Micii-ini iitu issue 5 by Ng'ethe Maina

Volume 1: Issue 5 Ksh.250.00 / Tz.Sh. 5000 / Ug.Sh.7000 May 2012 to July 2012

mĩciĩ-inĩ iitũ Mũũgĩ nĩ mũtaare

Kũhanda Mũthingi Wa Bũrũri Rũgano rwa Duncan Ndegwa

Mrs. Tabitha Karanja Mũ-Biacara Mwoni Mbere

Mũtongoria wa: Keroche Breweries Ltd.

TAŨKĨRWO NĨ MŨRIMŨ WA PROSTATE CANCER KWANDĨKA MARŨA MA KWĨGAYA NJENGA KARŨME: 1929 - 2012 MBAARA CIA KĨ-MŨCIĨ

MŨGENI WITŨ: NDUMENIKO GĨTHINGITHIA: MAREBETA

MATHEKANIA

WENDO NA NDŨGŨ

Village Inn, P.O. Box 14287 00800, Nairobi, Kenya Contact Information: Telephone: (254) 20 4448713 / (254) 20 4448717, Fax: (254) 20 4445818 / (254) 20 4448977 Mobile: 0733 601613 / 0733 601614 / 0722 205486/7 E-mail: bookings@jacarandahotels.com, Website: http://www.jacarandahotels.com/index.php/village-inn.html

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

KIUGO KĨA MWANDĨKI

Nĩ hĩndĩ ngathĩti ĩno ya mĩciĩ-inĩ iitũ yakinyia mwaka ũmwe kuuma yambĩrĩrie.

ambere nĩ ngeithi kũrĩ wee mũthomi witũ, nĩũndũ waku gũtũnyita mbaru. Nĩ hĩndĩ ngathĩti ĩno ya mĩciĩ-inĩ iitũ yakinyia mwaka ũmwe kuuma yambĩrĩrie. Rũgendo rũũrũ rwa mwaka ũmwe rũtikoretwo rũrĩ rũhũthũ, no ningĩ rũkoretwo rũrĩ rwa gĩkeno tondũ athomi aitũ nĩmerutĩire gũthiĩ na mbere na gũthoma ngathĩti ĩno na kũhunjia wega wayo kũrĩ arĩa matamĩũĩ.

maũndũ marĩa twandĩkaga ngathĩtiinĩ ĩno, nĩgetha athomi aitũ mahote gũtaũkĩrwo nĩ maũndũ mĩthemba mĩingĩ. No tũgũthiĩ na mbere na gũcaria ataramu a maũndũ matiganĩte marĩa tũkwandĩka matukũ ma gũka, nĩguo tũthiĩ na mbere kũhe athomi aitũ kĩndũ kĩramaguna. Iruta inĩ rĩĩrĩ tũrĩ na maũndũ maingĩ igũrũ wa marĩa twandĩkaga. Njamba ĩmwe ya bũrũri ti Njenga wa Karũme nĩ erĩga kũhurũka thutha wa kũrwara mũrimũ wa prostate cancer. Mũrimũ ũyũ nĩ ũragĩte arũme aingĩ mũno, na ti andũ aingĩ mooĩ ũhoro wa guo. Nĩũndũ ũcio iruta-inĩ rĩĩrĩ nĩ tũnyitanĩire na Dr. Samuel Maina Kanyi kwarĩrĩria mũrimũ ũyũ nĩgetha athomi aitũ mataũkĩrwo. Nĩtwarĩrĩirie ũhoro wa ũrĩmi wa aloe, mandũ ma kanitha, na tũkamũrehere rũgano rwa mũtumia wa bata ũteithĩtie mũno kũhũrana na njohi cia ibango na marĩa mangĩ twandĩkaga ma kĩndũire marĩ o ho.

No nĩtwakenire mũno twaruta iruta rĩa mbere, tondũ athomi aingĩ nĩ metĩkĩrire ngathĩti ĩno ĩhana ta njĩra ya kũmenyerera rũthiomi rwitũ na kwĩmenyithia ũhoro wa mũtũrĩre na ũthii wana mbere. Ningĩ athomi angĩ na makambũni nĩ monete atĩ mĩciĩ-inĩ iitũ nĩ njĩra njega ya kũgathĩrĩria wĩra ũrĩa marutaga na indo iria mendagia. Acio magathagĩrĩria biacara ciao na ngathĩti ĩno nĩ mateithagia harĩ itemi rĩa gũcabithia ngathĩti ĩno. Nĩ Wee mũthomi witũ nĩtũgũkũria ũthiĩ ngatho kũrĩ inyuĩ na Ngai arothiĩ na na mbere na kũnyitanĩra na ithuĩ. mbere kũmũrathima. Twandĩkĩre maũndũ marĩa ũngĩenda kuona ngathĩti-inĩ ĩno, kana ona Tiga kũmenyerera na kũrutana mawoni maku megiĩ maũndũ rũthiomi rwitũ rwa Gĩkũyũ, ngathĩti matiganĩte. Thiĩ na mbere kũhunjia ĩno yambĩrĩirio na matanya maingĩ. ũhoro wa ngathĩti ĩno, nĩgetha Maya marĩ ta gũkenia ciana na ĩteithie andũ angĩ ũrĩa ĩgũteithĩtie andũ agima na ng’ano cia ndungo, wee. Gĩkũyũ oigire atĩ kĩara kĩmwe marebeta na maũndũ mangĩ gũtiũragaga ndaa, na tũrĩ na ma atĩ mangĩtũma mũndũ akorwo arĩ na kĩndũ arathoma rĩrĩa ahurũkĩte. Ningĩ twanyitanĩra hamwe nĩ tũgũthiĩ na twarĩ na mwĩhoko atĩ ngathĩti ĩno no mbere gũkũrania. Nĩ wega mũno na Ngai akũrathime. ĩteithie athomi ayo mũtũrĩre-inĩ na kũmenya histũria ya Ũgĩkũyũ. Na maũndũ makoniĩ ũthii wana mbere Marjory N. Kĩmani, maũndũ-inĩ ta ma biacara, ũgima wa Mwandĩki Mũnene mwĩrĩ, ũrĩmi mwega, na mangĩ. Nĩ ihoya riitũ atĩ wee mũthomi witũ nĩ ũteithĩtio handũ kana ũkamenyithio ũndũ mwerũ nĩ ngathĩti ĩno. Ithuĩ mĩciĩ-inĩ iitũ twethaga ataramu a

Kamũingĩ Koyaga Ndĩrĩ

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Mĩciĩ-nĩ-iitũ

Namba ya iratathi

Mũruti Ngathĩti Ĩno

Klarity Creative Media Ltd.

Mwandĩki Mũnene

Marjory N. Kimani

Mũnyinyi Wa Mwandĩki Mũnene

Andĩki arĩa marĩ Ngathĩti-inĩ ĩno

Kiugo kĩa Mwandĩki

Maũndũ marĩa marĩ thĩinĩ

Mawooni ma athomi (Bata wa gũtega maaĩ ma mbura)

Biacara: (Wĩhũge ũkĩnyitanĩra kĩ-biacara)

Mũgeni witũ (Ndumenico Gĩthingithia)

Rũgano rwa Duncan Ndegwa

10.

K.K. Wahome Dr. Iribe Mwangi Dr. Samuel Maina Kanyi Dr. Gerald Wanjohi Dr. Stephen Ngigĩ Grace Njeri Gĩthĩnji Allan Kimani Njoroge Kĩnuthia Mrs. Nellie Oduor James Chege Julius K. Ngare Evelyn Ngaca Simon Waweru Kariuki Moses Mburu Wanjaũ Gakaara Karanja Mwangi John K Ndegwa K.K. Wahome Marjory N. Kimani Moses Kamau James Mwangi

Mũharĩria:

Maũndũ marĩa marĩ thĩinĩ

14.

Mũbiacara woni mbere (Tabitha Karanja Mrs.) Ũgima wa Mwĩrĩ (Taũkĩrwo nĩ mũrimu wa Prostate

Cancer)

16.

Ũrĩmi wa Aloe

18.

Njenga Karũme:1929-2012

20.

Weega wa Gũtũria mĩtugo iitũ (Athamaki a gĩkũyũ)

21.

Ũrĩa Agĩkũyũ matarainie

22.

Mathekania

23.

Rũgano rwa Kagui gakoroki

24.

Nĩũndũ wa kwenda Rũthiomi

25.

Marebeta

26.

Ũũgĩ wiitũ: Ndaĩ, thimo na Ngerekano

27.

Arahũra meciria

29.

Wendo na Ndũgũ,

30.

Nyĩmbo cia kĩndũire

31.

Mbaara cia kĩmũciĩ

33.

Andũ ethĩ kũgacĩra mũbira-inĩ

34.

Marũa ma Kwĩgaya

35.

Mũhano wa wiro

Patrick T. Njoroge Felix Warentho

Mũcabi

Printfast (K) Limited,Nairobi mĩciĩ-inĩ iitũ is a quarterly Magazine published by Klarity Creative Media Limited and registered in accordance with the provisions of the Books and Newspapers act and the Books and Newspapers Rules. (No. 482 dated 4.3.2011)

Twandĩkĩre marũa kũrĩ:

Kana marũa ma rĩera-inĩ:

Mĩciĩ-inĩ iitũ c/o Klarity Creative Media Ltd P.O. Box 43350-00100 GPO Nairobi, Kenya

editor@micii-ini iitu.com enquiries@micii-ini iitu.com submitarticles@micii-ini iitu.com marjory@micii-ini iitu.com http://micii-ini-iitu.com

Copyright All rights of this publication are reserved. This publication may not be reproduced, in whole or in part, by any means including photocopying or any information storage or retrieval system, without prior written permission from the publishers.

