αστικό μέτωπο

Εικόνες 68,69: Διάγραμμα - Η αλλαγή στο περιβάλλον της πολυκατοικίας (Σχέδιο των συγγραφέων).

4.5. Η υφιστάμενη κατάσταση της πολυκατοικίας Πριν περάσουμε στην περιγραφή των αλλαγών που εμφανίζονται στην σημερινή εικόνα του έργου, θα αναφερθούμε, στις τροποποιήσεις εκείνες που έλαβαν χώρα στην φάση της κατασκευής και είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε. Μερικοί, από τους αγοραστές των διαμερισμάτων, επέλεξαν να αγοράσουν παραπάνω από ένα διαμέρισμα. Ομοίως, και ο ιδιοκτήτης, Σπ. Μερκούρης, ο οποίος διατήρησε δύο διαμερίσματα, το τριάρι και το δυάρι της δυτικής πλευράς στον δεύτερο όροφο. Ο Σπ. Μερκούρης, προέβη σε κάποιες ελαφρές τροποποιήσεις στο σχέδιο του Βαλσαμάκη, που εξυπηρετούσαν στην δημιουργία ενός μοναδικού, πλέον, διαμερίσματος. Επέλεξε, να μεταφέρει την εξυπηρέτηση του μεσαίου τριαριού των ορόφων από την πρώτη κλίμακα που φαινόταν στο σχέδιο, στην δεύτερη. Αυτό, υλοποιήθηκε αναστρέφοντας την διάταξη του διαμερίσματος. Έτσι, η πρώτη κλίμακα εξυπηρετεί δύο διαμερίσματα ανά όροφο, ενώ η δεύτερη τρία. Ο ιδιοκτήτης, επίσης, ενοποίησε τα διαμερίσματά του, τα οποία θα είχαν πλέον μοναδική είσοδο. Όπως, γίνεται αντιληπτό, στο δεύτερο όροφο θα υπήρχε μόνο αυτή, επιτρέποντας έτσι, στο διαμέρισμά του να απομονωθεί από όλα τα υπόλοιπα. Στην παραπάνω λογική, προέβησαν αργότερα και άλλοι ιδιοκτήτες, χωρίς να τροποποιήσουν όμως τα ανοίγματα των θυρών. Μία επιπλέον αλλαγή που έγινε στα διαμερίσματα αφορούσε την υλοποίηση ή μη των προβλεπόμενων τζακιών. Ως στοιχείο πολυτέλειας, τα τζάκια, δεν κατασκευάστηκαν σε όλα τα διαμερίσματα, παρά μόνον σε μερικά, ανάλογα με τις προθέσεις και την οικονομική δυνατότητα των αγοραστών. Σήμερα, μετά από αλλεπάλληλες τροποποιήσεις στο εσωτερικό των διαμερισμάτων, το μοναδικό τζάκι που παραμένει, είναι αυτό που βρίσκεται στο διαμέρισμα του Σπ. Μερκούρη. Η θέση και η κατάσταση της πολυκατοικίας, σε καμία περίπτωση δεν θυμίζουν την παλαιότερη αίγλη της. Δεν παύουν όμως να διατηρούνται, τα αναλλοίωτα στοιχεία ποιότητας που την χαρακτήριζαν. Πλέον, το κτίσμα είναι «στριμωγμένο» ανάμεσα στα τεράστια οικοδομήματα της Λεωφόρου και δύσκολα διακρίνεται. Τα πολυώροφα κτήρια εκατέρωθεν του, ένα τραπέζης (αριθμός 274) και ένα γραφείων (αριθμός 270), κυριαρχούν οπτικά της πολυκατοικίας από το επίπεδο θέασης που ταυτίζεται με την Λεωφόρο. Ειδικά με το κτήριο τραπέζης, το οποίο βρίσκεται σε απόσταση «αναπνοής» από την βορεινή όψη της, η οποιαδήποτε αντιπαραβολή των μεγεθών φαντάζει «χαοτική». Οι επτά όροφοι που διαθέτει σε συνδυασμό με τον συμπαγή του όγκο, περιορίζουν την ογκοπλαστική ανεξαρτησία που προκύπτει από το πανταχόθεν ελεύθερο σύστημα της πολυκατοικίας. Χαρακτηριστικό είναι, ότι οι καθρεφτισμοί των υαλοστασίων της τράπεζας προβάλλονται σε όλη την επιφάνεια της βορεινής όψης. Τέλος, η άμεση σχέση της πολυκατοικίας με την Λεωφόρο έχει διακοπεί, καθώς η πρόσβαση, δεν γίνεται απευθείας από την τελευταία, όπως γινόταν παλαιότερα, αλλά μέσω παράδρομου. Η πολυκατοικία, σύμφωνα με τον ιδιοκτήτη, τον αρχιτέκτονα, αλλά και τους σημερινούς ενοίκους, έχει να συντηρηθεί από την εποχή της κατασκευής της. Φτάνοντας κάποιος στον χώρο στάθμευσης, παρατηρεί αυτομάτως δύο σημαντικές αλλοιώσεις. Αφενός, την περίφραξη της εισόδου (κυρίως της στοάς) με σιδερένια λευκά κιγκλιδώματα, που δημιουργούν μία τελείως περιορισμένη, αυθαίρετη νέα είσοδο. Αφετέρου, το τοιχίο σκυροδέματος που στηρίζει την στοά, έχει καλυφθεί με graffiti.

Εικόνες 9.11, 9.12, Παράρτημα

92 Εικόνα 70: Διαγράμματα – Οι αλλαγές των κατόψεων έως και σήμερα (Σχέδιο των συγγραφέων).

Ούτε το επίπεδο του κήπου και του υπαίθριου χώρου έμεινε ανέγγιχτο. Καταρχάς, παρατηρούμε ότι μεταφέρθηκε δυτικότερα η πλακόστρωτη αυλή που βρίσκεται στον γραμμικό άξονα της κίνησης. Επίσης, για την διευκόλυνση της πρόσβασης στις εισόδους των maisonettes, ανοίγονται ακόμα δύο ράμπες κάθετες στο άξονα κίνησης, η πρώτη στην ευθεία της προαναφερθείσας αυλής. Το κομμάτι του κήπου, που βρίσκεται στην βόρεια πλευρά, στην μικρή πρασιά που δημιουργείται ανάμεσα στον βορεινό μαντρότοιχο και την πολυκατοικία, καταργείται και μπαζώνεται με τσιμέντο. Όλες οι εναπομείνασες φυτεύσεις του εξωτερικού χώρου είναι απεριποίητες. Εισερχόμενος κάποιος στην πολυκατοικία, συνεχίζει να αντικρύζει την εικόνα εγκατάλειψης. Η γυάλινη δίφυλλη πόρτα παραμένει πάντα ανοιχτή και στους κοινόχρηστους χώρους δεν υπάρχει ρεύμα. Είναι σαφές ότι δεν υπάρχει διαχείριση της πολυκατοικίας από τους λίγους εναπομείναντες ενοίκους. Αυτή η έλλειψη αισθήματος ασφαλείας, οδήγησε στην αλλαγή των αρχικών θυρών και την αντικατάστασή τους με νέες ασφαλέστερες (τουλάχιστον στα διαμερίσματα που κατοικούνται), ταυτοχρόνως μαζί με την χρήση ατομικών συστημάτων φωτισμού (φωτοκύτταρα), για τις νυχτερινές ώρες. Οι ατομικές επεμβάσεις συνεχίζουν και στους διαδρόμους, στους οποίους μερικοί εκ των ενοίκων επενδύουν τους τοίχους με βάση τις προσωπικές τους προτιμήσεις. Ολοκληρώνοντας τις αλλοιώσεις των κοινόχρηστων χώρων, είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα, ότι το κόκκινο πλαστικό χρώμα των δαπέδων και των κλιμάκων, δεν ήταν δική του επιλογή, αλλά μεταγενέστερη παρέμβαση190. Η πιο σημαντική, όμως, από τις ατυχείς επεμβάσεις που υπέστη η πολυκατοικία, διακρίνεται στις όψεις. Αρχικά η βορεινή όψη, με τα -ποικίλων μεγεθών- μικρά ανοίγματα, «φορτώθηκε» με πλήθος διαφορετικών σκούρων, προσωπικής επιλογής του κάθε ενοίκου. Στην νότια όψη, που αποτελεί και την πιο κατεστραμμένη, πολλοί από τους εξώστες «κλείνονται» από τζαμαρίες. Δημιουργούνται ημιυπαίθριοι χώροι που επεκτείνουν τα διαμερίσματα, καταστρέφοντας ολοσχερώς, τους εξώστες και την διημέρευση σε αυτούς. Η προσθήκη τεντών, παρατηρείται και στους «ισχνούς» εξώστες των maisonettes. Ταυτοχρόνως, καταστρέφεται και η λειτουργική αξία της ηλιοπροστασίας από τα claustra, καθώς τα δωμάτια επεκτείνονται μέχρι το κιγκλίδωμα, καθιστώντας έτσι απαραίτητη την προσθήκη τέντας, που ολοκληρώνει την καταστροφή της όψης και της γραμμής του κτηρίου. Αντίστοιχα ίχνη μηχανισμού τεχνητής ηλιοπροστασίας, είναι διακριτά και στην δυτική όψη. Η αδυναμία, λόγω μεγέθους να μετατραπούν οι εξώστες της όψης αυτής σε ημιυπαίθριους, κυριολεκτικά έσωσε την όψη, καθιστώντας την, την πιο διατηρημένη. Σε αυτό το σημείο, σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι με τις ενοποιήσεις των διαμερισμάτων αρχικά και με την αυθαίρετη μετατροπή των εξωστών σε ημιυπαίθριους χώρους, καταστράφηκε ολοσχερώς η σχεδιαστική επιλογή του αρχιτέκτονα, η οποία υπαγόρευε την ομοιογένεια των κατόψεων των ορόφων. Παρόλα τα παραπάνω, το κτήριο και η κύρια του όψη, καθίστανται ανθεκτικές στο χρόνο και στην ανθρώπινη παρέμβαση, που είναι οι υπεύθυνοι για τις αλλοιώσεις που αναφέρθηκαν. Η αύρα των πρώτων χρόνων μεταφέρεται, ως ένα βαθμό, και στον σημερινό επισκέπτη.

190

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

Εικόνες 9.13, 9.14, Παράρτημα

Εικόνα 71: Σκίτσο της Δυτικής Όψης (Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

5. Κριτικές προσεγγίσεις του Έργου Η αόριστη αναφορά περί της σημασίας του έργου, είτε στην πορεία του Βαλσαμάκη, είτε στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής της πολυκατοικίας, δεν αρκεί για να αποκαλύψει στον σημερινό μελετητή την πολλαπλότητα και το βάθος του. Αντλώντας από το κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο της εποχής της, η πολυκατοικία αυτή έφερε πρωτοπόρα στοιχεία στο αρχιτεκτονικό και κατασκευαστικό μέρος της. Οι εκτενείς περιγραφές του 2 ου κεφαλαίου, μεταφέρουν το κλίμα της εποχής, δίνοντας, τα εχέγγυα που είναι απαραίτητα για να ερμηνευτούν οι λόγοι ανέγερσης της συγκεκριμένης πολυκατοικίας. Η οικονομική ανάπτυξη στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1950, είναι ταυτόσημη με την οικοδομική δραστηριότητα. Οι φοροελαφρύνσεις και το ταχύ κέρδος που απέφερε ο κατασκευαστικός κλάδος 191, αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα. Όλοι οι κάτοχοι οικοπέδων, επιθυμούσαν την εκμετάλλευση τους, κυρίως μέσω της ανέγερσης πολυκατοικιών. Ο Σπ. Μερκούρης, ως γόνος και κληρονόμος παλαιάς αθηναϊκής οικογένειας192, δεν θα αποτελέσει εξαίρεση. Η ιδιοκτησία ενός οικοπέδου, σε απόσταση από τον κύριο πυρήνα οικοδόμησης, το κέντρο της Αθήνας, δυσκόλευε όμως την άμεση εκμετάλλευση του. Ο ανασταλτικός αυτός παράγοντας, έπρεπε να αντισταθμιστεί με άλλα μέσα. Ο ιδιοκτήτης το επιτυγχάνει προβάλλοντας τρία «ευφυή» επιχειρήματα, όπως αυτά αναφέρονται στην διαφήμιση των διαμερισμάτων193. Πρώτα και κύρια, αντιστρέφει το μειονέκτημα της απόστασης, παρουσιάζοντας το ως δέλεαρ για την προώθηση ενός νέου τρόπου ζωής στα προάστια. Ο υποψήφιος αγοραστής, θα μετακόμιζε από την τερατώδη ανοικοδόμηση του κέντρου194, στο αινιγματικό αυτό μεταίχμιο, που δεν είναι ούτε καθ’ αυτό πόλη, ούτε καθ’ αυτό εξοχή195. Δευτερευόντως, ο Σπ. Μερκούρης τονίζει σκοπίμως τις λέξεις «εξοχική» και «Φιλοθέη»196 (ενώ το οικόπεδο υπάγεται στο Χαλάνδρι)197, δημιουργώντας στον αναγνώστη της διαφήμισης το ερέθισμα μιας καινούργιας ποιοτικής ζωής, μακριά από την βοή της μεγαλούπολης, μιας ζωής σε ένα προάστιο που ταυτίζεται με την κοινωνικά ανώτερη τάξη. Εάν αναλογιστεί κανείς ότι η κατοχή διαμερίσματος, ήταν συνυφασμένη την εποχή εκείνη με την κοινωνική ανέλιξη, η αγγελία του Σπ. Μερκούρη είναι ιδιαίτερα προφητική.

