ο Ανθρώπινος Χώρος : ένας ορισμός ταξινόμησης μεγεθών

ΠΑΝΕΠΙ ΣΤΗΜΙ ΟΠΑΤΡΩΝ___ΤΜΗΜΑΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟΝΩΝΜΗΧΑΝΙ ΚΩΝ___ΕΠΙ ΒΛΕΠΩΝΚΑΘΗΓ ΗΤΗΣΠΑΥ ΛΟΣΛΕΦΑΣ

Ο

ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΧΩΡΟΣ

ΕΝΑΣ ΟΡΙ ΣΜΟΣ Τ ΑΞΙ ΝΟΜΗΣΗΣ ΜΕΓ ΕΘΩΝ

ΛΥΔΙ Α ΤΕΚΑΤΟΓ ΛΟΥ

ΕΙ ΚΟΝΑ

Subj ec t i v eedi t i ons Annel y sdeVet , Kur tVanBel l eghem v i deogr aphy : El et t r aBi s ogno

ht t ps : / / www. s ubj ec t i v eedi t i ons . or g

ΕΝΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΧΩΡΟΥ ΥΠΟ ΜΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΛΙΜΑΚΩΝ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1

Κωνσταντίνος Καλαντζής, Οπτικός πολιτισμός και ανθρωπολογία, στο Υλικός πολιτισμός: η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.180, σελ.177, σελ.179 2

Edward S. Casey, The fate of place, University of California Press, σελ. ix …αυτό ισχύει για τον τόπο: είμαστε βυθισμένοι σε αυτό και δεν μπορούμε να κάνουμε χωρίς αυτό. Το να είσαι - να υπάρχεις με οποιονδήποτε τρόπο - σημαίνει να είσαι κάπου και το να είσαι κάπου σημαίνει ότι είσαι σε κάποιο μέρος. Ο τόπος είναι εξίσου απαραίτητος με τον αέρα που αναπνέουμε, το έδαφος στο οποίο στεκόμαστε, τα σώματα που έχουμε. Είμαστε περιτριγυρισμένοι από μέρη. Περπατάμε σε αυτά. Ζούμε σε μέρη, ερχόμαστε σε επαφή με άλλους σε αυτά, πεθαίνουμε σε αυτά. Τίποτα που κάνουμε δεν είναι χωρίς μέρος.

3

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.297, σελ.246, σελ.205, σελ.289 4

Dermot Moran and Timothy Mooney, The Phenomenology Reader, ROUTLEDGE, London 2002, σελ. 5 … οι ειδικές συνθήκες της ανθρώπινης ενσωμάτωσης σε ένα περιβάλλον, και να γίνει ορατό το φαινόμενο του ίδιου του περιβάλλοντος. …αυτός ο «κανονικός» κόσμος αποτελείται από τις δραστηριότητες των συνειδητών υποκειμένων που κατοικούν σε αυτόν τον κόσμο.

5

Tim Cresswell, Place: a short introduction, Blackwell publishing Ltd, Oxford 2004, σελ.24 Μετατρέποντας τη Γη σε σπίτι δημιουργούμε μέρη σε μυριάδες διαφορετικά επίπεδα. Ο Tuan υποστηρίζει ότι η δημιουργία χώρων σε όλες τις κλίμακες θεωρείται ως η παραγωγή ενός συγκεκριμένου είδους οικειότητας.

«…πώς καταλήγουμε να γνωρίζουμε τα δωμάτια και τους διαδρόμους ενός κτιρίου το οποίο χρησιμοποιούμε. ‘’Τι είδους γνώση είναι αυτή’’;»1 Ο χώρος, ένα αυθαίρετο ‘’πράγμα’’ που δεν ορίζεται ή οργανώνεται από μόνο του αλλά ούτε και αναγνωρίζεται, μιας και περιβάλλει το υποκείμενο που τον ορίζει. «…this much is true for place: we are immersed in it and could not do without it. To be at all – to exist in any way – is to be somewhere, and to be somewhere is to be in some kind of place. Place is as requisite as the air we breathe, the ground on which we stand, the bodies we have. We are surrounded by places. We walk over and through them. We live in places, relate to others in them, die in them. Nothing we do is unplaced.»2 Ο ανθρώπινος χώρος είναι ο ορισμός που δίνει ο άνθρωπος στις διάφορες κλίμακες που φιλοξενούν τη ζωή του αλλά και ο τρόπος που σχετίζεται με αυτόν, η σχέση συναισθηματική, κοινωνική, πνευματική και πρακτική, χρηστική που αναπτύσσει ώστε να τον θεωρήσει μέρος της ζωής του και γενικότερα της ύπαρξής του. «Από διάκριση που διαχωρίζει ένα υποκείμενο από την εξωτερικότητά του μέχρι τις περιτμήσεις που δίνουν τοπικό προσδιορισμό σε αντικείμενα, από την κατοικία (που συγκροτείται με αφετηρία τον τοίχο) μέχρι το ταξίδι (που κατασκευάζεται με βάση την εγκαθίδρυση ενός γεωγραφικού ‘’άλλου’’ ή ενός κοσμολογικού ‘’επέκεινα’’)…»3 Παρουσιάζεται, λοιπόν, ένας κατάλογος αυτών των κλιμάκων υπό μία κατηγοριοποίηση που προκύπτει από παρατηρήσεις καταγεγραμμένες από την εμπειρία, την ανθρώπινη εμπειρία με τον χώρο με ευρωαμερικάνικα και κυρίως ελληνικά πρότυπα. «Είναι άνθρωποι της πρακτικής, που χρησιμοποιούν χώρους αθέατους` η γνώση τους για κείνους είναι τόσο τυφλή, όσο και στην ερωτική συνεύρεση των σωμάτων.»3 Τα μόνα τεκμήρια, επομένως, που μπορούν να τις επιβεβαιώσουν είναι μαρτυρίες ανθρώπων που υμνούν την ζωή και την ταπεινή καθημερινότητα, που καταγράφουν τις αρχές, τα όρια, το ρόλο, τον σκοπό απλά, που «…παρουσιάζουν τους τρόπους του πράττειν υπό μορφή αφηγήσεων.»3 . Τα πράγματα που συμβαίνουν και εξετάζονται με λέξεις (που παραθέτονται αυτούσιες), οι περιγραφόμενες χωρικές σχέσεις με την βοήθεια αφηγήσεων δράσεων οικειοποίησης που η λογοτεχνία επιτυγχάνει αβίαστα, σε συνεργασία με παραδείγματα παραστατικών, εικαστικών τεχνών και αρχιτεκτονικής που η εμπειρία της εικόνας ως ενσώματη (“corpothetis” _Pinney, 2004, σ.194)1 αντί τεκμηριώσεις, προσφέρει ανακαλύψεις ως προς τον υλικό πολιτισμό, μέρος και περιβάλλον ταυτόχρονα του εξανθρωπισμένου χώρου, -«…εικόνα (ή το αντικείμενο) να καταδείξει απρόβλεπτες πτυχές και πεδία εμπειριών που δεν ξέρουμε από άλλες πηγές…»1,είναι το πλαίσιο που υποστηρίζει τη συγκεκριμένη διάταξη (του χώρου ή) των διάφορων χώρων που αναλύονται -έπειτα από αναγνώσεις φαινομενολογίας, συμπεριφορισμού, κοινωνιολογίας, ψυχολογίας και ανθρωπολογίας (βλέπε βιβλιογραφία)- με μόνο παράγοντα τη σύγχρονη, σχεδόν υποσυνείδητη, θέση τους στην ανθρώπινη ζωή. «Θα ήταν δυνατόν να καταρτισθεί μια τυπολογία όλων αυτών των αφηγήσεων, βασισμένη σε ταυτοποιήσεις τόπων και πραγματώσεις χώρων.»3 Οι κλίμακες που παραθέτονται ως αναγνωρίσιμοι χώροι – κατοικημένοι κόσμοι είναι έξη, ξεκινούν από το κλειστό και συγκεκριμένο δωμάτιο και καταλήγουν στον απροσδιόριστο, γνωστό ανθρώπινο κόσμο, με το σπίτι, τη γειτονιά, την πόλη και την χώρα να παρεμβάλλονται με αυτή την εκθετικά αύξουσα σειρά μεγέθους. «…the specific conditions of human embeddedness in an environment, and to make visible the phenomenon of the environment itself. …this 'normal' world is constituted by the activities of the conscious subjects who inhabit that world.»4 Η κάθε κλίμακα αναλύεται υπό άλλες ιδέες, προθέσεις και κατευθύνσεις, όπως η κάθε μία διαφορετικά βιώνεται από τον άνθρωπο και την κλίμακά του. «By transforming the Earth into home we create places at a myriad of different levels. Tuan argues that the making of places at all scales is seen as the production of a certain kind of homeliness.»5

ΕΝΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΧΩΡΟΥ ΥΠΟ ΜΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΛΙΜΑΚΩΝ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

ΤΟ ΔΩΜΑΤΙΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΜΙΑΣ

ΑΛΛΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ

. ...

Ο ΧΩΡΟΣ ΠΟΥ ΑΝΑΓΝΩΡΙΖΕΤΑΙ ΚΑΘΩΣ ΕΞΥΠΗΡΕΤΕΙ

...

Η ΚΤΙΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

...

Η ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ

…

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΤΟ ΣΠΙΤΙ

.

ΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ

…

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΟΤΑΝ ΦΡΟΝΤΙΖΕΙ

...

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΠΟΥ ΦΥΛΑΣΣΕΙ

…

Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑΣ

…

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ

.

Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ

…

Η ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟ

…

ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ

…

ΤΟ ΝΑ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ

…

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΠΟΛΗ

.

ΜΕΝΩ ΣΤΗΝ …

…

ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

…

Η ΑΣΤΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ

…

ΚΛΙΜΑΚΑ ΧΡΟΝΟΥ

…

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Η ΧΩΡΑ

.

ΔΙΑΤΥΠΩΜΕΝΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ

…

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ

…

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΣΗ

…

ΓΕΝΕΤΕΙΡΑ

…

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Ο ΚΟΣΜΟΣ

.

ΟΤΙ ΠΟΥΛΙΕΤΑΙ Ή ΑΓΟΡΑΖΕΤΑΙ

…

Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ

…

ΔΙΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ

…

ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ

…

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΤΟ ΔΩΜΑΤΙΟ

ΤΟ ΣΩΜΑ ΩΣ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΒΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΤΟ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΩΣ Η ΣΗΜΑΣΙΑ, Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΣΗ

Ο ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΜΙΑΣ

ΑΛΛΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ

«Ένα φανταστικό δωμάτιο χτίζεται γύρω από το σώμα μας, που νιώθει καλά κρυμμένο όταν καταφεύγουμε σε μία γωνιά.»1 Το δωμάτιο, με τα όριά του -μετρημένο, συγκεκριμένο, ορισμένο, κλειστό- είναι η επέκταση του σώματος. Ένα σώμα και αυτό, ένα αντικείμενο, μία μονάδα που περικλείει και περιλαμβάνει το άτομο μέσα στο κενό του. Το δωμάτιο είναι ο ορισμός του κενού, το φυλακίζει μέσα του, όπου το σώμα, το μόνο υπάρχον, όχι το άτομο, αλλά το υλικό σώμα είναι αυτό που ζει, συντηρείται στον χώρο ως κάτι διαφορετικό από αυτόν, με τα δικά του όρια. Το κέλυφος του δωματίου, οι τοίχοι, το πάτωμα και το ταβάνι είναι όλα προσιτά ως προς τον άνθρωπο, με το πάτωμα την επιφάνεια κίνησης, τους τοίχους να περιορίζουν και μαζί με το ταβάνι να δημιουργούν συγκρίσιμες αναλογίες. Το σώμα είναι ένα δεύτερο αντικείμενο που υπάρχει μέσα στο πρώτο ικανό για σύγκριση, και μέσω του σώματος μπορεί να αναγνωριστεί η ύπαρξη του υπόλοιπου. «’Our body is both an object among objects and that which sees and touches them.’»2 Το μέγεθος εκείνη τη στιγμή είναι ένα κριτήριο εντελώς υποκειμενικό, ότι υπάρχει εξαρτάται από το άτομο που υπάρχει με αυτό σε ένα δοχείο που περικλείει και τα δύο. Τα δύο ‘’σώματα’’ συνυπάρχουν, όμως το δοχείο και μόνο το δοχείο, με τα όρια, το κενό του και το σώμα που διαφέρει, είναι ο μόνος παράγοντας που ορίζει τα περιεχόμενα. Έτσι, ανεξάρτητο, το δωμάτιο δεν έχει ανάγκη το άτομο για να γίνει αναγνωρίσιμο. Όταν ο χώρος μπορεί να μεταφραστεί σε κάτι νοερά συμβολικό, σε κάτι με νόημα, υπόσταση και όρια αναγνωρισμένα από μία αξία όρασης, αφής και κίνησης, το δωμάτιο υπάρχει. «…χωρική δομή του τόπου: μια επιμήκης εύφορη πεδιάδα ανάμεσα σε ατελείωτες εκτάσεις άγονης γης.»3 Επομένως, αυτός ο πρώτος χώρος, η πρώτη καλύβα, το πρώτο καταφύγιο ξεχωρίζει στο αχανές τοπίο, χώρο δράσης και κίνησης άναρχο και μη συνειδητοποιήσιμο. Το άτομο, το δεύτερο σώμα-αντικείμενο αναγνωρίζει, μετρά, διεκδικεί το ‘’αυτό’’ αντί του ‘’εκεί’’. Είναι η επαφή με τις τρεις διαστάσεις χωρίς την παραβολή του χρόνου. Μέσα σε αυτόν τον ορισμένο χώρο ο άνθρωπος μπορεί να μετρήσει με το μάτι του τις διαστάσεις και τις αποστάσεις και τον βιώνει ενώ περιλαμβάνεται σε αυτόν. Το δωμάτιο είναι ο χώρος που φιλοξενεί τη μοναξιά, ο χώρος που φιλοξενεί το κενό. Είναι το αντικείμενο μέσα στο οποίο υπάρχεις, σχεδόν ένα αντικείμενο που πιάνεται με τα χέρια. Το δωμάτιο είναι η ύπαρξη του σώματος που υπάρχει πιάνοντας χώρο, ανεξάρτητο, προστατεύεται σε αυτό, εκφράζεται, ζει, κοιμάται, ξυπνάει σε αυτό, χωρίς να διαπλουτίζεται από μία ιδέα, απλά ως ο αντιστοιχισμένος χώρος που καταλαμβάνει στον κόσμο. «…το είναι του ανθρώπου σαν το είναι μιας επιφάνειας, της επιφάνειας που χωρίζει την περιοχή του ίδιου από την περιοχή του άλλου.»1. Το σώμα ως κριτήριο και μονάδα μέτρησης μετράει τον χώρο με το μάτι, χωράει σε αυτόν, κινείται και αναγνωρίζει την ύπαρξή του, ορίζοντας έναν περιφραγμένο αυστηρά χώρο ως αυτόνομο. Το δωμάτιο δεν παύει ποτέ να υπάρχει ως ένα, μέχρι την καταστροφή του. Έτσι γίνεται η αναγνώριση μιας άλλης μονάδας, ενός χώρου.

«Το βράδυ στο κρεβάτι μου με φαντάζομαι μόνη μου σ’ ένα κελί … Σ’ αυτόν τον αυστηρά οριοθετημένο κύκλο στον οποίο στεκόμαστε, είμαστε ακόμα ασφαλείς, αλλά τα σύννεφα πλησιάζουν όλο και περισσότερο και το δαχτυλίδι που μας χωρίζει από τον επικείμενο κίνδυνο δεν παύει να στενεύει. …ο κύκλο μας απομονώνει από τη σκοτεινή μάζα, που δεν μας σπρώχνει ούτε κάτω ούτε πάνω, αλλά στέκεται μπροστά μας, αδιαπέραστος τοίχος…»4

«…μόλις έμεινα μόνη, ένιωσα ότι έπρεπε ν’ ανακουφιστώ κλαίγοντας. Με το νυχτικό μου, αφέθηκα να γλιστρήσω καταγής και στην αρχή συγκεντρώθηκα σε μια μεγάλη προσευχή, έπειτα, με το κεφάλι στα χέρια και τα γόνατα μαζεμένα, έκλαψα κουλουριασμένη στο γυμνό πάτωμα. Ένας δυνατός λυγμός με ξανάφερε στην πραγματικότητα του δωματίου μου και συγκράτησα τα δάκρυά μου, γιατί δεν έπρεπε να με ακούσουν δίπλα.»4

«…θα ήθελα να μου είχαν κάνει αυτό το άσυλο μια συνεχή φυλακή, να μ’ είχαν περιορίσει εκεί για όλη μου τη ζωή, κι αφαιρώντας μου κάθε δυνατότητα και κάθε ελπίδα για να βγω, να μου απαγόρευαν κάθε είδος επικοινωνίας με τη στεριά, έτσι που αγνοώντας κάθε τι που συνέβαινε στον κόσμο να ξεχνούσα την ύπαρξή του κ’ οι άλλοι να ξεχνούσαν τη δική μου.»5

«Πάει στο σπίτι του και ξαπλώνει στο κρεβάτι του και αισθάνεται μια γαλήνη σαν να πήρε τον θάνατο κάτω απ’ τη μασχάλη του.»6

1

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.163, σελ.246 2

Juhani Pallasmaa, The eyes of the skin, John Wiley & Sons Ltd, Great Britain 2005, σελ.20 Το σώμα μας είναι ταυτόχρονα ένα αντικείμενο ανάμεσα στα αντικείμενα και αυτό που τα βλέπει και τα αγγίζει.

3

Christian Norberg-Schulz, Genius Loci: Το Πνεύμα του Τόπου: για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, Μίλτος Φραγκόπουλος (μετ.), ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ε.Μ.Π., Αθήνα 2009, σελ.57 4

Anne Frank, Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, Ρένα Χατχούτ (μετ.), Otto H. Frank και Mirjam Pressler (επιμ.), Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2013, σελ.167 , σελ.283 5

Jean Jacques Rousseau, Οι ονειροπολήσεις του μοναχικού οδοιπόρου, Νίκος Σημηριώτης (μετ.), Εκδοτικός οίκος Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος&ΣΙΑ Ο.Ε., Αθήνα 1989, σελ.82 6

August Strindberg, Το κόκκινο δωμάτιο, Πηνελόπη Παπαδοπούλου (μετ.), DeAgostini Hellas 2000, σελ.137

Ο ΧΩΡΟΣ ΠΟΥ ΑΝΑΓΝΩΡΙΖΕΤΑΙ ΚΑΘΩΣ ΕΞΥΠΗΡΕΤΕΙ

«Το σπίτι παίρνει τις φυσικές και ηθικές ενέργειες ενός ανθρώπινου σώματος.»1 Ο ανθρώπινος τρόπος ύπαρξης είναι το σώμα που συλλέγει πληροφορίες δρώντας μέσα τους, αντιδρώντας σε αυτές και βιώνοντάς τες. «Όχι μόνον οι μνήμες μας, αλλά και οι λησμονιές μας έχουν ένα ‘’κατάλυμα’’. Το ασυνείδητό μας έχει ένα ‘’κατάλυμα’’. Η ψυχή μας είναι μία κατοικία. Με το να θυμόμαστε ‘’σπίτια’’ και ‘’κάμαρες’’ μαθαίνουμε να ‘’κατοικούμε’’ μέσα στον εαυτό μας.»1 Συγκρίνοντας σε πρωταρχικό και πρωτόγονο βαθμό, πριν από το πνεύμα και το νου. Αποφασίζοντας στιγμιαία αν θα κατευθυνθεί μπροστά ή πίσω, αν θα αγγίζει ή γευτεί. Το σώμα αποκτά οικοδομήσιμη γεωμετρία και εικόνα που με αυτήν δρα, αντιδρά και αντιλαμβάνεται, διαγνώσκει, γνωρίζει. «…ο χώρος δεν είναι για τον άνθρωπο κάτι το οποίο βρίσκεται απέναντί του. Δεν είναι ούτε εξωτερικό αντικείμενο ούτε εσωτερικό βίωμα. Δεν υπάρχουν οι άνθρωποι και επιπλέον χώρος…»2 Στην περίπτωση που η ύπαρξη μεταφραστεί σε ένα οργανωμένο και νοηματοδοτούμενο, φιλτραρισμένο και ορισμένο χώρο -δράσης, διημέρευσης- το δωμάτιο είναι ο νόμος, η αρχή, το κέλυφος της ύπαρξης αυτής που αρχίζουν και ορίζονται όλα. «Από το φως του και μόνο, το σπίτι είναι ανθρώπινο.»1. Το σώμα είναι εκείνο το πρώτο στρώμα που η υπόστασή του φτάνει μέχρι το δωμάτιο, μέχρι το καταφύγιο, χωρίς να αντιδρά το προστατεύει, το περιβάλει, το περιλαμβάνει και κατασκευάζεται από αυτό άμεσα, για αυτό. «’’It therefore makes sense from the standpoint of a philosophy of literature and poetry to say that we ‘write a room’, ‘read a room’, or ‘read a house’.’’»3 Το απλό, κλειστό δωμάτιο που διαχωρίζεται από το εξωτερικό ώστε να εγκλείσει κάτι στο εσωτερικό είναι αυτό που δομείται από τα χέρια, ως ότι τα χέρια μπορούν, καταλαβαίνουν και χρειάζονται. «Δεν κατοικούμε επειδή έχουμε κτίσει, αλλά κτίζουμε και έχουμε κτίσει, καθόσον κατοικούμε…»2. Ο χώρος -υπαρκτός, κοινωνικός, αναγνωρίσιμος- υπάρχει από τα σώματα και με αυτά, και ως αυτά ο χώρος αναπαράγεται σε εύρος, μορφή, σύνολο και γίνεται ανθρώπινος υπακούοντας και συμβολίζοντας, το καλούπι που διαμορφώνοντάς το καθορίζει το σώμα του κοινωνικού ανθρώπου. «Touch is the sensory mode that integrates our experience of the world with that of ourselves. Even visual perceptions are fused and integrated into the haptic continuum of the self; my body remembers who I am and where I am located in the world. My body is truly the navel of my world, not in the sense of the viewing point of the central perspective, but as the very locus of reference, memory, imagination and integration.»4 Όμως το δωμάτιοκουτί, το χωρικό αυτό αντικείμενο, δεν χρειάζεται σώματα, κοινότητες ή κοινωνίες. Είναι η στέγη του ενός, είναι τα όρια που μέχρι ο ένας φτάνει, τα τείχη που υψώνει για το σώμα του και συνυπάρχει μονάχα με αυτά και συμμαχεί ενάντια του κόσμου. «Η ζωή αρχίζει καλά, αρχίζει κλεισμένη, προστατευμένη, ολόθερμη μέσα στον κόλπο της κατοικίας.»1. Το δωμάτιο, σαν ανθρώπινο όστρακο, αγκαλιάζει το δέρμα και τις αισθήσεις του ή γεμίζει για να εξυπηρετήσει τη ζωή, αλλά και πάλι τα τετραγωνικά του είναι ελάχιστα μιας και η ‘’κατοίκηση’’ φτάνει μέχρι εκεί που φτάνουν τα δύο ανοιγμένα χέρια. Απευθυνόμενο στην κλίμακα του ανθρώπου, το δωμάτιο είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένο σε αυτόν.