No ũtũhũrĩre thimũ: 020 - 3876374 0725 - 598359 0751 - 846114 0786 - 599000 0772 - 562733

Disclaimer

The views expressed in this magazine should be ascribed to the author(s) concerned and do not necessarily reflect the views or policy of the magazine.

The printing of an advertisement does not necessarily mean that the publishers of Mĩciĩ-inĩ-Iitũ endorsed the company or the product or services advertised.

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

MAWONI MA MŨTHOMI

BATA WA GŨTEGA MAAĨ MA MBURA

Mwandĩki nĩ:Dr. Stephen Ngigĩ, Project Co-ordinator Kenya Rainwater Association

enya nĩ mĩena mĩingĩ gũkoragwo na thĩna wa kwaga maaĩ ma kũigana. Nĩ kũndũ kũingĩ kũũmũ, gũtarĩ njũĩ cia kũigana na gũtakinyaga maaĩ ma mũberethi. Nĩũndũ wa ũũ nĩgũkoretwo na ng’aragu nyingĩ, na maũndũ maingĩ ta ũrĩmi makarũgama kana makaga gwĩkwo ũrĩa kwagĩrĩire. Atumia (kũndũ kũingĩ nĩo matahaga maaĩ) mahũthagĩra mathaa na hinya mũingĩ wĩrainĩ ũyũ, mathaa mangĩhũthĩrwo kũruta mawĩra ta ũkũria, kũrĩma kana biacara. Nacio ciana nĩ iteangaga mathaa ma gũthoma igĩthiĩ gũcaria maaĩ. Wagi wa maaĩ nĩ ũrehaga mĩrimũ ĩrĩa ĩkonainie na gĩko.

Kenya kũrĩ kũndũ andũ makayaga nĩ kwaga maaĩ, na thutha ũcio kwoira magakaya makĩria nĩũndũ wa kũnyarirwo nĩ kĩguũ. Mathĩna maya moothe no tũmanine kana tũmanyihie? Harĩ njĩra hũthũ ya kũiga maaĩ na nĩ ĩgeretio na ĩkaruta wĩra. Ĩno nĩ njĩra ya gũtega maaĩ ma mbura na kũmaiga, ũũ atĩ o na mbura yathira andũ magakorwo na maaĩ ma kũmaigana. Njĩra ĩno nĩ ĩhũthĩrĩtwo mĩena mĩingĩ na ĩgateithia makiri ma andũ kũnina thĩna wa kwaga maaĩ.

Maaĩ ma mbura mategagwo atĩa? •

Kũmanĩrĩria kuuma mabatiinĩ ma nyũmba na kũmaiga matangi-inĩ.

•

Kwenja ndemu kana marimaini mũgũnda, kwenjera matangi thĩ ma gũtega maaĩ ma mbura kuma barabara inĩ, mĩgũnda-inĩ, na cieni inĩ. Marima maya nĩ maigaga maaĩ maingĩ ihinda inene, mũno mangĩamba gũthingwo na maratathi maritũ ma mĩnyore nĩgetha maaĩ matikanyuo nĩ tĩĩri, na kũgitwo na mabati kana neti nĩgetha matikanyuo nĩ ũrugarĩ wa riũa.

Irima rienjetwo mũngũnda-ini rĩa gũtega maaĩ ma mbura na kĩguũ

•

Irima rĩrrĩ no rĩgitwo na mabati kana net

Gwaka ndemu mũthanga-inĩ wa njũĩ-inĩ iria ihũaga kwara. Njĩra ĩno nĩ ĩhũthĩkaga mũno kũndũ kũrĩa kũmũ ta Ikambainĩ.

Gĩkundi kĩa Kenya Rainwater Association (KRA) kuuma1994 nĩ gĩkoretwo gĩgĩtongoria kũruta andũ njĩra cia gũtega maaĩ. Nĩ macenjetie mũtũrĩre wa andũ aingĩ, na ũmũthĩ kũrĩ andũ mararĩma na maaĩ ma gũtegwo.

KRA nĩ ĩteithĩtie cukuru nyingĩ cia kũndũ kũrĩa maaĩ magaga. Nĩ ĩnyitanagĩra na ikundi cia matũra ĩkamateithia magũre kana maake matangi. Nĩ ĩnyitanaga na ikundi cia mabũrũri ma nja kũhotithia A-Kenya gũkorwo na matangi, kwenja ndemu, kũrĩma, gwaka mĩharatĩ ya kũnyuĩrwo nĩ mahiũ na maũndũ mangĩ. Nĩũndũ wa kĩo gĩa KRA, ciana nĩ iteithĩkĩte thutha wa gwakĩrwo matangi cukuru na mũthomere wao ũkambatĩra. Andũ amwe mateithĩkĩte nĩ wĩra wa KRA nĩ a Mwingi, Makueni na Kitui, Ndaragwa, Mũtamaiyu, Ng’arua na Umande mwena wa Laikipia, na macukuru kũrĩa Kajiado, Tungu Kabiri kũrĩa Mĩrũ, Leleni na Seretoni mwena wa Baringo na kũngĩ. Nĩ mateithĩtie andũ kũgũra mbombo cia moko cia kũhũra maaĩ kuma marima-inĩ kũmaitĩrĩra matangi-inĩ. Tondũ matangi maigagwo igũrũ (mita ĩmwe kuma thĩ), mũrĩmi no ahote kũmahũthĩra kũrĩma na njĩra ya kũmaitĩrĩria mĩmera-inĩ yake nĩyo drip irrigitation. KRA nĩ ĩthomithagia andũ bata wa kũhanda mĩtĩ. Mĩtĩ ngiri nyingĩ nĩ ĩhandĩtwo kuuma ihurĩro iria KRA mabĩrĩirie na ikundi. Nĩ inyitanĩire mbaru na Coca Cola Foundation mũtaratara-inĩ ũrĩa ũrathiĩ na mbere bũrũri-inĩ wa “tuvune maji tupate uhai” wa gũthomithia andũ kũgetha maaĩ ma mbura. Ũchumi wa Kenya ũtwaranaga na mbura, mbura yaaga ũrĩmi ũgakorwo thĩ ,no andũ mangĩonio njĩra cia kũiga maaĩ ũchumi naguo nĩ wambatagĩra. Ũtegi wa maaĩ noguo ũngĩtũma tũhote gũkorwo tũrĩ na maaĩ maiganu hingo ciothe. 3

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Biacara

Wĩhũge ũkĩnyitanĩra Kĩ-biacara Mwandĩki nĩ:Njoroge Kĩnuthia,Mũtaarani wa maũndũ ma Biacara Blanes College of Business Studies,Nairobi - info@Blanescollege.com

wanake ũmwe wĩtagwo James Maina nĩ endaga kwambĩrĩria wĩra wa M-Pesa mũciĩ wa Nairobi. No ndarĩ na mbeca njiganu, na ndamenyaga ũrĩa biacara ĩyo ĩthiaga. Nĩ athire kũrĩ mũratawe Kariũki, akĩmwĩra manyitanĩre maikie mbeca ciao wĩra-inĩ ũcio, o mũndũ arute nuthu. Maina nĩ akenire mũno rĩrĩa Kariũki amwĩrire arĩ na marũa ma kũhingũra nduka ya M-pesa, na makĩambĩrĩria wĩra. Rĩrĩa wĩra wagĩrire na maciaro makĩingĩha, Kariũki akĩra Maina atĩ ndarenda kũnyitanĩra nake rĩngĩ. Maina akĩmaka mũno, akĩĩra Kariũki atĩ wĩra nĩ wao eerĩ na gũtirĩ ũtarĩ na mũgambo ũhoro-inĩ ũcio. No Kariũki akĩruta marũa ma kwambĩrĩria kambũni, na no rĩtwa rĩake rĩarĩ ho. Akĩĩra Maina atĩ gũtirĩ handũ arokĩra, na akĩmwĩra athiĩ biũ amũtige arute wĩra wake. Maina athiĩ kũhũra riboti kwa borithi akĩũrio ũira wa kuonania atĩ kambũni ĩrarĩ yao, no ndarĩ. Mbeca ciake ĩkĩũrĩra o ũguo. Maita maingĩ twanaigua arata kana andũ mararutithanagia biacara hamwe mahĩtanĩtie na biacara ĩyo yao ĩkaharagana kana ũmwe wao akahenio nĩ ũrĩa ũngĩ. Andũ acio mahĩtania amwe nĩ matwaranaga magotiinĩ na makagiana mũno. Andũ acio makoragwo manyitanĩire kwambĩrĩria biacara ĩyo nĩgetha mateithanie kĩmeciria, kĩmbeca kana maũndũ-inĩ mangĩ makoniĩ biacara ĩyo. Kwa mũhiano, mũndũ no akorwo nĩambĩrĩirie biacara no ndarĩ na mbeca 4

mandĩko nomo mangĩkũhotithia kũrũmĩrĩra kĩrĩa kĩrĩ gĩaku mũngĩaga kũiguithania biacarainĩ ĩyo matukũ-inĩ ma thutha. Marũa macio mwagĩrĩire kwandĩka mabataire gũkorwo na maũndũ marĩkũ makoniĩ biacara ĩyo yanyu?

njiganu cia gwĩkĩra wĩra-inĩ ũcio. Kwoguo ageta mũrata kana arata makamwuongerera mbeca na gũgatuĩka atĩ biacara ĩyo nĩ yao oothe. Kũnyitanĩra na mũndũ kana andũ angĩ biacara-inĩ gũtwaranaga na itũmi itigaine. No ũnyitanĩre na mũndũ nĩgetha mũkorwo na mbeca cia kũigana cia kwaramia biacara ĩyo kana kuonganĩrĩra meciria mwĩkũrie. Ningĩ mũrĩ eerĩ kana aingĩ no mũhote gwetha agũri aingĩ gũkĩra ũrĩ wiki. No mahĩtia marĩa manene andũ mekaga makĩnyitanĩra nĩatĩ maroraga o ũrata tu, makambĩrĩria wĩra na maita maingĩ magacoka kwĩrira. Harĩ maũndũ maingĩ mũndũ agĩrĩire nĩ kũrora mbere ya gwĩta mũndũ ũngĩ manyitanĩre wĩra ũtuĩke wao, na nĩmo tũkũrora haha thĩ.