191

Βλέπε κεφάλαιο 2.3

192

Ο συνονόματος παππούς του, Σπυρίδων Μερκούρης διετέλεσε για πολλά χρόνια Δήμαρχος Αθηναίων και Βουλευτής. el.wikipedia.org, λήμμα : Σπυρίδων Μερκούρης 193

194

Λόγια του ιδίου, Συνέντευξη με τον κ. Σπυρίδωνα Μερκούρη, στις 16.12.2014

195

Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001., σελίδα 216

196

197

Βλέπε Στέλεχος Άδειας

Με την αναφορά ότι τα διαμερίσματα θα απευθύνονται σε μικρά ή μεσαία εισοδήματα198 199, προσδιορίζει ως αγοραστικό του κοινό, την «μελλοντική μεσοαστική τάξη», τα ανώτερα στρώματα της οποίας έμελλε να κατακλύσουν αργότερα τα βόρεια προάστια της Αθήνας. Ο τρίτος και καθοριστικότερος χειρισμός είναι η «επένδυση» στην αρχιτεκτονική ποιότητα. Ενώ, ο Σπ. Μερκούρης επιλέγει να ανεγείρει άλλη μία πολυκατοικία με διαμερίσματα, κατασκευασμένη μόνο με σύγχρονα υλικά, επιδιώκει παράλληλα η τελευταία να είναι προϊόν αρχιτεκτονικής. Αντιλαμβάνεται, δηλαδή, ότι η ανάθεση του σχεδιασμού σε ικανό αρχιτέκτονα, προσδίδει υπεραξία στο κτήριο. Στοιχείο που αποτελεί ισχυρό κίνητρο, για όποιον επιδιώκει και μπορεί να αποκτήσει μία ποιοτικότερη διαβίωση. Έτσι, η επιλογή του Νίκου Βαλσαμάκη αποτελεί μονόδρομο, αφενός λόγω της φιλικής σχέσης που τους συνδέει και αφετέρου διότι γνωρίζει ότι αυτός είναι ο πρωτοπόρος του είδους. Ο Βαλσαμάκης, δέχθηκε με ενθουσιασμό, όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, την πρόκληση του ιδιοκτήτη. Ήταν η πρώτη φορά, που του ανατέθηκε ο σχεδιασμός πολυκατοικίας σε πανταχόθεν ελεύθερο οικόπεδο. Μέχρι τότε, οι πολυκατοικίες που σχεδίαζε, βρίσκονταν σε οικόπεδα με μονή όψη προς το δρόμο, είτε με διπλή – «αστική γωνία». Η διαφορετικότητα του οικοπέδου, δεν του υπαγόρευσε, την αναζήτηση νέων λύσεων ριζικά αποκομμένων από το πρότερό του έργο, όπως μπορεί να συνέβαινε με άλλους αρχιτέκτονες. Από τα σχέδια της Αδείας, γίνεται εμφανής η προσπάθεια να επιλυθεί το κτήριο στα πρότυπα των προηγούμενων λύσεων. Ακόμα, και στο υλοποιημένο έργο, ένα έμπειρο μάτι μπορεί να αναγνωρίσει την συνέχεια. Είναι μια πολυκατοικία που εμπεριέχει παλαιότερες ιδέες εξελιγμένες σε ένα αρκετά ανώτερο στάδιο. Ο ρασιοναλιστικός κάνναβος της όψης, οι ενιαίοι, βαθύς εξώστες για ηλιοπροστασία, ο χωρισμός των κατόψεων σε διακριτές λειτουργικές ζώνες, στοιχεία που προϋπάρχουν στα έργα της Σεμιτέλου 5 και Βασιλίσσης Σοφίας 129, συναντώνται εδώ με την αφαίρεση και την μοντερνικότητα, που εμφανίζονται στο δώμα της Ηροδότου 17. Η μορφή που εμπνεύστηκε ο αρχιτέκτονας και ενθουσίασε τον ιδιοκτήτη, το ελεύθερο παραλληλεπίπεδο που τοποθετείται κάθετα στην Λεωφόρο, ήταν από την αρχή ιδιαίτερα πρωτότυπη, για τα ελληνικά δεδομένα. Αντίστοιχη διάταξη για τέτοιο κτήριο, δηλαδή πανταχόθεν ελεύθερη δόμηση, είχε χρησιμοποιηθεί μόνο σε μελέτες εργατικών πολυκατοικιών, της περιόδου ’30-’36, αλλά και αργότερα της περιόδου ’55-’57, του Α. Κωνσταντινίδη στον Ο.Ε.Κ. . Τα κτίσματα αυτά, πιστά στις αρχές του γερμανικού συστήματος δόμησης zeilenbau200, εξασφάλιζαν τον κατάλληλο προσανατολισμό και τους μέγιστους χώρους πρασίνου. Φυσικά, τα τελευταία, δεν αναφέρονται λόγω σύγκρισης, αλλά λόγω συγγενικής ογκοπλασίας. Ασφαλώς, ο Ν. Βαλσαμάκης πέραν των διδαγμάτων της γερμανικής αρχιτεκτονικής, γνώριζε και το έργο του Κωνσταντινίδη στον Ο.Ε.Κ., 198

199

Άλλωστε, από τις κατόψεις των διαμερισμάτων απουσιάζουν τα δωμάτια που προορίζονταν για το προσωπικό, δωμάτια τα οποία υπήρχαν σε όλα τα διαμερίσματα της αστικής τάξης και των ανώτερων στρωμάτων της μεσοαστικής. 200

Ο όρος zeilenbau είναι γερμανικός, και μεταφράζεται ως ευθύγραμμο κτήριο-κτήριο σε μία γραμμή. Συνήθως, εφαρμόζεται σε πολυώροφα κτίσματα που οργανώνονται σε παράλληλες σειρές, στραμμένα προς τον ευνοϊκότερο προσανατολισμό. Ο τύπος αυτός, εμφανίζεται συνήθως σε φονξιοναλιστικά κτίρια κατοικιών του 1920, που ξεκίνησαν στην Γερμανία και διαδόθηκαν σε πολλές χώρες. (housingprototypes.org, λήμμα : zeilenbau)

καθώς οι δύο αρχιτέκτονες ήταν οι μόνοι που είχαν παρουσιάσει πρωτότυπο αρχιτεκτονικό έργο στο Λεκανοπέδιο την εποχή εκείνη. Ανεξάρτητα εάν ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί σκόπιμα ή όχι, το σχήμα του επιμήκους ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου, ως αναφορά στο zeilenbau, σε καμία περίπτωση αυτό δεν μειώνει την «μοντερνικότητα» της συγκεκριμένης μορφής. Πάντως, η μορφολογική αυτή συγγένεια, επιτρέπει την αξιοποίηση όλων των πλεονεκτημάτων που προσφέρει το σχήμα αυτό, τα οποία και διαθέτουν σημαντικά έργα μοντέρνων αρχιτεκτόνων201. Η γραμμική κτηριακή σύνθεση, σχεδιαζόμενη ελεύθερα στο χώρο («free-standing»), τοποθετημένη κάθετα προς τον δρόμο και ευρισκόμενη στον ενδεδειγμένο προσανατολισμό, δύναται να δημιουργήσει συνθήκες ενός βέλτιστου «κατοικείν». Η ελαχιστοποίηση του θορύβου, ο ευνοϊκότερος ηλιασμός, αλλά και η πανταχόθεν εξασφάλιση χώρων πρασίνου, είναι κάποιες από αυτές. Όλα τα παραπάνω συνοψίζονται με εμφατικό τρόπο202, στο παραλληλεπίπεδο κτήριο κατοικιών που σχεδίασε ο Mies van der Rohe για την έκθεση κατοικίας Weissenhofsiedlung. Στο τελευταίο, ο Γερμανός αρχιτέκτονας απέδειξε ότι τα πλεονεκτήματα του zeilenbau μπορούν να εφαρμοστούν πετυχημένα, ακόμα και σε μία μεμονωμένη παραλληλόγραμμη σύνθεση, που δεν ανήκει στο συνηθισμένο ευρύτερο σύστημα. Ο Βαλσαμάκης επωφελείται των προαναφερθέντων ποιοτήτων, αφού πρώτα κάνει την απαραίτητη προσαρμογή για τα ελληνικά δεδομένα. Προσανατολίζει την πολυκατοικία, στον άξονα Βορρά - Νότου, γνωρίζοντας ότι ο νότιος προσανατολισμός είναι ο ενδεδειγμένος για το μεσογειακό κλίμα, σε αντίθεση με την βόρεια Ευρώπη, όπου τα ευνοϊκότερα κτήρια είναι αυτά του άξονα Δύσης – Ανατολής203. Η επιλογή του λοιπόν αυτή, κρίνεται απόλυτα επιτυχημένη, καθώς εξασφαλίζει ένα ευχάριστο προαστιακό περιβάλλον με το άνοιγμα της θέας του κήπου στη νότια πλευρά, αλλά και ταυτοχρόνως, ελαχιστοποιεί την βοή του δρόμου, η οποία με το πέρασμα των χρόνων αυξάνεται. Το κτίσμα είναι πιστό στις κατασκευαστικές αρχές του Μοντέρνου Κινήματος. Ο αρχιτέκτονας επιλέγει ως φέροντα οργανισμό έναν κάνναβο από υποστυλώματα οπλισμένου σκυροδέματος. Εφαρμόζει δηλαδή το 201

Τέτοια έργα είναι : το Siedlung Georgsgarten του Otto Haesler το 1925 στο Celle, του Walter Gropius μαζί με τον Haesler το 1929 στο Karlsruhe-Dammerstockund και του Mart Stam το 1928-29 στο Hellerhofsiedlung (de.wikipedia.org, λήμμα: zeilenbau) 202

Η μόνη απόκλιση στο σχεδιασμό του Mies van der Rohe από τους συνηθισμένους κανόνες του zeilenbau, ήταν η τοποθέτηση της πολυκατοικίας του παράλληλα με τον κεντρικό δρόμο του οικισμού, ώστε να εξασφαλίζεται ότι η τελευταία θα είναι το πιο ευδιάκριτο κτήριο του συγκροτήματος στο ψηλότερο σημείο του λόφου. (Zimmerman, Claire. ΜΙΣ ΒΑΝ ΝΤΕΡ ΡΟΕ : 1886-1969. Germany: TASCHEN, 2008., σελίδα 28) 203

Στην βόρεια Ευρώπη και Αμερική, ο ενδεδειγμένος προσανατολισμός βρίσκεται στον άξονα Δύσης-Ανατολής. Τα μεγάλα ανοίγματα τοποθετούνται προς την Ανατολή, καθώς ζητούμενο δεν είναι η μεγαλύτερη σκίαση, αλλά ο περισσότερος ηλιασμός. Άλλωστε η λέξη «orientation» προέρχεται από την λέξη «orient», που σημαίνει Ανατολή. (Blaser, Werner. Mies van der Rohe : Lake Shore Drive Apartments : High-rise Buildings. Basel: Birkhauser Verlag, 1999., σελίδα 30). Χαρακτηριστικό παράδειγμα, των παραπάνω αποτελεί το κτίριο του Mies van der Rohe στην Weissenhofsiedlung στην Stuttgart (1927), όπου τα υαλοστάσια προσανατολίζονται ανατολικά (Zimmerman, Claire. ΜΙΣ ΒΑΝ ΝΤΕΡ ΡΟΕ : 1886-1969. Germany: TASCHEN, 2008., σελίδα 29 : βλέπε κάτοψη).

Εικόνα 72: Η πολυκατοικία στην φάση της κατασκευής (Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

Εικόνα 73: Το σύστημα Domino της πολυκατοικίας (Σχέδιο των συγγραφέων).

σύστημα Domino, στηρίζοντας τις πλάκες του πατώματος στα προαναφερθέντα υποστυλώματα. Τα τελευταία, άλλοτε κρύβονται ή υπονοούνται (στην βόρεια, ανατολική και σε ένα μέρος της νότιας όψης), και άλλοτε αποκαλύπτονται πλήρως (στην δυτική και στο δυτικό μέρος της νοτίου όψης). Η λογική αυτή συνάδει με την βασική συνθετική επιλογή του, η οποία είναι να διαχωρίσει την πολυκατοικία σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος, αφορά τον όγκο των διαμερισμάτων των ορόφων, ο οποίος συνολικά προεξέχει, κυριαρχώντας στην σύνθεση σε σχέση με τον δεύτερο, ο οποίος βρίσκεται σε υποχώρηση και περιλαμβάνει την είσοδο και τις maisonettes. Η συνθετική κυριαρχία του όγκου αυτού, πραγματοποιείται αφενός μέσω των βαθέων εξωστών, και αφετέρου μέσω του pilotis. Η ύπαρξη του pilotis γίνεται αντιληπτή και στο τμήμα της στοάς που βρίσκεται κάτω από τον «ιπτάμενο» όγκο του κτηρίου. Τα παραπάνω, καθιστούν σαφή την επιρροή του Le Corbusier, στον Βαλσαμάκη της περιόδου αυτής. Στην πολυκατοικία, εμφανίζονται υλοποιημένα σημαντικά στοιχεία της θεωρητικής σκέψης του Γαλλοελβετού αρχιτέκτονα. Πιο αναλυτικά, εφαρμόζεται εδώ η θέση για την κατοικία Domino204, που ανέπτυξε ο τελευταίος το 1914. Αυτή η κατασκευαστική επίλυση θα επιτρέψει στο Βαλσαμάκη να χρησιμοποιήσει επιπλέον και τα πέντε σημεία της νέας αρχιτεκτονικής205. Η πρώτη εφαρμογή, αφορά την μερική χρήση του pilotis, στο σημείο της εισόδου. Μέσω αυτού, απελευθερώνεται από την γη ο κύριος όγκος των διαμερισμάτων. Η επιλογή της κατασκευής του φέροντος οργανισμού στα πρότυπα του Domino, του επιτρέπει να χειριστεί με ελευθερία τα παράθυρα και τις κατόψεις (open plan). Έτσι, δικαιολογείται και η ευελιξία στην διαμόρφωση των όψεων. Όσον αφορά τις κατόψεις, ο αρχιτέκτονας, μπορεί να χρησιμοποιεί τον κάνναβο του φέροντος οργανισμού για να χωρίσει τα επιμέρους διαμερίσματα, αλλά αυτό δεν τον επηρεάζει στην εσωτερική διαμόρφωση. Ο σχεδιασμός της τελευταίας –όπως θα αναλυθεί παρακάτω-, θα γίνει σύμφωνα με τον Βαλσαμάκη206, ακολουθώντας μία διαδικασίας αναζήτησης νέων ιδεών και πηγών, στις σελίδες του περιορισμένου ξένου περιοδικού τύπου της εποχής, που έφτανε τότε στην Ελλάδα. Συνοψίζοντας, σημαντική κρίνεται η παρατήρηση ότι κατασκευαστικά το έργο αυτό, είναι περισσότερο συγγενές με την δουλειά του Le Corbusier, παρά με εκείνη του Mies van der Rohe, που θα αποτελέσει την μεταγενέστερη κύρια επιρροή του αρχιτέκτονα. Αυτό, δικαιολογείται γνωρίζοντας ότι ο πρώτος ήταν ο οδηγητής που περίμεναν οι Έλληνες αρχιτέκτονες, να δείξει τον δρόμο της δημιουργικής 204

«Το 1914 ο Le Corbusier αντιδρώντας στην καταστροφή κάποιων περιοχών της Γαλλίας από τους εισβολείς, πρότεινε μαζί με τον μηχανικό Max Du Bois, την κατοικία “Dom-ino” (Cohen, Jean-Louis. LE CORBUSIER. Βόννη: TASCHEN, 2004., σελίδα 8 ). «Η ονομασία αυτού του τυποποιημένου συστήματος κατασκευής κατοικιών με σκελετό, αποτελεί συμβολικό συνδυασμό του λατινικού “domus”(ρωμαϊκή κατοικία) και του γαλλικού “innovation” (ανανέωση)» (Le Corbusier. Για μία αρχιτεκτονική. Επιμέλεια: Τουρνικιώτης, Παναγιώτης. Αθήνα: ΕΚΚΡΕΜΕΣ, 2005., σελίδα 270) 205

Τα πέντε σημεία της νέας αρχιτεκτονικής, δημοσιεύτηκαν από τον Le Corbusier με σκοπό την παρουσίαση των κατοικιών που σχεδίασε στα πλαίσια της έκθεσης Weissenhofsiedlung στην Stuttgart το 1927. (Cohen, Jean-Louis. LE CORBUSIER. Βόννη: TASCHEN, 2004., σελίδα 35). «Η θεωρία των πέντε σημείων της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής αναπαρίσταται από : το pilotis, το roof garden, την ελεύθερη κάτοψη, τα διαμήκη παράθυρα και την ελεύθερη όψη» (Sbriglio, Jacques. LE CORBUSIER: Habiter : de la villa Savoye à l’ Unité d’ habitation de Marseille. Paris: ACTES SUD, 2009., σελίδα 38 –προσωπική μετάφραση) 206