«Είπα ότι πάνε μήνες τώρα που κοίταζα αυτά τα τείχη. Τίποτα και κανέναν δε γνώριζα καλύτερα στον κόσμο.»5

«Το κορμί ήταν ένα κλουβί και στο εσωτερικό του, κρυβόταν κάτι που κοίταζε, άκουγε, τρόμαζε, σκεφτόταν κι απορούσε.»6

«Ήταν σα να ήταν κρυμμένη μέσα σ’ ένα κοχύλι και ν’ άκουγε μακριά να χτυπούν στα βράχια, τα κύματα ενός εχθρικού κόσμου.»6

«Μου εμπνέει σιγουριά αυτό το δωμάτιο, το νιώθω σαν ένα είδος μητρικής κοιλιάς, όπου μπορώ να καταφύγω για ν’ αποφύγω τις θύελλες της ζωής.»7

«Αλλά υπήρχαν και φορές που είχαν την ψευδαίσθηση όχι μόνο της ασφάλειας αλλά και της σταθερότητας. Όσο βρίσκονταν σ’ αυτό το δωμάτιο τίποτα δεν θα μπορούσε να τους βλάψει. Ήταν κάτι που το ένιωθαν και οι δύο. Το να φτάσουν εκεί ήταν δύσκολο και επικίνδυνο, αλλά το ίδιο το δωμάτιο ήταν άβατο.»8

1

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.74, σελ.27, σελ.63, σελ.34 2

Martin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, Γιώργος Ξηροπαΐδης (μετ.), Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2008, σελ.59, σελ.33 3

Edward S. Casey, The fate of place, University of California Press, σελ.291 Είναι λοιπόν λογικό από τη σκοπιά μιας φιλοσοφίας της λογοτεχνίας και της ποίησης να πούμε ότι «γράφουμε ένα δωμάτιο», «διαβάζουμε ένα δωμάτιο» ή «διαβάζουμε ένα σπίτι».

4

Juhani Pallasmaa, The eyes of the skin, John Wiley & Sons Ltd, Great Britain 2005, σελ.11 Το άγγιγμα είναι ο αισθητηριακός τρόπος που ενσωματώνει την εμπειρία του κόσμου με αυτήν του εαυτού μας. Ακόμα και οι οπτικές αντιλήψεις συγχωνεύονται και ενσωματώνονται στην απτική συνέχεια του εαυτού. Το σώμα μου θυμάται ποιος είμαι και πού βρίσκομαι στον κόσμο. Το σώμα μου είναι πραγματικά ο ομφαλός του κόσμου μου, όχι με την έννοια του σημείου θέασης της κεντρικής προοπτικής, αλλά ως ο ίδιος ο τόπος αναφοράς, μνήμης, φαντασίας και ολοκλήρωσης.

5

Albert Camus, Ο ξένος, Λίλα Παπαδούλη-Γκινάκα (μετ.), Εκδόσεις γράμματα, Αθήνα 1984, σελ.119 6

Milan Kundera, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Κατερίνα Δασκαλάκη (μετ.), ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1986, σελ.54, σελ.127 7

Alberto Moravia, Ο άνθρωπος που κοιτάζει, Θανάσης Μετσιμενίδης (μετ.), Εκδοτικός οίκος Σ.Ι.ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ & ΣΙΑ Ο.Ε., Αθήνα 1988, σελ.22 8

George Orwell, 1984, Κατερίνα Σχινά (μετ.), Ορέστης Σχινάς (επιμ.), Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Αθήνα 2021, σελ.206

Η ΚΤΙΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

«…ο προστατευμένος άνθρωπος ευαισθητοποιεί τα όρια της προστασίας του.»1 Η κατοίκηση ως δράση, ως συνειδητή και στοχευμένη κατάληψη και διαμόρφωση χώρου ξεκινά με το ιδιωτικό, ξεκινά με την κτίση. Το δωμάτιο, έτσι, ως ο πρώτος χώρος, είναι ένα κτήμα, ξανά, ένα αντικείμενο, η περιουσία, το κεκτημένο, το δημιούργημα, είναι αυτό μέσα στο οποίο ο άνθρωπος όχι απλά προστατεύεται, αλλά ανήκει. Η κτίση του δωματίου, του χώρου αυτού του μετρημένου που του αναλογεί, είναι το σημείο αναφοράς του. «…κάθε απόσυρση της ψυχής έχει, πιστεύουμε, το σχήμα κάποιου καταφυγίου.»1 Και απ’ όλο τον κόσμο, το δωμάτιο σηματοδοτεί την αρχή και το τέλος, τα όρια του σώματός του. Όρια, όχι πλέον μόνο γεωμετρικά αλλά και αισθητικά, φυσικά, κοινωνικά. «…το όριο είναι εκείνο απ’ όπου κάτι αρχίζει να εκδιπλώνει την ουσία του.»2 Ο χώρος αυτός που χαρακτηρίζεται από τον ιδιοκτήτη χαρακτηρίζει τον κάτοικο ως ιδιοκτήτη δεσμεύοντάς τον με τον τίτλο. Ο χώρος αυτός που ζει μαζί με τον άνθρωπο είναι η πρώτη συναισθηματική διαπλοκή του εξαρτημένου ανθρώπου με το αόριστο κενό στο οποίο κινείται. «The ultimate meaning of any building is beyond architecture; it directs our consciousness back to the world and towards our own sense of self and being. Significant architecture makes us experience ourselves as complete embodied and spiritual beings.»3 Η κτίση του χώρου που προστατεύει το σώμα του κατοίκου δημιουργεί την ανάγκη στον άνθρωπο να προφυλάξει και αυτός με τη σειρά του αυτά τα τείχη που τον τυλίγουν. Ο άνθρωπος κτίζει το καταφύγιό του, το δωμάτιο, και το φυλά σαν μέρος του σώματός του, σαν επέκτασή του και το δωμάτιο αυτό φέρει το όνομά του. Το φαινόμενο της κτίσης συνδυάζεται με τον παράγοντα του χρόνου. Ο ιδιοκτήτης που διεκδικεί το δικό του καταφύγιο το διεκδικεί μέσα στον χρόνο καταδεικνύοντάς το ως κτήμα του που εκμεταλλεύεται και χρησιμοποιεί σε διάρκεια. Με τη σχέση του ατόμου και του προσωπικού δικού του χώρου να αναπτύσσεται στον χρόνο, οι τοίχοι απορροφούν τις μνήμες και τις σκέψεις του, καθώς και τις επηρεάζουν αφού δημιουργούνται ανάμεσά τους. «Το ζωισμένο σπίτι δεν είναι ένα κουτί αδρανές. Ο βιωμένος χώρος υπερβαίνει το γεωμετρικό χώρο. Αυτή η μετάθεση του είναι του σπιτιού σε ανθρώπινες αξίες…»1. Με το σώμα να κατακτά το εσωτερικό, η συμπεριφορά του διαμορφώνεται στους κανόνες του εσωτερικού και η κίνησή του στην ομαλότητα του τεχνητού εδάφους του κουτιού του. Το δωμάτιο-καταφύγιο λοιπόν, όχι απλά συνδέεται με το σώμα στον χώρο αλλά διαπλάθει το σώμα στον χρόνο. Ο ιδιοκτήτης επεμβαίνει διαρκώς στον χώρο του δωματίου και με την παρουσία του και τα ίχνη της αναδεικνύεται αυτό καταφύγιο. «Οι τόποι που έχουμε μεγαλώσει είναι τέτοιου είδους ‘’σπίτια μας’’. Γνωρίζουμε ακριβώς τι σημαίνει να περπατάς σ’ εκείνο το συγκεκριμένο πεζοδρόμιο, να βρίσκεσαι ανάμεσα σ’ εκείνους του συγκεκριμένους τοίχους, ή κάτω από το συγκεκριμένο ταβάνι. …Γενικά, γνωρίζουμε με ‘’πραγματικότητες’’ που κουβαλούν την ύπαρξή μας.»4

«Και βιαζόμουν να εκθέσω τις κρυφές ιδεούλες μου, αυτές που είχαν γεννηθεί στη γωνιά μου. …Δεν μπορούσα να κρατώ επιπλωμένο δωμάτιο` το δωμάτιό μου ήταν σαν αχιβάδα, σαν κέλυφος, και μέσα εκεί κρυβόμουν απ’ όλη την ανθρωπότητα. …Καταντροπιασμένος έτρεξα στο δωμάτιό μου. Εκεί, αρπάζοντας και με τα δυο μου χέρια τα μαλλιά μου, στήριξα το κεφάλι μου στον τοίχο κι έμεινα ακίνητος.»5

«Χτες το απόγευμα, έπειτα από μία σειρά θλιβερών νέων από τον έξω κόσμο, ήμουν τόσο τσακισμένη, που ξάπλωσα στο ντιβάνι μου για να κοιμηθώ. Το μόνο που ήθελα ήταν να κοιμηθώ και να μη σκέφτομαι.»6

«Δεν έχει σημασία πόσο μικρά θα είναι αυτά τα δωματιάκια, το σημαντικό είναι ότι ένας άνθρωπος θα πρέπει να είναι μόνος όταν κοιμάται.»7

1

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.32, σελ.163, σελ.75 2

Martin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, Γιώργος Ξηροπαΐδης (μετ.), Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2008, σελ.53 3

Juhani Pallasmaa, The eyes of the skin, John Wiley & Sons Ltd, Great Britain 2005, σελ.11 Η τελική έννοια κάθε κτιρίου είναι πέρα από την αρχιτεκτονική. Κατευθύνει τη συνείδησή μας πίσω στον κόσμο και προς τη δική μας αίσθηση του εαυτού και της ύπαρξής μας. Η σημαντική αρχιτεκτονική μας κάνει να βιώνουμε τον εαυτό μας ως ολοκληρωμένα ενσαρκωμένα και πνευματικά όντα.

4

Christian Norberg-Schulz, Genius Loci: Το Πνεύμα του Τόπου: για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, Μίλτος Φραγκόπουλος (μετ.), ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ε.Μ.Π., Αθήνα 2009, σελ.56 5

Fyodor Dostoevsky, Το υπόγειο, Γιώργος Σημηριώτης (μετ.), Ελπίδα Βουρλιώτη (επιμ.), Εκδόσεις Δ. Κοροντζή, Αθήνα 2005, σελ.118/ 140/144 6

Anne Frank, Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, Ρένα Χατχούτ (μετ.), Otto H. Frank και Mirjam Pressler (επιμ.), Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2013, σελ.244 7

George Orwell, Οι άθλιοι του Παρισιού και του Λονδίνου, Αλέξης Καλοφωλιάς (μετ.), ΑΙΟΛΟΣ, Αθήνα 2020, σελ.300

ΕΙΚΟΝΑ 5 & 6:

Από την ταινία κινουμένων σχεδίων UP του 2009, των Disney και Pixar, σε σκηνοθεσία Pete Doctor, Bob Peterson και σενάριο Pete Doctor, Bob Peterson, Tom McCarthy

ΕΙΚΟΝΑ 5:

https://www.wired.com/2009/05/how-pixars-up-house-could-really-fly/ ΕΙΚΟΝΑ 6:

https://imgur.com/gallery/Jxj7T

Η ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ

«…ο άνθρωπος που ονειρεύεται, ονειρεύεται καταφύγιο, καλύβι, φωλιά, γωνιές όπου θα ‘θελε να ζαρώσει σαν ένα ζώο στην τρύπα του.»1 Η απόσυρση του σώματος σε έναν χώρο δικό του όπου μπορούν οι πόνοι του και η κούρασή του να καταπραϋνθούν, όπου μπορεί να κινηθεί και να εκφραστεί απελευθερωμένο από ηθικές – κοινωνικές αρχές, αυτή η απομόνωση του ανθρώπου από τον κόσμο γίνεται στο δωμάτιο, με το δωμάτιο, και είναι μία απομόνωση αναγκαία, μέρος της πολυτάραχης ζωής του. «…καταφύγια και γωνιές όπου αγαπούσαμε να κουρνιάζουμε; Το κουρνιάζω, ανήκει στη φαινομενολογία του ρήματος κατοικώ. Και κατοικεί με ένταση αυτός που ξέρει να κουρνιάζει. Δεν κρατάμε μέσα μας, για μας μόνο, ένα ολόκληρο απόθεμα από εικόνες και αναμνήσεις που δεν θα μας άρεσε να εμπιστευτούμε στους άλλους;»1 Η απομόνωση, η ελευθερία της περιορισμένης, επιλεκτικής μοναξιάς είναι η στιγμή της σκέψης, του προβληματισμό, της ενδοσκόπησης και ανασκόπησης, η στιγμή που ο άνθρωπος μπορεί να ονειρευτεί, να αναπολήσει, να κατανοήσει, να αναθεωρήσει και να εκτιμήσει. «…μιαν άρρητη γεωμετρία που είτε το θέλουμε είτε όχι ‘’χωροποιεί’’ τη σκέψη.»1. Το κενό, απομονωμένο, χωρίς προσδιορισμένη χρήση δωμάτιο είναι και ένα κενό στον χρόνο και στο χώρο, χωρίς περιβάλλον να τον αποσπά, πέρα αυτού που χωράει μόνο τον γυμνό εαυτό του. «…the house we reenter by means of images or words is itself bodylike: ‘’The house acquires the physical and moral energy of a human body. It braces itself to receive the downpour, it girds its loins.’’ An imagined or remembered room within such a body-house ‘’ ‘clings’ to its inhabitant and becomes the cell of a body with its walls close together. …No more than the members of a human body are disarticulated parts are the rooms of a house wholly separate from each other. Each room has its own character…»2 Ο περιστασιακός εγκλεισμός στο δωμάτιο προστατεύει την σκέψη και την ηρεμία από όποια διατάραξη, από την σύγχυση και τον αποπροσανατολισμό του κόσμου. «…στην ονειροπόληση της ημέρας, οι αναμνήσεις όλης αυτής της στενής, της απλής, της σφιχτής μοναξιάς είναι για μας εμπειρίες του χώρου που μας καθησυχάζουν, ενός χώρου που δεν επιθυμεί να επεκταθεί αλλά που θα ήθελε πάνω απ’ όλα να κατέχεται ακόμα.»1. Το δωμάτιο, επομένως, αυτός ο ορισμένος, αναγνωρίσιμος χώρος, ο πρώτος χώρος που αναπτύσσει σχέση με το άτομο είναι ένα διαχρονικό καταφύγιο για το σώμα, αλλά και ένα σύγχρονο καταφύγιο απόδρασης του νου. «…η υποκειμενική ζωή, στριμωγμένη στον χώρο ενός σημείου -τη χαρά μου, την ευχαρίστησή μου, τις ονειροποήσεις μου- …Πρόκειται για τον χωρόχρονο του έρωτα, της ποίησης, της ευχαρίστησης, της επικοινωνίας…»3

«Τώρα κατάλαβα γιατί είμαι τόσο πολύ πιο ανήσυχη από τον Πέτερ. Εκείνος έχει ένα δικό του δωμάτιο, όπου εργάζεται, ονειροπολεί, σκέπτεσαι και κοιμάται. Εμένα με πετάνε μια εδώ και μια εκεί. Δεν είμαι ποτέ μόνη στο δικό μου μισό του δωματίου, κι ωστόσο το θέλω τόσο πολύ. Κι αυτός είναι επίσης ο λόγος για τον οποίο καταφεύγω στο πατάρι. Εκεί πάνω, κοντά σου, μπορώ να είμαι για μία στιγμή, μια μικρή στιγμή, ο εαυτός μου.»4

«Χωρίς να προσέχω τίποτα, περπατούσα στο δωμάτιο και μιλούσα, μόνος μου θαρρώ. Ήταν σαν να ‘χα ξεφύγει από τον θάνατο κι αισθανόμουν όλο μου το είναι χαρούμενο…»5

«…καθίζοντας πότε στις πιο γελαστές και πιο απομονωμένες γωνιές για να ονειροπολήσω εκεί με την άνεσή μου…»6

1

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.58, σελ.28, σελ.236, σελ.37 2

Edward S. Casey, The fate of place, University of California Press, σελ.291 «…το σπίτι στο οποίο ξαναμπαίνουμε μέσω εικόνων ή λέξεων μοιάζει από μόνο του σαν σώμα: «Το σπίτι αποκτά τη φυσική και ηθική ενέργεια ενός ανθρώπινου σώματος. Στηρίζεται για να δεχτεί τη νεροποντή, ζώνει την οσφύ του.» Ένα φανταστικό ή απομνημονευμένο δωμάτιο μέσα σε ένα τέτοιο σώμα-σπίτι «προσκολλάται» στον κάτοικό του και γίνεται το κύτταρο ενός σώματος με τους τοίχους του κοντά. …Τα μέλη ενός ανθρώπινου σώματος είναι ασύνδετα μέρη και τα δωμάτια ενός σπιτιού εντελώς χωριστά το ένα από το άλλο. Κάθε δωμάτιο έχει τον δικό του χαρακτήρα…»

3

Raoul Vaneigem, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Σεραφείμ Βελέντζας (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΚΜΩΝ, Αθήνα 2002, σελ.277 4

Anne Frank, Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, Ρένα Χατχούτ (μετ.), Otto H. Frank και Mirjam Pressler (επιμ.), Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2013, σελ.249 5

Fyodor Dostoevsky, Το υπόγειο, Γιώργος Σημηριώτης (μετ.), Ελπίδα Βουρλιώτη (επιμ.), Εκδόσεις Δ. Κοροντζή, Αθήνα 2005, σελ.112 6

Jean Jacques Rousseau, Οι ονειροπολήσεις του μοναχικού οδοιπόρου, Νίκος Σημηριώτης (μετ.), Εκδοτικός οίκος Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος&ΣΙΑ Ο.Ε., Αθήνα 1989, σελ.86

ΕΙΚΟΝΑ 7: Έντουαρντ Χόπερ,

Γυναίκα στον ήλιο, 1961

ΕΙΚΟΝΑ 8: Έντουαρντ Χόπερ,

11μ.μ., 1926

ΕΙΚΟΝΑ 7 & 8:

https://www.google.com/search?sa=X&hl=el&sxsrf=ALeKk00xCKiEahReUzoHjwL6BNKCxxiPw:1624978824489&q=%CE%AD%CE%BD%CF%84%CE%BF%CF%85%CE%B1%CF%81%CE%BD%CF%84+%CF%87 %CF%8C%CF%80%CE%B5%CF%81+%CE%AD%CF%81%CE%B3%CE%B1+%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B 7%CF%83&stick=H4sIAAAAAAAAAONgFuLQz9U3yEg2LlGCs7SUspOt9Msyi0sTc-ITi0qQmJnFJVbl-UXZxYtYjctPbf3fMu5_edbz2083whiK5xvP99zvuHc1vONCufWAsU2n9uoAFSy9nz7ub3ntp9v3sHKCACcSAwecwAAAA&ved=2a hUKEwiU5ubsjb3xAhWxgP0HHXZ2C-8QMSgAMBt6BAgVEAE&biw=1152&bih=1080

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΤΟ ΣΠΙΤΙ

ΟΙ ΡΟΛΟΙ ΩΣ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΒΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΟΙ ΧΩΡΟΙ ΩΣ Η ΚΑΤΗΓΟΡΟΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΕ ΕΚΘΕΣΗ, ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ

ΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ

«Ολόκληρο χώνεται και μοιράζεται μέσα μου: ένα δωμάτιο δώ, ένα δωμάτιο ‘κεί. Ένα κομμάτι διαδρόμου που όμως δεν ενώνει αυτά τα δύο δωμάτια αλλά έχει διατηρηθεί αποσπασματικά μέσα μου.»1 Το σπίτι, άμα προσπεράσουμε βιαστικά τα προφανή όριά του και την αναγνωρισμένη ιδιοκτησία του που θα το απλοποιούσαν στο επίπεδο του δωματίου, είναι για τον κάτοικο το σύνολο σημαντικών και σημαινόντων συστατικών, είναι ένα άθροισμα στοιχείων. «Το σπίτι είναι ένα σώμα από εικόνες που δίνουν στον άνθρωπο λόγους ή ψευδαισθήσεις σταθερότητας.»1 Η οργάνωση, ώστε το σώμα να κινείται και να αναζητά στην απόλυτη άνεση του σπιτιού και τα πράγματα, που δίνουν είτε λύσεις είτε δηλώνουν παρουσία, είναι η εξουσία και η δύναμη να κυριαρχεί ο άνθρωπος στον κόσμο. Ο κάθε άνθρωπος φαντάζεται το σπίτι αποτελούμενο από μονάδες που σε κάτι τον εξυπηρετούν. Οι πιο παραδοσιακοί ρόλοι που αυτό πρέπει να φέρει εις πέρας και αυτός να απολαμβάνει αφορούν τις βασικές ανάγκες του δεύτερου, την διατροφή, τον ύπνο και την υγιεινή, τόσο απαραίτητες με μία ουσία τόσο ξεκάθαρη που και οι χώροι που τις φιλοξενούν είναι, συνήθως, κυρίαρχοι αλλά και οι πιο συντηρητικοί. «Αυτό το ονειρεμένο σπίτι μπορεί να μην είναι παρά ένα απλό όνειρο ιδιοκτησίας, συνισταμένη όλων εκείνων των στοιχείων που έχουμε κρίνει σαν βολικά, άνετα, υγιή, γερά, με άλλα λόγια επιθυμητά για τους άλλους.»1 Δευτερεύουσες ανάγκες όπως η διασκέδαση, η ψυχαγωγία, η εργασία, η φιλοξενία, ενώ δυσκολεύονται να διεκδικήσουν επαρκή χώρο στα περιορισμένα και διαρρυθμισμένα όρια μίας οικίας, συχνά στριμώχνονται σε γωνίες, όμως τόσο δημιουργικά, εκφραστικά και γοητευτικά, με μία προσωπική αξία που προσδίδει ο κάθε ένας μέσω της πράξης οικειοποίησής τους. Η έννοια του σπιτιού, λοιπόν, έχει ενταχθεί στην ζωή ως το συνονθύλευμα συμβατικών και αναρχικών χώρων. «Κέντρα ανίας, κέντρα μοναξιάς, κέντρα ονειροπόλησης συγκεντρώνονται για να φτιαχτεί αυτό το σπίτι των ονείρων…»1 Τέλος, το σπίτι, εκτός από τον χώρο διαβίωσης, αναγνωρίζεται και ως η στέγη κοινωνικών σχέσεων και δεσμών. Η οικογένεια, είτε με την παραδοσιακή της εκδοχή μελών με προκαθορισμένες σχέσεις, είτε με όποια άλλη ανατρεπτική συνύπαρξη, ταυτίζεται με την έννοια του σπιτιού και το οργανώνει ως κοινωνικό χώρο, συγκεκριμενοποιεί τις ανάγκες και θέτει αυστηρούς κανόνες. Αυτή, λοιπόν, η συνύπαρξη και η επικοινωνία των κοινών αναγκών, η κοινωνική αυτή συνθήκη συμβίωσης, είναι ο παράγοντας σύνθεσης, και οι ρόλοι που αναθέτουμε στους χώρους είναι ρόλοι με τους οποίους οι άνθρωποι ταυτίζονται. Με αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα αυτό της ‘’νοικοκυράς’’, μοντέλα που ξεκινούν ως προσδοκίες σε ένα οικιακό περιβάλλον διασπείρονται και θεσπίζονται σχεδόν αμετάκλητα ως ανθρώπινες συμπεριφορές σε ένα πρόγραμμα μεγαλύτερης κλίμακας. «Οι μόνες μας αναμνήσεις είναι από τους ρόλους που κρατήσαμε…»2