Wambere nĩ marĩtwa manyu inyuĩ mũranyitanĩra, hamwe na namba cia kĩbandĩ na maratathi mangĩ ma kũmenyithania. Wakerĩ marũa macio magĩrĩire gũkorwo na rĩtwa rĩa biacara yanyu, na moige nĩ wĩra wa mũthemba ũrĩkũ mũrĩrutaga. Ningĩ nĩ magĩrĩirwo gũtarĩria o ũrĩa mũndũ arĩkaga biacara-inĩ ĩyo, ũrĩa ehokeirwo kũhingia. Akorwo mũrĩ aingĩ mahinya ma o mũndũ nĩmagĩrĩire kwandĩkwo, na handĩkwo gĩtĩ gĩake.

Marũa macio magĩrĩire gũtarĩria mbeca iria mũndũ ekĩra biacarainĩ ĩyo, na ũrĩa baita kana hathara ya biacara ĩyo ĩrĩgayanagwo. Nĩ mwagĩrĩire kwandĩka makinya marĩa mũngĩoya mũngĩhĩtania, mwagĩrĩire gũtwithanio nũũ? Ĩ mũndũ ũmwe angĩenda kwehera kana mwende kuongerera angĩ mũnyitane nao rĩ, nĩ mũtaratara ũrĩkũ ũngĩhũthĩka? Na mũngĩenda kũnina kambũni ĩyo rĩ, mwagĩrĩrwo kũrũmĩrĩra mũbango ũrĩkũ?Mũrĩ Kĩndũ kĩa mbere andũ kũiguithanĩria maũndũ macio makĩnyitanĩra wĩra nĩ kwandĩkanĩra na mũgĩĩka ũguo nĩ twagweta na ũrĩa mũranyitanĩra nake, no ũhote kwaga gũkeerira wega hakorwo aira na inyuothe mwĩkĩre irore cianyu. Kũngĩhoteka thutha-inĩ. Bata nĩ kũmenya kwandĩkanĩra kwanyu nĩ kwagĩrĩire ũranyitana na ũũ, kwandĩka mawatho ma kambũni na kwandĩkithio gwa thirikari. Andũ kũmenya atĩ ũyũ ti ũhoro wa ũrata aingĩ mabangaga ũrĩa makũruta tu nĩ wĩra na ũtũũro waku. wĩra na mĩario tu, magetĩkanĩria tondũ nĩ moyaine. Ũũ ti mũiganu,

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Mũgeni Witũ Ndumeniko Gĩthingithia Gĩthingithia

Mwandĩki nĩ:Wahome Karengo

Kĩũria: Kwanyu nĩ kũ? Gĩthingithia: Gwitũ nĩ Kenya ng’ima no akorwo ũroria kũrĩa ndaciarĩirwo no ngwĩre nĩ itũũra rĩa Kĩmahũrĩ hakuhĩ na Kabaru mwena wa Nyĩrĩ. Kĩũria: Kwaria ma rĩtwa rĩaku rĩa gũciarwo ti Gĩthingithia. Maitũguo agũtuire atĩa? Gĩthingithia: Reke ngũhe ũhoro ndũgũ yangu. Ndaciarwo ndatuirwo Frederick Maina. Rĩtwa Gĩthingithia rĩokire thutha-inĩ na ndatuirwo nĩ andũ arĩa makenagio nĩ wĩra wakwa wa kũmegeka. Hĩndĩ ĩyo ndakoretwo ndaruta mũkwa wa Gĩthingithia ũrĩa wakenirie andũ aingĩ mũno tondũ gũtiarutĩtwo ta ũcio mbere ĩyo. Rĩgĩkĩrũma, ũũ atĩ ti andũ aingĩ thikũ ici mooĩ rĩtwa rĩakwa rĩa kĩbandĩ. No gũtikĩrĩ sĩna!

Athomi aitũ aingĩ makoretwo magĩtũhũrĩra thimũ makĩũria mamenyithanio na andũ amwe maiguĩkaga kameme-inĩ, ringĩ makĩaria kana magĩthekania. Ihinda-inĩ rĩrĩ tũrenda kũmũmenyithania na mũgeni witũ ti ‘Gĩthingithia’ ũmwe wa arĩa mathekanagia. Andũ nĩ mendete gũkenio na gũthekio ona marĩ maũndũ-inĩ mangĩ matarĩ ma mĩtheko. Ningĩ nĩ njĩtagwo nĩ aria a rũthiomi rwitũ arĩa maikaraga Rũraya rĩrĩa marenda gũthekio na rũthiomi rwao. Kĩũria: Woiga ũrĩ mũini. Ũinĩte nyĩmbo ta irĩkũ? Gĩthingithia: Nĩ ndutĩte mũkwa wa mbica wĩtagwo El Shaddai, ũrĩa ũkoragwo na nyĩmbo cia kĩgooco cia Gĩthũngũ. Ningĩ nĩ hingo ndĩrarĩkia kũharĩria mũkwa ũngĩ mwerũ, ũretwo Man of Galilee. Tiga ũguo nĩ ndutaga wĩra na aini angĩ ngamarutĩra nyĩmbo ciao. Kĩũria: Ũhoro ũyũ wa gũthekania wambĩrĩirie rĩ?

niĩ ngakorwo ndĩ mũbangi wa indo cia rwĩmbo na wa gũcihuura mbere ya ambĩrĩirie na aini ake. Mũthenya ũmwe nĩ aiguire ngĩina ndĩhithĩte handũ thutha wa spika, na akĩnjĩta akĩnjĩra nyine itekwĩhitha aigue. Nĩ akenirio mũno nĩ mũgambo wakwa na akĩhe hinya nduĩke mũini. Kuuma hau ndiacokire na thutha. Kĩũria: Ũrĩ na mĩbango ĩrĩkũ ya matukũ marĩa twerekeire? Gĩthingithia: Tiga gũthiĩ na mbere kuruta wĩra na rendio ndĩ na mũbango wa kũruta thinema cia Gĩkũyũ. Andũ aitũ matirĩ thinema nyingĩ cia kũmakenia rĩrĩa matarĩ wĩra-inĩ mahurũkĩte. No ngũthiĩ na mbere na kũruta nyĩmbo ciakwa na cia aini angĩ. Gũtirĩ gũkomera matũ gĩtiribũ gĩkĩ.

Gĩthingithia: Ndĩ cukuru. Ndatandĩkagwo mbara njeke ta uthi nĩ gũtinda ngĩthekia ciana iria ingĩ nginya mathaa ma kĩrathi. Mwarimũ ũmwe wetagwo Thimba nĩ anjĩraga ndoĩ ngakorwo ndĩ kanyoni mũsemba ũ, no ndigakorwo ndĩ wa kawaida. Ngwĩciria kĩheo ta gĩkĩ mũndũ aciaragwo nakĩo.