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

πορείας207, τόσο στην γενιά του ’30, όσο και σε αυτήν των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων. Αντιθέτως, το προπολεμικό έργο του Mies van der Rohe δεν τους ήταν άμεσα γνωστό, καθώς σε αυτούς έφταναν κυρίως τα αναπαραγόμενα στοιχεία της αρχιτεκτονικής του208. Το ερώτημα του κατά πόσο οι τελευταίοι ήταν σε θέση να διακρίνουν το γνήσιο από το αντίγραφο209, είναι σύμφωνα με τον Δ. Φιλιππίδη, αναπάντητο. Ανεξαρτήτως των παραπάνω, στην πολυκατοικία της Λεωφόρου Κηφισίας, είναι η πρώτη φορά μετά από τις αντίστοιχες του ΄30, που εμφανίζονται τόσο έντονα και σε μεγάλη έκταση οι αρχές του Μοντέρνου Κινήματος. Επιπροσθέτως, η υιοθέτηση του open plan από τον αρχιτέκτονα, διευκόλυνε επίσης σημαντικά την διαδικασία αγοραπωλησίας των διαμερισμάτων. Η απουσία φερόντων τοιχίων έδινε την επιλογή στον υποψήφιο αγοραστή να αυξήσει τα δωμάτια του, ενοποιώντας διαμερίσματα στην φάση της κατασκευής. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα, είναι αυτό του ιδιοκτήτη. Άλλωστε, η αγοραπωλησία στις πολυκατοικίες, δεν γινόταν με την πώληση διαμερισμάτων, αλλά με βάση τα επιθυμητά κατοικήσιμα δωμάτια (ο αριθμός των οποίων αναγράφεται και στο Στέλεχος της Αδείας). Έχει ήδη τονιστεί, ότι ο όρος «δυάρια-τριάρια» προέρχεται από την συγκεκριμένη συνθήκη. Στο επίπεδο της οικονομικής συνδιαλλαγής, ο αρχιτέκτονας ανέφερε ότι η κύρια αντιστοιχία ήταν τα δωμάτια ανά χρυσές λίρες Αγγλίας210, κάτι που ίσχυε κυρίως για τα πιο εύρωστα οικονομικά στρώματα που έκαναν επενδύσεις σε οικοδομές211. Ο επιμέρους σχολιασμός των στοιχείων που απαρτίζουν το κτήριο, θα πραγματοποιηθεί κατά αντιστοιχία της περιγραφής του, όπως αυτή έλαβε χώρα στο κεφάλαιο 4.4. Το πρώτο, άξιο σχολιασμού, στοιχείο, είναι η ύπαρξη και η διαμόρφωση χώρου στάθμευσης αυτοκινήτων πριν την είσοδο της πολυκατοικίας. Είναι ίσως η πρώτη φορά στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής που εμφανίζεται ο χώρος στάθμευσης ως κομμάτι του κτηριολογικού προγράμματος της πολυκατοικίας. Με το πέρασμα των χρόνων και την αύξηση της ανοικοδόμησης των πανταχόθεν ελεύθερων προαστιακών πολυκατοικιών, το parking θα καταστεί αναπόσπαστο στοιχείο στον σχεδιασμό. Είτε στην υπόγεια, είτε στην ισόγεια μορφή του θα εξασφαλίζει τον απαραίτητο χώρο για τα όλο και αυξανόμενα αυτοκίνητα των κατοίκων των προαστίων. Η πρόβλεψη του αυτοκινήτου δεν αφορά μόνο την λειτουργικότητα, αλλά είναι και ιδεολογικά

207

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 279 : Δήλωση του Π. Καραντινού το 1965 208

Γνωρίζοντας ότι σημαντική επίδραση άσκησε το περιοδικό «L’ Architecture d’Aujourd’hui» στους ντόπιους αρχιτεκτονικούς κύκλους (Ibid, σελίδα 279), μπορούμε να υποθέσουμε ότι η άμεση γνωριμία των Ελλήνων αρχιτεκτόνων (συμπεριλαμβανομένου και του Ν. Βαλσαμάκη), με το έργο του Mies van der Rohe, πραγματοποιήθηκε με το τεύχος 79 του περιοδικού, τον Σεπτέμβρη του 1958. 209

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 279

210

Συνέντευξη με τον Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

211

Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001., σελίδα 78

100

φορτισμένη. Είναι συνυφασμένη δηλαδή, με την υιοθέτηση της μοντέρνας ζωής από τα ανώτερα οικονομικά στρώματα της εποχής. Δεν είναι διόλου τυχαίο, ότι το πολυτελές αυτοκίνητο του Βαλσαμάκη, μία Jaguar της εποχής, φωτογραφίζεται με φόντο την πολυκατοικία της Λεωφόρου Κηφισίας. Όπως, ο Le Corbusier τοποθετεί το αυτοκίνητο μπροστά στην έπαυλη της Garches για να φωτογραφηθεί, η Jaguar εδώ εκπροσωπεί τον ίδιο τον Βαλσαμάκη212. Ως προέκταση του χώρου στάθμευσης, λειτουργεί η επιμήκης προεξέχουσα οριζόντια στοά που εξελίσσεται παράλληλα με την Λεωφόρο. Αυτή στηρίζεται, όπως ήδη αναλύθηκε, με ποικίλους τρόπους και επεκτείνεται σε όλο το πλάτος του οικοπέδου, σηματοδοτώντας την είσοδο. Οι όροφοι των διαμερισμάτων διαχωρίζονται από το υπόλοιπο σώμα της πολυκατοικίας μέσω αυτής, η οποία λειτουργεί ως ρυθμιστής του ύψους ανάμεσα σ’ αυτούς και το ισόγειο213. Ο χειρισμός αυτός έχει πραγματοποιηθεί και στο παρελθόν, το 1954, στο έργο της Σεμιτέλου και Βασιλίσσης Σοφίας. Ο τρόπος που στηρίζει την στοά, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι θυμίζει την στοά που ενώνει τις δύο πολυκατοικίες της Lake Shore Drive (1948-1951). Πέρα, όμως, από τον λειτουργικό και συμβολικό της χαρακτήρα, είναι ένα σημαντικό στοιχείο που συμβάλλει στην ισορροπία της σύνθεσης. Η πλάκα που στεγάζει την στοά, εισάγει ένα επιπλέον επίπεδο, που αποκρύπτει οπτικά την μεγάλη διαφορά μεταξύ ισογείου και πρώτου ορόφου. Η στοά εισάγει τον επισκέπτη στον υπαίθριο χώρο του ισογείου και –αργότερα- στον υποβαθμισμένο κήπο. Ο υπαίθριος χώρος του ισογείου λειτουργεί ως χώρος εκτόνωσης, ο οποίος μέσω της υπερύψωσής του επιτρέπει στον επισκέπτη να απολαύσει οπτικά τον υποβαθμισμένο κήπο. Λειτουργεί επιπροσθέτως, ως κόμβος που διαχωρίζει τις κινήσεις, ανάμεσα στους κατοίκους των διαμερισμάτων και τους κατοίκους των maisonettes. Η ευρύτητα του χώρου δημιουργεί στον επισκέπτη μία αίσθηση πολυτέλειας, ενώ ταυτοχρόνως η επένδυση του δαπέδου με βότσαλο, του προκαλεί ένα αίσθημα οικειότητας, όπως αυτό εκφράζεται στην νησιώτικη αρχιτεκτονική. Γενικότερα, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η πολυτέλεια και η οικειότητα (μέσω των υλικών), χαρακτηρίζουν τον σχεδιασμό του αρχιτέκτονα στον τομέα των εισόδων. Πάντως, κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι το έργο διέπει μία ισάξια επιμέλεια και ποιότητα στον εσωτερικό και εξωτερικό του χώρο. Ιδιαίτερα, η τελική επίλυση της πολυκατοικίας, μέσω της χειρονομίας της υποβάθμισης, κατάργησε οποιαδήποτε σπατάλη χώρου, εισήγαγε διαφορετικούς τύπους διαμερισμάτων (διώροφα – μονώροφα), και επέτρεψε να αναπτυχθεί ο υπαίθριος χώρος σε επίπεδα. Συμπληρωματικά όσον αφορά την σύνθεση, η παραπάνω χειρονομία απελευθερώνει τον αρχιτέκτονα ώστε να δημιουργήσει ένα

212

Φιλιππίδης, Δημήτρης.. «Νίκος Βαλσαμάκης. Δοκίμιο για τον χρόνο με αφορμή μια βράβευση.» Αρχιτεκτονικά Θέματα (Τεύχος 34), 2000: 49. 213

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 16

101

Εικόνα 9.15, Παράρτημα

Εικόνα 74: Το αυτοκίνητο του Ν. Βαλσαμάκη με φόντο την πολυκατοικία (Φωτ. Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

Εικόνα 75: Το αυτοκίνητο του Le Corbusier με φόντο την έπαυλη της Garches.

102

Εικόνα 76: Η Δυτική όψη σε ζωγραφικό κολλάζ του Μίμη Μαρκετίδη (Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

103

Εικόνα 77: Η Νότια όψη σε ζωγραφικό κολλάζ του Μίμη Μαρκετίδη (Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

104

παράξενο, πολύ ενδιαφέρον παιχνίδι τομής που χώριζε την πολυκατοικία σε δύο ξεχωριστούς όγκους, τον ένα πάνω από τον άλλο214. Για πρώτη φορά με το κτήριο αυτό, δίνεται η δυνατότητα στον Βαλσαμάκη να αναπτύξει ολοκληρωμένα την φύτευση ως στοιχείο της σύνθεσης. Η μέριμνά του αυτή, που εμφανιζόταν και στις αστικές του πολυκατοικίες, με τις μεγάλες φυτεμένες εισόδους, πλέον εδώ υλοποιείται στο έπακρο. Με τον σχεδιασμό του κήπου και την έντονη φύτευση, τονίζεται ο χαρακτηρισμός του «μεταιχμίου» ανάμεσα στην φύση και την πόλη, που διακρίνει τα προάστια. Όσες πολυκατοικίες, θα ακολουθούσαν αυτό το έργο στα προάστια των Αθηνών, θα διέθεταν πάντα έντονη φύτευση στην περίμετρό τους. Ο κομβικός ρόλος της φύτευσης επιβεβαιώνεται από τα μαγευτικά ζωγραφικά κολλάζ των όψεων (σχεδιασμένα από τον Μίμη Μαρκετίδη)215 και το αναπαραστατικό σκίτσο του αρχιτέκτονα, όπου τα δέντρα συμβάλλουν στην δημιουργία μιας ειδυλλιακής εικόνας. Η τοποθέτηση του γραμμικού άξονα κίνησης στις πλευρές του οποίου βρίσκονταν τα φυτά, ενέτεινε τα παραπάνω αισθήματα. Χαρακτηριστικά ο Σπ. Μερκούρης μιλά με διθυραμβικά σχόλια για τον κήπο αυτό χαρακτηρίζοντας τον «εξάρτημα» της πολυκατοικίας και «ποίημα»216. Ο Βαλσαμάκης εδώ ακολουθεί μία μακρά παράδοση αρχιτεκτόνων που έχει τις ρίζες της στον κλασικισμό και τα έργα του Schinkel, στα οποία η φύτευση και η έννοια της φύσης εμφανίζεται ισάξια με το χτιστό έργο. Άλλωστε, όπως γνωρίζουν όσοι έχουν μελετήσει το έργο του αρχιτέκτονα, το «φλερτ» μεταξύ Βαλσαμάκη και κλασικισμού, θα ενταθεί στην μεταγενέστερη πορεία του217. Ένα από τα σημεία του έργου, που φέρνει στο νου αντίστοιχες διαμορφώσεις του Mies, είναι ο ευρύτερος χώρος της εισόδου της πολυκατοικίας, από την κλίμακα ανόδου και την θύρα εισόδου μέχρι και την διαμόρφωση του χώρου υποδοχής – lobby. Η κλιμακωτή βαθμιδωτή σκάλα, με τα μεγάλα πλατύσκαλα, στο μέσο και το τέλος της, θυμίζει –σε σαφώς μικρότερη κλίμακα βέβαια-, τις σκάλες που χρησιμοποιούσε ο Γερμανός αρχιτέκτονας στα έργα της δεύτερης περιόδου του (κατοικία Farnsworth, Crown Hall, Neue Nationalgalerie). Η γυάλινη θύρα σε συνδυασμό με την επιβλητική τζαμαρία, που επιτρέπει την θέα του κήπου και της Λεωφόρου, εμφανίζουν κάποιες ομοιότητες με τα «γυάλινα» πρότυπα του Mies. Στον εσωτερικό χώρο της υποδοχής, συναντάμε τα ποιοτικά στοιχεία που φροντίζει ο Βαλσαμάκης να υπάρχουν πάντα στις εισόδους των πολυκατοικιών του. Οι ξύλινες και τούβλινες επενδύσεις, τα χτιστά έπιπλα, τα διακοσμητικά φυτά και η επιμέλεια του φωτισμού, επιτυγχάνουν με την απλότητα, την αίσθηση κομψότητας, φανερώνοντας παράλληλα την επιμονή του αρχιτέκτονα στη λεπτομέρεια.

214

(Συλλογικό Έργο), Αίσωπος, Γ. (Επιμελητής Έκδοσης), Σημαιοφορίδης, Γ. (Επιμελητής Έκδοσης). Τοπία εκμοντερνισμού. Ελληνική Αρχιτεκτονική ’60 και ’90. Αθήνα: METAPOLIS Press, 2002. , σελίδα 101 215

Ο Μίμης Μαρκετίδης δούλεψε ως σχεδιαστής στο πλάι του αρχιτέκτονα Ε. Βουρέκα : Συνέντευξη με τον Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014 216

Συνέντευξη με τον κ. Σπυρίδωνα Μερκούρη, στις 16.12.2014

217

Μουσείο Μπενάκη . Νίκος Βαλσαμάκης : αρχιτέκτων. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2007. (εισαγωγή) , σελίδα 14-15

105

Εικόνες 9.16, 9.17, Παράρτημα

Εικόνες 78,79,80,81,82,83: Η είσοδος και το lobby της πολυκατοικίας (Φωτ. Αρχείο συγγραφέων).