«Η Σύλβια ήθελε ένα σπίτι, κατά την έκφρασή της ‘’ολοδικό της’’. …ήθελα να ικανοποιήσω της ακατανόητη επιθυμία σου, να έχεις πάνω από το κεφάλι σου μια στέγη που ν’ ανήκει σ’ εσένα και μόνο σ’ εσένα!»3

«Τον συμβούλεψα να βάλει το τραπέζι στο σημείο αυτό μ’ ένα όμορφο τραπεζομάντιλο και να κρεμάσει στον τοίχο το μοναδικό του ράφι, εκεί όπου βρίσκεται τώρα το τραπέζι. Έτσι, θα φτιάξει μία όμορφη φιλόξενη γωνίτσα…»4

«Ο Κ. πήγε και κοίταξε από το κατώφλι τον χαμηλό, χωρίς παράθυρα, χώρο, που ήταν εντελώς πιασμένος από ένα στενό κρεβάτι. Για ν’ ανέβει κανείς σ’ αυτό το κρεβάτι, έπρεπε να πηδήσει πάνω από τη μια του άκρη αμέσως μετά την πόρτα. Στην άλλη άκρη του κρεβατιού ήταν ένα βαθούλωμα στον τοίχο κι εκεί βρισκόταν πολύ προσεχτικά ταχτοποιημένα ένα κερί, μελανοδοχείο και πένα, καθώς και μια δέσμη χαρτιά…»5

«Της ήταν αδιάφορο αν αυτό ήταν ενάντιο στις συνήθειες του σπιτιού. Νόμιζε κανείς ότι της προκαλούσε χαρά να παραβαίνει όλες τις ριζωμένες συνήθειες και τους κανόνες του σπιτιού.»6

«Ο Άντον Αντόνοβιτς κρατούσε στην πλατεία Ουγκλόφ, στο τρίτο πάτωμα, ένα διαμέρισμα από τέσσερα δωμάτια με πολύ χαμηλά και μικρά ταβάνια, κιτρινισμένα και ελεεινά. Ζούσε με τις δυο του κόρες και τη θεία τους…»7

1

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.84 , σελ.44 , σελ.88 , σελ.44 2

Raoul Vaneigem, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Σεραφείμ Βελέντζας (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΚΜΩΝ, Αθήνα 2002, σελ.281 3

Alberto Moravia, Ο άνθρωπος που κοιτάζει, Θανάσης Μετσιμενίδης (μετ.), Εκδοτικός οίκος Σ.Ι.ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ & ΣΙΑ Ο.Ε., Αθήνα 1988, σελ.82/93 4

Anne Frank, Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, Ρένα Χατχούτ (μετ.), Otto H. Frank και Mirjam Pressler (επιμ.), Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2013, σελ.48 5

Franz Kafka, Η δίκη, Αναστασία Τρουλάκη (μετ.), Δημήτρης Κωνσταντάρας (επιμ.), Εμπειρία Εκδοτική, Αθήνα 2016, σελ.157 6

August Strindberg, Το κόκκινο δωμάτιο, Πηνελόπη Παπαδοπούλου (μετ.), DeAgostini Hellas 2000, σελ.43 7

Fyodor Dostoevsky, Το υπόγειο, Γιώργος Σημηριώτης (μετ.), Ελπίδα Βουρλιώτη (επιμ.), Εκδόσεις Δ. Κοροντζή, Αθήνα 2005, σελ.83

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΟΤΑΝ ΦΡΟΝΤΙΖΕΙ

«…με ποιο τρόπο ριζωνόμαστε, μέρα με την ημέρα, σε μία ‘’γωνιά του κόσμου’’. Γιατί το σπίτι είναι η γωνιά μας μέσα στον κόσμο. …το πρώτο μας σύμπαν. … Το είναι βασιλεύει μέσα σ’ ένα είδος επίγειου παραδείσου της ύλης…»1 Όποιος κοιμάται πρέπει και να ξυπνάει και έπειτα όποιος ξυπνάει για να είναι λειτουργικός πρέπει και να τρώει και να αποβάλει όσα κατανάλωσε και αφού οι παραγωγικές του ώρες τελειώσουν θα θέλει να πλυθεί ώστε να ξανακοιμηθεί και αφού ξεκουραστεί να ξαναξυπνήσει. «…ονειροπολήσεις που συνοδεύουν τις οικιακές ασχολίες. …Από τη στιγμή που μια λάμψη συνείδησης φωτίζει τη μηχανική κίνηση… γεννιούνται, κάτω από τη γλυκιά οικιακή συνήθεια, νέες εντυπώσεις. …δημιουργεί ένα καινούργιο αντικείμενο, μεγαλώνει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ενός αντικειμένου, εγγράφει το αντικείμενο στην πολιτική κατάσταση του ανθρώπινου σπιτιού.»1 Σε αυτή τη ρουτίνα εκπαιδεύεται ο σύγχρονος άνθρωπος από μικρός, στιγμές που έρχεται σε επαφή με τον οργανισμό του, τον περιποιείται, του προσφέρει, τον ακούει και τον καταλαβαίνει, τον αγαπά. « ‘’Χωρίς τη συνήθεια η σκέψη μας θα ‘ταν ανίκανη να κάνει για μας κατοικήσιμο ένα σπίτι’’, που πάει να πει να γεμίσει τόσο πολύ ένα χώρο με την προσωπικότητά μας, που να μην του δίνουμε πια σημασία περισσότερη απ’ ότι στον ίδιο μας τον εαυτό.»2 Αυτή η ‘’αιώνια’’ ρουτίνα, η φροντίδα των φυσικών αναγκών είναι η ανάδειξη της κατοίκησης του ανθρώπου του σήμερα, που κινείται γύρω από τους χώρους του μηχανικά σε χρόνους που έχουν εξασκηθεί ξανά και ξανά, μέρα με τη μέρα, άνετος, ίσως και γυμνός, ευάλωτος, χωρίς κάποιον να τον παρατηρεί, μόνος του. «…’time-space routine.’ This describes the habits of a person as they follow a routine path through the day – driving to work, leaving the kids at school, going to lunch, etc. …a feeling of belonging within the rhythm of life in place. …places are performed on a daily basis through people living their everyday life.»3 Οι χώροι αυτοί, χρήσης, που συντελούν στην κατοικία, είναι αυτοί που προσφέρουν τη δύναμη, το πλεονέκτημα και την ελευθερία στον άνθρωπο να φροντίζει τον εαυτό του. «…πέρα από αναμνήσεις, το πατρικό σπίτι έχει εντυπωθεί φυσικά μέσα μας. Είναι μία ομάδα από οργανικές συνήθειες. …θα βλέπομε τις πρώτες, τις πιο ελάχιστες χειρονομίες να ξαναζούνε ξαφνικά, πάντοτε τέλειες. Με δύο λόγια το σπίτι όπου γεννηθήκαμε έχει εγγράψει μέσα μας την ιεραρχία των διάφορων λειτουργιών του κατοικώ. Είμαστε το διάγραμμα των λειτουργιών του κατοικείν σ’ αυτό το συγκεκριμένο σπίτι και όλα τα άλλα σπίτια δεν είναι παρά παραλλαγές πάνω σ’ ένα βασικό θέμα. Η λέξη συνήθεια είναι μια λέξη που έχει υπερβολικά ξεφτίσει από τη χρήση για να μπορέσει να εκφράσει αυτόν τον παράφορο δεσμό που δένει το σώμα μας που δεν λησμονεί με το σπίτι που δε λησμονιέται. …αυτό το βασίλειο των τόσο λεπτομερειακών αναμνήσεων που με τόση ευκολία φυλάνε τα ονόματα των πραγμάτων και των πλασμάτων που έζησαν μέσα στο πατρικό σπίτι…»1 Το μπάνιο, η κουζίνα, η κρεβατοκάμαρα είναι η ελάχιστη κατοίκιση, δεν είσαι κάτοικος σπιτιού αν δεν σου προσφέρονται τα τρία. Το σπίτι λειτουργεί όταν, παρέχοντας ανεξαρτησία και αξιοπρέπεια, καλύπτει την ξεκούραση, τη διατροφή και την υγιεινή.

« ‘’Κι όμως, είν’ όμορφα στο πατρικό σπίτι! Είναι ζεστά εκεί, δεν σου λείπει τίποτα` είναι μια αληθινή φωλιά!’’ »4

«Έχω ανάγκη από ησυχία. Πεντάρα δεν θα ‘δινα για όλο το σύμπαν, φτάνει μόνο να μη μ’ ενοχλούν. Αν μου έλεγαν τι προτιμάς, να χαθεί ο κόσμος ή να μην πάρεις το τσάι σου; Θα απαντούσα: ας χαθεί ο κόσμος, φτάνει μονάχα να μπορώ να έχω πάντα το τσάι μου.»4

«Εντούτοις γρήγορα κατάφερε να αποκαταστήσει και στο διαμέρισμα της Ζυρίχης τον παλιό τρόπο χρησιμοποίησης του χρόνου και το παλιό τελετουργικό.»5

1

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ. 31/34 , σελ.94 , σελ.42 2

Μαρία Κοπανάρη, Οι διατάσεις του χρόνου στο χώρο, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.49 3

Tim Cresswell, Place: a short introduction, Blackwell publishing Ltd, Oxford 2004, σελ.34 ‘’Ρουτίνα χρόνου-χώρου’’. Περιγράφει τις συνήθειες ενός ατόμου καθώς ακολουθεί μια διαδρομή ρουτίνας κατά τη διάρκεια της ημέρας – οδήγηση στη δουλειά, αφήνοντας τα παιδιά στο σχολείο, πηγαίνοντας για μεσημεριανό γεύμα, κ.λπ. … μια αίσθηση ότι ανήκει στον ρυθμό της ζωής στον τόπο. …οι χώροι πραγματοποιούνται σε καθημερινή βάση μέσω ανθρώπων που ζουν την καθημερινότητά τους.

4

Fyodor Dostoevsky, Το υπόγειο, Γιώργος Σημηριώτης (μετ.), Ελπίδα Βουρλιώτη (επιμ.), Εκδόσεις Δ. Κοροντζή, Αθήνα 2005, σελ.120 , σελ.149 5

Milan Kundera, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Κατερίνα Δασκαλάκη (μετ.), ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1986, σελ.97

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΠΟΥ ΦΥΛΑΣΣΕΙ

Υπάρχουν γωνιές στο σπίτι, μικρές ή μεγάλες, όπου φυλάσσονται όσα θεωρούνται σημαντικά. «Αλλά η μετάθεση στο ανθρώπινο γίνεται διαμιάς, από τη στιγμή που δεχόμαστε το σπίτι σαν ένα χώρο παρηγοριάς και οικειότητας, σαν ένα χώρο που οφείλει να υπερασπιστεί και να συγκεντρώσει την ιδιωτική μας ζωή.»1 Αυτές οι γωνιές, εμφανείς ή αφανείς, συνήθως ανταποκρίνονται στην ανάγκη του κατοίκου για ασφάλεια, οικιακά θησαυροφυλάκια όπου περιέχονται σύνδεσμοι του ανθρώπου με τον κόσμο του. «…η συμπαντοποίηση του εξωτερικού χώρου σ’ ένα δωμάτιο πόλης. … Το σπίτι μας βοηθάει να πούμε: θα είμαι πάντα ένας κάτοικος του κόσμου, παρά τον κόσμο.»1 Το αρχείο του κάθε κατοίκου δεν βασίζεται σε συλλογές ή αναμνηστικά, αλλά τεκμηριώνει μια ταυτότητα και ταυτοποίησή του. «Home, more than anywhere else, is seen as a center of meaning and a field of care. David Seamon (Seamon 1979) has also argued that home is an intimate place of rest where a person can withdraw from the hustle of the world outside and have some degree of control over what happens within a limited space. Home is where you can be yourself. … Home may indeed act as a particular kind of safe place where (some) people are relatively free to forge their own identities. For hooks, homeplace is an empowering place.»2 Το ανθρώπινο σπίτι, λοιπόν, χρειάζεται χώρους αρχειοθέτησης, χώρους όπου εναποθέτονται πράγματα που δεν βασίζονται στη χρήση ή σε οποιαδήποτε συναισθηματική ή αισθητική σχέση, απλά υπάρχουν. «Μόνο μέσα από το χώρο και μέσα στο χώρο μπορούμε να βρούμε τα ωραία απολιθώματα της διάρκειας που έχουν στερεοποιηθεί από μακροχρόνιες παραμονές.»1 Βιβλιοθήκες, συρτάρια και ντουλάπια που δεν έχουν ανοιχτεί για καιρό εγκλείνουν αντικείμενα, είδη και έγγραφα από τα οποία το σπίτι πρέπει να απαρτίζεται. Αυτά είναι συνήθως τα εφόδια με τα οποία ο σύγχρονος άνθρωπος πιστεύει πως μπορεί να ανταποκριθεί σε ότι προκύψει, είναι τα ‘’συμβόλαιά του’’ με τον κόσμο. «Τα αντικείμενα που έχουμε έτσι περιποιηθεί… Δεν παίρνουν μόνο τη θέση τους μέσα σε μία τάξη , αλλά γίνονται κοινωνοί αυτής της τάξης.»1 Αυτή την πίστη σε αυτό που εξασφαλίζει και εξακριβώνει το ποιος είσαι απευθύνει ο πολυπράγμων πολίτης στην κατοικία του.

«Το φεγγάρι φώτιζε ήσυχα το σκοτεινό δωμάτιο. Από όσο μπορούσα να δει κανείς, τα πάντα βρίσκονταν πραγματικά στη θέση τους…»3

«Η ζωή στον Παράδεισο δεν έμοιαζε με τη διαδρομή σε ευθεία γραμμή που μας οδηγεί στο άγνωστο, δεν ήταν μια περιπέτεια. Οι μετακινήσεις της ήταν κυκλικές, ανάμεσα σε πράγματα γνωστά. Η μονοτονία της δεν ήταν ανία, αλλά ευτυχία.»4

«Το έπιπλο ήταν φορτωμένο με μικρά πορσελάνινα αντικείμενα, μπουκαλάκια με άρωμα, μία Σύνοψη, ένα σταχτοδοχείο και έμοιαζε σαν να αποτελούσε την Αγία Τράπεζα του σπιτιού, με τα δυο αναμμένα κεριά και τον καθρέφτη του. …Πάνω στο τραπεζάκι του ραψίματος υπήρχε ένα άλμπουμ με φωτογραφίες. Στο πρώτο φύλλο φαινόταν ο βασιλιάς, στο δεύτερο η μαμά κι ο μπαμπάς, φτωχοί επαρχιώτες, στο τέταρτο ένας φοιτητής -ο κατακτητής- , στο πέμπτο το παιδί και στο τελευταίο ο αρραβωνιαστικός, μαθητευόμενος τεχνίτης. Αυτή ήταν η ιστορία της, ίδια με των περισσότερων.»5

«Αυτό που είχε σημασία ήταν ότι το δωμάτιο πάνω από το παλαιοπωλείο υπήρχε. Το να ξέρουν πως ήταν εκεί, απαραβίαστο, ήταν σχεδόν το ίδιο με το να βρίσκονται εκεί. Το δωμάτιο ήταν ένας κόσμος, ένας θύλακας του παρελθόντος όπου μπορούσαν να επιβιώσουν εξαφανισμένα ζωικά είδη.»6

1

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.76 , σελ.55/74 , σελ.36 , σελ.95 2

Tim Cresswell, Place: a short introduction, Blackwell publishing Ltd, Oxford 2004, σελ.24/26 Το σπίτι, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, θεωρείται κέντρο νοήματος και πεδίο φροντίδας. Ο David Seamon (Seamon 1979) έχει επίσης υποστηρίξει ότι το σπίτι είναι ένα οικείο μέρος ανάπαυσης όπου ένα άτομο μπορεί να απομακρυνθεί από τη φασαρία του εξωτερικού κόσμου και να έχει κάποιο βαθμό ελέγχου επί του τι συμβαίνει σε έναν περιορισμένο χώρο. Το σπίτι είναι εκεί που μπορείς να είσαι ο εαυτός σου. … Το σπίτι μπορεί πράγματι να λειτουργεί ως ένα συγκεκριμένο είδος ασφαλούς τόπου όπου (μερικοί) άνθρωποι είναι σχετικά ελεύθεροι να διαμορφώσουν τις δικές τους ταυτότητες. Tο σπίτι είναι ένα μέρος ενδυνάμωσης.

3

Franz Kafka, Η δίκη, Αναστασία Τρουλάκη (μετ.), Δημήτρης Κωνσταντάρας (επιμ.), Εμπειρία Εκδοτική, Αθήνα 2016, σελ.31 4

Milan Kundera, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Κατερίνα Δασκαλάκη (μετ.), ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1986, σελ.363 5

August Strindberg, Το κόκκινο δωμάτιο, Πηνελόπη Παπαδοπούλου (μετ.), DeAgostini Hellas 2000, σελ.112 6

George Orwell, 1984, Κατερίνα Σχινά (μετ.), Ορέστης Σχινάς (επιμ.), Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Αθήνα 2021, σελ.204

ΕΙΚΟΝΑ 13:

A MOTHER

WHAT’S IN MY BAG?

ΕΙΚΟΝΑ 14:

What refugees bring when they run for their lives

A TEENAGER

WHAT’S IN MY BAG?

What refugees bring when they run for their lives

ΕΙΚΟΝΑ 13 & 14: HTTPS://MEDIUM.COM/UPROOTED/WHAT-S-IN-MY-BAG-758D435F6E62

Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑΣ

«Το ‘’άλγος του αρχείου’’ όπως το αποκαλεί ο Jacques Derrida, διαποτίζεται πια έναν παγκόσμιο πολιτισμό που διακατέχεται από την εμμονή της συσσώρευσης αποδείξεων για την ιδιαιτερότητα και τη διαφορά (Derrida, 1996).»1 Η οικειοποίηση του χώρου επέρχεται μέσω της ζωής σε αυτόν, ίχνη που δείχνουν ότι κάποιος τον κυριάρχησε, τον χρησιμοποίησε, τον έζησε ή απλά ότι πέρασε από αυτόν. «Στην πραγματικότητα στόχος μου είναι να εξετάσουμε μερικές πολύ απλές εικόνες, τις εικόνες του ευτυχισμένου χώρου. …αξία που έχουν για τον άνθρωπο οι χώροι που κατέχει… οι αγαπημένοι χώροι. Για λόγους που συχνά είναι πολύ διαφορετικοί και λαμβάνοντας υπ’ όψη τις διαφορές που ενέχουν οι ποιητικές αποχρώσεις, είναι χώροι που έχουν υμνηθεί.»2 Η οικειοποίηση διαφαίνεται στο κατά πόσο κάνεις έναν χώρο δικό σου, μία πρακτική που στην κατοικία, συγκεκριμένα, παρουσιάζει εσένα, τα ενδιαφέροντά σου, την αισθητική σου, τις συνήθειές σου, τον τρόπο ζωής σου, τις αναμνήσεις σου, τις πεποιθήσεις σου, τα κατορθώματά σου. «Θεωρημένη κάτω από τους πιο διαφορετικούς ορίζοντες, η εικόνα του σπιτιού φαίνεται να γίνεται μια τοπογραφία του εσωτερικού είναι μας.2 Όλη η κατοικία είναι ένα μουσείο του εαυτού του κατοίκου, μιας και η κάθε απόφαση μέσα στον χώρο έχει παρθεί από αυτόν για να τον εξυπηρετεί, όλο το περιβάλλον έχει διαμορφωθεί από αυτόν για αυτόν. Ανάμεσα σε όλη αυτή την έκθεση της προσωπικότητας, υπάρχουν γωνιές, σημεία, συνθέσεις που εξόφθαλμα το επιτυγχάνουν ως μόνο τους σκοπό. «…μπορούμε να νιώσουμε πώς δίνεται ένα ανθρώπινο πλάσμα στ’ αντικείμενα… …ένας ονειροπόλος ξαναχτίζει τον κόσμο ξεκινώντας από ένα αντικείμενο…»2 Τα σημεία, αυτά, προβολής του κάθε ανθρώπου υπάρχουν για να διακοσμούν -αναμνηστικά, εικόνες, κειμήλια, συλλογές-, όλα βρίσκουν μία περίοπτη θέση που προκαλεί την ταύτιση του χώρου και του ατόμου. «Το κατοικείν είναι μάλλον ήδη πάντοτε διαμονή πλησίον των πραγμάτων. …οι θνητοί διαμένουν: μέσα στα πράγματα.»3 Είναι το ιδιαίτερο σημείο του σπιτιού, αυτό που κάθε άλλη οικεία με δωμάτια, κρεβάτι, κουζίνα, μπάνιο, δεν έχει. «…μας δίνει τον τρόπο να συνειδητοποιήσουμε το δωμάτιο μας ενώνοντας σε μια δυνατή σύνθεση το κάθε τι που ζει μέσα στην κάμαρα, όλα τα έπιπλα που μας προσφέρουνε τη φιλία τους…»2 Έτσι αποδεικνύεται η μοναδικότητα που αξιώνει μια περιουσία που αφορά άμεσα μόνο έναν και αυτός ο ένας αναπτύσσει αισθήματα τρυφερότητας προς την ύλη, την προσωπική και δική του, «…μία σειρά από εικόνες που θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε σαν σπίτια πραγμάτων…»2, η ιδιωτικότητα λειτουργεί ως άσυλο για την συλλογή ‘’λαφύρων’’ και «η κατοικία γίνεται η ανάγλυφη έκφραση της προσωπικότητας»4 .