Kĩũria: Kiugo kĩa mũico. Ũngĩtaara andũ anyinyi arĩa Kĩũria: Gĩthingithia arutaga marenda gũkũria iheo ciao cia mawĩra marĩkũ tiga ma mĩthako kana ũini atĩa? gũthekania kameme-inĩ? Gĩthingithia: Nĩ mataaro ũrenda? Haithuru. Bata nĩ kwĩ’ĩtĩkia atĩ ũrĩ Gĩthingithia: Gĩthingithia ti wa na kĩheo gĩkĩ. Geria gũkĩrutithia mwena ũmwe ta banga. Rĩrĩa wĩra maita maingĩ o kũrĩa ũrĩ. atarathekia andũ akoragwo arĩ Ingĩra macindano-inĩ marĩa mũini wa nyĩmbo cia kĩgooco. mangĩkorwo hakuhĩ na kwanyu. Ainaga na rĩtwa rĩa Fredrick Maina Kĩũria: Ĩ wĩra wa kũina wambĩrĩirie Thikũ ici kũrĩ na macindano ma kana Jegeman. Ainaga nyĩmbo mũthemba ũyũ kũndũ kũingĩ. atĩa? cia kanitha iria itũire ciendetwo Geria kwaria na aciari kana andũ kuuma tene na nĩ ainaga ingĩ Gĩthingithia: He hee! Reke arĩa mangĩkũhee ũteithio, akorwo ciĩtagwo country gospel. Nĩ arĩ ngwĩre. Mũndũ ambagĩrĩria nĩ tawa kũgũra indo cia kũina. kambũni ya kũruta nyĩmbo ĩtagwo haraya. Ndarĩ mũndũ wa moko Kuuma hau carania na andũ arĩa Jegeman Music Productions. Rĩrĩa wa Joseph Kamarũ, ũrĩa mũini mahotete mawĩra maya, ũmahoe itareka maũndũ maya ngoragwo njorua nĩũkĩmũĩ. Agĩkorwo ũtaaro. Ciugo no icio. ngĩtabarĩra magongona ta mohiki, ndũmũĩ tigana nake. Twathiaga maharambĩ na ciũngano ingĩ. na Kamarũ agĩthiĩ gũthaka ndaci, 5

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Kũhanda Mũthingi wa Bũrũri Rũgano rwa Duncan Ndegwa Mwandĩki nĩ: Dr. Iribe Mwangi Mwarimũ wa thiomi:University of Nairobi

Ndegwa aheanĩte histũria ya Kenya kũringana na ũrĩa we eyoneire ti ũrĩa erirwo kana agĩthoma mabuku.

hĩinĩ wa Gĩkũyũ-inĩ athũngũ matanoka andũ maikaraga atĩa? Thũngũmũ na Makorobai maarĩ a? Rũruka rwa Gĩkũyũ ruo rwene rwoimanĩte nakũ? Mariika na mĩhĩrĩga ya Agĩkũyũ yatariĩ atĩa? Ĩ naruo rũrĩrĩ rwa gĩkũyũ rwetĩkĩtie atĩa na mahoyaga Ngai ũrĩkũ? Itwĩka rĩarĩ kĩĩ na rĩathire kũ? Mũtheca itu na ndamathia iria ciagwetagwo kaingĩ ciana ikĩganĩrwo ng’ano ciarĩ kĩĩ?

Maya nĩ maũndũ o gacunjĩ kanini ka rũgano rwa kũhingũra maitho rwa Duncan Ndĩritũ Ndegwa, mũthuuri ũtũrĩte bũrũri ũyũ kuuma mbere ya wĩyathi, hĩndũ yaguo na nginya thutha ũcio. Ndegwa nĩ ũmwe wa andũ airũ arĩa mathomire tene hĩndĩ ya mũthũngũ na magĩthoma gĩthomo kĩa igũrũ nginya gũkĩra athũngũ arĩa mathanaga.

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Gũthoma rũgano rwa Duncan Ndegwa nĩ ta gũthoma histũria ya Agĩkũyũ na bũrũri wa Kenya. Nĩ ekĩte ũtwĩria mũingĩ ma na akandĩka histũria ya Kenya kuuma mbere ya mũthũngũ ooke makĩria ma mĩaka igana rĩmwe mĩthiru, wathani wa mũthũngũ, mbara cia mũthũngũ na mũndũ mũirũ, mbara ya wĩyathi na ũhoro wa Kenya thutha wa kũheo wĩyathi 1963. Rũgano rũũrũ rwa Agĩkũyũ, Kenya na gacunjĩ karĩa Ndegwa arutĩte harĩ gũthondeka histũria ya bũrũri ũyũ kandĩkĩtwo ibukuinĩ rĩa Ndegwa Walking in Kenyatta’s Struggle: My Story (Gũkorwo Makinya-inĩ ma Kenyatta: Rũgano Rwakwa).

Duncan Ndegwa nĩ ũmwe wa andũ airũ arĩa mathomire mũno na makĩheo mawĩra thirikari-inĩ ya mũthũngũ rĩrĩa kuonekire atĩ mũkoronĩ ndangĩtũraga athaga Kenya ta bũrũri wake. Rĩrĩa onake mũthũngũ onire no agũthiĩ mũthenya ũtarĩ haraihu, nĩambĩrĩirie kũharĩria andũ airũ arĩa athomu mooe itĩ matongorie, na Ndegwa arĩ ũmwe wao.

Harĩa rũgano rũũrũ rũmatĩire na rũngĩkenia athomi mũno nĩ ũrĩa gĩthomo gĩathomagwo mbere ya wĩyathi, ũrĩa andũ airũ meheririe mũthũngũ na magĩikarĩra iturwa iria ciatigirwo, na mathĩna marĩa andũ acio moiré iturwa cia mũthũngũ monire. Ndegwa aarĩ ũmwe wa arĩa manengerirwo bũrũri mwerũ wa Kenya mũngeretha eehera, na nĩ aheanĩte ũhoro wa hĩndĩ ĩyo, ũrĩa thirikari ya mũndũ mũirũ ye’enjeire mũthingi wa gũtongoria Kenya, ũrĩa uchumi, ũteti na wathani wathiaga mĩaka ĩyo.

irĩma cia Kĩrĩnyaga na cia Nyandarũa. Ndoĩ mũthenya wake wa gũciarwo. Gĩtũmi nĩatĩ hĩndĩ ĩyo Agĩkũyũ matiarĩ athomu na matiataraga thikũ, ciumia, mĩeri kana mĩaka na njĩra ĩrĩa ĩhũthagĩrwo ũmũthĩ ĩrĩa yarehirwo nĩ mũthũngũ. Athiĩ cukuru nĩ egereirie atĩ aciarirwo gatagatĩ ka 1925 nginya 1927. Aingĩra Alliance High School nĩrĩo mũthũngũ atungire akĩandĩka atĩ Ndegwa aciarirwo mweri ikũmi na ĩmwe mweri wa gatatũ 1925 na thikũ ĩyo noyo Ndegwa ahũthagĩra maratathi-inĩ make nginya ũmũthĩ.

Ndegwa aarĩ na iturwa cia igũrũ kuuma hĩndĩ ya mũthũngũ, thirikari-inĩ ya Jomo Kenyatta na nginya ya Daniel arap Moi, nginya rĩrĩa akinyirie mĩaka ya kũhurũka kĩ-wĩra. Kwoguo nĩ eyoneire maingĩ na maitho make na marĩa mangĩ magakorwo makĩhanĩka, Rũgano rũũrũ ti rwa ũtũũro maya nĩmo mamwe marĩa kana mũikarrĩre wa Ndegwa marĩ ibuku-inĩ rĩĩrĩ. Kwa njĩra tu, nĩ rũgano rwa kũrĩa Kenya nguhĩ, tiga ng’ano cia gũtuĩria yoimire na kũrĩa ĩrorete. cia hau kabere ka aciarwo, Nĩ rũgano rwa njamba cia Ndegwa aheanĩte histũria ya bũrũri, wathani wa mũthũngũ, Kenya kũringana na ũrĩa we gũtharũka kwa mĩtugo iitũ eyoneire ti ũrĩa erirwo kana nĩũndũ wa kanitha na gĩthomo agĩthoma mabuku. O ta ũrĩa kĩa mũthũngũ, gũciarwo gwa kwĩragwo, wa maitho ti wa Kenya njerũ thutha wa wĩyathi. rũthiomi. Nĩ rũgano rwa kũrĩa tuumĩte Ndegwa aciarĩirwo itũũra kuuma 1873 nginyagia ũmũthĩ rĩa Corong’i mwena wa Nyĩrĩ ũyũ. kana Gaaki, gatagatĩ-inĩ ka

Ithe wa Ndegwa arĩ mũbiacara warĩ mũthiangu

na kwoguo nĩ onete kabere. Ona andũ makĩreganaga na kanitha na gĩthomo kĩa athũngũ, muthuuri ũcio nĩ onire atĩ irĩ na umithio wacio ũngĩteithia mwana wake. Ndegwa nĩ ambĩrĩirie cukuru Ngangarithi Primary School na thutha ũcio agĩthiĩ Kagumo Government School. Nĩ athomire na akĩhĩtũka wega, agĩtwo Alliance High School ĩrĩa yarĩ ĩmwe yoĩkaine mũno ya arutwo airũ. Arĩ mũthomi waiguaga gĩthomo na oima hau nĩ amũkĩirwo Makerere College Uganda kũrĩa ahĩtũkire wega. Mathomaga na andũ ta Paul Ngei, ũrĩa wacokire gũtuĩka minister thirikariinĩ ya Kenyatta na angĩ ta S.N. Warũhiũ, ũrĩa watuĩkire wakiri mũnene thutha ũcio. Oima Makerere ambire kwandĩkwo o Kagumo School ĩrĩa athomeire, ahana ta mwarimũ. Arĩhagwo mũcara wa ciringi 333. Gwa kahinda kau Ndegwa nĩ angĩonire wĩra mwega thirikari-inĩ ya Kenya, no akĩigua ndaiganĩtie gĩthomo. Nĩ aheirwo marũa ma gũthoma burĩ yunibathĩtĩ ya St. Andrew’s bũrũri wa Scotland, na nĩrĩo aingĩrire ndege akiuma Kenya nginya 1956, rĩrĩa acokire na ndingirii ya maũndũ ma mbeca, nĩmo economics. Ndegwa atanathiĩ Rũraya nĩ anyuĩte muuma wa mau mau, na atarĩ kuo mbaara ya mau mau ĩgĩcaca mũno. No agĩcooka 1956 (mũthenya ũrĩa Dedan Kĩmathi anyitirwo nĩ thirikari ya Nyakerũ) akorire mbaara ĩyo ĩgĩthira mau mau marĩ ahoote, na angĩ makiri makohwo, gũthamio na kũũragwo. Mũtitũ gwatigarĩte anini mũno, na Ndegwa ndaingĩrire gĩkundiinĩ kĩu. Hĩndĩ ĩyo yoothe nĩ arũmagĩrĩra maũndũ marĩa 7