106

Η προαναφερθείσα αίσθηση, δεν διαταράσσεται από την λιτή και «αέρινη» γραμμική σκάλα ανόδου που οδηγεί στους ορόφους. Ο διάδρομος που βρίσκεται στο ισόγειο και ορίζεται από τις δύο σκάλες ανόδου, αποτελεί το πιο αδύναμο κομμάτι του κτηρίου. Παρόλο το σωστό του πλάτος, είναι ιδιαίτερα μακρύς και σκοτεινός. Την αδυναμία αυτή, συμπληρώνει η ύπαρξη στο τέλος του μίας αδιάφορης θύρας, αυτή του δωματίου του θυρωρού. Η έλλειψη φωτός, είναι απόρροια της θέσης του διαδρόμου- ορίζεται στην μία του πλευρά από τον βορεινό τοίχο με τα ελάχιστα ανοίγματα και από την άλλη από τον τοίχο που διαχωρίζει τον δεύτερο όροφο των maisonettes από το υπόλοιπο ισόγειο. Αξίζει να αναφερθεί, ότι είναι η πρώτη φορά που ο αρχιτέκτονας επιλέγει μία τέτοια επίλυση για την κατακόρυφη κυκλοφορία στις πολυκατοικίες. Στα προγενέστερα κτίσματα, είχαν σχεδιαστεί ιδιαίτερα περιορισμένοι χωρικά κοινόχρηστοι χώροι μετάβασης, που δύσκολα θα χαρακτηρίζονταν ως διάδρομοι218. Σύμφωνα, με τον Γάλλο ιστορικό τέχνης και αρχιτεκτονικής François Loyer, ο διάδρομος αυτός μαζί με τον σχεδιασμό της βορεινής όψης, αποτελούν τα ελάχιστα ψεγάδια ενός κατά τα άλλα «αυθεντικού» έργου219. Το σχόλιο αυτό, αποτελεί μέρος της τρισέλιδης περιγραφής του κτηρίου στην διδακτορική του διατριβή, την πρώτη και πιο σημαντική διεξοδική ιστοριογραφική πηγή της ελληνικής αρχιτεκτονικής των ετών ‘30-‘66220. Τα εγκωμιαστικά λόγια του Loyer για το Βαλσαμάκη και το έργο της Κηφισίας 272, αναφερόμενα κυρίως στις όψεις και τις κατόψεις, κατέχουν βαρύνουσα σημασία, διότι η έκταση των τριών σελίδων για περιγραφή και ανάλυση ενός και μόνο έργου, σε μία διατριβή που περιλαμβάνει εκατοντάδες έργα, καταδεικνύουν το ενδιαφέρον που προκάλεσε το κτίσμα αυτό στο Γάλλο ιστορικό. Οι παρατηρήσεις του θα συμπεριληφθούν στην παρακάτω ανάλυση, καθώς μέχρι και σήμερα δεν υπάρχει εκτενέστερος σχολιασμός του έργου. Όπως, έχει επαναληφθεί πολλάκις, στόχος ήταν ο σχεδιασμός μιας πολυκατοικίας προς εμπορική εκμετάλλευση, δηλαδή με τα περισσότερα δυνατά κατοικήσιμα δωμάτια. Για να επιτευχθεί αυτό, έπρεπε να μειωθούν τα τετραγωνικά των διαμερισμάτων στα ελάχιστα δυνατά και η έλλειψη χώρου να αντισταθμιστεί ποιοτικά με την σχεδιαστική αναβάθμιση των εσωτερικών. Αν παρατηρήσει κάποιος, τις κατόψεις των τυπολογιών της πολυκατοικίας αυτής και τις συγκρίνει με τις αντίστοιχες των πολυκατοικιών που υλοποίησε ο αρχιτέκτονας στο κέντρο, πέρα από τις οφθαλμοφανείς σχεδιαστικές διαφορές, υπάρχει μεγάλη απόκλιση στα μεγέθη των διαμερισμάτων. Στο έργο αυτό, υπάρχουν κατά προσέγγιση τρεις βασικές τυπολογίες διαμερισμάτων. Τα δυάρια, τα τριάρια και οι maisonettes του ισογείου (επιπέδου του κήπου) -ημιώροφου. Ως υποκατηγορία των maisonettes, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τα δύο μονώροφα διαμερίσματα του επιπέδου του κήπου, που τοποθετούνται κάτω από το χώρο υποδοχής της πολυκατοικίας. Έχει αναφερθεί, ότι ο βασικός κάνναβος του κτηρίου, υλοποιείται από υποστυλώματα 4 επί περίπου 4 μ. . Σε συμφωνία, με την κάτοψη, 218

Βλέπε Σεμιτέλου 5

219

«…Τα λάθη της κάτοψης (κακή κυκλοφορία) ή τα λάθη της όψης (βορεινή πλευρά) δεν σημαίνουν τίποτα σε σύγκριση με την αυθεντικότητα των κύριων όψεων και όλων των αρχών που αυτές φέρουν…» -προσωπική μετάφραση από το γαλλικό κείμενο- (Loyer, François. Architecture de la Grèce Contemporaine. Université de Paris: Faculté des Lettres et Sciences Humaines, 1966., σελίδα 920-921 ) 220

Φατούρος, Δημήτρης. Ίχνος χρόνου : αφηγήσεις για τη νεώτερη ελληνική αρχιτεκτονικη. Αθήνα: Καστανιώτης, 2008. , σελίδα 24

107

λοιπόν, παρατηρούμε ότι τα τριάρια έχουν διαστάσεις 8 επί 7.5 μ., δηλαδή 60 τ.μ. και τα δυάρια έχουν διαστάσεις 8 επί 5.2 μ., δηλαδή 41.6 τ.μ.221 . Οι maisonettes έχουν στο κάτω επίπεδο διαστάσεις 4 επί 7.5 μ., δηλαδή 30 τ.μ. και στο επάνω, 4 επί 5.2 μ., δηλαδή 20.8 τ.μ. . Η συνολική τους επιφάνεια ανέρχεται στα 50.8 τ.μ., συμπεριλαμβανομένης και της σκάλας. Τέλος, τα μικρά μονώροφα διαμερίσματα, με βάση τον παραπάνω υπολογισμό, έχουν μέγεθος 30 τ.μ. . Για να υπάρξει μία συνολική κατανόηση των παραπάνω μεγεθών και της έκφρασης τους χωρικά, πρέπει να έρθουν σε αντιπαραβολή, αφενός με τα προηγούμενα διαμερίσματα που σχεδίαζε ο αρχιτέκτονας και αφετέρου με έργα που οι εσωτερικοί τους χώροι αναπτύσσονται στα ίδια μεγέθη. Εάν θεωρήσουμε, την Σεμιτέλου 5, το τυπικό παράδειγμα κάτοψης τριαριού (όσον αφορά το μέγεθος και την διαμόρφωση) που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας για τα διαμερίσματα του κέντρου της Αθήνας, τότε παρατηρούμε ότι διαθέτει εμφανώς μεγαλύτερους χώρους (δωμάτιο υπηρεσίας, μεγαλύτερα λουτρά, χώρο υποδοχής και μεγαλύτερους κοιτώνες) και το μέγεθος του ανέρχεται περίπου στα 100 τ.μ. . Από την άλλη εάν το τυπικό δυάρι είναι αυτό που εμφανίζεται στην πολυκατοικία επί της Βασιλίσσης Σοφίας 129, το μέγεθος του ανέρχεται στα 60 περίπου τετραγωνικά. Αντιπαραβάλλοντας, τα παραπάνω μεγέθη με αυτά της Κηφισίας 272, αυτονόητα κανείς παρατηρεί την μεγάλη μείωση μεγεθών. Το τριάρι της Κηφισίας (60 τ.μ.) έχει το ίδιο μέγεθος με το δυάρι της Βασιλίσσης Σοφίας και το δυάρι της Κηφισίας ελαττώνεται σε μέγεθος από τα όμοια του, κατά περίπου 20 τ.μ.. Ο τύπος των maisonettes δεν μπορεί να συγκριθεί με κάποιο αντίστοιχο μέγεθος, αφού εμφανίζεται για πρώτη φορά στο έργο του Βαλσαμάκη στην πολυκατοικία που μελετάμε. Παρόμοια μεγέθη, σε διαμερίσματα πολυκατοικιών εμφανίζονταν μόνο στις εργατικές πολυκατοικίες που σχεδιάζει, όπως αναφέρθηκε το 1955-1957, ο Α. Κωνσταντινίδης. Οι πολυκατοικίες αυτές, παρουσιάζουν μεταξύ τους δύο διαφορετικές τυπολογίες δωματίων – τριάρια, maisonettes δύο υπνοδωματίων, και μίξεις αυτών- οι κατόψεις των οποίων, επιλύονται χρησιμοποιώντας τον κατασκευαστικό κάνναβο για το χωρισμό των επιμέρους δωματίων222. Πιο συγκεκριμένα, υπολογίζοντας τα μέσα μεγέθη των τριαριών και maisonettes που σχεδιάζει, προκύπτει ότι τα τριάρια αυτά κυμαίνονται στα 55 με 60 τ.μ., ενώ οι maisonettes (δύο υπνοδωματίων) στα 60 με 80 τ.μ. 223 224. Τα μεγέθη αυτά προέρχονται από την οικονομία της κατασκευής που

221

Με εξαίρεση να αποτελεί το μεσαίο διαμέρισμα κάθε ορόφου το οποίο ενώ είναι δυάρι έχει μέγεθος 60 τ.μ. . Η εξήγηση βρίσκεται στον συνολικό αριθμό δωματίων που είχε δηλωθεί στην Άδεια και προέβλεπε την ύπαρξη δύο τριαριών και τριών δυαριών. Παρόλο που ο αρχιτέκτονας βελτίωσε την επίλυση της κάτοψης και έβγαλε τελικά τρία διαμερίσματα των 60 τ.μ. και δύο των 42 τ.μ., στο σχέδ ιο διατηρήθηκε η λύση με το δυάρι. 222

Κωνσταντινίδης, Άρης. Μελέτες και κατασκευές. Αθήνα: Άγρα, 1981., σελίδες 64-77

223

Ibid, σελίδα 64-77 : Τα μεγέθη που περιγράφονται προέρχονται από τον υπολογισμό των τετραγωνικών, για τα τριάρια από τα έργα στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη και την Νέα Φιλαδέλφεια και για τις μεζονέτες από το Ηράκλειο της Κρήτης και την Νέα Φιλαδέλφεια. 224

Μετά την αποχώρηση του Α. Κωνσταντινίδη από τον Ο.Ε.Κ., τις μελέτες συνεχίζουν οι αρχιτέκτονες Γ. Α. Σκιαδαρέσης , Δ. Ζήβας και Κ. Σταμάτης. Μελετώντας τα συγκροτήματα που σχεδίασαν στα Γιάννενα, στην Θεσσαλονίκη και στην Ελευσίνα, παρατηρούμε ότι κι αυτοί

108

οδηγεί στην αναζήτηση της οικονομίας και στην έκταση του χώρου της κατοικίας. Υπάρχει εδώ σίγουρα, ένα κατώτατο όριο που επιτρέπει την άνετη και υγιεινή διαβίωση, όπως υπάρχει και ένα κατώτατο όριο θερμίδων για να τραφεί το ανθρώπινο σώμα225. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι χωρικά τα μεγέθη των τριαριών και των maisonettes της πολυκατοικίας της Κηφισίας 272, με τα αντίστοιχα του Ο.Ε.Κ. κυμαίνονται στα ίδια νούμερα. Πέραν του οφθαλμοφανούς, ότι τα τριάρια και των δύο περιπτώσεων είναι της τάξεως των 60 τ.μ., συμβαίνει το ίδιο κατά αναλογία και με τις maisonettes. Εάν αναλογιστούμε, ότι στον Βαλσαμάκη, η διαφορά δυαριού – τριαριού ανέρχεται στα 18 περίπου τ.μ. , δηλαδή αυτά αντιπροσωπεύουν τον χώρο που αντιστοιχεί σε ένα επιπλέον άτομο, τότε η διαφορά στις maisonettes της Κηφισίας και του Ο.Ε.Κ., δικαιολογείται στην ύπαρξη δεύτερου δωματίου στις maisonettes του τελευταίου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μιλάμε για τα ίδια μεγέθη. Έχοντας κατά νου πλέον την ταύτιση μεταξύ των μεγεθών που αναλύθηκαν, και συμπληρωματικά γνωρίζοντας ότι τα μεγέθη των διαμερισμάτων του Ο.Ε.Κ. προκύπτουν- σύμφωνα με τον Κωνσταντινίδη- από μία λογική «ελάχιστης κατοικίας», πρέπει να εξετάσουμε εάν τα υλοποιημένα μεγέθη των διαμερισμάτων της Κηφισίας 272 ακολουθούν τις διδαχές του 2ου C.I.A.M. («Die Wohnung für das Existenzminimum»)226. Γνωρίζουμε ήδη, ότι ο Βαλσαμάκης έχει σχεδιάσει τρεις βασικούς τύπους διαμερισμάτων. Για να συμπεράνουμε εάν ισχύει η παραπάνω υπόθεση, πρέπει να εξετάσουμε τον ελάχιστο -χωρικά- τύπο διαμερίσματος. Εάν εξαιρέσουμε, τα μονώροφα διαμερίσματα του κήπου (που προέκυψαν ξεκάθαρα λόγω οικονομικής εκμετάλλευσης με σύνολο 30 τ.μ. : 16 τ.μ. σαλόνι, 8 τ.μ. κοιτώνας, 3.5 τ.μ. λουτρό και 2.5 τ.μ. κουζίνα),ο βασικός συγκρίσιμος τύπος είναι τα καθαρά δυάρια των 41.6 τ.μ.. Σύμφωνα με τον Karel Teige, σε ένα διαμέρισμα συμπιεσμένο στα 45 με 55 τ.μ. –το οποίο αποτελεί «μινιατούρα» ενός μεγάλου διαμερίσματος- αντιστοιχούν : μία μικρή κουζίνα, ένα μεγαλύτερο συγκριτικά καθιστικό, ένα μικρό μπάνιο και από ένα έως τρία «κουβούκλια» με κλίνες227. Οι κουζίνες μπορούν να κυμαίνονται από 4.5 έως 6.46 τ.μ.228 και το καθιστικό για ένα διαμέρισμα ενός με δύο άτομα μπορεί να είναι 9, 16 ή 20 τ.μ. και να εξυπηρετεί όλες τις λειτουργίες229. Ο Βαλσαμάκης επιλέγει να κατανείμει τα μέγιστα δυνατά τετραγωνικά στα σαλόνια (20 τ.μ. ), τα οποία διαθέτουν και ένα μικρό

παρέμειναν στα μεγέθη που όρισε ο Κωνσταντινίδης : τριάρια περίπου 55-60 τ.μ. και μεζονέτες (δύο υπνοδωματίων) περίπου 60 τ.μ. ( Σκιαδαρέσης, Γ.Δ. «ΝΕΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ.» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, (Τεύχος 20), 1960: σελίδα 39-51. ) 225

Κωνσταντινίδης, Άρης. «Εργατικές Κατοικίες.» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, (Τεύχος 2), 1957: σελίδα 48

226

Βλέπε κεφάλαιο 2.2

227

Teige, Karel. The minimum dwelling. Massachusetts: The MIT Press, 2002., σελίδα 242

228

Ibid, σελίδα 220: Τα 6,46 τ.μ. αντιστοιχούν με το εμβαδόν που προκύπτει από το γινόμενο των διαστάσεων 1.9 επί 3.4 μ.. Ο αριθμός αυτός ορίστηκε ως το ελάχιστον εμβαδόν κουζίνας, από την Αυστριακή αρχιτέκτων Margarete Schütte-Lihotzky και ονομάστηκε «Κουζίνα της Φρανκφούρτης». 229

Ibid, σελίδα 267

109

110

Εικόνα 84: Συγκριτικά Διαγράμματα των διαμερισμάτων της Σεμιτέλου 5, Βασ. Σοφίας 129, Κηφισίας 272 και Ο.Ε.Κ. (Σχέδιο των συγγραφέων).

111

Εικόνες 85,86,87,88,89: Το δώμα της Ηροδότου 17 (Φωτ. Αρχείο του Ν. Βαλσαμάκη).