«Με τους άδειους τοίχους της η μικρή μας κάμαρα φαινόταν πολύ γυμνή. Χάρη στον Μπαμπά, που είχε φέρει προκαταβολικά ολόκληρη τη συλλογή μου από καρτποστάλ και φωτογραφίες κινηματογραφικών αστέρων, μπόρεσα μ’ ένα πινέλο να πασαλείψω τον τοίχο με κόλλα και να κάνω το δωμάτιο μία πελώρια εικόνα.»5

«Κάθισε στο τραπέζι του. Χαιρόταν που το είχε διαλέξει μόνος του. Για είκοσι χρόνια, είχε ζήσει ανάμεσα σε έπιπλα που δεν είχε διαλέξει.»6

«Στη μέση του δωματίου υπήρχε ένα τραπέζι με λευκό τραπεζομάντηλο’ πάνω του βρίσκονταν ένα ινδικό μπωλ και ένα βαρύ κηροπήγιο με πολλά χέρια.»7

«Δεν ζω πια παρά μέσα σ’ αυτό το δωμάτιο, ανάμεσα στις ψάθινες καρέκλες που είναι λίγο βαθουλωμένες, τη ντουλάπα που ο καθρέφτης της έχει κιτρινίσει, την τουαλέτα και το μπρούντζινο κρεβάτι. Τα υπόλοιπα είναι εγκαταλειμμένα.»8

1

Beverley Butler και Michael Rowlands, Πολιτισμική κληρονομιά, στο Υλικός πολιτισμός: η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Πελαγία Μαρκέτου (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.126 2

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.25, σελ.26, σελ.96-97, σελ.98, σελ.27 3

Martin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, Γιώργος Ξηροπαΐδης (μετ.), Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2008, σελ.41 4

Walter Benjamin, Παρίσι, πρωτεύουσα του 19ου αιώνα (Σύνοψη του 1939), σε µετάφραση του ξενοδοχείου των ξένων από τα γαλλικά, σελ.16 5

Anne Frank, Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, Ρένα Χατχούτ (μετ.), Otto H. Frank και Mirjam Pressler (επιμ.), Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2013, σελ.37 6

Milan Kundera, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Κατερίνα Δασκαλάκη (μετ.), ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1986, σελ.150 7

August Strindberg, Το κόκκινο δωμάτιο, Πηνελόπη Παπαδοπούλου (μετ.), DeAgostini Hellas 2000, σελ.46 8

Albert Camus, Ο ξένος, Λίλα Παπαδούλη-Γκινάκα (μετ.), Εκδόσεις γράμματα, Αθήνα 1984, σελ.31

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ

Η ΚΙΝΗΣΗ ΩΣ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΒΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΩΣ Η ΣΗΜΑΣΙΑ, Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΣΗ

Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ

Μέσα από διαδρομές ξεδιπλώνεται η γειτονιά που σαν χώρος εμφανίζεται ως προσόψεις προβολές και όρια- που μεσολαβούνται από τον κενό χώρο κίνησης. «Κάθε σημείο, τόπος, χώρος της πόλης γίνεται στιγμιαία σύμβολο. Το ανώνυμο καφέ, τα κτήρια, οι δρόμοι, οι πλατείες όπου διαδραματίζεται η ιστορία γίνονται μέσα από την ταινία σύμβολα της εμπειρίας της πόλης.»1 Οι οδοί είναι γνωστοί, μα αυτή η ίδια, συνεχής περιπλάνηση που επιλέγεται δεν αφορά τις οδούς και την κατεύθυνση, έχει ένα προσανατολισμό που ακολουθεί εικόνες. «Από την ιδιόρρυθμη μείξη περιστατικών και όψεων της πόλης η χαρτογραφική λογική κρατά τις αντικειμενικές σχέσεις κτηρίων και δρόμων. Η χαρτογραφική λογική είναι ήδη ένα εργαλείο ελέγχου. ...καθιστά την πόλη ένα αντικειμενικά μετρήσιμο και απεικονίσιμο πεδίο χωρικών σχέσεων. ...Η πόλη συμβαίνει στις διαπλοκές σχέσεων ανάμεσα σε ανθρώπους που την κατοικούν. ...κάποιοι αναγνωρίζουν σ’ αυτά τα έργα μια επανάληψη, μια επιβεβαίωση ενός παρελθόντος που έχει γι’ αυτούς νόημα.»2 Αυτό είναι το ιδιαίτερο γνώρισμα της κίνησης στην έκταση της γειτονιάς, οι ονομασίες και οι τίτλοι των δρόμων είναι μονάχα συμβολικοί, συμβολίζουν μία ιστορία, μία ανάμνηση, ένα πρόσωπο, και πολλές φορές παρακάμπτονται, ξεχνιούνται και αντικαθίστανται εμπειρικά, αυτό που έχει πραγματική σημασία είναι τα σημεία, το σκηνικό που της δίνει χαρακτήρα, και η πορεία κρίνεται από αυτά τα αγαπημένα, επίλεκτα σημεία. «Στον τόπο βασιλεύει ο νόμος του ‘’ίδιου’’: τα στοιχεία είναι τα μεν δίπλα στα δε, και καθένα τοποθετείται σ’ ένα ‘’ίδιο’’, διακριτό μέρος, το οποίο και προσδιορίζει. Ένας τόπος επομένως είναι μια στιγμιαία διαμόρφωση θέσεων. Συνεπάγεται μια ένδειξη σταθερότητας.»3 Η σχέση που αναπτύσσεται με αυτά, υπό τη συνθήκη της καθημερινής συνήθειας, σε έναν χάρτη αναιρεί ότι πραγματικό, υπάρχον, ανάξιο ενδιαφέροντος ‘’υπόλοιπο’’ και αποκαλύπτει ότι γειτονιά δεν είναι μία περιοχή γύρω από την κατοικία, αλλά μία ή περισσότερες γραμμές που ενώνουν κρίσιμες θέσεις. «Οι εκφραστικές κινήσεις ουσιαστικά αρθρώνουν το χώρο. Επιφέρουν διαφοροποιήσεις ανάμεσα σε ‘’εδώ’’ και ‘’εκεί’’, ανάμεσα σε θέσεις που αναγνωρίζουν ως διακριτές. ...ένα δίκτυο που μπορεί να ορίζει τον τόπο μιας κονωνίας.»2

«…είχε και στις δύο πλευρές της σχεδόν εντελώς ομοιόμορφα σπίτια, ψηλά, μαυρισμένα, κατοικημένα από φτωχούς ανθρώπους. Τώρα, Κυριακή πρωί, τα περισσότερα παράθυρα ήταν πιασμένα από άντρες με ανασκουμπωμένα μανίκια, που ακουμπούσαν εκεί καπνίζοντας ή κρατώντας, προσεχτικά και τρυφερά, μικρά παιδιά στα περβάζια. Άλλα παράθυρα ήταν γεμάτα μέχρι ψηλά με κρεβατοσκεπάσματα, που πάνω τους ξεπρόβαλε κάπου κάπου το αναμαλλιασμένο κεφάλι κάποιας γυναίκας. Σε κανονικές αποστάσεις βρίσκονταν στον μακρύ δρόμο μικρά μαγαζάκια με διάφορα τρόφιμα, κάτω από την επιφάνεια του δρόμου, που τα έφτανε κανείς κατεβαίνοντας δυο – τρία σκαλιά. Εκεί μπαινόβγαιναν γυναίκες και στέκονταν στα σκαλοπάτια για να φλυαρήσουν.»4

«Αυτός ο περίπατος ήταν από μόνος του εντελώς αδιάφορος, αλλά εγώ θυμούμενος πως είχα κάνει πολλές φορές μηχανικά αυτή τη στροφή, αναζήτησα μέσα μου την αιτία, και δεν μπόρεσα να μη γελάσω όταν κατάφερα να την ανακαλύψω. Σε μια γωνιά της λεωφόρου, στην έξοδο του φραγμού του Ανφέρ, πάει και κάθεται κάθε μέρα το καλοκαίρι μια γυναίκα που πουλάει φρούτα, φασκόμηλο και χωμάκια.»5

«Η συνοικία αυτή, με τη βρόμα και την παράξενη ζωή των κατοίκων της, ήταν, κατά πρώτο λόγο, μια σπουδή στη φτώχεια και, κατά δεύτερο, το σκηνικό των εμπειριών μου.»6

1

Κατερίνα Πολυχρονιάδη, Μνήμη της καθημερινής εμπειρίας της πόλης, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.115 2

Σταύρος Σταυρίδης, Η σχέση χώρου και χρόνου στη συλλογική μνήμη, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.24, , σελ.25 3

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.286 4

Franz Kafka, Η δίκη, Αναστασία Τρουλάκη (μετ.), Δημήτρης Κωνσταντάρας (επιμ.), Εμπειρία Εκδοτική, Αθήνα 2016, σελ.41 5

Jean Jacques Rousseau, Οι ονειροπολήσεις του μοναχικού οδοιπόρου, Νίκος Σημηριώτης (μετ.), Εκδοτικός οίκος Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος&ΣΙΑ Ο.Ε., Αθήνα 1989, σελ.93 6

George Orwell, Οι άθλιοι του Παρισιού και του Λονδίνου, Αλέξης Καλοφωλιάς (μετ.), ΑΙΟΛΟΣ, Αθήνα 2020, σελ.23

Η ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟ

Η γειτονιά είναι η ακτίνα που διασχίζουμε πεζοί, μία επέκταση του κλειστού, ιδιόκτητου σπιτιού που όλα είναι γνωστά, σε εξυπηρετεί και είναι ένας χώρος ξεκάθαρα προσωπικό δημιούργημα του κατοίκου. «...ο δρόμος που ορίζεται γεωμετρικά από την πολεοδομία μεταβάλλεται σε χώρο από τους περιπατητές.»1 Ως προέκταση της ίδιας της κατοικίας, το άτομο επιλέγει τα περάσματα της καθημερινότητας περιορίζοντας τη γειτονιά του, υπό μία αφαίρεση που διαγράφει έναν χώρο μοναδικό, απευθυνόμενο εξαιρετικά σε αυτόν και υπό μία απελευθέρωση και αυθορμητισμό -πιο βαθιά από αυτόν που διεγείρει η κατοικία επιβαρυμένη από το βάρος της ιδιοκτησίας και του καταφυγίου-. «Είναι φορές που το σπίτι μεγαλώνει, απλώνεται.»2 Η γειτονιά καλείται να καλύψει μικρές ανάγκες με την αμεσότητα και την οικειότητα που προσφέρουν οι σύντομες αποστάσεις και οι καθημερινά γνώριμοι συντελεστές της, γνωστά πρόσωπα με γνωστές ιστορίες και σχέσεις, στοιχεία όμοια με ένα αποδομημένο σπίτι, όπου η κουζίνα θα μπορούσε να είναι το γειτονικό παντοπωλείο, η τραπεζαρία το καφέ στη γωνία και ο καναπές να αντικαθίσταται με το παγκάκι στην πλατεία, «...εκείνα τα κτίσματα που δεν είναι κατοικίες εξακολουθούν με τη σειρά τους να προσδιορίζονται από το κατοικείν, καθόσον υπηρετούν το κατοικείν των ανθρώπων.»3, μια συλλογική κατασκευή απαντά σε ανάγκες που δεν διατυπώθηκαν, αλλά εξελίχθηκαν και ζητήθηκαν. « ‘’Η συνήθεια τα ρυθμίζει όλα επιδέξια’’...η συνήθεια είναι μιας μορφής σύμβαση ανάμεσα στον άνθρωπο και στο περιβάλλον που ζει, ή, ανάμεσα στο άτομο και στις μικρές του προτιμήσεις και ιδιαιτερότητες...»4 Το εμπόριο, η εργασία και η κατοίκηση εναλλάσσονται σε έναν χώρο και ως αλληλεπίδραση περιουσιών, λειτουργιών, εργασιών, προσφορών, δεν υπόκειται σε μία περιγραφή, αλλά σε κάποια αφήγηση, στην εμπειρία των μελών της που συσχετίζονται και δεν γίνεται ολοκληρωτικά αντιληπτή από εξωτερικούς παρατηρητές. «Η δράση δένεται μαζί τους και φαίνεται σαν να μην μπορούσε να εξελιχθεί σε άλλους τόπους. Με αυτό τον τρόπο επανασημασιοδοτούνται τόσο οι ίδιο οι τόποι όσο και η δράση.»5 Η γειτονιά δημιουργεί τις ποιότητές της σε βάθος χρόνου και με την επανάληψη. «...η εμπειρία της κατοίκησης της πόλης δημιουργείται μέσα από την επαφή με τους διάφορους τόπους και τη συμμετοχή των προσωπικών ιστοριών – διαδρομών του κάθε ενός...»5

«Αυτή την άνοιξη ο Κ. συνήθιζε να περνάει τα βράδια του κάνοντας, μετά τη δουλειά, έναν μικρό περίπατο μόνος του ή μαζί με υπαλλήλους. Μετά πήγαινε σε μια μπυραρία, όπου καθόταν σ’ ένα μόνιμο τραπέζι με συνήθως γηραιότερους κυρίους, μέχρι τις έντεκα η ώρα περίπου. Υπήρχαν φυσικά και εξαιρέσεις από αυτό το πρόγραμμα…»6

«Στο δρόμο δεν ήταν πια παρά οι μαγαζάτορες κι οι γάτες. Ο ουρανός ήταν καθαρός μα δίχως λάμψη πάνω απ’ τους φίκους στις άκρες του δρόμου. Στο απέναντι πεζοδρόμιο, ο καπνοπώλης έβγαλε μια καρέκλα, την έστησε μπροστά στην πόστα του και κάθισε καβαλικευτά ακουμπώντας τα δυο του μπράτσα στη ράχη της. Τα τραμ, που μέχρι πριν από λίγο ξεχείλιζαν από κόσμο, τώρα ήταν σχεδόν αδειανά. Μέσα στο μικρό καφενείο: ‘’Στου Πιερό’’, δίπλα στο καπνοπωλείο, το γκαρσόνι σκούπιζε το πριονίδι στην άδεια αίθουσα. Ήταν στ’ αλήθεια Κυριακή.»7

« ‘’…Είναι μια ομορφιά αθέλητη. Έχει γεννηθεί χωρίς πρόθεση απ’ την πλευρά του ανθρώπου, όπως περίπου ένα σπήλαιο με σταλακτίτες. Φόρμες που αυτές καθ’ εαυτές είναι αποκρουστικές συναντιώνται τυχαία, χωρίς κανένα σχέδιο, σε απίθανες γειτνιάσεις όπου ξαφνικά λαμπυρίζουν με μαγευτική ποιητικότητα’’. »8

1

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.287 2

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.78 3

Martin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, Γιώργος Ξηροπαΐδης (μετ.), Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2008, σελ.23 4

Μαρία Κοπανάρη, Οι διατάσεις του χρόνου στο χώρο, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.48 5

Κατερίνα Πολυχρονιάδη, Μνήμη της καθημερινής εμπειρίας της πόλης, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.115, σελ.109 6

Franz Kafka, Η δίκη, Αναστασία Τρουλάκη (μετ.), Δημήτρης Κωνσταντάρας (επιμ.), Εμπειρία Εκδοτική, Αθήνα 2016, σελ.27 7

Albert Camus, Ο ξένος, Λίλα Παπαδούλη-Γκινάκα (μετ.), Εκδόσεις γράμματα, Αθήνα 1984, σελ.32 8

Milan Kundera, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Κατερίνα Δασκαλάκη (μετ.), ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1986, σελ.129

ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ

Η γειτονιά είναι ο πρώτος σε κλίμακα χώρος που αφορά κάτι πέρα από το άτομο εγείροντας την κοινωνική επαφή, ώστε να την ακολουθήσει η πόλη με την κοινωνική ευθύνη, η χώρα με την κοινωνική ταυτότητα και ο κόσμος με την κοινωνική επίγνωση. Οι γείτονες, λοιπόν, είναι τα μόνα οικεία πρόσωπα σε δρόμους γεμάτους περαστικούς, ταχύτητα και ατομικισμό, ακόμα και σε συνθήκες που δεν αναπτύσσονται φιλικές σχέσεις και επικρατεί εσωστρέφεια -«προσπερνούν ορμητικά ο ένας τον άλλον, σαν να μην είχαν τίποτε κοινό, καμία απολύτως σχέση μεταξύ τους, κι όμως η μόνη συμφωνία μεταξύ τους είναι η σιωπηρή εκείνη, ότι καθένας μένει στην πλευρά του πεζοδρομίου που έχει στα δεξιά του»1-, η καθημερινότητα και η παρατήρηση προκαλούν ένα υποβόσκον αίσθημα ασφάλειας με την ύπαρξη αυτών των ανθρώπων που προμηνύουν την κατεύθυνση προς το σπίτι. «Τα υλικά στοιχεία της πόλης μέσα από πρακτικές επανασημασιοδοτούνται και εντέλει συμβολοποιούνται. Πρόκειται για μια αέναη διαδικασία η οποία οφείλεται στη συνεχή αλληλεπίδραση ανθρώπων και δομημένου περιβάλλοντος.»2 Η σύνδεση αυτή, στο πνεύμα της συνύπαρξης στον ίδιο χώρο οφείλεται στο γνώριμο της μικρής κλίμακας έναντι του αχανούς της πόλης. Τα πέριξ της οικείας είναι ένα σύνορο ελευθερίας όπου εμπλέκεται δημόσιο και ιδιωτικό, με τους μόνιμους κατοίκους να ταυτίζονται με τον τόπο ενώ ταυτόχρονα τον μοιράζονται. «If we focus on the way we do things, Thrift argues, we get at a primal relationship with the world that is more embodied and less abstract. Place, then, needs to be understood as an embodied relationship with the world.»3 Με αυτά τα δεδομένα, γειτονιά θα μπορούσε δύσκολα να θεωρηθεί κάποιο κατακόρυφο δημιούργημα που υστερεί κίνησης, δημόσιου και ποικιλομορφίας δραστηριοτήτων.

«Η μέρα γύρισε ακόμα λίγο προς το τέλος της. Πάνω από τις στέγες, ο ουρανός είχε γίνει κοκκινωπός, και καθώς έπεφτε το βράδυ, οι δρόμοι γέμισαν ζωή. Οι περιπατητές γύριζαν πίσω σιγά σιγά. Ανάμεσα σ’ άλλους αναγνώρισα και τον κομψό κύριο. Τα παιδιά έκλαιγαν ή αφήνονταν να τα σέρνουν. Σχεδόν αμέσως, από τους κινηματογράφους της γειτονιάς ξεχύθηκε μέσα στο δρόμο ένα πλήθος από θεατές.»4 «Απέναντι, στο κέντρο της μικρής βρώμικης πόλης, υπήρχε ένας τετράγωνος απομονωμένος και αραιοσπαρμένος χώρος που ήταν για κείνην πάντοτε ένα καταφύγιο ομορφιάς: ένα παρτέρι με τέσσερις λεύκες, παγκάκια, μια ιτιά κλαίουσα και φορσύθιες. Καθόταν σ’ ένα κίτρινο παγκάκι από το οποίο μπορούσε να βλέπει την είσοδο του εστιατορίου. Ήταν ακριβώς το παγκάκι όπου είχε η ίδια καθίσει την παραμονή μ’ ένα βιβλίο στα γόνατα!»5 «…η Πράγα είχε αλλάξει πολύ: οι άνθρωποι που ο Τόμας συναντούσε στο δρόμο δεν ήσαν οι ίδιοι όπως παλιά.»5

«Έτσι ήταν οι περισσότεροι άνθρωποι που ζούσαν στον δρόμο μου’»6 «…φαντάζεται τον εαυτό του να περπατά στους δρόμους της και θυμάται τη σειρά με την οποία διαδέχονται το ένα το άλλο το χάλκινο ρολόι, η ριγέ τέντα του κουρέα, το σιντριβάνι με τους εννέα πίδακες, ο γυάλινος πύργος του αστρονόμου, το κιόσκι του πωλητή καρπουζιών, το άγαλμα του ερημίτη και του λιονταριού, το τούρκικο χαμάμ, το καφενείο στη γωνία, η διαγώνιος που οδηγεί στο λιμάνι.»7

1

Walter Benjamin, Σαρλ Μπωντλαίρ: Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού, Κώστας Λιβιεράτος, Λευτέρης Αναγνώστου (επιμ.), Γιώργος Γκουζούλης (μετ.), εκδόσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα, 1994, σελ.137 2

Κατερίνα Πολυχρονιάδη, Μνήμη της καθημερινής εμπειρίας της πόλης, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.111 3

Tim Cresswell, Place: a short introduction, Blackwell publishing Ltd, Oxford 2004, σελ.37 Αν επικεντρωθούμε στον τρόπο που κάνουμε τα πράγματα, υποστηρίζει ο Thrift, φτάνουμε σε μια πρωταρχική σχέση με τον κόσμο που είναι πιο ενσαρκωμένη και λιγότερο αφηρημένη. Ο τόπος, λοιπόν, πρέπει να γίνει κατανοητός ως μια ενσωματωμένη σχέση με τον κόσμο 4

Albert Camus, Ο ξένος, Λίλα Παπαδούλη-Γκινάκα (μετ.), Εκδόσεις γράμματα, Αθήνα 1984, σελ.33 5

Milan Kundera, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Κατερίνα Δασκαλάκη (μετ.), ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1986, σελ.66, σελ.281 6

George Orwell, Οι άθλιοι του Παρισιού και του Λονδίνου, Αλέξης Καλοφωλιάς (μετ.), ΑΙΟΛΟΣ, Αθήνα 2020, σελ.138 7

Italo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, Ανταίος Χρυσοστομίδης (μετ.), Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2003, σελ.33

ΤΟ ΝΑ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ

Ο σύγχρονος κόσμος υπόκειται σε διαμοιρασμό της εργασίας και η μάχη για επιβίωση δεν είναι ατομική, βγαίνει από τα όρια του σπιτιού, της οικογένειας και των εκτάσεων κτίσης κάνοντας τους ανθρώπους αλληλοεξαρτόμενους. «Ο δεσμός του ανθρώπου με τόπους και μέσω τόπων με χώρους στηρίζεται στο κατοικείν του.»1 Η πολιτική, αυτή, της αλληλοπροσφοράς και του διαμοιρασμού αγαθών, υπηρεσιών, εργασίας θέτει το σπίτι ανίκανο να παρέχει από μόνο του, το ανοίγει προς τον κόσμο. «Contributing to the continuity between inside and outside is the comparative lack oh limit that inhabitation brings with it. A home may be one’s ‘’castle’’, and yet in the world of felicitous space it need not be a fortress set apart from the wider world.»2 Ο μικρόκοσμος της γειτνίασης εξυπηρετεί με την απεύθυνση των λύσεων σε ειδήμονες που σε περιβάλλουν. «…κερδίζει ακόμη σε ιδιοτυπία και ιδιαιτερότητα, την οποία προκαλεί αλλά και καθιστά αναγκαία ο καταμερισμός της εργασίας στη διευρυμένη ομάδα.»3 Με την εξωστρέφεια της οικείας, η συλλογική κατοίκηση και συνεργατική συμβίωση θα μπορούσαν να χαρακτηρίζουν τη γειτονιά που τη προμηθεύει. «…ο χώρος δεν υπάρχει ως πλαίσιο υποδοχής των δράσεων αλλά αποτελεί συστατικό της ανάπτυξής τους…»4 Η κοινωνική γειτονιά, λοιπόν, είναι το πλαίσιο ύπαρξης της κατοικίας, ο χώρος που την περιέχει και την συντηρεί, ο χώρος όπου ο ‘’δημοφιλής’’ άνθρωπος εμπλέκεται, η οδός προς αυτήν, είναι η διεύρυνση της. «…τόποι απλοί, καθημερινοί. Δεν είναι καν τοπόσημα της πόλης. Το γεγονός ότι επαναλαμβάνονται είτε ως μορφές είτε ως λειτουργίες (κτήρια, δρόμοι, πλατείες, καφέ καταστήματα) δημιουργούν την αναφορά μας στην πόλη. Είναι τα στοιχεία που τη χτίζουν και δημιουργούν την εικόνα της πόλης και την ιστορία της στο χρόνο μικρής διάρκειας. Το χρόνο που αντιλαμβάνεται κανείς στην καθημερινότητά του…»5

«Χρειάστηκε να ρωτήσω διαδοχικά τη χώρα, την πόλη και τη συνοικία όπου ήμουν. Ακόμα κι αυτό δεν ήταν αρκετό για να κατατοπιστώ` μου χρειάστηκε όλη η διαδρομή από κει ως τη λεωφόρο για να θυμηθώ την κατοικία μου και τ’ όνομά μου.»6

«Εδώ κάθονταν πλήθος εργένηδες που ξέφευγαν απ’ τα μοναχικά τους δωμάτιο ή τις σοφίτες τους για να βρεθούν στο φως και στη ζέστη και να συναντήσουν μια ανθρώπινη ύπαρξη για να κουβεντιάσουν. …γύρευαν έναν χώρο για συζήτηση, για συνάντηση, έναν χώρο όπου ήταν κανείς σίγουρος ότι θα έβρισκε κάποιον φίλο οποιαδήποτε ώρα.» 7