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

mekagwo nĩ njamba cia bũrũri ta Kenyatta, Mbiyũ wa Koinange, James Gĩchũrũ na angĩ ta acio, na akona makĩrutĩra Kenya wĩra mwega. No we ndendete ũteti, endaga kũrutĩra bũrũri wĩra.

gwa kahinda karaihu mũno aingĩ mendaga kũmũhũthĩra nginya Kenyatta agĩkahurũka ũũru, no Kenyatta ndateire mwaka wa 1978. Kenyatta nĩ mwĩhoko naake. onire mathĩna maingĩ mũno Thutha wa kũruta wĩra mĩaka gũthondeka thirikari na gwaka mĩingĩ Ndegwa nĩ akinyirie bũrũri mwerũ. O hamwe na mĩaka ya gĩ-thirikari ya gũtiga gwetha thayũ harĩ kabira Rũgano-inĩ rwake nĩ aheanĩte wĩra mwaka wa 1982. Nĩ itiganĩte thĩinĩ wa Kenya. Hĩndĩ ũhoro ũrĩa ũteti na ũrũĩri wa anyamaririo nĩ thirikari ya Moi ĩyo yothe Ndegwa arĩ guokowĩyathi wathiaga, na akagweta 1983 rĩrĩa athitangirwo atĩ nĩ inĩ gwake kwa ũrĩo. Ndegwa njamba nyingĩ cia Kenya iria mabangaga kũgarũra thirikari na nĩ arutire wĩra mwega mũno ciarĩ mũhari wa mbere wa Charles Njonjo, no gũtirĩ mahĩtia na Kenya yaheo wĩyathi 1963 kũrũĩra wĩyathi. Ciambĩrĩirie o onekire namo. Ndegwa nĩ arĩ Kenyatta akĩmũtua mũnene kahinda ka Waiyaki wa Hinga, mabiacara maingĩ Kenya na nĩ wa aruti oothe a wĩra a thirikari ũrĩa woragirwo nĩ athũngũ 1892 ũmwe wa nding’ũri cia biacara (Head of Civil Service) na amagiria kũingĩra Gĩkũyũ-inĩ, bũrũri-inĩ. Thikũ ici ahurũkaga karani mũnene wa thirikari na agathiĩ ũguo nginya agakinyia na gũthaka mũbira wa ngobu honge ciothe ciayo, (Secretary hĩndĩ ya bũrũri kũheo wĩyathi. (golf) Kenya na mabũrũri ma na to the Cabinet). Nĩwe warĩ mũNĩ arĩtie ũhoro wa ciama nja na kaingĩ akoragwo mũciĩ Kenya wa mbere gũikarĩra gĩtĩ kuuma hĩndĩ ya Kikuyu Central wake Mombasa. Association (KCA), Kenya African Union (KAU), Kenya Harĩa rũgano rũũrũ rũmatĩire na rũngĩkenia athomi mũno nĩ African National Union (KANU) ũrĩa gĩthomo gĩathomagwo mbere ya wĩyathi, ũrĩa andũ airũ na ingĩ ta Kenya African Development Union (KADU). meheririe mũthũngũ na magĩikarĩra iturwa iria ciatigirwo, na Ndegwa arĩ na gĩthomo kĩa mathĩna marĩa andũ acio moiré iturwa cia mũthũngũ monire. igũrũ, na nĩ aheirwo wĩra nĩ Ndegwa aarĩ ũmwe wa arĩa manengerirwo bũrũri mwerũ wa thirikari ya mũthũngũ arĩ karani harĩ gĩkundi kĩa ũnyitanĩri kĩa Kenya mũngeretha eehera, na nĩ aheanĩte ũhoro wa hĩndĩ ĩyo, Afrika ya irathĩro, nĩkĩo East ũrĩa thirikari ya mũndũ mũirũ ye’enjeire mũthingi wa gũtongoria African High Commission. Arĩhagwo mũcara ta wa athũngũ Kenya, ũrĩa uchumi, ũteti na wathani wathiaga mĩaka ĩyo. arĩa marutaga wĩra nao tondũ arĩ na gĩthomo gũkĩra aingĩ ao. Ndaikarire wabici ĩyo mũno, nĩ Rũgano rwake rũrĩ hitho gĩkĩ, kĩrĩa aneirwo nĩ Geoffrey athamirio agĩtwarwo kwa mbeca Allerton. nyingĩ mũno andũ matooĩ cia (Treasury) e karani mũnene. thirikari cia Kenyatta na Moi, na Njata ya Ndegwa nĩ yathiire Ndegwa ekuga atĩ maica make mũndũ angĩenda kũmenya ũrĩa na mbere gwakia na 1966 macenjirie biũ rĩrĩa akorirwo mũthiĩre wa mbeca ũkoragwo Kenyatta nĩ amũcagũrire atuĩke wabici yake nĩ Kenyatta na bũrũri-inĩ nĩ agĩrĩire gũthoma mũnene wa bengi ya bũrũri, akĩmũria kana no atuĩke rũgano rũũrũ. Harĩ na kaũndũ nĩkĩo gĩturwa kĩrĩa gĩtagwo kĩa karani mũkaru (Permanent ga gũkenia mariika mothe, Governor wa Central Bank. Gĩtĩ Secretary) mĩnĩstrĩ ĩrĩa Kenyatta kuuma andũ akũrũ, arutwo kĩa ũnene wa aruti wĩra atigĩire atongoragia ya ũkũria na (mũno a histũria, biacara na Geoffrey Karĩithi. Wĩra wa ũthii wana mbere (Economic maũndũ ma mbeca) ona ciana. bengi ĩno nĩ mũritũ tondũ nĩ wa Rĩrĩ nĩ rĩmwe rĩa mabuku marĩa Planning and Development). kũiganania mathabu ma mbeca makinyanĩru ma Ũgĩkũyũ, hĩndĩ Hĩndĩ ĩyo kwarĩ 1962, iria irathiũrũrũka bũrũri-inĩ, kũhe ya wĩyathi, thirikari ya Kenyatta Jomo oimĩte njera, Thirikari mabengi marĩa mangĩ ũtaaro yanengeragwo A-kenya tondũ na Moi. wĩyathi wakiriĩ kũheanwo. Jomo na maũndũ ta macio. Nĩũndũ Rũgano rũũrũ na mangĩ wa hinya wa wĩra ũcio Ndegwa nĩamenyaga nĩ agwathana maingĩ no ũthome ibuku-inĩ rĩa nĩ athire amerika kothi ya mĩeri Kenya, na endaga karani Duncan Ndegwa nĩrĩo Walking ĩtandatũ na bengi nene ya mũthomu biũ nĩkĩo acagũrire In Kenyatta’s Struggles: My Amerika nĩyo Federal Reserve Ndegwa. Ahana karani Bank. Gĩtĩ kĩu nĩ kĩhiũ mũno na Story. wa Kenyatta nĩ maiguanire Ndegwa nĩ ahĩtanirie na ateti mũno na nĩ maikarire hamwe 8

INFORMATION TECHNOLOGY CERTIFICATION CENTER

PLY P A NOW

Day Time Classes 9.00 a.m - 4.30 p.m Evening Classes 5.30 p.m - 8.00 p.m Saturday Classes 9.00 a.m - 4.30 p.m

About ITEC Teams Ltd ITEC Teams Ltd, a privately held IT training provider in Kenya and Rwanda, excels in providing Microsoft certification training, Cisco certification training, and many other training programs at the training center, over the web and in the form of IT Certification Boot Camp. Affiliated to the most renowned IT vendors such as EC-Council, Microsoft, Cisco, Oracle, Red Hat, Novell, LPI, CompTIA, Avaya etc. we offer a wide variety of IT courses ranging from beginner to the advanced level. Dedicated to help our students enhance their skill set, keep pace with the latest technological trends and prepare for a better career, we provide a focused and a rewarding learning experience.

Courses Offered EC-Council

Oracle

CISCO

Redhat Microsoft

CEH v7 (New version) CHFI ECSA & LPT Oracle 10g OCA DBA Oracle 10g OCA & OCP DBA Oracle 11g OCA Program with PL/SQL Oracle 11g OCP Advanced PL/SQL Oracle 11g OCA DBA Oracle 11g OCA & OCP DBA CCNA CCNA Wireless CCNA Security CCNP - Switch, Route & T-shoot RHCSA RHCE RHCVA RHCSS MCITP Enterprise Administrator - Windows Server 2008 MCTS: Microsoft Exchange

CompTIA

Server 2010, Configuring MCTS: SharePoint Server 2007, Configuration MCTS: SQL Server 2008, Database Development A+(2009) Network+ Server + Linux + Security+

ICDL/ Microsoft Office Courses Adobe graphics & Web Design Courses E-Accounting/ Quickbooks, Sage, Pastel ITIL V3 Courses Oracle Sun Courses E-Business Suite Flexcube Banking Solutions Oracle Data warehouse Avaya Certification

! !