112

προθάλαμο-χολ, και τους κοιτώνες (12 τ.μ.), πράγμα που καταδικάζει τους βοηθητικούς χώρους, οι οποίοι «συμπιέζονται» (λουτρό 5 τ.μ., περίπου 3.5 τ.μ. στην κουζίνα – λόγω ύπαρξης φωταγωγού). Σχολιάζοντας, ο François Loyer, το σχεδιασμό της βασικής κάτοψης των ορόφων του κτηρίου, αναφέρει ότι ο Βαλσαμάκης εδώ εφήρμοσε μία νέα θεωρία του «κατοικείν»230, στον ελλαδικό χώρο. Είναι αλήθεια, ότι η συγκεκριμένη κάτοψη αποτελεί την πρώτη «μοντέρνα» κάτοψη στην Ελλάδα231. Στο κτήριο αυτό, ο Βαλσαμάκης διατηρεί όλα τα στοιχεία που θεωρούνται ως οι «μοντέρνες –ίσως και πολυτελείς (όπως τα τζάκια)- ανέσεις» της εποχής, κάνοντας χρήση παράλληλα της «ελάχιστης κατοικίας»232. Με τον πρωτοπόρο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό που εφαρμόζει, εξισορροπεί τα ελάχιστα μεγέθη, εκμεταλλευόμενος στο έπακρο τα τετραγωνικά του χώρου233. Συμπληρωματικά, ακόμα και ο σχεδιασμός «διακεκριμένων» ζωνών234 στις κατόψεις, που εισήγαγε στην Σεμιτέλου 5 και διατηρείται σε όλα τα μεταγενέστερα έργα του, συμπεριλαμβανομένου και του αναλυθέντος, προδίδουν ότι ο Βαλσαμάκης υπήρξε γνώστης των θεωριών που αναπτύχθηκαν στα C.I.A.M. 235 Για να κάνει ο Βαλσαμάκης αυτή την τόσο επιτυχή εισαγωγή αρχιτεκτονικών καινοτομιών στην πολυκατοικία της Κηφισίας 272, έπρεπε να μεσολαβήσει ένα ακόμα έργο. Η ευέλικτη κάτοψη, τα μεγάλα συρόμενα υαλοστάσια και η συνέχεια εσωτερικού – εξωτερικού χώρου, εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα, μέσα από το δώμα που διαμόρφωσε ο αρχιτέκτονας για την προσωπική του διαμονή, στην πολυκατοικία, στην οδό Ηροδότου 17. Πρόκειται για ένα μοναδικό δωμάτιο-studio, που περιλαμβάνει μπάνιο και μικρό κουζινάκι, όλα ως συνέχεια του ιδίου χώρου. Το δώμα αυτό βρίσκεται στον 7ο όροφο, στην εσοχή-ρετιρέ, της Ηροδότου 17, και ο αρχιτέκτονας θα διαμείνει σε αυτό μέχρι την κατασκευή της κατοικίας του στην Φιλοθέη. Ο χώρος αυτός, χρησιμοποιήθηκε παράλληλα ως γραφείο του για ένα διάστημα236. Ήταν το πρώτο εσωτερικό που διαμόρφωσε

230

Loyer, François. Architecture de la Grèce Contemporaine. Université de Paris: Faculté des Lettres et Sciences Humaines, 1966., σελίδα 921 231

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 292

232

Teige, Karel. The minimum dwelling. Massachusetts: The MIT Press, 2002. σελίδα 216, 218 και 222

233

Η πολυκατοικία αυτή, αποτελεί την πρώτη ιδιωτική πρωτοβουλία δημιουργίας διαμερισμάτων στα πρότυπα-standards της ελάχιστης κατοικίας. 234

Αντωνιάδης, Αντώνης Κ. Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Άνθρωπος + Χώρος, 1979., σελίδα 90

235

Ο Κ. Teige αναφέρει ως κύρια χαρακτηριστικά ενός μοντέρνου σπιτιού, την διάκριση των λειτουργικών ζωνών, την χρήση σωστών διαστάσεων στους χώρους, την ύπαρξη χολ και την χρήση στο σχεδιασμό των νέων τεχνολογιών στο μπάνιο και την κουζίνα (Teige, Karel. The minimum dwelling. Massachusetts: The MIT Press, 2002. σελίδα 216, 218 και 222 ) 236

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

113

Εικόνες 9.18, 9.19 Παράρτημα

Εικόνα 90: Η θέα από το δώμα (Φωτ. Αρχείο του Ν. Βαλσαμάκη).

114

ο Βαλσαμάκης στην καριέρα του γενικά237, ένα εσωτερικό στο οποίο δεν υπήρχαν καθόλου χωρίσματα. Εδώ, συναντάται για πρώτη φορά, η πέργκολα στην βεράντα, το πρώτο «απλό» –μοντέρνο- τζάκι (δύο ορθογώνια ανοίγματα σε τοίχο) και η ξύλινη επένδυση στην οροφή238. Παράλληλα, ανέπτυξε τις ιδέες για τα μεγάλα παράθυρα – τζαμαρίες, που το άνοιγμα τους είναι όσο το κενό του ταβανιού από το πάτωμα –χωρίς το γνωστό σύστημα των κουφωμάτων στον τοίχο.239 Τα υαλοστάσια αυτά, επέτρεπαν την άπλετη θέα προς την Ακρόπολη και προς την φύτευση που διέθετε το μπαλκόνι. Τα επιλεγμένα έπιπλα αποτελούσαν προϊόντα επανασχεδίασης, πρωτότυπων μοντέλων που είχε ξεχωρίσει ο Βαλσαμάκης στα περιοδικά αρχιτεκτονικής του εξωτερικού240, που αναφέρθηκαν και προηγουμένως. Οι επιλογές του ήταν οι εξής : ένα ντιβάνι, ένα γυάλινο ιαπωνικό τραπέζι, δύο πολυθρόνες Safari, ένα χάρτινο φωτιστικό και τέλος για το δάπεδο βελέντζες. Τις τελευταίες ειδικά, τις χρησιμοποίησε διότι την εποχή εκείνη, δεν υπήρχαν «μοντέρνα» χαλιά, παρά μόνο Περσίας241. Το σημαντικότερο όλων όμως, ήταν η υιοθέτηση της λογικής του ενιαίου πατώματος (πλακίδια) στον εσωτερικό και εξωτερικό χώρο (εξώστη). Αυτή η ισοτιμία, έσω και έξω χώρου, για πρώτη φορά στην Ελλάδα εκφράζει αυτό που αναφέρει ο Π. Μιχελής ως αλληλοδιείσδυση χώρου και μάζας242. Η Ηροδότου θα αποτελέσει για τον Βαλσαμάκη το δοκιμαστικό πεδίο και πρότυπο ιδεών, για την πολυκατοικία επί της Λεωφόρου Κηφισίας 272, αλλά και για τις βίλες του της δεκαετίας του ’60. Άλλο ένα στοιχείο που εντυπωσιάζει στο κτήριο της Κηφισίας, είναι η επιδίωξη του αρχιτέκτονα να δημιουργήσει ισάξια μεταξύ τους διαμερίσματα κατανέμοντας τις παροχές και τις ανέσεις. Για να αντισταθμίσει το μέγεθος και τους εξώστες που διέθεταν τα πάνω, σε σχέση με το περιορισμένο μέγεθος των κάτω διαμερισμάτων του κήπου, ο Βαλσαμάκης δημιουργεί τον τύπο των διώροφων maisonettes, οι οποίες απολαμβάνουν άμεσα τον κήπο. Συνολικά η ιδέα των maisonettes ήταν πρωτότυπη, καθώς για πρώτη φορά εμφανίζεται σε ιδιωτική πρωτοβουλία ο τύπος αυτός. Επανερχόμενοι, όμως, στις κατόψεις των ορόφων που φέρουν όλη την προαναφερθείσα «συσσωρευμένη» μοντερνικότητα, με το πλήθος των καινοτόμων στοιχείων τους, οφείλουμε να επισημάνουμε για ακόμη μία φορά, το ταλέντο του αρχιτέκτονα, να αντλεί από τις επιρροές του και να σχεδιάζει παράλληλα, καθαρά

237

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 105 238

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 292

239

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

240

Ibid

241

Ibid

242

Μιχελής, Παναγιώτης Α. Η αισθητική της αρχιτεκτονικής του μπετόν αρμέ : μια συγκριτική μορφολογία και ρυθμολογία. Αθήνα: Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 1990. , σελίδα 170

115

Εικόνες 91,92: Lake Shore Drive, Mies van der Rohe.

Εικόνες 93,94: Κηφισίας 272, Ν. Βαλσαμάκης (Αρχείο του Ν. Βαλσαμάκη).

116

Εικόνες 95,96,97: Αξονομετρικά των διαμερισμάτων της Πολυκατοικίας της Κηφισίας 272 (Σχέδια των συγγραφέων).

117

Εικόνες 98: Η πολυκατοικία στην Ηρώδου Αττικού, του Ρ. Κουτσούρη.

118

προσωπικά. Μετουσιώνει τις φράσεις «το λιγότερο είναι περισσότερο» και «το σχεδόν τίποτα»243, όπως αυτές εμφανίζονται στα διαμερίσματα της Lake Shore Drive πρωτίστως, και σε αυτά της Weissenhof δευτερευόντως, σε ένα αρχιτεκτονικό έργο που φέρει καθαρά την υπογραφή του. Το προσωπικό του στοιχείο επέρχεται μέσω της συμπερίληψης στο σχεδιασμό, του χρήστη και των αναγκών του, μέσω της ιδιάζουσας ευαισθησίας που επέδειξε στην ικανοποίηση της ανάγκης για «ιδιωτισμό»244. Στα πλαίσια ενός αυθαίρετου παραλληλισμού, φαίνεται πως ο Βαλσαμάκης απεδείχθη «εμπεριεκτικότερος» του Mies, στο βαθμό που καθιστά την αίσθηση πολυτέλειας και δυναμισμού που χαρακτηρίζουν τα έργα του δευτέρου, ορατά και προσιτά στον ίδιο τον χρήστη. Πως αλλιώς μπορεί να εξηγηθεί ο συνδυασμός των ρευστών χώρων της κάτοψης, με τα συρόμενα πανέλα και τις πόρτες, που επιτρέπουν την απομόνωση του κατοίκου του διαμερίσματος σε ένα και μόνο δωμάτιο. Για τον Βαλσαμάκη η απόλαυση της απλότητος επέρχεται μέσω της εξασφάλισης της ευελιξίας. Οποιαδήποτε μορφή όμως, κι αν πάρει η διάταξη του εσωτερικού χώρου, η απόλαυση στρέφεται πάντα προς τα έξω. Ο εξώστης «δηλώνει παρών» μέσω της ευρυχωρίας και της ηλιοπροστασίας του, και προσκαλεί τον χρήστη, να βγει και να απολαύσει το -τότε ακόμα ανέγγιχτο- αττικό τοπίο. Το στοιχείο που επιτρέπει αυτή την άρρηκτη σύνδεση είναι το υαλοστάσιο που συνδέει το σπίτι με τη φύση άμεσα, αφού το αρχιτεκτόνημα μπορεί πια να γίνη σαν ένα κρύσταλλο διαφανές245. Το άνοιγμα συρόμενων υαλοστασίων, σηματοδοτεί το πέρασμα του χρήστη στην «μεσογειακή» loggia246. Οι δύο αυτοί επιμήκεις και κυρίαρχοι εξώστες των ορόφων, επαναφέρουν το θέμα της πολυτελούς όψης του Ρένου Κουτσούρη, όπως αυτή εμφανίστηκε στην πολυκατοικία της Ηρώδου του Αττικού247. Η πολυκατοικία αυτή, που βρίσκεται στο προνομιακότερο σημείο του κέντρου της Αθήνας, με ανεμπόδιστη θέα στον Εθνικό Κήπο, χαρακτηρίζεται από πολυτελή διαμόρφωση όψεων και εσωτερικών χώρων, με κυρίαρχο «στυλ» της έναν τυποποιημένο, κλασικίζοντα μοντερνισμό248. Ενώ, το κτίσμα αυτό διαθέτει μεγάλους εξώστες, στην πραγματικότητα αυτοί δεν είναι ενιαίοι, καθώς ο χωρισμός των διαμερισμάτων και κατά συνέπεια των εξωστών που τους αντιστοιχούν, πραγματοποιείται από ενιαία φέροντα τοιχία που διακόπτουν τις πλάκες των εξωστών, καταστρέφοντας έτσι την αίσθηση της οριζοντιότητας. Αλλά, ο Βαλσαμάκης ξεπέρασε αυτή την απλοϊκή σύνθεση εξασφαλίζοντας την ανεξαρτησία των εξωστών, με την παρουσία των ελαφριών στερεών χωρισμάτων249. Πραγματοποίησε την στήριξη των loggia, με την τεχνική του 243

Blaser, Werner. Mies van der Rohe : Lake Shore Drive Apartments : High-rise Buildings. Basel: Birkhauser Verlag, 1999., σελίδα 67

244

Αντωνιάδης, Αντώνης Κ. Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Άνθρωπος + Χώρος, 1979., σελίδα 90

245

Μιχελής, Παναγιώτης Α. Η αρχιτεκτονική ως τέχνη . Αθήνα: Π.Α.Μιχελής, 1965. , σελίδα 474

246

Loyer, François. Architecture de la Grèce Contemporaine. Université de Paris: Faculté des Lettres et Sciences Humaines, 1966., σελίδα 921 247

Ibid, σελίδα 920

248

Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα : Μέλη της Εταιρείας. Αθήνα: Ποταμός, 2009., σελίδα 194

249

Loyer, François. Architecture de la Grèce Contemporaine. Université de Paris: Faculté des Lettres et Sciences Humaines, 1966. , σελίδα 920

119

προβόλου των πλακών των πατωμάτων και των οροφών, προσδίδοντας στο κτήριο καθαρή οριζόντια γραμμή. Εμφανίζεται για ακόμη μια φορά, η επιμονή του αρχιτέκτονα στην λεπτομέρεια, ο οποίος θέλει κάθε στοιχείο της σύνθεσης του κτηρίου να είναι συνεπές ως προς την ολότητά του. Ο σχολιασμός των εξωστών, μας φέρνει αντιμέτωπους με την ανάλυση του συνόλου των όψεων της πολυκατοικίας. Η σύνθεση της μορφολογίας των όψεων δεν θα ήταν σε καμία περίπτωση ίδια χωρίς την χρήση των claustra ως βασικού συνθετικού στοιχείου. Τα δύο πετάσματα στην δυτική και νότια όψη, δίνουν την εντύπωση ότι είναι αναρτημένα στον αέρα, και ταυτόχρονα το μεν πρώτο λειτουργεί ως φίλτρο μεταξύ των διαμερισμάτων και της Λεωφόρου, ενώ το δεύτερο τα προστατεύει από τον ήλιο250. Πιο αναλυτικά, ο σκιασμός της νότια όψης με τα brises-soleil, σε έναν οριζόντιο ασύμμετρο ρυθμό, προσδίδει στο κτήριο μία αίσθηση πλαστικότητας251, που δεν υπάρχει σε κανένα προηγούμενο έργο του αρχιτέκτονα. Ο οριζόντιος ασύμμετρος αυτός ρυθμός των claustra, συμπληρώνεται από την αξιοσημείωτη συνθετικά λεπτομέρεια, της σύνδεσης της κουπαστής του κιγκλιδώματος με την όψη, ως το οριζόντιο γραμμικό στοιχείο που διατρέχει το επίπεδο και δένει τα στοιχεία που το απαρτίζουν. Η επιμονή του αρχιτέκτονα είναι εμφανής και στο υπόλοιπο κιγκλίδωμα, όπου αλλάζει το υλικό, και χρησιμοποιεί ξύλινες σανίδες που γεφυρώνουν τα κενά που δημιουργούνται. Η «απογείωση» του έργου, όμως, συντελείται από τον χειρισμό της δυτικής όψης της πολυκατοικίας. Ο Βαλσαμάκης, τοποθετώντας την στενή –συνήθως δευτερεύουσα- όψη στην θέση της κύριας, εξαναγκάζει τον εαυτό του σε έναν πολύ μικρότερο «καμβά» για το προσφιλές σχεδιαστικό του θέμα – την πρόσοψη. Το ταλέντο όμως δεν ήταν ποτέ συνυφασμένο με την ποσότητα, καθώς αρκεί μια νύξη για να ξεφαντώσουνε θαύματα πράξεις252. Αυτή η όψη, με τον «μετέωρο» τοίχο είναι ουσιωδώς πρωτοποριακή. Ο τοίχος αυτός, δεν είναι απλά ένα ισχυρό «πλαστικό» στοιχείο, αλλά χαρακτηρίζεται και από μια λειτουργική αξία, αυτή της ηλιοπροστασίας. Τα claustra που έχουν χρησιμοποιηθεί ήδη στην νότια όψη, αλλάζουν συνθετικό επίπεδο. Πλέον, παύουν να είναι μια μεταφορά των διάτρητων τοίχων που έχουν εφαρμοστεί στην Ελλάδα από καιρό253 254.