«Έτσι, φέτος, σαν σηκώσεις την κουρτινούλα, το παράθυρο καδράρει μονάχα μια έκταση από πρόσωπα: από τη μία γωνιά ως την άλλη, σε όλα τα επίπεδα και σε όλες τις αποστάσεις…»8

1

Martin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, Γιώργος Ξηροπαΐδης (μετ.), Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2008, σελ.63 2

Edward S. Casey, The fate of place, University of California Press, σελ.293 Στη συνέχεια ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό συμβάλλει η συγκριτική έλλειψη ορίου που φέρνει η κατοίκηση. Ένα σπίτι μπορεί να είναι το «κάστρο» κάποιου, και όμως στον κόσμο του ευτυχισμένου χώρου δεν χρειάζεται να είναι ένα φρούριο που ξεχωρίζει από τον ευρύτερο κόσμο 3

Georg Simmel, Μητροπολιτική αίσθηση, Ιωάννα Μεϊτάνη (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ, Αθήνα 2017, σελ.45 4

Σταύρος Σταυρίδης, Η σχέση χώρου και χρόνου στη συλλογική μνήμη, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.22 5

Κατερίνα Πολυχρονιάδη, Μνήμη της καθημερινής εμπειρίας της πόλης, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.109 6

Jean Jacques Rousseau, Οι ονειροπολήσεις του μοναχικού οδοιπόρου, Νίκος Σημηριώτης (μετ.), Εκδοτικός οίκος Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος&ΣΙΑ Ο.Ε., Αθήνα 1989, σελ.35 7

August Strindberg, Το κόκκινο δωμάτιο, Πηνελόπη Παπαδοπούλου (μετ.), DeAgostini Hellas 2000, σελ.72 8

Italo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, Ανταίος Χρυσοστομίδης (μετ.), Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2003, σελ.180

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η ΠΟΛΗ

ΤΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΟΡΙΑ ΩΣ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΒΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ Ο ΠΟΛΙΤΗΣ ΩΣ ΟΙ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΟΡΙΖΟΥΝ ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΟ ΧΩΡΟ

ΜΕΝΩ ΣΤΗΝ …

Με την ονομασία ‘’πόλη’’ επιθυμείται η γενίκευση που περιλαμβάνει περιοχές με συγκεκριμένα και αναγνωρίσιμα γεωγραφικά όρια, σύνορα που χαρακτηρίζουν τις ποιότητες ζωής αυτών των περιοχών, όπως ένα χωριό ή ένα νησί -οι διαφορές μεταξύ αυτών των τριών, μεγέθους έκτασης και πολιτισμικές, δεν θα αναλυθούν παρόλη την αδιαμφησβήτητη επίδραση που έχουν στους κατοίκους. Επειδή δεν θα ακολουθήσει κριτική της αρχιτεκτονικής της πόλης αλλά μια ανασκόπηση του χώρου που αντιπροσωπεύει για τον άνθρωπο-πολίτη παραλείποντας την σύγκριση της ζωής στη μεγαλούπολη με την επαρχιακή.* Η πόλη, επομένως, έχοντας ελάχιστα ιδιαίτερα σημαίνοντα μέρη ώστε ο κάτοικος να ταυτιστεί με την ίδια στην ολότητά της, γίνεται αποδεχτή με ένα όνομα και μία εμβέλεια. «Η περιπλάνηση, την οποία πολλαπλασιάζει και συγκεντρώνει η πόλη, μετατρέπει την πόλη τούτη σε μια απέραντη κοινωνική εμπειρία της στέρησης τόπου -μια εμπειρία, είναι αλήθεια, που, θρυμματισμένη σε αναρίθμητες, απειροελάχιστες εκτοπίσεις (πορείες και μετατοπίσεις), αντισταθμίζεται από τις σχέσεις και διαστραυρώσεις των ομαδικών αυτών εξόδων οι οποίες συνυφαίνονται, δημιουργώντας έναν αστικό ιστό, και τοποθετείται στον αστερισμό εκείνου που θα έπρεπε να είναι εντέλει ο τόπος, αλλά είναι μονάχα ένα όνομα, η Πόλη. Η ταυτότητα που παρέχει αυτός ο τόπος είναι συμβολική (έχει ένα όνομα), πόσο μάλλον όταν, παρά την ανισότητα τίτλων και κερδών μεταξύ των πολιτών, υπάρχει μονάχα ένα αυξανόμενο πλήθος περαστικών, ένα δίκτυο κατοίκων που τις έχει καταλάβει για λίγο μια κυκλοφορία… νοικιασμένα μέρη στοιχειωμένα από έναν ου τόπο ή από τόπους ονείρων.»1 Η δέσμευση που εξισώνει τον τόπο κατοικίας με τη πόλη -το όνομα και την εμβέλεια- αφορά τα πρακτικά ζητήματα ζωής του κατοίκου, πέρα του προσωπικού, αλλά σε θεσμοθετημένα πλαίσια αναγνώρισής του μέσα στο σύνολο. Ο άνθρωπος και η κλίμακά του σε αυτήν την περίπτωση είναι μέρος ενός πλήθους και συμμετέχει με ευθύνες και υποχρεώσεις, οικονομική και πολιτική διαπλοκή σε αυτό και η πόλη είναι ο χώρος όπου το κάνει. «From this viewpoint, the things of the world have the function of stabilizing human life, and their objectivity lies in the fact that men, their everchanging nature notwithstanding, can retrieve their identity by being related to the enduring sameness of objects…»2

*Η Πόλη είναι ένας μεγάλος και μόνιμος οικισμός με πολλά σπίτια, κατοίκους και διάφορες διοικητικές, οικονομικές ή άλλες υπηρεσίες. Οι πόλεις έχουν γενικά εκτεταμένα συστήματα στέγασης, μεταφορών, αποχέτευσης, υπηρεσιών κοινής ωφέλειας, χρήσης γης και επικοινωνίας. Η πυκνότητά τους διευκολύνει την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων, κυβερνητικών οργανισμών και επιχειρήσεων, μερικές φορές ωφελώντας διαφορετικά μέρη στη διαδικασία. Η λέξη «πόλη» προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «πόλις» (ήτοι, σύνολο μεγάλου αριθμού οικημάτων ή/και πολιτών). Στην Ελλάδα ένας οικισμός για να χαρακτηριστεί ως πόλη πρέπει να έχει τουλάχιστον 10.000 κατοίκους, ωστόσο σε άλλες χώρες, όπως η Γερμανία, δεν υφίσταται τέτοιος διαχωρισμός. _ Βικιπαίδεια

«Στον κόσμο της μητέρας της, όλα τα σώματα ήσαν ίδια, περπατούσαν με βηματισμό το ένα πίσω απ’ τ’ άλλο σε μια ατελεύτητη παρέλαση.»3

«Οι δρόμοι της πόλης έγιναν οι καθημερινοί δρόμοι της δουλείας και δεν είχαν πλέον σχέση με την ονειρική καταδίωξη.»4

«Το βλέμμα διατρέχει τους δρόμους σαν να πρόκειται για γραμμένες σελίδες: η πόλη λέει όλα όσα πρέπει να σκεφτείς, σε βάζει να επαναλάβεις την κουβέντα της…»4

«…μια αυτοκρατορία καλυμμένη από πόλεις που πιέζουν με το βάρος τους τη γη και τους ανθρώπους, μια αυτοκρατορία πνιγμένη στα πλούτη και στην κυκλοφοριακή συμφόρηση, κατάφορη από διακοσμήσεις και καθήκοντα, πολύπλοκη στους μηχανισμούς και στις ιεραρχίες της, πρησμένη, τσιτωμένη, βαριά.»4

1

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.264 2

Dermot Moran and Timothy Mooney, The Phenomenology Reader, ROUTLEDGE, London 2002, σελ. 367 Από αυτή την άποψη, τα πράγματα του κόσμου έχουν τη λειτουργία σταθεροποίησης της ανθρώπινης ζωής και η αντικειμενικότητά τους έγκειται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι, παρά την συνεχώς μεταβαλλόμενη φύση τους, μπορούν να ανακτήσουν την ταυτότητά τους με το να σχετίζονται με τη διαρκή ομοιότητα των αντικειμένων…

3

Milan Kundera, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Κατερίνα Δασκαλάκη (μετ.), ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1986, σελ.75 4

Italo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, Ανταίος Χρυσοστομίδης (μετ.), Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2003, σελ.32, σελ.67, σελ.97

ΕΙΚΟΝΑ 26Α: Citizen Kane (1941)

ΕΙΚΟΝΑ 26Β: Philipp Foltz, Ο Περικλής αγορεύων από της Πνυκός, Μόναχο

ΕΙΚΟΝΑ 26Α:

https://www.imdb.com/title/tt0033467/mediaviewer/rm3588493824/?fbclid=IwAR27gAIaw qx7pSoBRNd2XoKnJYKgBo-FA4M5AJMLWtBbHMyiLUmP-8IrnT0 ΕΙΚΟΝΑ 26Α:

Φίλιπ Φολτζ - Βικιπαίδεια (wikipedia.org)

ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Η πόλη, ένα περιβάλλον με μεταβαλλόμενο χαρακτήρα, στηριζόμενο σε μια κεντρικότητα και μια ανεξαρτησία που προέρχονται από τον συνωστισμό, ένα περιβάλλον παραγωγής με μέγα άρχοντα το χρήμα, λειτουργεί σε ένα σύστημα αριθμητικής αξιολόγησης. Η ίδια η καθημερινή ζωή, εξαρτημένη από την εργασιακή πραγματικότητα που απαιτεί το μεγαλύτερο μερίδιο χρόνου, εκφυλίζεται προς την πρακτικότητα και την ποσότητα, κινούμενη γύρω από υποχρεώσεις, προγράμματα και χρονοδιαγράμματα. «…η εξαγωγική ή προσθετική δραστηριότητα παραπέμπει σ’ έναν κώδικα. Κρατάει τα σώματα μέσα σ’ ένα κανονιστικό πρότυπο. Από αυτή την άποψη, ακόμα και τα ρούχα μπορεί να θεωρηθούν όργανα, χάρη στα οποία ένας κοινωνικός νόμος εξασφαλίζει τον έλεγχο στα σώματα και στα μέλη τους, ρυθμίζοντας τα και εξασκώντας τα με τις αλλαγές της μόδας… εύπλαστα κάτω από την ενοργάνωση τόσων νόμων σώματα… Για να πούμε την αλήθεια, σώματα γίνονται μόνο μέσω της συμμόρφωσής τους σ’ αυτούς τους κώδικες.»1 Αυτή η ακραία υπευθυνότητα σε συνδυασμό με την πληθωρικότητα και τη πολυμορφία μιας πόλης, που ζητά τον ακατάπαυστο συγχρονισμό της ζωής με αποτελεσματικότητα και ανάπτυξη, οικοδομούν ένα δημόσιο χώρο με υπαίθριες ζώνες, είτε κυκλοφορίας μεγάλης κλίμακας, είτε χώρων μεταβάσεων. «Όταν ομιλούμε περί του κατοικείν, σχηματίζουμε συνήθως την παράσταση κάποιας συμπεριφοράς την οποία επιλέγει ο άνθρωπος μεταξύ πολλών άλλων τρόπων συμπεριφοράς. Εργαζόμαστε εδώ και κατοικούμε εκεί. Δεν κατοικούμε απλώς, τούτο θα ισοδυναμούσε σχεδόν με απραξία…»2 Η δημόσια κυκλοφορία, λοιπόν, δεν αναπτύσσει ανθρώπινες σχέσεις αλλά υπακούει απλά σε μία χωρική συνύπαρξη ανάμεσα σε χώρους κυκλοφορίας, εργασίας και κατανάλωσης και η πόλη ταυτίζεται με την δουλειά και την κίνηση από και προς αυτήν, ενώ γεννά σχέσεις συμφερόντων, πολιτικών και οικονομικών, προερχόμενων από την σύνδεση της απόκτησης με την απόλαυση και του κέρδους με την ανάγκη. «…κοινωνικά αποκτημένα τικ συμμόρφωσης. Μετατρέπονται έτσι σε ακαριαία αναγνωρίσιμους δείκτες που πιστοποιούν δικαιώματα χρήσης χώρων και περιοχών τούτης της πόλης.»3 Ο πολίτης έχει το δικαίωμα να διαμορφώσει και την ελευθερία να εκφράσει γνώμη και άποψη γύρω από τις συνθήκες του χώρου στον οποίο λειτουργεί καθώς και για όσα αυτός του προσφέρει σε αντάλλαγμα. «…αυτή την τάξη τη διαπερνούν διαφορετικοί ρυθμοί κατοίκησης οι οποίοι δυνητικά μπορούν να την επιβεβαιώνουν αλλά και να την ανατρέπουν.»3 Παρόλα αυτά, αυτή η διαλεκτική ενώ αφορά την ηθική, τα πιστεύω, τις γνώσεις, την ενημέρωση και τα συναισθήματα του κατοίκου σύμφωνα με τις ποιότητες ζωής του, δεν μένει ανεπηρέαστη από την φθορά της προσωπικότητας του στον χώρο που δεν τον αφορά σαν ιδιαίτερη μονάδα και έτσι η επαφή του ανθρώπου με την πόλη χαρακτηρίζεται από την έλλειψη ευαισθησίας. «…διαδοχή καταστάσεων όπου ο καθένας κυνηγάει τον εαυτό του χωρίς να τον πιάνει, λες κι η κατάρα του γίγνεσθαι τον έχει καταδικάσει να μη γνωρίζει τον εαυτό του παρά μονάχα από πίσω, ενώ το ανθρώπινο πρόσωπο μένει άγνωστο, απρόσιτο, αιώνια μελλοντικό… Να ο χρόνος της εργασίας, της προόδου, της απόδοσης, ο χρόνος της παραγωγής, της κατανάλωσης, του πλάνινγκ’ ο χρόνος του θεάματος, ο χρόνος ενός φιλιού, ο χρόνος ενός κλισέ, χρόνος για κατιτί (time is money). Ο χρόνος εμπόρευμα. Ο χώρος της επιβίωσης.»4

«Μα τι συνέβη σ’ αυτό τον άνθρωπο και μοιάζει τόσο ανείπωτα ευτυχισμένος; Ξέρουμε ότι δεν του έπεσε το λαχείο, ότι δεν πήρε καμιά κληρονομιά ούτε δοξάστηκε τιμητικά ούτε απέκτησε την ευτυχία που ξεπερνάει κάθε περιγραφή! Τι έγινε λοιπόν; Απλούστατα, βρήκε δουλειά!»5

«Ο Φαλκ είχε την ευκαιρία να παρατηρήσει τον άνθρωπο σαν κοινωνικό ζώο σε κάθε μορφή του. Επισκέφθηκε τη βουλή, τα εκκλησιαστικά συνέδρια, τις συνελεύσεις εταιριών, τις συγκεντρώσεις για φιλανθρωπικούς σκοπούς, τις ανακρίσεις της αστυνομίας, τις γιορτές, τις κηδείες, τα συλλαλητήρια.»5

«…η Αναστασία, πόλη πλανεύτρα: αν δουλεύεις καθημερινά για ένα οκτάωρο ως κόπτης αχάτη όνυχα χρυσοπράσιου, ο μόχθος σου, που δίνει μορφή στην επιθυμία, παίρνει από την επιθυμία τη μορφή της, κι εσύ νομίζεις ότι έχεις κατακτήσει την Αναστασία ενώ δεν είσαι παρά ο σκλάβος της.»6

«Η Φιλίδα γίνεται ένας χώρος στον οποίο χαράζονται διαδρομές ανάμεσα σε σημεία που αιωρούνται στο κενό…»6

1

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.340 2

Martin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, Γιώργος Ξηροπαΐδης (μετ.), Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2008, σελ.27 3

Σταύρος Σταυρίδης, Η σχέση χώρου και χρόνου στη συλλογική μνήμη, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.33, σελ.27 4

Raoul Vaneigem, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Σεραφείμ Βελέντζας (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΚΜΩΝ, Αθήνα 2002, σελ.275 5

August Strindberg, Το κόκκινο δωμάτιο, Πηνελόπη Παπαδοπούλου (μετ.), DeAgostini Hellas 2000, σελ.109, σελ.153 6

Italo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, Ανταίος Χρυσοστομίδης (μετ.), Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2003, σελ.30, σελ.118

Η ΑΣΤΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ

Η πόλη, εκτός από κλίμακα ‘’αποποίησης της προσωπικότητας’’ - ανωνυμίας, αναγνωρίζεται και ως κλίμακα ευκαιριών. Η αυτάρκεια, αλλά και η ρήξη της αίσθησης του συνόλου και της συνεισφοράς από την σύγχρονη αναλωσιμότητα, στοιχειοθετεί την πόλη ως ένα περιβάλλον απόλυτου ατομικισμού όπου η άνοδος του υποκειμένου είναι μονόδρομος. Εδώ η εξέλιξη -με το πιο θετικό της πρόσημο- αφορά τις προσλαμβάνουσες που ο πλουραλισμός της πόλης προσφέρει στον προνομιούχο πολίτη και τα απεριόριστα μέσα που εξαπλώνονται στο εύρος της για την ενίσχυση των ικανοτήτων και των ενδιαφερόντων του. «…η ζωή γίνεται απίστευτα εύκολη, με την πανταχόθεν παροχή ερεθισμάτων, ενδιαφερόντων, τρόπων πλήρωσης του χρόνου και της συνείδησης…»1 Φυσικά, ο μικρόκοσμος της πόλης επωφελείται των δεξιοτήτων των κατοίκων καθώς και των φιλοδοξιών τους που διαρκώς τροφοδοτεί, αφού και ο ίδιος ο χώρος προοδεύει μαζί με τους πρωταγωνιστές του. «…καθώς περιδιαβαίνουμε την πόλη δεν τη διαβάζουμε αλλά την προφέρουμε, τη δημιουργούμε.»2 Υπό αυτές τις προοπτικές, τα άτομα διαρκώς επιλέγουν το περιβάλλον της πόλης για την πρόθεσή της να εμπνεύσει και να μορφώσει, για τις εγκαταστάσεις της που μπορούν να απαντήσουν σε μία ομαδοποίηση ιδιαιτεροτήτων αλλά ταυτόχρονα να αναδείξουν και ατομικά καριέρες και να ενθαρρύνουν οράματα και στόχους. «Active life, in other words, is not only what most men are engaged in but even what no man can escape altogether. For it is in the nature of the human condition that contemplation remains dependent upon all sorts of activities - it depends upon labor to produce whatever is necessary to keep the human organism alive, it depends upon work to create whatever is needed to house the human body, and it needs action in order to organize the living together of many human beings in such a way that peace, the condition for the quiet of contemplation is assured.»3 Η πόλη επομένως είναι ο χώρος στον οποίο κινείται η τέχνη, ο αθλητισμός, η δημιουργικότητα, το παιχνίδι. Με τον ελεύθερό του χρόνο που εμπλουτίζεται με ενασχολήσεις, διασκέδαση και αναψυχή, ο πολίτης διανθίζει την προσωπικότητα και το βιογραφικό του, τις εμπειρίες και τις γνώσεις του διαιωνίζοντας πολιτισμό. «Η πράξη του παιχνιδιού συνεπάγεται την άρνηση αρχηγού, την άρνηση θυσίας, την άρνηση ρόλου, την ελευθερία ατομικής πραγμάτωσης, τη διαφάνεια κοινωνικών σχέσεων. …Η τέχνη συνιστά αυτόν τον προνομιακό, αν και κάπως περιφρονημένο, χώρο του μη προσοδοφόρου.»4

«Η φαντασία μου που αποδιώχνει τα οδυνηρά θέματα άφηνε τις αισθήσεις μου να δοθούν στις ανάλαφρες αλλά γλυκές εντυπώσεις των γύρω πραγμάτων. Τα μάτια μου πλανιόντουσαν αδιάκοπα απ’ το ένα στ’ άλλο, και δεν ήταν δυνατό μέσα σε μια τόσο μεγάλη ποικιλία να μην βρεθούν μερικά που τα τραβούσαν πιο πολύ και τα σταματούσαν περισσότερη ώρα. Βρήκα ευχάριστο αυτό το παιχνίδι των ματιών που μέσα στην κακοτυχία ξεκουράζει, διασκεδάζει κι απορροφά το πνεύμα και σταματά τη συναίσθηση των καημών. Η φύση των αντικειμένων βοηθάει πολύ αυτή τη διασκέδαση και την κάνει πιο γοητευτική. Οι απαλές μυρωδιές, τα ζωηρά χρώματα, οι πιο κομψές μορφές λες και συναγωνίζονται να πάρουν το δικαίωμα ν’ αποσπάσουν την προσοχή μας. Δε χρειάζεται παρά ν’ αγαπάς τη χαρά για να δοθείς σε τόσο γλυκές αισθήσεις…»5

«Η πόλη εμφανίζεται σαν ένα σύνολο στο οποίο καμία επιθυμία δεν πρέπει να πάει χαμένη, και του οποίου εσύ αποτελείς τμήμα, και επειδή εκείνη απολαμβάνει όλα όσα δεν απολαμβάνεις εσύ, σ’ εσένα δεν απομένει παρά να αποδεχτείς την επιθυμία αυτή και να είσαι ευχαριστημένος.»6

«Οι πόλεις, όπως τα όνειρα, είναι χτισμένες με επιθυμίες και φοβίες, παρότι το νήμα που τις συνδέει είναι μυστικό, οι κανόνες τους παράλογοι, οι προοπτικές παραπειστικές, και κάθε πράγμα κρύβει ένα άλλο πράγμα.»6

1

Georg Simmel, Μητροπολιτική αίσθηση, Ιωάννα Μεϊτάνη (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ, Αθήνα 2017, σελ.54 2

Κατερίνα Πολυχρονιάδη, Μνήμη της καθημερινής εμπειρίας της πόλης, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.111 3

Dermot Moran and Timothy Mooney, The Phenomenology Reader, ROUTLEDGE, London 2002, σελ. 362 Η ενεργή ζωή, με άλλα λόγια, είναι όχι μόνο αυτό με το οποίο ασχολούνται οι περισσότεροι άνθρωποι αλλά ακόμα και αυτό που κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει εντελώς. Διότι είναι στη φύση της ανθρώπινης κατάστασης που ο στοχασμός παραμένει εξαρτημένο από όλα τα είδη δραστηριοτήτων - εξαρτάται από την εργασία για να παράγει οτιδήποτε είναι απαραίτητο για να κρατηθεί ο ανθρώπινος οργανισμός στη ζωή, εξαρτάται από την εργασία για να δημιουργήσει ό,τι χρειάζεται για να στεγάσει το ανθρώπινο σώμα και χρειάζεται δράση ώστε να οργανώσει τη συμβίωση πολλών ανθρώπων με τέτοιο τρόπο ώστε η ειρήνη, η προϋπόθεση για την ησυχία της περισυλλογής, να είναι εξασφαλισμένη.