VISIT US 5th Ngong Avenue, 5th Avenue Office Suites Building, Ground Floor Website: www.itecteams.net

We are Authorized PROMETRIC & PEARSONS VUE Testing Centre

Mũ-Biacara Mwoni Mbere Mrs. Tabitha Karanja

Mũtongoria wa:Keroche Breweries Ltd

No nĩathire na mbere na akĩambĩrĩria. Tabitha marĩ na mũthuuri wake nĩ monire atĩ kwarĩ na ithenya inene harĩ mũnyuĩre wa njoohi. Makĩona atĩ icagi-inĩ kũrĩa gũtarĩ mbeca nyingĩ, andũ aingĩ nĩ maaremagwo nĩ kũgũra njohi cia cuba iria ciarĩ kuo. Nĩũndũ wa ũguo andũ acio manyuaga njohi cia kũrugĩrwo mĩciĩ kana cia ibango, iria rĩmwe ciakinyaga handũ ha kũrwaria kana kũraga anyui.

ũtuĩkaga atĩ thĩ ĩno kũrĩ andũ mĩthemba ĩĩrĩ, arĩa marotaga na arĩa mekaga. Acio matigaga kũrota mageka nĩo magarũraga maũndũ, na tũkona ũtiganu. Kũrĩ andũ meciragia atĩ atumia matingĩhota biacara nene, atĩ no mahotire tũbiacara tũnini tũrĩa tũtakũmanogia. Ningĩ kũrĩ andũ angĩ meciragia atĩ atumia matirĩ ũcamba wa gwĩka maũndũ manene kana kũgeria biacara nene. Andũ acio monaga atumia marĩ namba igĩrĩ harĩ arũme maũndũ-inĩ ma biacara na ũtũũro. 10

No ũguo ndwagiririe Tabitha Karanja ndageke ũrĩa atũraga arotaga gwĩka. Tabitha Karanja, nĩwe mũtongoria wa Keroche Breweries Limited, kĩganda kĩrĩa gĩkoragwo tauni ya Naivasha na kĩrĩa gĩthondekaga njohi ciũĩkaine mũno ta Summit Lager, Summit Malt, Crescent spirits, Valley wines na Viena Ice. Harĩ ibuku-inĩ rĩa Tabitha hatirĩ kiugo ta kũhootwo. No ndũkoretwo ũrĩ ũndũ mũhũthũ gũkinya hau akinyĩte, na ekuuga atĩ korwo nĩoĩ kwambĩrĩria Keroche nĩ kwambata kĩrĩma kĩnene ũguo, hihi ndangĩambĩrĩirie.

Tabitha marĩ na mũthuuri wake Karanja mambĩrĩirie Keroche mwaka-inĩ wa 1997. Meka ũtuĩria nĩmonire harĩ na mweke wa biacara ya gũthondeka na kwendia njohi na kĩoneki kĩao gĩkĩhinga 1998 rĩrĩa njohi ciao ciambĩrĩirie kwendio. Nĩ maarĩ na muoroto wa gũthondeka njohi njega naya raithi ĩngĩgũrĩka nĩ athũkũmi a mbeca nini. Mambĩrĩirie na gũthondeka ndibei nyongerere ũritũ (fortified wine). Ũhoro ũyũ nĩwakenirie thirikari mũno tondũ Keroche nĩ yarĩhaga magoti na ĩgateithĩrĩria kweheria andũ arĩa meendagia njohi cia ibango. Tabitha ambĩrĩirie Keroche na njĩra nini. Hĩndĩ ĩyo ndaarĩ na mbeca cia wĩĩra nĩ kwĩhinyanĩrĩria ehinyagĩrĩria biũ. Andĩkire aruti a wĩra anini na maũndũ mothe mekagwo na moko kĩganda-inĩ kĩu kĩnini. Matiarĩ na macini cia wĩra tiga ya gwĩkĩra njoohi cubainĩ na kũmĩkunĩka. Kũmandĩkĩrĩria maratathi ma marĩtwa cuba-inĩ na kũbanga cuba makatoni-inĩ gwekagwo na moko. No ona kũhana ũguo,Tabitha nĩ erutanĩirie na akĩona atĩ njohi yake yarĩ ya

ndibei. Ikinya rĩongereire mbei ya ndebei mũno atĩ andũ a kĩrathi gĩa thĩ matingĩahotire kũgũra. Tabitha ndaigana kũhahũka, nĩ oire ikinya rĩngĩ rĩa gũthondeka njohi ĩngĩ oya thoko ĩyo nĩyo Viena Ice, njohi ya mwanya mũno tondũ ĩtukanĩtio wega na ĩgathimwo gĩthimo kĩa njohi harĩrie ũũ atĩ mũndũ anyuaga ategũtukania na kĩndũ kĩngĩ. Gĩtũmi gĩa gũthondeka njohi ndukanie nĩ tondũ andũ matioi gũtukania kũringana na gĩthimi kĩrĩa kĩagĩrĩire. Andũ arĩa “Maũndũ maarĩ maritũ mũno meciragia atĩ Tabitha nĩ athira hĩndĩ ĩyo no ndiakuire ngoro,” kana nĩ akũgũagũa mamakire nĩguo Tabitha ekuuga. “Nĩ twarũire mũno rĩrĩa mweri 24.10. 2008 mbaara nyingĩ mũno no nĩũndũ arugũririe njohi ya bia nĩyo Summit wa mahoya na wĩtĩkio wiitũ nĩ Lager igongona-inĩ rĩrĩa rĩathiĩtwo twatoririe.” nĩ anene aingĩ matongoretio nĩ O athiĩte ũguo, Tabitha nĩ Prime Minister Raila Odinga. onire harĩ na bata wa kambũni Tabitha ndambire kũhoya marũa yake yambĩrĩrie gũthondeka ma gũthondeka bia kuuma kũrĩ njohi cia bia. No ũũ ndwakenirie thirikari. Na nĩkĩ? iganda iria nene cia gũthondeka Nĩ ũhũthũ atĩ ndangĩamonire na kwendia njohi, na Tabitha nĩ tondũ wa mĩhĩnga ĩrĩa ĩngĩaigirwo aigĩirwo mĩhĩnga mĩnene ambĩrĩria nĩ kambũni iria nene cia wĩra gũthondeka njohi cia cuba. Harĩ ũcio. Tabitha aikarire ona marũa mĩaka 75 hau mbere, wĩra wa marĩa arĩ namo na akĩambĩrĩria gũthondeka bia wakoragwo gũthondeka bia. Arĩ na mũnyaka na o makambuni manene tu mũno atĩ nĩ ahotire kũiguithia marĩa matarũmbũyagia anyui na bengi ĩmwe ĩmũkombere mbeca athũkũmi arĩa mataarĩ na mbeca cia wĩra. Anene a bengi ĩno a njiganu tondũ thogora wao warĩ London matiakenirio nĩ ũhoro ũyũ igũrũ. na nĩ mokire kũrora ũrĩa thiirĩ ũcio Kũrĩ mwaka-inĩ wa 2007, ũngĩkanjwo, no marora wĩra na thirikari nĩ yongereire magoti ma marekondi ma Keroche nĩ monire kĩrathi kĩa igũrũ na yaarĩ theru. Ona kwendia njohi ikinyĩre anyui kwarĩ o kũritũ. Tabitha na andũ aake a wĩra mathiaga kũndũ kũrĩa marona no mone agũri, makahingũra nduka ya njoohi na magathiũrũrũka makĩiguithagia eene irabu magũre njohi ciao, ũndũ woire kahinda ka mĩaka ikũmi ya wĩra mũingĩ magĩgakinya kũnyitanĩra na kambũni ingĩ wĩrainĩ wa gũthiũrũkia na kwendia njohi.

atĩ kambũni ĩyo no ĩhote gũcokia mbia icio. Keroche nĩ yahũthĩrire mbeca icio cia thiirĩ kũgũra macini cia gũthondeka njoohi ya bia kuuma Rũraya. Ona indo cia gwĩkĩra njoohi-inĩ o nacio cioimaga o Rũraya. Keroche nĩ yambĩrĩirie gũthondeka njoohi mĩthemba ĩĩrĩ, nĩcio Summit Lager na Summit Malt. Njohi icio ciathondekagwo na muoroto wa gũkinyĩra anyui

arĩa marũmbũyagia ũgima wao wa mwĩrĩ tondu ndĩrĩ cukari na ithondeketwo na njĩra ya kĩmerera atĩ kinya andũ mena mũrimũ wa cukari nĩmanyuaga. Njohi ici itiathodekagwo na cukari no ciarĩ theru na igacama wega mũno. ciarĩ njohi cia A-Kenya ithondekeirwo Kenya, na anyui nĩ mamenyire na ihenya atĩ ititũmaga mũndũ agonderere 11

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

kwambĩrĩria biacara. Tabitha eraga andũ ũndũ ũmwe ũrĩa etĩkĩtie: matikanetĩkĩre kũremwo. Ũcio nĩguo wĩtĩkio ũrĩa ahũthagĩra ũtũũro-inĩ wake. Ũmũthĩ Keroche nĩ kambũni ĩrũgamĩtie na nĩ ĩhotete kũnyita anyui gacunjĩ ga ithano harĩ igana (5%). Muoroto wayo nĩ gũkinyĩra anyui gacunjĩ ka mĩrongo ĩĩrĩ harĩ igana (20%) harĩ mĩaka ĩtano ĩgũka.

mũthenya ũyũ ũngĩ thutha wa gũcinyua. Yarĩ mbaara nditũ, tondũ kambũni iria macindanaga nacio nĩ ciageririe njĩra ciothe kuona ndanatobora, nginya kũndũ kũngĩ ciaheaga endia a irabu mbeca nĩgetha matikendie njohi cia Keroche na kũgeria kuonia thirikari atĩ njohi icio itiarĩ nginyanĩru na atĩ itiarĩ njega harĩ ũgima wa mwĩrĩ.