250

Loyer, François. Architecture de la Grèce Contemporaine. Université de Paris: Faculté des Lettres et Sciences Humaines, 1966. , σελίδα 920 252

Πρόκειται για την φράση του Π. Μιχελή «εκεί που υπάρχει ταλέντο αρκεί μια νύξη για να ξεφαντώσουνε θαύματα πράξεις» : Μουσείο Μπενάκη . Νίκος Βαλσαμάκης : αρχιτέκτων. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2007., σελίδα 9 253

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 292

254

Τέτοιοι διάτρητοι τοίχοι έχουν χρησιμοποιηθεί σε μέρη με πλούσια οικοδομική παράδοση όπως είναι η Σαντορίνη

120

Το πλέγμα που δημιουργούν, προστατεύει τους εξώστες της δυτικής πλευράς, δημιουργώντας μια αίσθηση απαράμιλλης ισχύος, έχοντας ταυτόχρονα πρακτικό και αισθητικό ρόλο255. Ο προεξέχων τοίχος μοιάζει να έχει αποκοπεί από το κτήριο και να αποτελεί εναιώρημα256. Τα σχεδιασμένα brises-soleil, της δυτικής και νότιας όψης της πολυκατοικίας, ανασύρουν στο μυαλό του παρατηρητή εικόνες από την βραζιλιάνικη μοντέρνα αρχιτεκτονική. Η χρήση τους, πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά στον προπολεμικό μοντερνισμό της χώρας αυτής. Αρχιτέκτονες όπως, ο Lucio Costa και ο Oscar Niemeyer, τα συμπεριέλαβαν στον σχεδιασμό τους. Πέραν, του ρόλου τους ως ισχυρό πλαστικό στοιχείο της σύνθεσης, τα claustra, ήταν και μία πρωτότυπη και δημιουργική λύση προστασίας από τον ήλιο, τον άνεμο και την βροχή257, ιδιαίτερα για τις μεγάλες γυάλινες επιφάνειες, στο ευαίσθητο τροπικό κλίμα της Νοτίου Αμερικής. Η επινόηση τους, αποτελεί την μεγαλύτερη συνεισφορά του μοντέρνου κινήματος της Βραζιλίας στον διεθνή μοντερνισμό258. Η χρήση τους εξαπλώθηκε σύντομα και σε άλλες χώρες με έντονη ηλιακή δραστηριότητα. Έτσι, εκτός του μελετηθέντος έργου, συναντώνται αντίστοιχα παραδείγματα σε μέρη όπως η Λισαβώνα, η Γουινέα, η Αβάνα και το Τελ Αβίβ259. Στην παραπάνω διάδοση, βοήθησε σίγουρα και η δημοσίευση των παραδειγμάτων αυτών, σε διάφορα τεύχη του γαλλικού περιοδικού «L’ Architecture d’Aujourd’hui», με αρχή ένα άρθρο το 1945 αφιερωμένο στα brises-soleil. Ακολούθησαν, τα εξώφυλλα του Σεπτεμβρίου του 1947 και του Αυγούστου του 1952, που απεικόνιζαν και πάλι τα claustra, και ήταν τεύχη εξ ολοκλήρου αφιερωμένα στον βραζιλιάνικο μοντερνισμό260. Επίσης, ο διάσημος Έλληνας μοντερνιστής αρχιτέκτονας Στάμος Παπαδάκης, αναφέρεται σ’ αυτή την βραζιλιάνικη επινόηση με εγκωμιαστικά σχόλια, στην πρώτη μονογραφία του Oscar Niemeyer, που κυκλοφόρησε το 1950261. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, ο Βαλσαμάκης να γνώριζε την ύπαρξή τους μέσω των παραπάνω δημοσιεύσεων και να θέλησε και ο ίδιος να τα συμπεριλάβει στις δικές του επιλύσεις.

255

Loyer, François. Architecture de la Grèce Contemporaine. Université de Paris: Faculté des Lettres et Sciences Humaines, 1966. , σελίδα 920 256

Κωνσταντόπουλος, Ηλίας , Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. , σελίδα 16 257

Philippou, Styliane. Oscar Niemeyer : Curves of Irreverence. New Haven and London: Yale University Press, 2008. , σελίδα 72

258

Ibid, σελίδα 72

259

Ibid, σελίδα 73

260

Ibid, σελίδα 73

261

Ibid, σελίδα 73

121

122

Εικόνες 99: Τα brises-soleil στην Ελλάδα (Φωτογραφία των συγγραφέων).

123 Εικόνες 100: Τα brises-soleil στην Βραζιλία.

Εικόνες 101: Ο αρχιτέκτονας και οι μάστορες στην κατασκευή της πολυκατοικίας (Φωτ. Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

124

Η αρχική επιθυμία του αρχιτέκτονα να κατασκευαστεί σε ολόκληρη την δυτική όψη ένα αδιάκοπο πλέγμα από καφασωτά, φανερώνει την σθεναρή θέληση του να πειραματιστεί με τα τελευταία ως βασικό στοιχείο του σχεδιασμού του. Παρόλο που η επέμβαση του ιδιοκτήτη, είχε ισχυρό αντίκτυπο, καθώς τα ανοίγματα αλλοιώνουν την αισθητική ισχύ που θα διέθετε ο «μετέωρος» τοίχος, από ένα συνεχόμενο πλέγμα από claustra, ο αρχιτέκτονας έδωσε και σε αυτή την περίπτωση λύση. Εφαρμόζοντας σωστές αναλογίες και επαναλαμβάνοντας τις ποιοτικές λύσεις της νοτίου όψης, ισοστάθμησε την χαμένη ολότητα με την επιμέλεια. Η σύλληψη της ιδέας της κατασκευής καφασωτών, προσδίδοντας λειτουργική σημασία σε ένα μέχρι τότε διακοσμητικό στοιχείο, είναι αξιοσημείωτη. Εάν αναλογιστεί κανείς την ευρεία χρήση τους ως επαναλαμβανόμενο στοιχείο, σε μία Ελλάδα που δεν διέθετε προκατασκευή, διαπιστώνει την ξεκάθαρη επιθυμία του Βαλσαμάκη για την πρόοδο του ελληνικού οικοδομικού κλάδου. Ο αρχιτέκτονας μεταφέρει με δική του πρωτοβουλία, την επιταγή του εκσυγχρονισμού της απελπιστικά οπισθοδρομικής οικοδομικής της Ελλάδας, ταυτόχρονα προσφέροντας μια νέα σχέση κατασκευής με την μορφή262. Την έλλειψη ισχυρής οικοδομικής βιομηχανίας, αντιστάθμιζαν όμως σύμφωνα με τον ίδιο τον αρχιτέκτονα, τα εξαιρετικά συνεργεία της εποχής263. Οι τεχνίτες και οι μαραγκοί διέθεταν τότε απαράμιλλη τεχνική και ταλέντο, και μπορούσαν να φέρουν εις πέρας τέτοια εγχειρήματα. Το γεγονός ότι τα claustra κατασκευάστηκαν στο εργοτάξιο, υπό την πλήρη επίβλεψη του Βαλσαμάκη, αποδεικνύει ότι ο αρχιτέκτονας ήταν άνθρωπος που πραγματοποιούσε τις αρχές του και δεν παραμελούσε τίποτα. Όσο βαστούσε το χτίσιμο δεν έλειπε ούτε στιγμή από το γιαπί264,αντιλαμβανόμενος την υλοποίηση της αρχιτεκτονικής του ως «ζωντανή πράξη». Παρομοίως, αντιλαμβάνονταν την οικοδομική τέχνη τους οι παλιοί μάστορες. Οι αναφορές στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, δεν εξαντλούνται όμως σε αυτό. Σε πολλά σημεία των πολυκατοικιών του, όπως και στην εν λόγω, ο Βαλσαμάκης εισάγει υπαινικτικά στοιχεία265, των οποίων η καταγωγή αντλείται στην παραδοσιακήνησιώτικη αρχιτεκτονική της Ελλάδος.

262

Φιλιππίδης, Δημήτρης.Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984., σελίδα 292

263

Συνέντευξη με τον κ. Νίκο Βαλσαμάκη, στις 3.11.2014

264

Valéry, Paul. Ευπαλίνος ή ο αρχιτέκτων. Αθήνα: Άγρα, 1935. , σελίδα 26: Ο Valéry περί της διαδικασίας της εργοταξιακής κατασκευής

265

Τέτοια είναι τα εξής : επενδύσεις με πέτρα Καπανδριτίου σε τοίχους, νησιώτικο βότσαλο στα δάπεδα, claustra από την Τήνο και την Σαντορίνη, ξύλινα κάγκελα με τα μεταλλικά στελέχη από τις Σπέτσες.

125

Εικόνες 102: Η θέα από το εσωτερικό των διαμερισμάτων (Φωτ. Αρχείο Ν. Βαλσαμάκη).

Εικόνες 103,104: Το σχολείο του Μητσάκη στην Κωλέττη.

126

Ο Γεώργιος Σαρηγιάννης, σχολιάζοντας το έργο θυμάται πως η πολυκατοικία, τα χρόνια μετά την ανέγερσή της ήταν γνωστή και με το όνομα «Γαρδένια»266. Στο άκουσμα της λέξης «Γαρδένια», ο Σπ. Μερκούρης, επιβεβαίωσε την ανάμνηση αυτή267. Ο ποιητικός αυτός χαρακτηρισμός, αποδόθηκε στο κτήριο λόγω του ολόλευκου, φρεσκοβαμμένου χρώματος του και της καθαρότητας που το χαρακτήριζε, μέσα στο καταπράσινο περιβάλλον του κήπου. Θύμιζε, δηλαδή, το άνθος του λουλουδιού. Η ανεπίσημη αυτή ονομασία είναι πιθανόν ακόμα να είχε σκοπό να περιγράψει, την πρωτόγνωρη -για εκείνη την εποχή- εξοχική ζωή που η πολυκατοικία προσέφερε. Η «Γαρδένια», λοιπόν, όπως φαίνεται, εντυπωσίαζε με την κομψότητά268 της, ξεχωρίζοντας αισθητά στο περιβάλλον στο οποίο βρίσκονταν. Η αλήθεια αυτή, δεν ήταν γνωστή μόνο στους τυχαίους περαστικούς, σε όσους παρακολουθούσαν το έργο του αρχιτέκτονα ή σε όσους ανέγειραν πολυκατοικίες εκείνη την εποχή, αλλά και στους φοιτητές αρχιτεκτονικής. Τα έργα που χρονολογούνται στα τέλη της δεκαετίας του ’50 - αρχές του ’60 (η πολυκατοικία αυτή και οι επαύλεις της Αναβύσσου), είχαν μεγάλο αντίκτυπο στην γαλούχηση της αρχιτεκτονικής ανάπτυξης των τότε μαθητών. Η επιρροή αυτή δεν περιοριζόταν στο επίπεδο της απλής γνώσης ή αναφοράς, καθώς στο Πολυτεχνείο της Αθήνας πολλά κτηριολογικά θέματα ήταν σαν να είχαν βγει από το γραφείο του Βαλσαμάκη269. Πέραν όμως της σημασίας του υλοποιημένου έργου του, στο παραπάνω συντέλεσε η κατανόηση ότι ο Βαλσαμάκης δεν ήταν απλώς ένας επαγγελματίας που μετέφερε επιτυχώς στην Ελλάδα τα ξένα πρότυπα. Ο F. Loyer, ολοκληρώνοντας την περιγραφή του κτίσματος της Κηφισίας υποστηρίζει, πως ο Βαλσαμάκης, σε όλη αυτή την πρώτη περίοδο της καριέρας του, ήταν ο συνεχιστής του πνεύματος του ελληνικού μεσοπολεμικού μοντερνισμού, και ιδιαίτερα όπως αυτός εκφραζόταν στο σχολείο της οδού Κωλέττη του Μητσάκη270. Το σχολείο αυτό, ως ένα από τα τελειότερα δείγματα της πιο ριζοσπαστικής περιόδου της ελληνικής αρχιτεκτονικής, διαθέτει ένα σύνολο από αξιομνημόνευτες χειρονομίες. Πρωτίστως, την λειτουργική επίλυση των κατόψεων. Επιπροσθέτως, την μεταφορά της εισόδου των αιθουσών διδασκαλίας στον αντίποδα του μεσημβρινού προσανατολισμού ώστε να αποφευχθούν οι θύρες στην πλευρά αυτή των αιθουσών.

266

Συνέντευξη με τον κ. Γεώργιο Σαρηγιάννη, στις 11.12.2014

267

Συνέντευξη με τον κ. Σπυρίδωνα Μερκούρη, στις 16.12.2014

268

Αντωνιάδης, Αντώνης Κ. Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Άνθρωπος + Χώρος, 1979., σελίδα 92

269

Ibid, σελίδα 92

270

Loyer, François. Architecture de la Grèce Contemporaine. Université de Paris: Faculté des Lettres et Sciences Humaines, 1966., σελίδα 920

127

Εικόνες 105: Exploded Axonometric της πολυκατοικίας (Σχέδιο των συγγραφέων).

128

Τέλος, την δημιουργία μεγάλων ανοιγμάτων για άπλετο φως, των οποίων η ηλιοπροστασία θα εξασφαλιστεί με την χρήση προτεταμένων οριζοντίων εξωστών271. Συνειδητοποιώντας, κάποιος όλα τα παραπάνω, αυτομάτως θα ανασύρει στο μυαλό του τις εικόνες των πρώτων πολυκατοικιών του Ν. Βαλσαμάκη, και ιδιαίτερα της πολυκατοικίας της Κηφισίας 272. Η σθεναρή αυτή, χρήση των μεσοπολεμικών διδαγμάτων από τον αρχιτέκτονα, αποδεικνύει παράλληλα και τον θαυμασμό του, για την περίοδο αυτή της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Στον αντίποδα όμως, ούτε η εισαγωγή των ξένων στοιχείων δεν αποτελούσε για τον αρχιτέκτονα μία άκριτη και επιπόλαιη διαδικασία. Η επιρροή του από τον γαλλικό πουρισμό και τον ιταλικό ρασιοναλισμό, δεν του επέτρεψαν μόνο να λύσει το πρόβλημα της σύνδεσης της ελληνικής αστικής αρχιτεκτονικής με την αρχιτεκτονική της πρωτοπόρου Δύσης272, αλλά τον ωφέλησαν να αναπτύξει μια επιπλέον θεμελιώδη αρχή. Η σχέση των μοντέρνων αυτών ρευμάτων με την ελληνική νησιώτικη αρχιτεκτονική και τον κλασικισμό αντίστοιχα, του έδωσαν τα σχεδιαστικά και θεωρητικά εφόδια, ώστε το έργο του να αποκτήσει την επιζητούμενη κοινωνική υπόσταση. Κατάφερε, δηλαδή, τα κτήρια του να είναι αποτέλεσμα της συνύπαρξης του «παλιού» με το «νέο», παρά μια συνεχής διαμάχη αυτών273. Η πολυκατοικία επί της Κηφισίας 272, αποτελεί και εδώ, πρότυπο εφαρμογής των εννοιών αυτών. Με την ολοκλήρωση της ανάλυσης και ερμηνείας του έργου, αλλά και συνολικότερα της αρχιτεκτονικής του Ν. Βαλσαμάκη, βρισκόμαστε πλέον αντιμέτωποι με την αναγκαιότητα της σύνοψης όλων των συμπερασμάτων που εμφανίστηκαν στο προ ηγηθέν κείμενο. Τα συμπεράσματα έχουν ως πρωταρχικό σκοπό να απαντήσουν σε αυτό που ονομάζεται «ερευνητικό ερώτημα», καθώς αυτό αποτελεί το έναυσμα ολόκληρης της μελέτης.