4

Raoul Vaneigem, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Σεραφείμ Βελέντζας (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΚΜΩΝ, Αθήνα 2002, σελ.314/315 5

Jean Jacques Rousseau, Οι ονειροπολήσεις του μοναχικού οδοιπόρου, Νίκος Σημηριώτης (μετ.), Εκδοτικός οίκος Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος&ΣΙΑ Ο.Ε., Αθήνα 1989, σελ.110 6

Italo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, Ανταίος Χρυσοστομίδης (μετ.), Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2003, σελ.29, σελ.66

ΚΛΙΜΑΚΑ ΧΡΟΝΟΥ

Η πόλη είναι συνήθως ο χώρος όπου εκτυλίσσεται η ζωή σε βάθος χρόνων, το μεγάλωμα, και είναι το περιβάλλον με το οποίο συνδέουμε πτυχές αυτής. Είναι μία σύνθεση υπηρεσιών και κέντρων -βιομηχανικών, θρησκευτικών, διοικητικών, εμπορικών, ιστορικών, οικιστικών- που εξυπηρετούν, ταγμένα σε αυτές τις εμπειρίες, και η ύπαρξη σε αυτήν είναι απλά η χρονική μετάβαση από τη μία συνθήκη στην άλλη. «…κάθε κοινωνική ορθοδοξία χρησιμοποιεί όργανα για να πάρει μορφή ιστορίας και να παραγάγει την αξιοπιστία που συνδέεται μ’ έναν λόγο αρθρωμένο από σώματα. …το μέσο για να μεταβληθούν σε ενότητα νοήματος, σε ταυτότητα.»1 Η πόλη, για παράδειγμα, των παιδικών χρόνων έχει πλατείες, σχολεία, εμπορικά καταστήματα, διασκέδαση, δραστηριότητες, τον δρόμο για το σπίτι, τους δρόμους για τα σπίτια φίλων και οικογένειας ενώ η πόλη φοίτησης κρύβει μαγαζιά και στέκια, εμπορικά, μέρη δραστηριοτήτων και ψυχαγωγίας, πανεπιστήμια, στάσεις λεωφορείων, σπίτια φίλων. Η πόλη της εργασίας, πάλι, αποτελείται από διοικητικό κέντρο, ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης, επαγγελματικές διαδρομές, δραστηριότητες, διασκέδαση, ψυχαγωγία, ενημέρωση, μαγαζιά, φίλους. Ενώ ο χώρος αυτός απαντά σε όλες τις ανάγκες και τις απαιτήσεις, αναπτύσσει μία σχέση με τον άνθρωπο ακριβώς γιατί είναι το σκηνικό των πιο σημαντικό και καθοριστικών δράσεων και αναμνήσεών του. «These landscapes have walls, doors, windows, spaces of flow (roads, paths, bridges, etc.) that we have to negotiate in order to live. … Laws and rules pervade place. … And there are also sets of cultural and social expectations that pervade places.»2 Η κατασκευή της πόλης, εν συνεχεία, με τον χρόνο διδάσκει, οργανώνει τον τρόπο διαβίωσης, εκπαιδεύει, θέτει ένα πλαίσιο κανόνων, ιδανικών και προτύπων που αντικατοπτρίζουν τις αξίες και τους σκοπούς των πολιτών, οι οποίοι ονειρεύονται τους εαυτούς τους ως άτομα που ανήκουν και επιτυγχάνουν σε αυτόν τον ενστικτωδώς καθορισμένο και εξατομικευμένο κόσμο, υπόβαθρο επιλογών και προτεραιοτήτων. «Αυθόρμητο είναι μονάχα ό,τι δεν ξεπηδάει από έναν εσωτερικευμένο ίσαμε το υποσυνείδητο καταναγκασμό …Στον προνομιακό αυτό χωρόχρονο -το νιώθω καλά-, το να ‘μαι αληθινός με απαλλάσσει από το να ‘μαι αναγκαίος. …Αυτή την ευχαρίστηση, φτωχή επειδή είναι ακόμα απομονωμένη, πλούσια επειδή τείνει ήδη προς την ταυτόσημη ευχαρίστηση των αλλονών…»3

«…η Τερέζα είχε ξαφνικά ανακαλύψει μέσα της την εικόνα της εξοχής, έτσι όπως της είχε κληροδοτηθεί από διάφορα αναγνώσματα, ή απ’ τους προγόνους της: ένα αρμονικό σύμπαν που όλα του τα μέλη σχηματίζουν μια μεγάλη οικογένεια που έχει τα ίδια ενδιαφέροντα και τις ίδιες συνήθειες: λειτουργία στην εκκλησία κάθε Κυριακή, το πανδοχείο όπου συναντιώνται οι άντρες χωρίς τις γυναίκες, κι η αίθουσα, στο ίδιο πανδοχείο, όπου το Σάββατο παίζει μια ορχήστρα και όλο το χωριό χορεύει.»4

«Ο κάθε κάτοικος της Ευδοξίας παραβάλλει στην ακίνητη τάξη του χαλιού μια δική του εικόνα της πόλης, μια δική του αγωνία, και ο καθένας μπορεί να βρει κρυμμένη ανάμεσα στα αραβουργήματα μια απάντηση, την αφήγηση της ζωής του, τις μεταστροφές του πεπρωμένου.»5

«Είναι φορές που μου είναι αρκετή μια αποσπασματική άποψη στη μέση ενός ασυνάρτητου τοπίου, κάποια φώτα που ξεχωρίζουν μέσα στην ομίχλη, ο διάλογος δύο περαστικών που συναντιούνται στο πηγαινέλα του δρόμου, για να σκεφτώ ότι ξεκινώντας από αυτά τα στοιχεία θα φτιάξω κομμάτι κομμάτι την τέλεια πόλη, μια πόλη φτιαγμένη από θραύσματα ανακατεμένα με όλα τα άλλα, από στιγμές χωρισμένες από διαλείμματα, από σινιάλα που κάποιος στέλνει χωρίς να ξέρει ποιος θα τα συλλέξει.»5

«Θα δεχτώ όλους τους σαρκασμούς, και πάλι δεν θα πω χόρτασα όταν πεινώ. Ξέρω, ωστόσο, ότι δεν θα ησυχάσω με μια υπόσχεση και μ’ ένα επ’ άπειρον επαναλαμβανόμενο μηδενικό, μόνο και μόνο γιατί υπάρχει σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους και γιατί υπάρχει πραγματικά. Δεν θα πιστέψω ότι ικανοποιήθηκαν όλες οι επιθυμίες μου επειδή έχω ένα κτίριο, επιστέγασμα των επιθυμιών μου, με δωμάτια για νοικάρηδες φτωχούς, με συμβόλαια για λίγα χρόνια…»6

1

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.343 2

Tim Cresswell, Place: a short introduction, Blackwell publishing Ltd, Oxford 2004, σελ.35

3

Raoul Vaneigem, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Σεραφείμ Βελέντζας (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΚΜΩΝ, Αθήνα 2002, σελ.237 4

Milan Kundera, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Κατερίνα Δασκαλάκη (μετ.), ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1986, σελ.348 5

Italo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, Ανταίος Χρυσοστομίδης (μετ.), Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2003, σελ.125, σελ.197 6

Fyodor Dostoevsky, Το υπόγειο, Γιώργος Σημηριώτης (μετ.), Ελπίδα Βουρλιώτη (επιμ.), Εκδόσεις Δ. Κοροντζή, Αθήνα 2005, σελ.56

ΕΙΚΟΝΑ 29: χάρτης παραλιακού μετώπου Πάτρας

ΕΙΚΟΝΑ 30: Dogville (2003)

ΕΙΚΟΝΑ 29:

Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός 8, Πάτρα 2021, Λυδία Τεκάτογλου ΕΙΚΟΝΑ 30:

https://www.archdaily.com/375095/films-and-architecture-dogville

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Η ΧΩΡΑ

Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΩΣ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΒΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ Η ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΩΣ Η ΣΗΜΑΣΙΑ, Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΣΗ

ΔΙΑΤΥΠΩΜΕΝΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ

«… η γλώσσα σημαδεύει τις συντεταγμένες της ζωής μου στην κοινωνία και γεμίζει αυτή τη ζωή με νοηματοδοτημένα αντικείμενα.»1 Η κοινή γλώσσα, η αναίμακτη εξομολόγηση, σύνδεση, έκφραση είναι εργαλείο και βασικός συντελεστής στη διάρθρωση του χώρου που αποκαλείται χώρα. Η κοινοποίηση είναι μία συναισθηματική ανάγκη βοηθώντας στην ανακούφιση, την καταπράυνση και την απελευθέρωση, η επικοινωνία μία κοινωνική καθώς αποτάσσει τη μοναξιά δημιουργώντας μία αίσθηση συντονισμένης δύναμης και η θέση ως πνευματική προϋποθέτει μία συγκροτημένη σκέψη που προβληματίζεται, περιγράφει, επεξηγεί και προασπίζει, όλα κάνουν χρήση της γλώσσας, πρακτικές που αδιαμφησβήτητα ενώνουν τους ανθρώπους. Ζωντανή, όπως οι χρήστες της, όπως ο χώρος στον οποίο παράγεται, μεταβάλλεται, προσαρμόζεται και ενδεικτική όσων την επηρεάζουν ποτέ δεν παύει να φέρει εις πέρας όσα καλείται να προσφέρει. Ο λόγος, λοιπόν, τοπικά προσδιορισμένος, κρατά ριζωμένους τους ανθρώπους που σκέφτονται και υπάρχουν μέσα από τις λέξεις. «…των τόπων των στοιχειωμένων από το πνεύμα των αφηγήσεων… κατατεμαχισμό των διηγήσεων που οργάνωναν σύνορα και ιδοποιήσεις.»2 Η κατηγοριοποίηση και η αφαίρεση, διαδικασίες που δημιουργούν τους προφορικούς ορισμούς που δίνονται στη ζωή με σκοπό τη συνεννόηση, συμβάλουν ανεπανόρθωτα στον τρόπο ανάγνωσής της. «Το να είσαι άνθρωπος σημαίνει να σκέφτεσαι μέσα από μεταφορές, να εκφράζεις τις σκέψεις σου με γλωσσικές εκφορές και να τις αντικειμενοποιείς σε υλικές μορφές.»3 Οι λέξεις που έχουν μία απεύθυνση επηρεάζουν τόσο βαθιά και υποσυνείδητα το αντικείμενο που αφορούν δίνοντάς του έναν και μόνο ορισμό, έναν τρόπο ύπαρξης τόσο συγκεκριμένο όσο και το όνομά του, διαχωρίζοντάς το από οτιδήποτε άλλο ή ταξινομώντας το μαζί με αντίστοιχα. «Η γλωσσική μεταφορά και οι στέρεες μεταφορές των υλικών μορφών (Tilley, 1999) συγκροτούν τόσο το νόημα όσο και την εμπειρία μας, προσφέροντας ένα πεδίο συνάντησης ανάμεσα σε γλώσσες και λόγους αναπαράστασης και σε αισθήματα, συγκινήσεις και σωματοποιήσεις, εμπειρικούς τρόπους εμπλοκής με τον κόσμο.»3 Τόσοι ορισμοί για να συγκεκριμενοποιήσουν στην απόλυτη μοναδικότητά του ένα αντιπροσωπευτικό στοιχείο-μήνυμα κάποιου πολιτισμού. Πέρα της παγκοσμιοποίησης, της πλέον διαδεδομένης διδασκαλίας ξένων γλωσσών και της εδραίωσης των αγγλικών ως εμπορική, διεπιστημονική και τεχνολογική γλώσσα, η μητρική δεν εκθρονίζεται, ούτε αποστερείται όσα την εμπλουτίζουν, τη σημασιοδοτούν και τη βαραίνουν σε εθνική κλίμακα. «Η διατήρηση των συνόρων και των ορίων παραμένει καίρια σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, ακόμα κι αν αυτά είναι διαπερατά και μονίμως ρευστά.»4 Η χώρα ορίζεται στον λόγο, διατηρείται με τον λόγο και αυτοπροσδιορίζεται στον λόγο. «…the culture of the written (and eventually the printed) word has caused on human consciousness, memory and understanding of space.»5

« ‘’Δεν βλέπεις ότι ο στόχος της Νεόγλωσσας είναι να περιορίσει το εύρος σκέψης; Στο τέλος θα καταστήσουμε κυριολεκτικά αδύνατο το έγκλημα σκέψης, επειδή δεν θα υπάρχουν λέξεις να το εκφράσουν…’’»6

«Σκοπός της Νεόγλωσσας δεν ήταν μόνο να παρέχει ένα μέσο έκφρασης της κοσμοθεωρίας και των διανοητικών πρακτικών των πιστών του ΑΓΓΛΙΣΟΣ, αλλά και να καταστήσει αδύνατο κάθε άλλον τρόπο σκέψης. …στον βαθμό τουλάχιστον που η σκέψη εξαρτάται από τις λέξεις.»6

«’’Επιστρέφεις από χώρες εξίσου μακρινές και το μόνο που ξέρεις να μου διηγείσαι είναι οι σκέψεις που κάνει όποιος κάθεται να δροσιστεί στο κατώφλι του σπιτιού του το βράδυ.»7

1

Peter L. Berger και Thomas Luckmann, Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας, Κώστας Αθανασίου (μετ.), Γεράσιμος Κουζέλης, Δήμητρα Μακρυνιώτη (επιμ.), Εκδόσεις νήσος, Αθήνα 2003, σελ.54 2

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.300 3

Christopher Tiller, Χώρος, τόπος, τοπίο: Φαινομενολογικές προσεγγίσεις, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Πελαγία Μαρκέτου (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.241, σελ.240 4

Beverley Butler και Michael Rowlands, Πολιτισμική κληρονομιά, στο Υλικός πολιτισμός: η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Πελαγία Μαρκέτου (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.127 5

Juhani Pallasmaa, The eyes of the skin, John Wiley & Sons Ltd, Great Britain 2005, σελ.24 …η κουλτούρα της γραπτής (και τελικά της έντυπης) λέξης έχει αντίκτυπο στην ανθρώπινη συνείδηση, τη μνήμη και την κατανόηση του χώρου 6

George Orwell, 1984, Κατερίνα Σχινά (μετ.), Ορέστης Σχινάς (επιμ.), Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Αθήνα 2021, σελ.77, σελ.407/408 7

Italo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, Ανταίος Χρυσοστομίδης (μετ.), Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2003, σελ.47

ΕΙΚΟΝΑ 31:

Marcel Broodthaers, L’Alphabet, 1969 https://www.wiels.org/en/exhibitions/lettres-ouvertes-po%C3%A8mes-publics

ΕΙΚΟΝΑ 32:

Marcel Broodthaers, L’Olie, l’aile, 1969 https://www.moma.org/collection/works/146975

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η χώρα διαποτίζεται τόσο πολύ από τους ανθρώπους της με σύμβολα που την καθορίζουν ώστε να εξαρτάται η μοναδικότητάς της από αυτά και να είναι εδραιωμένα αναγκαία για τους θαυμαστές της ενυπάρχοντας σημειωτικά σε μία διαίρεση του χάρτη. Η σημαία για παράδειγμα, κύριο και απαιτούμενο στοιχείο δήλωσης κτήσης γεωγραφικού τόπου, με όνομα και ουσία ύπαρξης για τους ανθρώπους που τον συντελούν, είναι εμβλήματα που συνήθως επιδεικνύουν ιστορικές στιγμές, πολιτεύματα, θρήσκευμα, ή μία συμβολική κατανομή χρωμάτων, αλλά πάντα χαρακτηρίζουν μία συγκεκριμένη χώρα, ένα σεβασμό και μία υπόσχεση πίστης προς αυτήν. Ο χώρος είναι ορισμένος από τη βάση της ύπαρξής του για να διαφέρει και μαζί του και οι τοπικά προσδιορισμένοι του κάτοικοι, χαράζει γύρω του σύνορα ώστε να διαχωρίζεται και ως κάτι ξεχωριστό από το σύνολο, και από τις άλλες μονάδες. «It is a place-world, a world of places.»1 Ενώ η ουσία της χώρας, της εθνικής ταυτότητας, της τοπικότητας δεν εξασφαλίζεται μόνο από την παραδοχή των συνόρων, κατάλογο τοπωνυμίων, ο οριοθετημένος, αυτός, κόσμος σφύζει από κώδικες, στοιχεία παράδοσης και κατοχής που διαρκώς τροφοδοτούνται και προασπίζονται σε μία σχέση αλληλεξάρτησης με τους κατοίκους. «…τη δυτική αποικιακή εμμονή με την ταυτότητα ως ενιαία και αμετάβλητη κατηγορία (Pinney, 1997α ‘ 2002, σ.91,99,94).»2 Η θέση στον χάρτη είναι σημαίνουσα και με τρόπους χαρακτηρίζει εμφανώς το υποκείμενο. Ανεξαρτήτως κληρονομικότητας, η προέλευση σαν ιδέα και μόνο εγγράφεται στην ατομικότητα του πολίτη χαρίζοντάς του μία αίσθηση του ‘’ανήκειν’’ και μία αδελφική αλληλεγγύη για τους κατά τα άλλα άγνωστους ομογενείς του. «Ουσιαστικά η συλλογική μνήμη ενεργοποιείται για να υποβάλει συγκρίσεις. Καθιστά συγκρίσιμες εκφραστικές δράσεις και μέσα από τη σύγκρισή τους κάνει να διαπιστώνονται συνέχειες.»3 Συστήματα σχέσεων, ιδεολογιών, τακτικών, διαδικασιών θέτουν ένα αδιαμφισβήτητο πλαίσιο διατήρησής της. Αναλογιζόμενοι την κλίμακά της χώρας, η αναφορά της τάσης διεκδίκησης θέσης, ορίων, ιδιαιτερότητας και οργάνωσης από όσα θα μπορούσαν να την απειλούν, να την αφομοιώσουν και να την εξαλείψουν είναι αναγκαία για τη διάκριση του τρόπου επιβίωσής της. «Ο τόπος αυτός μοιάζει στην επιφάνειά του με κολάζ. Στην πραγματικότητα , είναι πανταχού παρουσία μες στο βάθος. Στοίβαγμα ετερογενών στρωμάτων. Το καθένα, σαν φθαρμένη σελίδα βιβλίου, παραπέμπει σ’ έναν διαφορετικό τρόπο εδαφικής ενότητας, κοινωνικοοικονομικής κατανομής, πολιτικών συγκρούσεων και ταυτοποιητικού εκσυμβολισμού.»4 Ο ανθρώπινα προσδιορισμένος χώρος της πατρίδας είναι ένας τόπος που δεν υπάρχει μέσα στο κενό και απλά εντοπίζεται, υπάρχει ανάμεσα σε άλλες που την περιορίζουν αλλά και την σημασιοδοτούν πολιτισμικά και κυρίως πολιτικά σε συνθήκες διεθνών σχέσεων, συμφερόντων, διαπραγμάτευσης και στρατηγικής. «…ο έλεγχος και η κατανομή των ανθρώπων στο χώρο αναδεικνύονται σε κεντρικό μέλημα των νεωτερικών δυτικών ‘’πειθαρχικών’’ κοινωνιών (Foucault, 1977).»5

«’’Ταξιδεύοντας συνειδητοποιείς ότι οι διαφορές χάνονται: η κάθε πόλη αρχίζει να μοιάζει με όλες τις πόλεις…»6

«Αν του επιτρεπόταν η επαφή με ξένους, θα ανακάλυπτε ότι είναι πλάσματα όμοια με τον ίδιο και ότι τα περισσότερα που του έχουν πει γι’ αυτούς είναι ψέματα. Ο σφραγισμένος κόσμος μέσα στον οποίο ζει θα άνοιγε και ο φόβος, το μίσος και η αυτοδικαίωση πάνω στις οποίες βασίζεται το φρόνημά του ίσως εξατμίζονταν.»7

«Παντού υπάρχει η ίδια πυραμιδική δομή, η ίδια λατρεία του ημίθεου αρχηγού, η ίδια οικονομία που διατηρείται μέσω του συνεχούς πολέμου και λειτουργεί για να συντηρεί αυτόν τον συνεχή πόλεμο. Κατά συνέπεια, τα τρία υπερκράτη όχι μόνο δεν μπορούν να κατακτήσουν το ένα το άλλο, αλλά δεν θα κέρδιζαν τίποτα αν το επιτύγχαναν.»7

«Παράξενο να σκέφτεσαι ότι ο ουρανός ήταν ίδιος για όλους, στην Ευρασία, στην Ανατολασία, εδώ. Και οι άνθρωποι κάτω από τον ουρανό ήταν λίγο ως πολύ ίδιοι -παντού, σ’ όλο τον κόσμο, εκατοντάδες χιλιάδες εκατομμύρια άνθρωποι όπως αυτός, άνθρωποι που αγνοούσαν ο ένας την ύπαρξη του άλλου, που του χώριζαν οι φραγμοί του μίσους και των ψεμάτων, κι όμως σχεδόν ίδιοι ο ένας με τον άλλον…»7

1

Edward S. Casey, The fate of place, University of California Press, σελ.291

2

Κωνσταντίνος Καλαντζής, Οπτικός πολιτισμός και ανθρωπολογία, στο Υλικός πολιτισμός: η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.176 3

Σταύρος Σταυρίδης, Η σχέση χώρου και χρόνου στη συλλογική μνήμη, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.19 4

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.437 5

Christopher Tiller, Χώρος, τόπος, τοπίο: Φαινομενολογικές προσεγγίσεις, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Πελαγία Μαρκέτου (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.230 6

Italo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, Ανταίος Χρυσοστομίδης (μετ.), Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2003, σελ.169 7

George Orwell, 1984, Κατερίνα Σχινά (μετ.), Ορέστης Σχινάς (επιμ.), Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Αθήνα 2021, σελ.266, σελ.267, σελ.302

ΕΙΚΟΝΑ 33:

Respubliko de la Insulo de la Rozoj https://alchetron.com/Republic-of-Rose-Island#republic-of-rose-island-759dd7c2-35e74780-8809-44dbe012b13-resize-750.jpeg

ΕΙΚΟΝΑ 34:

The stamps of Rose island http://www.fabiovstamps.com/forumarticolo1.html

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΣΗ

Η σταθερότητα μιας χώρας, ενός χώρου δηλαδή που δικαιωματικά σου ανήκει λόγω παράδοσης και ιστορικότητας, είναι μία συνθήκη θεμελιώδης στον ανθρώπινο κόσμο. «Η συλλογική μνήμη κυριολεκτικά ιδρύει το χώρο… παγιώνει χωρικές συσχετίσεις… με την επιβεβαίωση μιας σταθερότητας.»1 Ο εμπλουτισμός της ταυτότητας σε εθνικό επίπεδο είναι δια βίου κατασκευή στο υποσυνείδητό των κατοίκων και η ταύτισή του εαυτού, του χαρακτήρα, των φιλοδοξιών με μία διευρυμένη οικογένεια που κατάγεται από ένα γεωγραφικό σημείο και καλείται να γίνει η συνέχεια του απέναντι στον θάνατο των διαδεχόμενων γενεών είναι κύριο στοιχείο μάθησης των νέων ανθρώπων με εθνικό φρόνημα. «Η εικόνα που μας προσφέρει η ανάγνωση γίνεται πράγματι δική μας. …Την έχουμε δεχτεί… θα μπορούσαμε να την είχαμε δημιουργήσει… Γίνεται μια καινούργια οντότητα της γλώσσας μας, μας εκφράζει μεταμορφώνοντας μας σ’ αυτό που εκφράζει…»2 Οι ιστορικές αναγνώσεις, αναπαραστάσεις που διδάσκονται ως κοινή ανάμνηση κοινών προγονικών εδαφών είναι και αυτές που καλλιεργούν το αίσθημα διεκδίκησης, αλλά και σύμπνοιας σε έναν χώρο με ίδιες αναφορές και δεσμούς. «…η συνείδηση που φαντάζεται γίνεται κατά έναν απλό αλλά ολοκάθαρο τρόπο μία καταγωγή.»2 Το χωρικά προσδιορισμένο συλλογικό παρελθόν που μοιράζονται τα άτομα είναι αυτό το οποίο ανεπιφύλακτα θεωρούν κομμάτι τους αφομοιώνοντάς το ως πρότυπο. «Η επινόηση της ιδέας της ‘’πολιτισμικής κληρονομιάς’’ συνδέεται στενά με ισχυρές μυθολογίες, σύμφωνα με τις οποίες επιδιώκεται η διεκδίκηση και η ανάκτηση ενός χαμένου παρελθόντος, φαντασιακών πατρίδων και αρχαίων χρυσών αιώνων, στην προσπάθεια να διασωθεί μια ουσιοκρατική, αυθεντική αίσθηση του ‘’εαυτού’’.»3 Η κατασκευή συνείδησης παρελθόντος στηρίζεται σε μύθους και ιστορίες συνήθως επικούς, σε μια προπαγάνδα πατριωτισμού ως αξίωση και ανύψωση που η φυλετική ταυτότητα ως βαθύ θεμέλιο του κάθε ανθρώπου είναι το σημείο αναφοράς του σαν δρων άτομο και προσωπικότητα. «Γενεαλογίες τόπων, θρύλοι εδαφικών περιοχών.»4 Παμπάλαιες αρχές τιμής διαποτίζουν την ύλη και την αφήγηση των προγόνων καλώντας του σύγχρονούς τους να διατηρήσουν αυτήν την αέναη ανακύκλωση κρατώντας του ακόμα στη ζωή. Η διέγερση της μνήμης είναι κρίσιμη και στην χωρική οργάνωση της χώρας. Σημεία, μνημονικά σημάδια, μνημεία απλώνονται παντού στις εκτάσεις της σε περίοπτες και αξιοπρόσεκτες θέσεις και μορφές. «Η Nancy Munn σημειώνει ότι ‘’τα αφηγήματα συνδέουν τα συμβάντα με έναν αντικειμενικό γεωγραφικό χώρο μέσω ενός καταλόγου κατονομαζόμενων τόπων...’’»5 Υπό την εκπαίδευση όσων συνέθεσαν την χώρακράτος στον χρόνο ενισχύουν την αίσθηση του πατροπαράδοτου σαν καθήκον και βιογραφία του πολίτη και η ιστορία της χώρας του γίνεται και δική του μεγαλώνοντας με αυτήν. «…θραύσματα παραχωμένα, που αρθρώνουν εν αγνοία της τη ‘’βιογραφική’’ ιστορία, τον χώρο της οποίας θεμελιώνουν. …μάζα των ετερογενών χώρων που έχουν ήδη δημιουργηθεί και επικυρωθεί από τις αναρίθμητες εκφάνσεις μιας προφορικής αφηγηματικότητας η οποία απαρτίζεται από οικογενειακές ή τοπικές ιστορίες, εθιμικά ή επαγγελματικά ‘’έπη’’, ‘’αναπαραθέσεις’’ και ‘’απαγγελίες’’ δρόμων και τοπίων.»4 Φυσικά το περιθώριο αμφισβήτησης των ιστορικών και

προς εκμάθηση αναφορών και τεκμηρίων που αναγνωρίζει η κάθε χώρα είναι μεγάλα υπό το πρίσμα της ανακατασκευής μιας κατάλληλης αλήθειας, μάλλον βολικής και μονόπλευρης που έχει στιγματίσει με έναν τρόπο τον συγκεκριμένο λαό. «Εύλογο έτσι μας φαίνεται, οι λαοί να αποθέτουν τη μνήμη τους σε χωρικές διατάξεις οριστικοποιώντας όσο μπορούν ενάντια στη φθορά του χρόνου και τις δράσεις των επερχομένων, ένα παρελθόν. …Έτσι η ουσία του χώρου βρίσκεται στη μετρησιμότητά του, στη δυνατότητα να τον εννοήσουμε ως ομοιογενή και επομένως τεμαχίσιμο σε όμοιες οντότητες.»1

«…Και αν όλοι οι άλλοι αποδέχονταν το ψέμα που επέβαλε το Κόμμα -αν όλες οι μαρτυρίες, όλα τα αρχεία, έλεγαν το ίδιο παραμύθι- τότε το ψέμα περνούσε στην επίσημη ιστορία και γινόταν αλήθεια. ‘’Αυτός που ελέγχει το παρελθόν’’ έλεγε το σύνθημα του Κόμματος ‘’ελέγχει και το μέλλον΄ αυτός που ελέγχει το παρόν, ελέγχει και το παρελθόν.»6

«…ένας μόνος κλάδος του Υπουργείου Αλήθειας, του οποίου κύριο έργο δεν ήταν να ανασκευάζει το παρελθόν αλλά να εφοδιάζει τους πολίτες της Ωκεανίας με εφημερίδες, ταινίες, εγχειρίδια, τηλεοπτικά προγράμματα, θεατρικά έργα, μυθιστορήματα – με κάθε πιθανό είδος πληροφορίας, καθοδήγησης ή ψυχαγωγίας, από ένα άγαλμα μέχρι ένα σύνθημα, από ένα λυρικό ποίημα μέχρι μια πραγματεία περί βιολογίας, από ένα αλφαβητάρι για παιδιά μέχρι ένα λεξικό της Νεόγλωσσας.»6

«Αλλά δεν αμφισβητούσε τη διδασκαλία του Κόμματος, εκτός και αν άγγιζε με οποιονδήποτε τρόπο τη δική της ζωή. Συχνά, αποδεχόταν πρόθυμα την επίσημη μυθολογία, απλώς και μόνο επειδή η διαφορά ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα δεν της φαινόταν σημαντική.»6

«Ήταν μαγευτικό. Έκλεισα τα μάτια μου και φαντάστηκα για μια στιγμή πως ζω αλλού. Σ’ άλλον αιώνα. Μακρινό»7

1

Σταύρος Σταυρίδης, Η σχέση χώρου και χρόνου στη συλλογική μνήμη, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.22, σελ.23 2

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.12, σελ.13 3

Beverley Butler και Michael Rowlands, Πολιτισμική κληρονομιά, στο Υλικός πολιτισμός: η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Πελαγία Μαρκέτου (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.126 4

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.296, σελ.301 5

Christopher Tiller, Χώρος, τόπος, τοπίο: Φαινομενολογικές προσεγγίσεις, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Πελαγία Μαρκέτου (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.234 6

George Orwell, 1984, Κατερίνα Σχινά (μετ.), Ορέστης Σχινάς (επιμ.), Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Αθήνα 2021, σελ.54, σελ.65, σελ.209 7

Milan Kundera, Το αστείο, Ανδρέας Τσάκαλης (μετ.), καλβος, Αθήνα 1981, σελ

ΕΙΚΟΝΑ 35:

Palace of the Soviets, Boris Iofan, 1933

ΕΙΚΟΝΑ 36:

How the Palace should have looked in today's Moscow

ΕΙΚΟΝΑ 35 & 36:

https://i0.wp.com/ic.pics.livejournal.com/maxim_nm/51556845/4665407/4665407_original .jpg

ΓΕΝΕΤΕΙΡΑ

Στην τοπογραφία προβάλλεται η χορογραφία, η τελετουργία της ζωής και το φαντασιακό πλαίσιο των ανθρώπων για αυτήν, η εννοιολογική οργάνωση, σύγχρονη ή αρχέγονη, διατηρητέα διαχρονική ή ερειπωμένη. Η θεά του φυσικού τοπίου έχει μία επίδραση στον άνθρωπο που αφορά τις ρίζες. Αυτή η συνθήκη του ρομαντισμού, της απλότητας και της τραχύτητας ως νοσταλγική θύμηση ενός εξιδανικευμένου, γαλήνιου πολιτισμού φέρνει στο νου ένα παρελθόν που όλοι μοιραζόμαστε και θεωρητικά θα θέλαμε να γυρίσουμε. «…αποκτάει κανείς μια εμπειρία που είναι φανταστική μαζί κι εμπειρική, ανάμνηση και συνάμα αίσθηση, αληθινή χωρίς να είναι πραγματική…»1 Η αθωότητα, η ελευθερία, ο πρωτογονισμός της φύσης, εξανθρωπισμένος μεν αλλά μη αστικός δε, συνδέει τους πολίτες ακόμα περισσότερο στο παρελθόν. Αυτό συμβαίνει λόγω της απόλαυσης του τοπίου; Είναι υπεύθυνος ο χώρος και όλοι οι συμβολισμοί του; Είναι η εξόρμηση, η αναζήτηση αυτής της ανάπαυσης και της συγκίνησης; Είναι απλά μια ρομαντική κατασκευή που έχει αφήσει ίχνη παντού, επιβιώνει και δυναμώνει με τους αιώνες; Είναι για τον σύγχρονο άνθρωπο, μάλλον, ένα παραμύθι που αναβιώνεται, αφορά πάντα κάποιο κληροδότημα και κατακλύζεται από την αδιάψευστη ομορφιά ως σταθερά. «…τα νοήματα του χώρου εμπεριέχουν πάντοτε μια υποκειμενική διάσταση και είναι αδύνατον να κατανοηθούν αποκομμένα από τους συμβολικά κατασκευασμένους κόσμους στους οποίους ζουν οι κοινωνικοί δρώντες.»2 Μια προηγούμενη, μη προηγμένη ζωή που αποτυπώνεται σε κάποιο έργο τέχνης ορίζει την εικόνα της απόλυτης ευτυχίας που φέρνει η επαφή με τον ουρανό και τη γη. Η χώρα, αν εστιάσουμε πέρα από το κράτος, αφορά μία φύση και μία φυσικότητα, μία αδιάβρωτη επαρχιακότητα, στην κλίμακα του ανθρώπου. «Η σύνδεση με την τρέχουσα χρήση, τις κοινωνικές δράσεις του παρελθόντος ή τις δράσεις μυθολογικού χαρακτήρα διαμορφώνει εξανθρωπισμένους τόπους στο τοπίο, μέσα από την αναγνώριση σημαντικών ιδιοτήτων σε εκείνο που δεν έχει παραχθεί το ίδιο πολιτισμικά (βράχοι, ποτάμια, δέντρα κτλ.). …Το τοπίο αποτελεί σημείο αναφοράς για μεγάλο μέρος του συμβολισμού και συνάμα λειτουργεί ως σύστημα σημείων για μυθολογικά συμβάντα. Ταυτόχρονα, μεταδίδει και κωδικοποιεί πληροφορίες για το προγονικό παρελθόν και αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του μηνύματος. Είναι το θεμελιώδες σύστημα αναφοράς στο οποίο αγκυροβολούν η ατομική συνείδηση του κόσμου και οι κοινωνικές ταυτότητες.»2 Η παράδοση συνδέεται με βουνά, με λίμνες, με ποτάμια, με πεδιάδες, με κάμπους, με χωράφια, με μαγευτικά τοπία και η χώρα με μια ονειρική θύμηση του περιβάλλοντος. Όλοι νοσταλγούν στο παρελθόν μία ασφάλεια ενός γραφικού, ιδεατού για το οποίο ήδη γνωρίζουν, μια ειδυλλιακή ζωή που κάπως φαντάζονται για όσους προηγήθηκαν και έφτιαξαν αυτούς. «…οι χωροχρονικοί σύνδεσμοι που εγκαθιδρύονται μετατρέπονται σε πρόδηλα πρότυπα μελλοντικών κινήσεων και συντήρησης των σχέσεων.»2

«Πολλοί είναι αυτοί που θαυμάζουν την ομορφιά της φύσης, που κοιμούνται καμιά φορά στο ύπαιθρο, που στις φυλακές ή στα νοσοκομεία περιμένουν με ανυπομονησία τη μέρα που θα μπορέσουν ν’ απολαύσουν ξανά ελεύθεροι τη φύση…»3

«…είναι πολύ ευχάριστο και ιδιαίτερα κατάλληλο για την ευτυχία ενός ανθρώπου που αγαπά να περιορίζεται … σ’ αυτές τις ευτυχισμένες όχθες δεν υπάρχουν μεγάλοι δρόμοι κατάλληλοι γι’ αμάξια, το μέρος δεν είναι πολυσύχναστο από ταξιδιώτες` αλλά είναι πολύ ενδιαφέρον για τους μοναχικούς στοχαστές που θέλουν να μεθούν ελεύθερα από τις ομορφιές της φύσης, και να συγκεντρώνονται μέσα σε μια σιωπή που δεν την ταράζει κανένας θόρυβος…»4

«Δε θα ξαναδώ πια αυτά τα ωραία τοπία, τα δάση, τις λίμνες, τα άλση, τα βράχια, τα βουνά, που η όψη τους είχα πάντα αγγίξει την καρδιά μου … Συγκεντρώνει και θυμίζει στη φαντασία μου όλες τις ιδέες που την κολακεύουν περισσότερο. Τα λιβάδια, τα νερά, τα δάση, η μοναξιά, η γαλήνη προπάντων κ’ η ανάπαυση που βρίσκει κανείς ανάμεσά τους χαράζονται ξανά αδιάκοπα στη μνήμη μου. …Με ξαναφέρνουν σε ήσυχα σπίτια ανάμεσα σ’ ανθρώπους απλούς και καλούς σαν εκείνους με τους οποίους είχα ζήσει κάποτε. Μου θυμίζουν τα νεανικά μου χρόνια και τις αθώες χαρές μου, με κάνουν να τις χαίρομαι ακόμα, και μου δίνουν πολύ συχνά ευτυχία…»4

«Έβλεπε πως έτρωγαν τα πουλάκια σπόρους από το πεύκο και πετούσαν τα τσόφλια πάνω του, έβλεπε πώς μια αγελάδα πήγαινε βόσκοντας μέσα στη χλόη και έβλεπε τον καπνό να υψώνεται από την καμινάδα της κουζίνας του περιβολάρη.»5

1

Μαρία Κοπανάρη, Οι διατάσεις του χρόνου στο χώρο, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.64 2

Christopher Tiller, Χώρος, τόπος, τοπίο: Φαινομενολογικές προσεγγίσεις, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Πελαγία Μαρκέτου (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.219, σελ.233, σελ.243 3

Anne Frank, Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, Ρένα Χατχούτ (μετ.), Otto H. Frank και Mirjam Pressler (επιμ.), Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2013, σελ.358 4

Jean Jacques Rousseau, Οι ονειροπολήσεις του μοναχικού οδοιπόρου, Νίκος Σημηριώτης (μετ.), Εκδοτικός οίκος Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος&ΣΙΑ Ο.Ε., Αθήνα 1989, σελ.80, σελ.123 5

August Strindberg, Το κόκκινο δωμάτιο, Πηνελόπη Παπαδοπούλου (μετ.), DeAgostini Hellas 2000, σελ.40

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Ο ΚΟΣΜΟΣ

Η ΕΙΚΟΝΑ ΩΣ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΒΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ Η ΓΝΩΣΗ ΩΣ Η ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ

ΟΤΙ ΠΟΥΛΙΕΤΑΙ Ή ΑΓΟΡΑΖΕΤΑΙ

Η κλίμακα του εμπορίου έχει αποδεσμευτεί από σύνορα και έθνη και η κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών διεθνώς έχει ελαχιστοποιήσει το μέγεθος του κόσμου φέρνοντάς τον πιο κοντά στις ανθρώπινες διαστάσεις ακόμα κι αν η αγορά είναι απεριόριστη. Η βιομηχανία έχει αυτονομηθεί χτίζοντας μία νέα, δική της επικράτεια διαφημίσεων, εφήμερων αγαθών και πληροφοριακών δεδομένων. Η δύναμη του διαδικτύου, που είναι και το μέσο που επιτρέπει την εξάπλωση, αλλά και την ενημέρωση και επαφή του καταναλωτή, έχει εδραιώσει ένα καινούργιο τρόπο ζωής βασισμένο στα προνόμια αυτά. Επαγγέλματα εξυπηρετούν σκοπούς πρόσφατα αναδυόμενους που διαρκώς ανατέλλουν και δύουν σαν απάντηση σε ανάγκες που δεν έχουν προλάβει να τεθούν. «…μία πληθώρα κοινωνιών και ατομικών σημιουργών παράγει και καταναλώνει οπτικότητα και συλλογισμούς για τον (οπτικό) πολιτισμό.»1 Οι συναλλαγές παύουν να έχουν υλικό χαρακτήρα κάνοντας τα πάντα προσιτά, άμεσα και εύκολα διαθέσιμα. Τα αντικείμενα διανύουν τις αποστάσεις για τους καταναλωτές και οι υπηρεσίες εξαλείφουν κάθε πιθανότητα ανθρώπινη επαφής, δημιουργώντας ομαδοποιημένες, αυτοματοποιημένες και αποτελεσματικές λύσεις. Οι διαφημίσεις μετατρέπουν τα πάντα σε μία δισδιάστατη εικόνα χωρίς σαφές διαστάσεις και υιοθετούν την ιδιότητα του θεάματος καταλαμβάνοντας αισθητά μέρος του ελεύθερου, καθημερινού χρόνου για περιήγηση. Νέα επαγγέλματα και νέα ενδιαφέρονται διαδεδομένα σε ένα αόρατο, μα διακριτό περιβάλλον, ενταγμένο στη μέρα και πυλώνα της σύγχρονης διαβίωσης. «’’Σε μερικές σχεδόν υπερφυσικές καταστάσεις της ψυχής, το βάθος της ζωής αποκαλύπτεται ολάκερο στο θέαμα, όσο συνηθισμένο κι αν είναι, που έχουμε μπροστά στα μάτια μας. Γίνεται το σύμβολο της’’.»2 Ένα παγκόσμιο κράτος, λοιπόν, του πρόσκαιρου και αναλώσιμου, μιας ελεύθερης ροής κεφαλαίων, ως εικόνα χωρίς φυσική σύσταση και χώρο, είναι μία υπέρβαση, κατά τα άλλα, που εκτός από το να διευκολύνει ζωές, την ευμάρεια και πρόοδό τους, περικλείει μέσα σε λίγα εκατοστά, λίγες και μικρές κινήσεις και ελάχιστο χρόνο ολόκληρο το οικονομικό σύστημα παραγωγής και διακίνησης προϊόντων. Ο κόσμος επομένως μπορεί να μεταφραστεί ως μία ευχάριστα απερίσκεπτη επιθυμία κατανάλωσης, σαν παιχνίδι απόκτησης αγαθών. «…το ‘’συλλέγειν’’ εξυπηρετεί τον σχετικά διαφορετικό σκοπό του να μετατρέπει τον ανθρωπογενή τόπο σε μικρόκοσμο. Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο άνθρωπος ‘’κτίζει’’ τον κόσμο του.»3

«Μέσα στο διαμέρισμα, μια γλυκερή φωνή διάβαζε δυνατά έναν κατάλογο με αριθμού σχετικούς με την παραγωγή χυτοσιδήρου. Η φωνή ερχόταν από μια στενόμακρη μεταλλική πλάκα που έμοιαζε με θολό καθρέφτη και αποτελούσε μέρος της επιφάνειας του δεξιού τοίχου. Ο Γουίνστον πάτησε τον διακόπτη και η φωνή εξασθένησε κάπως, παρότι οι λέξεις ακούγονταν ακόμα ευδιάκριτα. Η συσκευή (τηλεοθόνη την έλεγαν) ήταν μεν δυνατό να σκοτεινιάσει, δεν υπήρχε όμως τρόπος να κλείσει εντελώς.»4

«Πάντα τα μάτια σε παρακολουθούσαν και η φωνή σε τύλιγε. Ξύπνιο ή κοιμισμένο, στη δουλειά ή στο φαγητό, μέσα ή έξω, στο λουτρό ή στο κρεβάτι – καμία διαφυγή. Τίποτα δεν ήταν δικό σου, εκτός από λίγα κυβικά εκατοστά μέσα στο κρανίο σου.»4

«Δεν θέλω πια να υπάρχω σ’ αυτόν τον κόσμο των υλικών πραγμάτων που δεν καταλαβαίνω και που με απατούν. Υπάρχει ακόμα κι ένα άλλος κόσμος. Ο κόσμος που τον γνωρίζω και με γνωρίζει. Είναι εκεί ο δρόμος προς τα λιβάδια, η αγριοτριανταφυλλιά, ο λιποτάχτης, ο περιπλανώμενος μουσικάντης και η μητέρα. Μετά κατάλαβα μια τελευταία προσπάθεια. Πρέπει. Πρέπει να γνωρίσω ως το τέλος αυτόν τον κόσμο των υλικών πραγμάτων. Πρέπει να ψάξω ως το βυθό αυτής της πλάνης κι απάτης.»5

1

Κωνσταντίνος Καλαντζής, Οπτικός πολιτισμός και ανθρωπολογία, στο Υλικός πολιτισμός: η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.207 2

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.216 (Baudelaire, Journaux intimes, σελ.29) 3

Christian Norberg-Schulz, Genius Loci: Το Πνεύμα του Τόπου: για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, Μίλτος Φραγκόπουλος (μετ.), ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ε.Μ.Π., Αθήνα 2009, σελ.57 4

George Orwell, 1984, Κατερίνα Σχινά (μετ.), Ορέστης Σχινάς (επιμ.), Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Αθήνα 2021,σελ.12, σελ.44 5

Milan Kundera, Το αστείο, Ανδρέας Τσάκαλης (μετ.), καλβος, Αθήνα 1981, σελ.307

ΕΙΚΟΝΑ 40:

Wang Guangyi, Great criticism series: Coca Cola, 2005

ΕΙΚΟΝΑ 41:

Wang Guangyi, Great criticism series: Disney, 2005

ΕΙΚΟΝΑ 40:

https://www.mutualart.com/Artwork/Great-Criticism-Series--Coca-Cola/2A8CAA59A8EF6888 ΕΙΚΟΝΑ 41:

http://www.artnet.com/artists/wang-guangyi/great-criticism-disney-rWD_FYBa9bdT4UCmIhdpKQ2

Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ

Η επίσκεψη του κόσμου, η διάνυση του χώρου του, η θέαση του και φυσικά η αποτύπωση και συλλογή στοιχείων του είναι η ευρέως γνωστή επαφή του με τον κοινωνικό άνθρωπο, ο οποίος αναγνωρίζει στον εαυτό του έναν νέο ανάλαφρο, δραστήριο και χαρούμενο ρόλο και ξεκινάει να καταναλώνει αυτήν την εμπειρία του. Το θέαμα αυτό του τουρισμού προκύπτει από στημένα, πασίγνωστα, όμορφα σκηνικά που χαρακτηρίζουν σημεία του χώρου «…η θεώρηση της ανάδυσης της εικόνας μέσα στη συνείδηση ενός ατόμου… το εύρος, την ισχύ, το νόημα της διυποκειμενικότητας της εικόνας.»1. Τοπωνύμια κατακερματίζουν τον κόσμο σε θέσεις όπου κατασκευάζονται δισδιάστατες εικόνες και αυτές πωλούνται σαν όνειρο να τις αντικρίσει κάποιος, ακολουθώντας μία επίσης ονειρική ρουτίνα εμπειρίας τους, καταλήγοντας να κερδίσουν με αυτήν ονειρικά ενθύμια ως απόδειξη αυτού του κατορθώματος και ονειρικής αναπόλησής του. Η βιομηχανία αυτή έχει καταφέρει να κάνει εύκολο και επιθυμητό το άνοιγμα προς τον κόσμο για όλους μαζικά, προσφέροντας εδραιωμένα στερεοτυπικά στοιχεία σμίλευσης του χώρου, των μορφών και τον ιδιοτήτων του. «Το ταξίδι (…) είναι το υποκατάστατο των θρύλων που άνοιγαν τον χώρο στον άλλο. Τι παράγει εντέλει το ταξίδι, αν όχι… τον γυρισμό σ’ ένα κοντινό εξωτισμό μέσα από μακρινούς παρακαμπτήριους δρόμους, ‘’την επινόηση’’ λειψάνων και θρύλων…»2 Όμως αυτή η προωθούμενη εμμονή συμπλήρωσης μιας υποτιθέμενης λίστας πραγμάτων και δραστηριοτήτων που πρέπει να έχεις δει στον κόσμο για την ολοκλήρωση της ύπαρξής σου σε αυτόν δημιουργεί την προοπτική αυτής της πολυτελούς γνώσης, έστω και κάλπικα ως ένα είδος διασκέδασης. «…ο τουρισμός και το προσκύνημα μοιράζονται ως κοινό χαρακτηριστικό τους την αναζήτηση, μια μορφή αναζήτησης της σωτηρίας ή της πλήρωσης μέσα από την εμπειρία του τουρισμού.»3 Ως κίνηση αυτοπροσδιορισμού, αναζήτησης χαρακτήρα και εκδήλωσης του στο κοινό, μάζες τουριστών κατευθύνονται, υπό αδιαμφησβήτητα προγράμματα, προς παρόχους σουβενίρ, φωτογραφικών και πλαστικών απόψεων του κόσμου. Η ταυτότητα των πόλεων γίνεται μια διαφημιστική απεικόνιση και παγιδεύεται σε έναν συμβολισμό. «Το να φέρουν πιο κοντά τους τα πράγματα από άποψη χώρου και ανθρώπινης εγγύτητας είναι μία επιθυμία των σύγχρονων μαζών εξίσου φλογερή όσο και η τάση τους να ξεπεράσουν το ανεπανάληπτο μιας δεδομένης κατάστασης διαμέσου της αναπαραγωγής της.»4 Η ισχύς της εικόνας πείθει τον θεατή πως η παρατήρηση του αποσπάσματος είναι η πραγματικότητα και όχι η πηγή του και έτσι η εικονογράφηση στιγμών της πραγματικής ζωής γίνεται αντιληπτή ως η ίδια η ζωή. Το θέαμα είναι η αρχή και η κινητήρια δύναμη του κοινωνικού συνόλου, καλύπτει χώρο, αναπτύσσει τόπο και ορίζει ενότητα. «ο τόπος του παραπλανημένου βλέμματος και της ψεύτικης συνείδησης»7 προδίδει μία ιστορικά, οικονομικοκοινωνική διαμόρφωση του κόσμου και την καταγωγή του θεάματος ως βαθύ και ουσιαστικό θεμέλιο, αντί ενός σύγχρονου κατασκευάσματος. Συνεπώς, ενώ η όραση αντιλαμβάνεται τον κόσμο αποσπασματικά και δισδιάστατα, το θέαμα συμπληρώνεται από την εμπειρία ενός έργου και μίας δράσης και η ενέργεια που εικονοποιείται διευρύνεται της υποκειμενικότητας και ανεξαρτητοποιείται, ώστε «Μέσα στο θέαμα ένα μέρος του κόσμου αναπαρασταίνεται μπροστά στον κόσμο και είναι ανώτερο απ’ αυτόν.»7

«Το πολύτιμο far niente ήταν η πρώτη κ’ η κυριότερη απ’ αυτές τις απολαύσεις που θέλησα να γευτώ σ’ όλη της τη γλύκα, κι ό,τι έκανα κατά τη διάρκεια της διαμονής μου δεν ήταν πραγματικά παρά η ευχάριστη κι αναγκαία απασχόληση ενός ανθρώπου που έχει αφοσιωθεί στην αργία.»6

«…ο ταξιδιώτης καλείται να επισκεφτεί την πόλη και ταυτόχρονα να παρατηρήσει μερικές παλιές καρτποστάλ που τη δείχνουν όπως ήταν παλιά… …ο ταξιδιώτης οφείλει να επαινέσει την πόλη των καρτποστάλ και να την προτιμήσει από τη σημερινή… …μέσα από αυτό που έγινε μπορείς να θυμάσαι με νοσταλγία αυτό που ήταν.»7

«Με αυτή την έννοια τίποτε από όσα λέγονται για την Αγλαύρα δεν είναι αληθινό, κι όμως από αυτά δημιουργείται μια στιβαρή και ομοιογενής εικόνα της πόλης, ενώ μικρότερη βαρύτητα αποκτούν οι σκόρπιες κρίσεις που μπορεί να έχει κανείς όταν τη ζει.»7

1

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.8 2

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.270 3

Beverley Butler και Michael Rowlands, Πολιτισμική κληρονομιά, στο Υλικός πολιτισμός: η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Πελαγία Μαρκέτου (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.144 4

Walter Benjamin, Δοκίμια για την τέχνη, Δημοσθένης Κούρτοβικ (μετ.), εκδόσεις ΚΑΛΒΟΣ, Αθήνα, 1978, σελ.17 5

Guy Debord, Ο ολοκληρωτικός διαχωρισμός, στο Η κοινωνία του θεάματος, Γιάννης Δ. Ιωαννίδης (μετ. επιμ.), εκδόσεις ΥΨΙΛΟΝ, Αθήνα, 1999, σελ.366, 374 6

Jean Jacques Rousseau, Οι ονειροπολήσεις του μοναχικού οδοιπόρου, Νίκος Σημηριώτης (μετ.), Εκδοτικός οίκος Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος&ΣΙΑ Ο.Ε., Αθήνα 1989, σελ.82-83 7

Italo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, Ανταίος Χρυσοστομίδης (μετ.), Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2003, σελ.51, σελ.90

ΕΙΚΟΝΑ 42:

Απρίλιος 2019, Μιλάνο

ΔΙΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ

Το παράθυρο προς τον κόσμο ολόκληρο μπορεί να βρίσκεται, όχι απλά μέσα στον ελάχιστον χώρο του δωματίου και ταυτόχρονα χωρίς να χρειάζεται το σώμα να κοπιάσει για έλεγχο στον καθημερινό χειρισμό, δεν αφορά τον χώρο και υπερνικά τις αποστάσεις του, μπορεί να χωρά όλη τη γνώση χωρίς να ζυγίζει τίποτα -φυσικά και υπάρχουν εγκαταστάσεις, διαχειριστές, παραγωγοί, βιομηχανίες, εταιρίες και πάροχοι, αλλά χωρίς να είναι μέρος της άμεσης ζωής πέρα της προσφοράς τους-, το παράθυρο προς τον κόσμο είναι αγαθό προς όλους, βασικό, και βρίσκεται στο χέρι τους. «…being a world and not just being-in-a-world. To be a world, or even just to be ‘’world conscious,’’ requires more than participating in an analogy between the microcosm of the room one is in and the macrocosm of the universe that exceeds this room. … I feel at one with the universe not because A am extended out into it, or can merely project myself there, but because I experience its full extent from within my discrete place in the house.»1 Η ζωή έχει τόσο υιοθετήσει την επαφή με τον κόσμο χωρίς να την αφορά από που προέρχεται απαραίτητα και ταυτόχρονα έχει θεμελιωθεί τόσο στα οφέλη της που την διαθέτει ελεύθερα. «…σχεδιαγραφεί απτά τις σχέσεις μεταξύ κανόνων και σωμάτων… Τα μηχανήματα αυτά μεταμορφώνουν τα ατομικά σώματα σε κοινωνικό σώμα.»2 Η οθόνη στα χέρια του χειριστή εργάζεται, εκπαιδεύει, δημιουργεί, ενημερώνει, ψυχαγωγεί και διασκεδάζει, εμπορεύεται καταργώντας τον χρόνο που μεσολαβεί. Έτσι απαιτείται η αναδιοργάνωση του χώρου και τα πάντα στρέφονται προς το τεχνολογικό δίκτυο παγκόσμιας επαφής. Ο σύγχρονος κόσμος συνδέεται άμεσα με τις διαστάσεις μίας συσκευής για τον καθημερινό κάτοικο και δικαίως μιας και κρατάει έναν κόσμο που μπορεί να καταλάβει, να επωφεληθεί και να επέμβει σε μία κλίμακα που θα ήταν αδύνατον για αυτόν στον φυσικό που είναι μέρος. «Δεν έχει τόση σημασία σε αυτό το σημείο να ασχοληθούμε με το αν αυτές οι αναπαραστάσεις ανακλούν πιστά την πραγματικότητα γιατί το θέμα δεν είναι η πιστότητα αλλά το πώς συλλαμβάνεται, χρησμοποιείται, κατανοείται, σημασιοδοτείται ο χώρος.»3 Η προσιτότητα βοηθά τον πολίτη να εμπλέκεται και παράλληλα να μαθαίνει, ο κόσμος δεν είναι ένας άγνωστος χώρος καταγεγραμμένος απλά σε έναν γνωστό χάρτη σχημάτων ή μία περιστρεφόμενη σφαίρα, αλλά οικείος ως συγκεκριμένοι άνθρωποι, αξιόλογοι πολιτισμοί, εικόνες πόλεων και φύσης, ως ιστορίες και διαδράσεις. «Susan Sontage… argues that ’the reality has come to seem more and more what we are shown by camera’ …photography makes us feel that the world is more available than it really is.’»4 Η γνώση που ασταμάτητα ενημερώνεται σε κλάσματα του δευτερολέπτου και προέρχεται από παντού, από τον οποιονδήποτε και για τα πάντα είναι αυτή που συνδέει τους χώρους χωρίς να καταναλώνει χώρο και αυτός ο παράγοντας ορίζει την προηγμένη, σύγχρονη κοινωνία των νέων, απεγκλωβισμένων από σκοταδισμούς και άγνοια, πολιτών με πρόσβαση σε όλου του πλανήτη την επικαιρότητα. «Ο σύγχρονος πολιτισμός της ακαριαίας αναμετάδοσης…»5 Το ενδιαφέρον, λοιπόν, για τη ζωή επεκτείνεται πέρα από τα προσωπικά όρια αυτής και τους κατοίκους μιας γειτονιάς, μιας πόλης, μιας χώρας τους αφορούν οι συνθήκες καθημερινότητας, οι ιδέες και οι αντιξοότητες γειτονιών, πόλεων και χωρών που δεν έχουν επισκεφθεί ποτέ, συνδεδεμένοι και ευαισθητοποιημένοι. «…ολοένα και περισσότερο η σχέση των ανθρώπων με τον κόσμο λαμβάνει χώρα επί της οθόνης και εντός της εικόνας…»6 Το διαδίκτυο για το οποίο γίνεται λόγος, είναι ένας ανοιχτός, διαρκώς ανανεώσιμος διάλογος, ταυτόχρονος και μεταξύ πολλών, που φέρνει τον κόσμο κοντά και τον συγχρονίζει.

«…η πόλη και ο ουρανός δεν μένουν ποτέ ίδια.»7

«Οι άνθρωποι θα ζουν σε μια νέα κολεκτίβα. Θα είναι ενωμένοι μ’ ένα κοινό ενδιαφέρον. Η ιδιωτική ζωή θα μετατραπεί σε δημόσια. Θα ξαναγεννηθούν δεκάδες μαζικές τελετές που θα καθιερώσουν νέες ομαδικές συνήθειες.»8

«Τώρα όμως, αφού δεν ενοχλούσε κανέναν, έλεγε συχνά τις σκέψεις του μεγαλόφωνα. Αν με άκουγαν να μονολογώ θα με περνούσαν για τρελό. Όμως, αφού δεν είμαι τρελός, δε με νοιάζει. Και οι πλούσιοι έχουν ραδιόφωνα στα σκάφη τους, για να ακούν να μιλούν, και να παρακολουθούν το μπέιζ μπολ, σκέφτηκε.»9

1

Edward S. Casey, The fate of place, University of California Press, σελ.294

2

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.330 3

Κατερίνα Πολυχρονιάδη, Μνήμη της καθημερινής εμπειρίας της πόλης, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.115 4

Juhani Pallasmaa, The eyes of the skin, John Wiley & Sons Ltd, Great Britain 2005, σελ.30

5

Σταύρος Σταυρίδης, Η σχέση χώρου και χρόνου στη συλλογική μνήμη, στο Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ.32 6

Κωνσταντίνος Καλαντζής, Οπτικός πολιτισμός και ανθρωπολογία, στο Υλικός πολιτισμός: η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.207 7

Italo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, Ανταίος Χρυσοστομίδης (μετ.), Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2003, σελ.184 8 9

Milan Kundera, Το αστείο, Ανδρέας Τσάκαλης (μετ.), καλβος, Αθήνα 1981, σελ.167

Ernest Hemingway, Ο γέρος και η θάλασσα, Λένα Μιλιλή (μετ.), εκδόσεις ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ, Αθήνα 1997, σελ.35

ΕΙΚΟΝΑ 43:

Magna Carta (An Embroidery), Cornelia Parker, 2015 ένα κέντημα μήκους περίπου 12μέτρων (1236 x 157 cm) του άρθρου Magna Carta της Wikipedia

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f4/Entire-embroidery-magna-cartacornelia-parker.jpg

ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ

Το ταξίδι ήταν αυτό που έκανε τον κόσμο γνωστό, τα μέσα μεταφοράς και η οικονομική δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν από το κοινό, στον ελεύθερο χρόνο, ή για δουλειά, ή και για σπουδές, έκαναν αυτόν τον άπλετο χώρο προσβάσιμο. «Ένας κοινωνικός χώρος, αντί να είναι πάντοτε ομοιογενής και ίδιος, συγκροτείται από διαφορετικές πυκνότητες ανθρώπινης εμπειρίας, σύνδεσης και συμμετοχής.»1 Ταξιδεύοντας, κάνοντας μία παύση στην καθημερινότητα, διευρύνοντας ορίζοντες, ευκαιρίες και πεδίο αντίληψης ο πολίτης κτίζει μία άλλη σχέση με τον κόσμο και ο δεύτερος γίνεται ένα όνειρο για ανάπτυξη που αδημονεί να πραγματοποιήσει. «…τουρίστες. Επιδίωξη των τελευταίων είναι να δραπετεύσουν από το αλλοτριωτικό περιβάλλον τους, γυρίζοντας τον πλανήτη σε αναζήτηση της αυθεντικής εμπειρίας…»2 Η πληθωρικότητα ενός ολόκληρου πλανήτη σημαίνει διαφορετικές κουλτούρες και ‘’εξωτικές’’ συνήθειες προς εξερεύνηση, σημαίνει απεριόριστες ευκαιρίες εργασίας, προσφοράς και εξέλιξης, σημαίνει μάθηση σε περιβάλλοντα απελευθερωμένα από τα τετριμμένα και γνωστά συστήματα τοπικών ιδρυμάτων. Ο σύγχρονος, παγκόσμιος πολίτης είναι ένα κάτοικος μετανάστης που δεν εμμένει σε χωρικούς περιορισμούς αλλά κινείται και αναζητά. «…να παίρνουμε τις εικόνες σαν αιφνίδια φαινόμενα της ζωής. Όταν η εικόνα είναι νέα, ο κόσμος είναι νέος.»3 Η πολύτιμη αυτή καινούργια, επίκτητη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο διαμορφώνει δικαιώματα και ιδέες αποδεσμευμένες από ριζωμένες και αμετάκλητες συλλογικότητες, είναι μία προσωπική διερεύνηση της ζωής και των ατομικών προτεραιοτήτων αυτής. «…η κάθε μονάδα του έχει ποιοτικό χαρακτήρα: ένα ύφος απτικής πρόσληψης και κιναισθητικής ιδιοποίησης. Η συνεχής, βοερή τους κίνηση συγκροτείται από αναρίθμητες ενικότητες. Τα βήματα διαπλέκονται πλάθοντας χώρους.»4 Οι αμέτρητες επιλογές που προσφέρει αυτή η κλίμακα στο άτομο είναι αυτές που καθορίζουν την πνευματική, κοινωνική και ψυχολογική του απελευθέρωση κάνοντάς τον πιο ανεκτικό στις αλλαγές και τη διαφορετικότητα, κάνοντάς τον πιο φιλόδοξο και ενεργητικό σε έναν διαρκή διαμοιρασμό οποιασδήποτε πραγματικότητας ενάντια στην καταπίεση της αδιάλλακτης μονιμότητας. «Η ζωή είναι πρωτίστως ‘’κίνηση’’ και ως τέτοια διαθέτει ‘’διεύθυνση’’ και ‘’ρυθμό’’.»5

«Περπατούσαν ώρες ολόκληρες στη Νέα Υόρκη: το θέαμα άλλαζε σε κάθε βήμα σα να είχαν ακολουθήσει ένα ελικωτό μονοπάτι μέσα σ’ ένα μαγευτικό ορεινό τοπίο…»6

«Φεύγοντας απ’ το σπίτι της μητέρας της είχε πιστέψει, η ηλίθια, ότι θα γινόταν μια για πάντα κυρία της ιδιωτικής της ζωής. Το σπίτι της μητέρας όμως απλωνόταν σ’ ολόκληρο τον κόσμο και την γράπωνε από παντού.»6

«…δεν άνηκα εδώ, όπως το ίδιο εδώ δεν άνηκε όλο εκείνο το τετράγωνο των άθλιων χαμηλών σπιτιών, και φαντάστηκα, πως ακριβώς γι’ αυτό, για το ότι εδώ δεν ανήκω, πρέπει να είμαι εδώ, σ’ αυτή τη φρικαλέα πόλη του αταίριαστου, στην πόλη, που έκλεισα στην ανηλεή αγκαλιά της όλα, όσα της είναι ξένα.»7

1

Christopher Tiller, Χώρος, τόπος, τοπίο: Φαινομενολογικές προσεγγίσεις, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Πελαγία Μαρκέτου (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.219 2

Beverley Butler και Michael Rowlands, Πολιτισμική κληρονομιά, στο Υλικός πολιτισμός: η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), Πελαγία Μαρκέτου (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017, σελ.143 3

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982, σελ.75 4

Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010, σελ.253 5

Christian Norberg-Schulz, Genius Loci: Το Πνεύμα του Τόπου: για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, Μίλτος Φραγκόπουλος (μετ.), ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ε.Μ.Π., Αθήνα 2009, σελ.64 6

Milan Kundera, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, Κατερίνα Δασκαλάκη (μετ.), ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 1986, σελ.128, σελ.208 7

Milan Kundera, Το αστείο, Ανδρέας Τσάκαλης (μετ.), καλβος, Αθήνα 1981, σελ.76

ΕΝΑΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΧΩΡΟΥ ΥΠΟ ΜΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΛΙΜΑΚΩΝ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Aldo Rossi, Η αρχιτεκτονική της πόλης, Βασιλική Πετρίδου (μετ.), Λόης Παπαδόπουλος (επιμ.), University studio press, Θεσσαλονίκη 1991 2. Auge Marc, Για μια ανθρωπολογία των σύγχρονων κόσμων, Δέσποινα Σαραφείδου (μετ.), Εκδόσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 1999 3. Berger L. Peter και Luckmann Thomas, Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας, Κώστας Αθανασίου (μετ.), Γεράσιμος Κουζέλης και Δήμητρα Μακρυνιώτη (επιμ.), Εκδόσεις ΝΗΣΟΣ, Αθήνα 2003 4. Christian Norberg-Schulz, Genius Loci: Το Πνεύμα του Τόπου: για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, Μίλτος Φραγκόπουλος (μετ.), ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ε.Μ.Π., Αθήνα 2009 5. David Seamon, A geography of the lifeworld: movement, rest and encounter, David Seamon 1979, 2001 6. Dermot Moran and Timothy Mooney, The Phenomenology Reader, ROUTLEDGE, London 2002 7. Doreen Massey, For space, SAGE Publications Ltd, 2005 8. Edward S. Casey, The fate of place, University of California Press 9. Edward T. Hall, The hidden dimension, Anchor Books, United States of America 1966 10. Freud Sigmund, Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας, Δήμητρα Αποστολιά (επιμ.), Νίκη Μυλωνά (μετ.), Εκδόσεις ΝΙΚΑΣ, Αθήνα 2011 11. Freud Sigmund, Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ, Βασίλειος Πατσογιάννης (μετ.), Εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ, Αθήνα 2014 12. Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Ελένη Βέλτσου – Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή (μετ.), Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα 1982 13. Georg Simmel, Μητροπολιτική αίσθηση, Ιωάννα Μεϊτάνη (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ, Αθήνα 2017 14. Georg Simmel, Πόλη και Ψυχή, Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος (μετ.), εκδόσεις ΕΡΑΣΜΟΣ, 1993 15. Guy Debord, Ο ολοκληρωτικός διαχωρισμός, στο Η κοινωνία του θεάματος, Γιάννης Δ. Ιωαννίδης (μετ. επιμ.), εκδόσεις ΥΨΙΛΟΝ, Αθήνα, 1999 16. Henri Lefebvre, The production of space, Donald Nicholson-Smith (μετ.), Basil BLACKWELL, Oxford 1991

17. J. E. Malpas, Place and experience: a philosophical topography 18. Jan Gehi, Life between buildings, Jo Koch (μετ.), The Danish Architectural Press and Jan Gehl 2006 19. Jean Baudrillard, Η έκσταση της επικοινωνίας, Βαγγέλης Αθανασόπουλος (μετ.), εκδόσεις ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ, Αθήνα 1991 20. Juhani Pallasmaa, The eyes of the skin, John Wiley & Sons Ltd, Great Britain 2005 21. Martin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, Γιώργος Ξηροπαΐδης (μετ.), Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2008 22. Merleau-Ponty Maurice, Φαινομενολογία της αντίληψης, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΝΗΣΟΣ, Αθήνα 2016 23. Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Κική Καψαμπέλη (μετ.), Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, Αθήνα 2010 24. Raoul Vaneigem, Η επανάσταση της καθημερινής ζωής, Σεραφείμ Βελέντζας (μετ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΚΜΩΝ, Αθήνα 2002 25. Tim Cresswell, Place: a short introduction, Blackwell publishing Ltd, Oxford 2004 26. Walter Benjamin, Δοκίμια για την τέχνη, Δημοσθένης Κούρτοβικ (μετ.), εκδόσεις ΚΑΛΒΟΣ, Αθήνα, 1978 27. Walter Benjamin, Παρίσι, πρωτεύουσα του 19ου αιώνα (Σύνοψη του 1939), σε µετάφραση του ξενοδοχείου των ξένων από τα γαλλικά 28. Walter Benjamin, Σαρλ Μπωντλαίρ: Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού, Κώστας Λιβιεράτος, Λευτέρης Αναγνώστου (επιμ.), Γιώργος Γκουζούλης (μετ.), Εκδόσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα, 1994 29. Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου, Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα, Εκδόσεις ΝΗΣΟΣ, Αθήνα 2009 30. Συλλογικό έργο, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Σταύρος Σταυρίδης (επιμ.), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006 31. Συλλογικό έργο, Υλικός πολιτισμός: η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Ελεάνα Γιαλούρη (επιμ.), ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, Αθήνα 2017 32. Φατούρος Α. Δημήτρης, 2009 Ίχνη μετάβασης: η αρχιτεκτονική μέσα στη νέα πραγματικότητα, Ελένη Μαρτζούκου (επιμ.), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2009 33. Φατούρος Α. Δημήτρης, Ίχνος χρόνου – αφηγήσεις για τη νεώτερη ελληνική αρχιτεκτονική, Ελένη Μαρτζούκου (επιμ.), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2008