Nĩũndũ wa wĩra wake ũrĩa ũhotithĩtie andũ aingĩ gũtigana na njohi icio cia ibango, na nĩũndũ wa kuonia atumia na andũ a Kenya mũrutĩre mwega wa biacara, Tabitha nĩ aheirwo ngerenwa ya ũcamba nĩyo Moran

“No nyende gũcokeria mũingĩ wa Kenya ngatho nĩũndũ wa gwĩtĩkania naithũi na gũtũnyita mbaru. Ĩno no yo njĩra ĩrĩa A-Kenya mangĩkũria iganda ciao na kũgũra indo cia gũkũ bũrũriinĩ,” nĩguo Tabitha ekuga. Tabitha na mũthuriwe Karanja maciarĩirwo Naivasha na nĩmarathimĩtwo na ciana inya, airĩtu eerĩ na anake eerĩ.

Tabitha marĩ na mũthuuri wake nĩ monire atĩ kwarĩ na ithenya inene harĩ mũnyuĩre wa njoohi. Makĩona atĩ icagi-inĩ kũrĩa gũtarĩ mbeca nyingĩ, andũ aingĩ nĩ maaremagwo nĩ kũgũra njohi cia cuba iria ciarĩ kuo. Nĩũndũ wa ũguo andũ acio manyuaga njohi cia kũrugĩrwo mĩciĩ kana cia ibango, iria rĩmwe ciakinyaga handũ ha kũrwaria kana kũraga anyui.

Ũmũthĩ ũyũ Keroche nĩ ĩhotete wĩra ũcio mũno, ũũ atĩ nginya macini iria marĩ nacio itingĩhota gũthondeka njoohi njiganu ya gũkinyĩra anyui ayo othe. Nĩũndũ wa ũũ marĩ na mũbango wa kwararamia kĩganda kĩao gĩa gũthondeka njoohi na nĩ marenda gwaka kĩngĩ kĩerũ gĩa gũthondeka indo iria ciĩkĩragwo njohi-inĩ (malting Plant) nĩgetha matige gũcigũra kũrĩa Rũraya. Ũũ naguo nĩ ũkuongerera baita kũrĩ Keroche tondũ nĩ ũkũnyihia mahũthĩro. Gũtuĩkaga atĩ kĩrĩa gĩtoragaga mũndũ kĩmũheaga hinya makĩria. Tabitha nĩ amenyete ũũ na gũkorwo ahĩtũkĩire mĩhĩnga-inĩ mĩingĩ, na ũmũthĩ nĩ akoretwo agĩĩte na hinya mũingĩ nĩũndũ wa magerio marĩa anona. “Magerio marĩa twonire nĩ tamo matũmaga andũ aingĩ mangĩgeria biacara makue ngoro, na nĩmo macokagia bũrũri na thutha,” nĩguo Tabitha ekuuga. Arongerera atĩ mĩhĩnga ĩno ĩngĩeherio Kenya no ĩthiĩ na mbere, no tũtingĩkinyũkia ikinya rĩu twaga gũteithĩrĩria andũ ethĩ 12

of the Burning Spear (MBS) nĩ mũnene wa bũrũri Mũgathe Mwai Kĩbakĩ mwaka-inĩ wa 2010. Ngerenwa ĩno ĩheagwo andũ arĩa merutĩire gwaka bũrũri na makonania ũtiganu na andũ arĩa angĩ. Ti atumia aingĩ aruti biacara manaheo kĩheo gĩkĩ, ũyũ nĩ ũira atĩ Tabitha ti mũtumia mũhũthũ.

Mwandĩki nĩ: Marjory Kĩmani, Nairobi

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

ŨGIMA WA MWĨRĨ

TAŨKĨRWO NĨ MŨRIMŨ WA PROSTATE CANCER Mwandĩki nĩ:Dr. Samuel Maina Kanyi (Urologist) Mũtaaramu wa njĩra ya mathugumo Mwarimũ: University ya Nairobi, Consultant:Nairobi Hospital

Prostate nĩ ndũĩ?

wo marĩ ũgwati-

Prostate nĩ ngaaĩ ĩkorwago thĩinĩ wa mwĩrĩ wa mũndũ mũrũme, nyama ĩhana ngaaĩ ĩthiũrũkĩirie njĩra ĩrĩa ĩrutaga mathugumo mwĩrĩ. Kĩĩga gĩkĩ nĩgĩteithagia mũndũ mũrũme ahote kũnyitĩrĩra mathugumo na kũhihinya mũkiha ũcio wa gũikũrũkia mathugumo.Mwanake arĩ mũnini prostate ĩkoragwo ĩigana ta kabũrũgũtũ, no o ũrĩa arakũra noguo ĩthiaga ĩkĩnenehaga. Rĩmwe na rĩmwe mũndũ agĩkũra prostate yaneneha kana ĩkaimba no ĩkorwo ĩkĩhihinya njĩra ya mathugumo, akaremwo nĩ guthuguma na njĩra hũthũ na agakorwo agĩthuguma maita maingĩ. Kũneneha gwa prostate ti kuuga mũndũ e na cancer, no nĩ wega kuona ndagĩtarĩ ũngĩkorwo wĩ na mathĩna macio twagweta.

inĩ wa kũnyitwo

Prostate cancer nĩ ndũĩ?

ũtuĩria ũronania atĩ kũrĩ andũ amwe makorag-

nĩ cancer ĩno gũkĩra arĩa angĩ.

Prostate cancer nĩ mũrimĩ wa cancer ũrĩa ũkũrĩte thĩinĩ wa kĩĩga gĩa prostate. Mũrimũ wa cancer no ũkũre o kahora mũndũ ataramenya na nginya akanina mĩaka ataramenya harĩ kaũndũ karathiĩ na mbere mwĩrĩ-inĩ wake. No ti cancer ciothe ikorwagwo ũũ. Imwe ikũraga na ihenya mũno na no ciũrage mũrwaru na ihenya. O ũrĩa cancer ĩno ĩrakũra, no ĩtambe ĩnyite ciĩga ingĩ iria ikuhĩrĩirĩe prostate, kana ũnyite ciĩga ta mahĩndĩ, mahũri na ini.Thĩinĩ wa bũrũri witũ wa Kenya harĩ mĩrimũ ya cancer, Prostate Cancer nĩyo yũragaga arũme aingĩ a mĩaka mĩrongo ĩtandatũ na igũrũ. Ũũ nĩ ta kuuga atĩ hihi yahota kũhutia arũme aingĩ arĩa me muoyo ũmũthĩ. No nĩ ũndũ wa ũthondekani wa mũrimũ ũyũ gũthiĩ wambatĩrĩte, arwaru aingĩ marĩ naguo marĩ muoyo.

Andũ arĩa mangĩnyitwo nĩ mũrimũ ũyũ mũno nĩa? Hatirĩ mũndũ ũtanyitagwo nĩ mũrimũ ũyũ no kũrĩ arĩa makoiragwo ũgwati-inĩ mũno ta ũũ: - Andũ a ngothi njirũ arĩa marĩ a ruruka rwa Afrika. - Arũme makĩrĩtie mĩaka 60. - Mũndũ ũrĩ kana warĩ na ithe kana mũrũ wa nyina warĩ na prostate cancer.

- Arĩa marĩaga irio irĩ na maguta mwanya. Mathĩna macio nĩ macokaga magatuĩrio makamenyeka maingĩ ta nyama. kana nĩ cancer ona ĩteyumĩrĩtie. - Arĩa marutaga wĩra iganda-inĩ Ningĩ ndagĩtarĩ no arore na njĩra cia taĩri. ĩngĩ ya gũikia kaara mwĩrĩ na - Arĩa mahakaga rangi. kũhutia prostate gland na nĩyo ĩtagwo Digital rectal examination. - Arĩa makuhagĩrĩria cadmium,

kĩndũ kĩhũthagĩrwo gũthondeka Mũrimũ ũcio mũndũ angĩkorwo mbetiri cia ngari kana tochi. naguo maũndũ maya no meyoProstate cancer ĩyonanagia atĩa? nanie mwĩrĩ-inĩ:

Ndagĩtarĩ aroraga mũndũ na gũthima thakame na njĩra ĩtagwo Angĩ makoragwo marĩ ũgwati-inĩ Prostate Specific Antigen (PSA. Gĩthimi gĩkĩ gĩtionanagia atĩ wakũnyitwo nĩ mũrimũ ũyũ nĩ: mũndũ ena Prostate cancer, no - Arũme arĩa manyuaga njohi nĩkĩonanagia rĩrĩa ngaaĩ ya Prosgũkĩria. tate ĩna mathĩna mwanya 14

- Mathugumo kuuma na hinya kana kwĩgũmĩra agĩthuguma. - Mathugumo gũtata, mũno mũndũ arĩkia gũthuguma. - Mathugumo kuuma kahora

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

•

Kwĩgũmĩra mũndũ agĩthuguma,na kũremwo nĩ guthuguma mathugumo mothe marĩa marĩ thũngĩ.