271

Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη, Μαρμαράς, Εμμανούλ Β. 12 Έλληνες αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2005., σελίδα 240 272

Fessas-Emmanouil, Helen. Public Architecture In Modern Greece. in Greek Ministry of Culture. New public buildings : D.+S. Antonakakis, A. Tombazis, N. Valsamakis. Athens: Greek Ministry of Culture, 1991. (πρόλογος)

129

Εικόνες 106: Το κτήριο στο περιβάλλον του (Σχέδιο των συγγραφέων).

130

6. Επίλογος - Συμπεράσματα Ο επίλογος, ως κομμάτι της έρευνας δίνει την ευκαιρία μίας συνοπτικής κριτικής ανασκόπησης των πεπραγμένων της τελευταίας. Το σύνολο των στοιχείων που συλλέχθηκαν, σε συνδυασμό με την βιβλιογραφική έρευνα που καλύφθηκε, επέτρεψαν την όσο το δυνατό πιο ενδελεχή απάντηση, των ζητουμένων που προκύπτουν από την επιλογή του θέματός. Η ιστορική ανασκόπηση της πορείας της πολυκατοικίας, μαζί με την ανάλυση των –μέχρι τότε- έργων του Νίκου Βαλσαμάκη, ήταν ιδιαίτερα βοηθητικές, αφού όρισαν το γενικότερο «φόντο», με βάση το οποίο θα ήταν επιτρεπτή η κατανόηση του μελετηθέντος έργου. Η πλήρης περιγραφή της πολυκατοικίας, τόσο μέσω του γραπτού κειμένου όσο και μέσω της παράθεσης των σχεδίων και των δικών μας διαγραμμάτων, συντέλεσαν στην σε βάθος αντίληψη των στοιχείων που την απαρτίζουν. Η ανάλυση του προηγούμενου κεφαλαίου, που στοχεύει στην κατανόηση της περιγραφής, λαμβάνει υπ’ όψη της όλα τα παραπάνω, προσθέτει επιπλέον πληροφορίες και καταλήγει σε ορισμένα σημαντικά συμπεράσματα, τα οποία μπορούν εδώ να συνοψιστούν. Η παρούσα μελέτη, δεν αφήνει περιθώρια που να καθιστούν αμφισβητήσιμη, την ιδιαιτερότητα και την κομβικότητα, του έργου της Λεωφόρου Κηφισίας. Η ποιοτική του αρχιτεκτονική επίλυση, φέρει τόση συσσωρευμένη μοντερνικότητα, που μπορεί να συγκριθεί με αυτή που έφεραν τα κτήρια του 1930-1936. Η τελευταία, δεν εμφανιζόταν σε τόσο μεγάλο βαθμό, ούτε στα σύγχρονα έργα της εποχής εκείνης, αλλά ούτε και στα προγενέστερα έργα του αρχιτέκτονα. Από τα παραπάνω, εξάγουμε το συμπέρασμα ότι το έργο δεν ήταν μόνον, η πρώτη προαστιακή πολυκατοικία-, δέκα χρόνια274 τουλάχιστον πριν την εξάπλωση του κτηριακού τύπου αυτού στα αττικά προάστια-, αλλά και ένα ασύγκριτα πρωτοποριακό και σύγχρονο για την εποχή του κτίσμα. Αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, το γεγονός ότι οι αναφορές σε αυτό, στις εγκυκλοπαίδειες της ελληνικής αρχιτεκτονικής, περιορίζονται μόνο στο να τονίσουν την προδρομικότητά του, παρά στο να αναλύσουν την αρχιτεκτονική του ποιότητα, αρκούμενη μόνο σε μία απλή αναφορά αυτής. Εκτός από έκπληξη, προκαλεί και θλίψη, η σημερινή κατάσταση του κτίσματος, το οποίο βρίσκεται μεταξύ φθοράς και εγκατάλειψης. Τα παραπάνω συναισθήματα υπερτονίζονται, εάν αναλογιστεί κανείς ότι όλα τα έργα του αρχιτέκτονα της εποχής εκείνης, μεταξύ των οποίων και αυτά με μικρότερο «αρχιτεκτονικό βεληνεκές» από την πολυκατοικία της Κηφισίας, διατηρούνται μέχρι και σήμερα σε άριστη κατάσταση. Σε καμία περίπτωση, η σημερινή του εικόνα δεν δικαιολογείται από το αφιλόξενο του αστικού, πλέον, περιβάλλοντος του κτίσματος –ειδικά όπως αυτό εξελίχθηκε τα τελευταία χρόνια-, το οποίο φέρει και την κύρια ευθύνη για την εγκατάλειψη του κτηρίου από τους ενοίκους του.

274

Το μόνο έργο που μπορεί να θεωρηθεί, με κάποια επιφύλαξη, ως η επόμενη προαστιακή πολυκατοικία και η μελέτη του εντοπίζεται στο ενδιάμεσο αυτών των 10 χρόνων, είναι η πολυκατοικία διακοπών, έργο των Νίκου Καλογερά, Πάνου Κουλέρμου και Σπύρου Αμούργη, στην Βουλιαγμένη το 1965-1967. (Rodi, Alcestis P. , Tzonis, Alexander. Greece: Modern Architectures in History. London: Reaktion Books, 2010. , σελίδα 172)

131

Εικόνα 9.24, Παράρτημα

132

Σε «πείσμα» όλων των παραπάνω, ο ίδιος ο αρχιτέκτονας το κατατάσσει ανάμεσα στα σημαντικότερα του έργα, γεγονός που αποδεικνύεται από την συμπερίληψή του στην προσωπική του μονογραφία. Η Σύγχρονη Εξοχική αυτή πολυκατοικία της Φιλοθέης, δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τα προηγούμενα καινοτόμα κτήρια που σχεδίασε ο Βαλσαμάκης, και μπορεί να σταθεί επάξια –ίσως πολλές φορές και υψηλότερα- με τις πολυκατοικίες της Σεμιτέλου 5 και Βασιλίσσης Σοφίας 129. Άλλωστε, το κτίσμα αυτό, υπήρξε ο δημιουργικός καρπός πλήθους καινοτόμων αρχιτεκτονικών στοιχείων, ο οποίος ερχόμενος σε επαφή με την κοινωνική και οικονομική κατάσταση της Ελλάδας, κατάφερε με την βοήθεια και της τύχης, να καταστεί ένας πραγματικός προπομπός. Αποδεικνύεται, έτσι, ότι το ερώτημα που τέθηκε στην εισαγωγή της μελέτης, δηλαδή του κατά πόσο, ο προδρομικός του χαρακτήρας ως προαστιακής πολυκατοικίας, ξεπερνά την καλλιτεχνική του σημασία, απαντάται αρνητικά. Η πολυκατοικία, είναι εξίσου κομβική, τόσο ως προς το κτηριολογικό της πρόγραμμα, όσο και προς την αρχιτεκτονική της αξία. Μάλιστα, η δεύτερη, με το πλήθος νεωτερισμών που εισάγει –parking, maisonettes, brises-soleil, διαμορφωμένος κήπος-, επιτρέπει την παραπέρα εξέλιξη του πρώτου. Με το συνδυασμό τους, η πολυκατοικία από ένα αξιόλογο και πρωτοπόρο αρχιτεκτόνημα «μετατρέπεται» σε μία «Γαρδένια», δηλαδή στο αρχέτυπο και πρότυπο, ενός ολοκληρωτικά νέου τρόπου ζωής, στον οποίο η αρχιτεκτονική συμμετέχει ενεργά. Αυτή δεν είναι άλλη, από την έως και σήμερα αποκαλούμενη «προαστιακή ζωή», η οποία επανέφερε σε κάποιο βαθμό τις ποιότητες της ζωής της «υπαίθρου» (επαφή με την φύση, κοινόχρηστοι χώροι, αραιότερη πυκνότητα δόμησης), ποιότητες που τόσο ριζικά είχαν αποπεμφθεί από τις αστικές πολυκατοικίες. Η «Γαρδένια» δεν υπήρξε, λοιπόν, μόνο ένα αριστούργημα, το οποίο έλαμψε στην εποχή του και επηρέασε πολλούς και πολλά στο μέλλον. Ήταν και ένα κοινωνικό φαινόμενο, ένα αρχιτεκτονικό έργο που έμελλε να αποτελέσει πρότυπο των κοινωνικών ανέσεων και του οικονομικού «φαίνεσθαι» , της τάξης εκείνης που θα αναδύονταν τα επόμενα χρόνια στον ελλαδικό χώρο. Είναι η πρώτη πολυκατοικία των βορείων προαστίων.

133

134

135

136

7. Βιβλιογραφία

Βιβλία Blaser, Werner. Mies van der Rohe : Lake Shore Drive Apartments : High-rise Buildings. Basel: Birkhauser Verlag, 1999. Cohen, Jean-Louis. LE CORBUSIER. Bonn: TASCHEN, 2004. Frampton, Kenneth. Μοντέρνα αρχιτεκτονική : ιστορία και κριτική . Αθήνα: Θεμέλιο, 1987. Le Corbusier. Για μία αρχιτεκτονική. Επιμέλεια: Τουρνικιώτης, Παναγιώτης. Αθήνα: ΕΚΚΡΕΜΕΣ, 2005. Loyer, François. Architecture de la Grèce Contemporaine. Université de Paris: Faculté des Lettres et Sciences Humaines, 1966. Philippou, Styliane. Oscar Niemeyer: Curves of Irreverence. New Haven and London: Yale University Press, 2008. Rodi, Alcestis P. , Tzonis, Alexander. Greece: Modern Architectures in History. London: Reaktion Books, 2010. Sbriglio, Jacques. LE CORBUSIER: Habiter: de la villa Savoye à l’ Unité d’ habitation de Marseille. Paris: ACTES SUD, 2009. Teige, Karel. The minimum dwelling. Massachusetts: The MIT Press, 2002. Valéry, Paul. Ευπαλίνος ή ο αρχιτέκτων. Αθήνα: Άγρα, 1935. Venturi, Robert. Complexity and Contradiction in Architecture. New York: MOMA, 2002 (2η Έκδοση). Zimmerman, Claire. ΜΙΣ ΒΑΝ ΝΤΕΡ ΡΟΕ : 1886-1969. Germany: TASCHEN, 2008. Watkin, David. Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2005.

Αντωνιάδης, Αντώνης Κ. Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Άνθρωπος + Χώρος, 1979. Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Η αρχιτεκτονική και η κριτική. Νεφέλη: Αθήνα, 2009. Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Νεφέλη, 2003. Γιακουμακάτος, Ανδρέας. Το σχήμα του τόπου : 40 χρόνια αρχιτεκτονικά θέματα. Αθήνα: Libro, 2008.

137

138

Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών. Στα χρόνια του Βενιζέλου… . Χανιά-Αθήνα: Υπουργείο Παιδείας, Δια βίου μάθησης και Θρησκευμάτων, 2010. Ηλιού, Ηλίας. Κριτικά κείμενα για την τέχνη 1925-1937. Αθήνα : Θεμέλιο, 2005. Καρδαμίτση-Αδάμη, Μάρω. Η κηπούπολη της Φιλοθέης και ο αρχιτέκτων Ιωάννης Κρεμέζης. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2009. Κωνσταντινίδης, Άρης. Μελέτες και κατασκευές. Αθήνα: Άγρα, 1981. Κωνσταντόπουλος, Ηλίας (Επιμελητής Έκδοσης), Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. Μαρμαράς, Εμμανουήλ Β. Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας : η αρχή της εντατικής εκμετάλλευσης του αστικού εδάφους. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ιδρυμα ΕΤΒΑ, 1991. Μιχελής, Παναγιώτης Α. Η αισθητική της αρχιτεκτονικής του μπετόν αρμέ : μια συγκριτική μορφολογία και ρυθμολογία. Αθήνα: Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 1990. Μιχελής, Παναγιώτης Α. Η αρχιτεκτονική ως τέχνη . Αθήνα: Π.Α.Μιχελής, 1965. Μουσείο Μπενάκη . Νίκος Βαλσαμάκης : αρχιτέκτων. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2007. Μπίρης, Κώστας. Αι Αθήναι : από του 19ου εις τον 20όν αιώνα. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, 1999. Σαρηγιάννης, Γεώργιος Μ. Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές. Αθήνα: Συμμετρία, 2000. Σακελλαρόπουλος, Χριστόφορος Π. Μοντέρνα αρχιτεκτονική και πολιτική της αστικής ανοικοδόμησης : Αθήνα 1945-1960. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2003. (Συλλογικό Έργο), Αίσωπος, Γ. (Επιμελητής Έκδοσης), Σημαιοφορίδης, Γ. (Επιμελητής Έκδοσης). Τοπία εκμοντερνισμού. Ελληνική Αρχιτεκτονική ’60 και ’90. Αθήνα: METAPOLIS Press, 2002. (Συλλογικό Έργο), Δραγώνας, Π. (Επιμελητής Έκδοσης), Σκιαδά, Α. (Επιμελήτρια Έκδοσης). Made in Athens. Αθήνα: Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, 2012. Τραυλός, Ιωάννης Ν. Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών: από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19ου αιώνος. Αθήνα: Καπόν, 1993. Φατούρος, Δημήτρης. Ίχνος χρόνου : αφηγήσεις για τη νεώτερη ελληνική αρχιτεκτονικη. Αθήνα: Καστανιώτης, 2008. Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα : Μέλη της Εταιρείας. Αθήνα: Ποταμός, 2009.

139

140

Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. Δοκίμια για τη νέα ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Εφαρμοσμένης Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, 2001. Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη, Μαρμαράς, Εμμανούλ Β. 12 Έλληνες αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2005. Φιλιππίδης, Δημήτρης (Επιμελητής Έκδοσης). Ανθολογία κειμένων ελληνικής αρχιτεκτονικής 1925 -2002. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2006. Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001. Φιλιππίδης, Δημήτρης. Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984.

Άρθρα σε περιοδικά Καρούζου-Παπασπυρίδη, Σέμνη. «Ακνίσωτοι οίκοι.» Νέα Εστία, (Τεύχος 202), 1936: σελίδες 463-468. Κωνσταντινίδης, Άρης. «Εργατικές Κατοικίες.» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, (Τεύχος 2), 1957: σελίδες 47-51. Κωνσταντινίδης, Άρης. ««Έτσι το θέλουμε εμείς».» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, (Τεύχος 3), 1957: σελίδες 52-53. Κωνσταντόπουλος, Ηλίας. «Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη (Μονογραφία Ι).» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 26), 1992: σελίδες 60-138. Μερκούρης, Σπυρίδων (Διαφήμιση). «Μία Σύγχρονη Πολυκατοικία στην Φιλοθέη.» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, (Τεύχος 11), 1958: σελίδες 67-69. Δουμάνης, Ορέστης. «Αρχιτεκτονικά Θέματα. Νίκος Βαλσαμάκης» Ζυγός, (Τεύχος 76), 1962: σελίδες 44-64. Πορφύριος, Δημήτρης . Η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα 1950-1975. Θέματα Χώρου+Τεχνών, 1979, σελίδες 14-33 Σαρηγιάννης, Γεώργιος Μ. «Si le bâtiment va bien, tout va bien (αν η οικοδομή πάει καλά, όλα παν καλά.).» greekarchitects.gr, Ιούνιος 2012: (Μέρος Α+Β). Σκιαδαρέσης, Γ.Δ. «ΝΕΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ.» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, (Τεύχος 20), 1960: σελίδες 39-51. Τζάκου, Αναστασία Ε. «Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα μετά τον πόλεμο.» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 12), 1978: σελίδες 131-143. Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. «Η Αθήνα από τον ύστερο 19ο αιώνα έως το 1940.» greekarchitects.gr, Σεπτέμβρης 2014

141

142

Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. «Η Αθήνα στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα.» greekarchitects.gr, Ιανουάριος 2010. Φιλιππίδης, Δημήτρης. «Πολυκατοικία και σύγχρονη ζωή.» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 12), 1978: σελίδες 103-107. Φιλιππίδης, Δημήτρης. «Νίκος Βαλσαμάκης. Δοκίμιο για τον χρόνο με αφορμή μια βράβευση.» Αρχιτεκτονικά Θέματα (Τεύχος 34), 2000: σελίδα 49.

Άρθρα σε βιβλία Fessas-Emmanouil, Helen. Public Architecture In Modern Greece. in Greek Ministry of Culture. New public buildings : D.+S. Antonakakis, A. Tombazis, N. Valsamakis. Athens: Greek Ministry of Culture, 1991. Αντωνακάκης, Δημήτρης, Αντωνακάκη,Σουζάνα . Η μεταπολεμική πολυκατοικία ως γενέτειρα του δημόσιου χώρου-Μια πρώτη προσέγγιση. in Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Δ.Α.Σ., (Συλλογικό Έργο). Η Αθήνα στο 20ο αιώνα : Η Αθήνα όπως δεν φαίνεται 1940-1985. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού, 1985. , σελίδες 129-131. Τζώνης, Α., Lefaivre, L. Κριτική εισαγωγή στη μεταπολεμική αρχιτεκτονική. in Δουμάνης, Ορέστης Β. Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα:1945-1983. Αθήνα: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1984, σελίδες 6-15. Τροβά, Βάσω. Η άλλη όψη του ελληνικού μοντερνισμού. (άρθρο), σελίδα 69 in Τουρνικιώτης, Παναγιώτης. do.co.mo.mo.: Πού είναι το μοντέρνο;. Αθήνα: Futura, 2006.

Ερευνητικές Εργασίες Αλάφη-Ανδρικοπούλου Αλεξάνδρα, Ιωαννίδου Νικολέττα . Η αστική πολυκατοικία την δεκαετία του 1950 στην Αθήνα . Πάτρα : Πανεπιστήμιο Πατρών, 2014. Κλωνιζάκη, Χριστίνα . Εργατική κατοικία στην Ελλάδα, ανάγκη ή αναχρονισμός; . Πάτρα : Πανεπιστήμιο Πατρών, 2008 Μαλκάκης, Ευάγγελος. Η ελληνική πολυκατοικία ως μορφή (συλλογικής) κατοίκησης . Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2011

143

144

Διδακτορικές Διατριβές Καυκούλα, Κυριακή. Η ιδέα της κηπούπολης στην ελληνική πολεοδομία του Μεσοπολέμου. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1990. Κοσμάκη, Πολυξένη. Σχεδιασμένοι οικισμοί στην Αθήνα του Μεσοπολέμου: Πρότυπα, εξέλιξη και επιδρασεις στον μεταβαλλόμενο αστικό χώρο. Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 1991.

Ιστοσελίδες http://www.arch.ntua.gr http://www.buildnet.gr http://www.culture2000.tee.gr http://www.didaktorika.gr/eadd http://www.domesindex.gr http://www.wikipedia.org http://www.greekarchitects.gr http://www.housingprototypes.org http://www.theguardian.com http://architectuul.com http://germanhistorydocs.ghi-dc.org

145

146

8. Πηγές Εικόνων και Σχεδίων

1. Τραυλός, Ιωάννης Ν. Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών: από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19ου αιώνος. Αθήνα: Καπόν, 1993. 2, 3, 10, 103, 104. Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη, Μαρμαράς, Εμμανούλ Β. 12 Έλληνες αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2005. 4. Φιλιππίδης, Δημήτρης. Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 2001. 5. http://www.bdonline.co.uk/mies-van-der-rohe-a-critical-biography/5046035.article 6. http://www.milieux.fi/doc/cle/milieumonde.html 7. http://www.theguardian.com/books/2007/nov/17/architecture.art 8. http://architectuul.com/architecture/house-14-15-of-weissenhof-estate 9. https://sebastiancontramundum.wordpress.com/tag/weissenhof/ 11. http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/sub_image.cfm?image_id=4193 12, 15,16, 17, 18, 19, 20. Φιλιππίδης, Δημήτρης. Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984. 13. https://www.pinterest.com/pin/535224736941141003/ 14. http://www.diaforetiko.gr/5-chronia-mousio-akropolis-10-sillektikes-fotografies-me-tin-akropoli/ 21. http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B142_t.html 22. (Συλλογικό Έργο), Δραγώνας, Π. (Επιμελητής Έκδοσης), Σκιαδά, Α. (Επιμελήτρια Έκδοσης). Made in Athens. Αθήνα: Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, 2012. 23, 27, 29, 30. Μουσείο Μπενάκη . Νίκος Βαλσαμάκης : αρχιτέκτων. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2007. 26, 28, 33, 34, 35, 37, 38, 39. Κωνσταντόπουλος, Ηλίας (Επιμελητής Έκδοσης), Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης, Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. 32. http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B152_t.html 36. http://domesindex.com/buildings/polykatoikia-lewforos-basilisshs-sofias-129/

147

148

41. Καρδαμίτση-Αδάμη, Μάρω. Η κηπούπολη της Φιλοθέης και ο αρχιτέκτων Ιωάννης Κρεμέζης. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2009. 50. Μερκούρης, Σπυρίδων (Διαφήμιση). «Μία Σύγχρονη Πολυκατοικία στην Φιλοθέη.» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, (Τεύχος 11), 1958: σελίδες 67-69. 75. http://arsivbelge.com/yaz.php?sc=1095 91, 92. Blaser, Werner. Mies van der Rohe : Lake Shore Drive Apartments : High-rise Buildings. Basel: Birkhauser Verlag, 1999. 98. Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα : Μέλη της Εταιρείας. Αθήνα: Ποταμός, 2009. 100. Philippou, Styliane. Oscar Niemeyer: Curves of Irreverence. New Haven and London: Yale University Press, 2008.

Οι εικόνες 24, 40, 49, 52, 59, 60, 61, 71, 72, 74, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 101, 102 καθώς και τα σχέδια 51, 53, 54, 55, 56, 58, 75, 76, 77, 91, 92, 93, 94 προέρχονται από το αρχείο του κ. Νίκου Βαλσαμάκη. Οι εικόνες 25, 31, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 97, 99 καθώς και τα σχέδια, τα αξονομετρικά και τα διαγράμματα 57, 59, 60, 68, 69, 70, 73, 84*, 95, 96, 97, 105, 106 έχουν γίνει από τους συγγραφείς στα πλαίσια της παρούσας έρευνας. Τα έγγραφα και τα σχέδια 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48 προέρχονται από το Αρχείο της Πολεοδομίας Αθηνών.

*Στα συγκριτικά διαγράμματα της Εικόνας 84., οι κατόψεις που αφορούν τα διαμερίσματα και τις maisonettes του Ο.Ε.Κ. είναι από το βιβλίο : Κωνσταντινίδης, Άρης. Μελέτες και κατασκευές. Αθήνα: Άγρα, 1981.

149

150

151

152

9. Παράρτημα Συμπληρωματικές εικόνες Εικόνα 9.02 : Η πολυκατοικία Π. Γιάνναρου.

Εικόνα 9.01 : Η πολυκατοικία Π. Γιάνναρου κατά την ανέγερσή της (1917).

153

Εικόνα 9.03 : Η Weissenhofsiedlung στην Stuttgart.

154

Εικόνα 9.04, 9.05, 9.06 : Οι Εργατικές κατοικίες –Νέα Φιλαδέλφεια πάνω, Ηράκλειο Κρήτης κάτω- του Άρη Κωνσταντινίδη στον Ο.Ε.Κ. (1955-1957).

155

Εικόνα 9.07 : Η πρόσοψη της Casa Del Fascio του G. Terragni στο Como (1932-1936).

156

157

Εικόνα 9.08 : Η Casa Rustici του G. Terragni στο Milan (1933-1935).

158

159 Εικόνα 9.09 : Αεροφωτογραφία του οικοπέδου της Πολυκατοικίας (2015).

160

Εικόνα 9.10 : Η διαφήμιση των διαμερισμάτων από τον Σπ. Μερκούρη, στο περιοδικό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ (Τεύχος 11,1958).

161

Εικόνα 9.11, 9.12 : Η Πολυκατοικία από την Λεωφόρο Κηφισίας (Φωτογραφίες των συγγραφέων).

162

Εικόνα 9.13 : Η Βόρεια Όψη στην σημερινή της κατάσταση (Φωτογραφία των συγγραφέων).

163

164

Εικόνα 9.14 : Διάδρομος και σκάλα (Φωτογραφία των συγγραφέων).

Εικόνα 9.15, 9.16, 9.17 : Η στοά και οι κλίμακες εισόδου του Mies van der Rohe.

165

Εικόνα 9.18 : Το εσωτερικό του δώματος της Ηροδότου 17 (Φωτογραφία από το αρχείο του Ν. Βαλσαμάκη).

166

Εικόνα 9.19 : Το δώμα της Ηροδότου 17 (Φωτογραφία από το αρχείο του Ν. Βαλσαμάκη).

167

168

Εικόνα 9.20 : Η Νότια πλευρά της Πολυκατοικίας (Φωτογραφία από το αρχείο του Ν. Βαλσαμάκη).

Εικόνες 9.21, 9.22, 9.23 : Απόψεις της Πολυκατοικίας (Φωτογραφίες από το αρχείο του Ν. Βαλσαμάκη).

169

170

Εικόνες 9.24 : Πολυκατοικία διακοπών στην Βουλιαγμένη των Ν. Καλογερά, Π. Κουλέρμου και Σπ. Αμούργη (1965-1965).

171

172

10. Κατάλογος Δημοσιεύσεων της Πολυκατοικίας επί της Λεωφόρου Κηφισίας 272 Δημοσιεύσεις σε Βιβλία Loyer, François. Architecture de la Grèce Contemporaine. Université de Paris: Faculté des Lettres et Sciences Humaines, 1966. Αντωνιάδης, Αντώνης Κ. Σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Άνθρωπος + Χώρος, 1979. Κωνσταντόπουλος, Ηλίας (Επιμελητής Έκδοσης), Φεσσά-Εμμανουήλ , Ελένη , Φιλιππίδης , Δημήτρης , Πορφύριος , Δημήτρης. Nicos Valsamakis : 1950-83. Λονδίνο: 9H Publications, 1984. Μουσείο Μπενάκη . Νίκος Βαλσαμάκης : αρχιτέκτων. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, 2007. (Συλλογικό Έργο), Αίσωπος, Γ. (Επιμελητής Έκδοσης), Σημαιοφορίδης, Γ. (Επιμελητής Έκδοσης). Τοπία εκμοντερνισμού. Ελληνική Αρχιτεκτονική ’60 και ’90. Αθήνα: METAPOLIS Press, 2002. Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. Δοκίμια για τη νέα ελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Εφαρμοσμένης Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, 2001. Φιλιππίδης, Δημήτρης. Νεοελληνική αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, 1984.

Δημοσιεύσεις σε Περιοδικά Κωνσταντόπουλος, Ηλίας. «Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη (Μονογραφία Ι).» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (Τεύχος 26), 1992: σελίδες 60-138. Μερκούρης, Σπυρίδων (Αγγελία). «Μία Σύγχρονη Πολυκατοικία στην Φιλοθέη.» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, (Τεύχος 11), 1958: σελίδες 67-69. Δουμάνης, Ορέστης. «Αρχιτεκτονικά Θέματα. Νίκος Βαλσαμάκης» Ζυγός, (Τεύχος 76), 1962: σελίδες 44-64. Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη. «Η Αθήνα στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα.» greekarchitects.gr, Ιανουάριος 2010. Πανέτσος, Γεώργιος Α. . «Κατάλογος Έργων» ΔΟΜΕΣ, (Τεύχος 1), 2005: σελίδα 91.

(Σκοπίμως, δεν αναγράφονται οι διαδικτυακές δημοσιεύσεις του έργου, καθώς οι τελευταίες στην πλειονότητά τους αποτελούν αναδημοσιεύσεις των παραπάνω).

173

174

11. Ευρετήριο Κυρίων Ονομάτων

Bourgeois V., σ. 19

Taut B., σ. 19

Costa L., σ. 121

Terragni G., σ. 15,47,55,55σ.

Du Bois M., σ. 99

Valéry P., σ. 39,59,125σ.

Frampton K., σ. 15,25

Venturi R., σ. 45

Gropius W., σ. 9,15,17,19, 97σ. Haesler O., σ. 97σ.

Αμούργης Σ., σ. 131σ.

Teige K., σ. 109, 113σ.

Βαλεντής Θ., σ. 39,51

Le Corbusier, σ. 9,15,17,17σ.,19,21,21σ.,47,99,99σ.,101

Βαλσαμάκης Ν.

Loyer F., σ. 107,113,127 Mendelsohn E., σ. 9 Meyer A., σ. 15

Βαρβαρέσος Κ., σ. 27 Βουρέκας Ε., σ. 28,41,105σ. Γιάνναρος Π., σ. 1,15σ. Δεκαβάλλας Κ., σ. 34

Mies van der Rohe, σ. 15,17,19,21,21σ.,47,56,97,97σ.,99,100,100σ.,105 ,119

Δεσποτόπουλος Ι., σ. 17

Niemeyer O., σ. 121

Δοξιάδης Κ., σ. 25

Oud J., σ. 15,19

Ζενέτος Τ., σ. 34,35

Rietveld G., σ. 15

Ζήβας Δ., σ. 108σ.

Scharoun H., σ. 19

Ζουμπουλίδης Ν., σ. 62

Schinkel K., σ. 105

Ηλιού Η., σ. 11σ.

Schütte-Lihotzky M., σ. 109σ.

Καλογεράς Ν., σ. 131σ.

Stam M., σ. 19, 97σ.

Καραντινός Π., σ. 9,39,100σ.

Speyer J., σ. 21,21σ.

Καρούζου-Παπασπυρίδη Σ., σ. 11σ.

Διαμαντόπουλος Μ., σ. 69

175

158

Καψαμπέλης Γ., σ. 28,41

Παπαγεωργίου Σ., σ. 39

Κιτσίκης Κ., σ. 9,28,33

Παπαδάκης Σ., σ. 121

Κουλέρμος Π., σ. 131σ.

Παπανάνος Β., σ. 64σ.

Κουτσούρης Ρ., σ. 28,119

Παπανάνος Ε., σ. 64σ.

Κυριακίδης Κ., σ. 9

Πικιώνης Δ., σ. 9,15,28,34

Κωνσταντινίδης Κ., σ. 28,35,37,96,108,108σ.,109,109σ.

Πλαστήρας Ν., σ. 27

Λαζαρίδης Μ., σ. 9 Μαρκετίδης Δ., σ. 105,105σ. Μερκούρη Α., σ. 64σ. Μερκούρη Μ., σ. 64

Σαρηγιάννης Γ., σ. 127 Σκιαδαρέσης Γ., σ. 108σ. Σταμάτης Κ., σ. 108σ. Σταματιάδης Π., σ. 43 Φατούρος Δ., σ. 7,57σ.

Μερκούρης Σπ., σ. 64,64σ.,65,69,82,87,91,95,95σ.,96,105,127

Φεσσά-Εμμανουήλ Ε., σ. 28σ.

Μερκούρης Στ., σ. 64

Φιλιππίδης Δ., σ. 8σ.,13,29,100

Μεταξάς Α., σ. 15σ.,28 Μεταξάς Ι., σ. 21,23 Μητσάκης Ν., σ. 9,127 Μιχαηλίδης Π., σ. 51 Μιχελής Π., σ. 41,115,120σ. Μπίρης Κ., σ. 21 Μπόνης Λ., σ. 9 Νικολαΐδης Ν., σ. 9 Νικολούδης Α., σ. 9 Παναγιωτάκος Κ., σ. 9,21σ.

159

160