Cancer ĩno ĩtatambĩte mũno, ndagĩtarĩ no oige mũhũthĩre:

•

Thakame mathugumo-inĩ

•

Gũtuurwo nĩ mahĩndĩ, mũno mũgongo na njohero, kũnogerera na kũnyihia ũritũ (rĩrĩa mũrimũ ũtambĩte mũno).

•

matirĩ marona njĩra cia kũ’ũgirĩrĩria. Mamwe marĩa mangĩteithia harĩ kũũrĩra mũrimũ ũyũ nĩ ta maya.

• Gũthĩnjwo, nĩkuo gwĩtagwo na gĩthũngũ radical prostatec • tomy. Harĩ njĩra ya kũraga cancer na gũcina na macini ĩtagwo Radiation therapy.

•

Nyihia ũritũ wa mwĩrĩ Nogora mwĩrĩ na exercise kaingĩ Rĩa matunda na mboga mũno irio-inĩ ciaku

No ona kũhana ũguo, ũtuĩria ũronania atĩ kũrĩ andũ amwe makoragwo marĩ ũgwati-inĩ wa kũnyitwo nĩ cancer ĩno gũkĩra • Ndawa cia kũnyihia hormone arĩa angĩ. ya testosterone, ĩrĩa ĩrutagwo Andũ aya nĩ arĩa: nĩ arũme. Njĩra ĩno ĩtagwo - Marĩ na mĩaka ĩkĩrĩte 65. Nĩ Hor mone therapy . hinya mũndũ ũrĩ na thĩ ya Ndagĩtarĩ nĩ ahũthagĩra njĩra ya • Gũthĩnjwo. mĩaka 25 kũmĩgĩa. gũthima ũrĩa mũrimũ ũkinyĩte • Njĩra ya kũhũra mũrimũ mwĩrĩ wĩtwagwo Gleason grade - Moimĩte mũciĩ kwanarwarwo na ndawa cia cancer iria na Gleason score gũkwĩra cancer mũrimũ ũyũ (genetics). ciĩtagwo Chemotherapy. ĩyo ĩgũtamba na kahinda kaigana - Rũruka: andũ airũ nĩ manyitag atĩa. O ũrĩa Gleason score ĩrĩ Kũhona mũrimũ ũyũ kũringanaga wo nĩyo gũkĩra athũngũ. igũrũ noguo mũrimũ ũtambĩte na ũrĩa ũtambĩte mwĩrĩ. Mũndũ mwĩrĩ. no aikare mĩaka mĩingĩ na njĩra ya ndawa cia Hormone therapy Ũthondekagwo atĩa? ona angĩkorwo ndakũhona. Njĩra cia gũthondeka iringanaga Njĩra njega no gũthimwo nĩ Ũgiragĩrĩrio atĩa? na maũndũ maingĩ, ta ũgima ndagĩtarĩ kahinda gwa kahinda. waku wa mwĩrĩ na Gleason Gũtirĩ mũndũ ũĩ na ma kũrĩa Ti goro na nĩ kaũndũ ka na ihescore ĩyo twagweta hau igũrũ prostate cancer yumaga; kĩrĩa .Ndagĩtarĩ nĩ agũkwĩra njĩra ĩrĩa gĩtũmaga andũ amwe magĩe nya, na wahota kũhonokia muoyo njega ya kũhũthĩra. na angĩ matikagĩe. Mandagĩtarĩ waku nĩũndũ wa ũũ. Prostate cancer ĩthimagwo atĩa? Mũndũ nĩ arutagwo kanyama kanini ga prostate gland, gagathimwo akamenyithio kana ũrĩ nayo. Gũthimwo gũkũ gwĩtagwo biopsy.

Angĩkorwo prostate cancer ĩtambĩte mũno, ndagĩtarĩ no oige mũhũthĩre njĩra ici:

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Ũrĩmi wa Aloe Mwandĩki nĩ: Nellie Oduor (Mrs) Deputy Director, Forest Products Research centre - Karura

wa kahinda ka mĩaka ĩigana ũna mĩhĩtũku arĩmi aingĩ nĩ makoretwo makĩararamia mĩrĩmĩre yaao, makageria maũndũ meerũ ta ũrĩithia wa thamaki na njũkĩ, kũhanda mahũa, mĩciiri na indo ingĩ itaarĩmagwo nĩ arĩmi anini hau kabere. Andũ mambĩrĩirie kũrĩma indo ici nĩũndũ wa itũmi ndiganu, ta mĩgũnda kũnyiha, rĩera gũcenjia, kũgĩa thoko njerũ na kũheo njĩra cia gwĩkũria nĩ thirikari. Andũ angĩ rĩu nĩ mambĩrĩirie ũrĩmi wa mũmera ũrĩa wĩtagwo nĩ ataaramu aloe. Kũrĩ mĩthemba makĩria ya 450 ya aloe thĩinĩ wa thĩ, na mĩrongo ĩtandatũ (60) nĩ ĩkũraga Kenya. Mũthemba wa aloe ũrĩa ũkũraga mũno Kenya nĩ aloe vera, ona gũtuĩka nĩ kũrĩ mĩthemba ĩngĩ ta aloe secundiflora, aloe scablifolia, aloe calidophila, aloe rivae, aloe turkanesis na ĩngĩ mĩingĩ. Ĩkũraga kũringana na rĩera na tĩĩri wa o kũndũ. Aloe ĩrĩ marĩtwa maingĩ ma Gĩkũyũ, kũringana na kũrĩa mũndũ oimĩte. Kũrĩ mamĩtaga gĩthũũri, angĩ makamĩta thukurĩi, angĩ makamĩĩta mĩgwanũgũ na kĩrũma. Tene 16

andũ mahakaga maaĩ ma ithangũ rĩa mũmera ũyũ ta ndawa ya kũhonia ironda. Ningĩ nĩ ũhũthĩkaga kũhonia mĩrimũ ta malaria, kũrĩo nĩ mahiũ ta irio rĩrĩa gwĩ kũũmũ, kũgemia mĩciĩ na mahũa mayo, ta rũgiri kana kũhe njũkĩ irũa rĩa kũhũnga. No thikũ ici mũmera ũyũ nĩ ũgĩte ngumo mũno thĩinĩ wa thĩ ng’ima nĩũndũ wa mahũthĩro maguo maingĩ harĩ gũthondeka ndawa, maguta ma kwĩhaka na manungato, gũtũmĩrwo kũmatia indo ta mathabuni na ndawa ya magego na maũndũ mangĩ maingĩ makoniĩ ũgima wa mwĩrĩ. Atuĩria a sayansi nĩ moigĩte atĩ mũmera ũyũ wa aloe nĩ ũmwe wa ĩrĩa ĩrĩ ũguni mũingĩ mũno harĩ ũgima wa mwĩrĩ. Gwa gũtũmi gĩĩkĩ makambũni maingĩ mũno thĩinĩ wa gĩtaru kĩa Asia, Amerika na Rũraya nĩ makoretwo makĩũgũra na njĩra nene, na thogora mwega. thoko cia bũrũri ta wa China, ũrĩa ũrĩ andũ aingĩ mũno thĩinĩ wa thĩ matiiganagia mũmera ũyũ. Maciaro ma Aloe vera marĩa magũragwo mũno nĩ mathangũ, maaĩ ma mathangũ macio, mahũa maguo na mĩmera ĩrĩ mĩgima, kuuma mĩri nginya mathangũ. Ũndũ ũrĩa wa gũkenia andũ nĩ atĩ mũmera ũyũ wonekaga

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

mũno thĩinĩ wa Afrika, na mabũrũri manini ma Arabu. Nĩũkũraga wega mũno thĩinĩ wa Kenya na South Afrika, na mũno wendaga rĩera rĩa kũndũ kũrĩa kũũmũ na kũrĩ ũrugarĩ. Ndũbataraga maaĩ maingĩ gũkũra. Ũkũraga mũno kũndũ ta West Pokot, Baringo, Turkana, Samburu, Laikipia, Marsabit, Wajir, Moyale Garissa, Taita Taveta, Kwale na Kilifi. Ningĩ nĩ ũkũraga mũtitũinĩ kana ta riia thĩinĩ wa Kenya ya gatagatĩ ta Nyĩrĩ, Kĩambu, Thĩka na kũndũ kũngĩ ta Machakos na Kitui.

igũrũ mũno ũringithanĩtie na ma Kenya, tondũ kũu ũrĩmi waguo nĩ mũbange wega nĩ thirikari na matiendagia na hitho.

No kũringana na ũtaaro wa thirikari na honge cia ũrĩmi ta Kenya Forestry Research Institute (Kefri), Kenya Wildlife Services (KWS), National Museums of Kenya na ingĩ nyingĩ. Arĩmi nĩ mambĩrĩirie kũhingũka maitho na ũrĩmi wa mũmera ũyũ na makambĩrĩria kuona thoko njega cia kwendia maciaro maao iria ikũmahe mbeca njega. Nĩ kuonekete atĩ mĩthemba ĩtano ya mũmera No ũndũ wa kĩeha nĩatĩ ũyũ ĩrĩa ĩkũraga Kenya nĩyo andũ a Kenya matimenyithĩtio ĩrĩ maaĩ marĩa mega mũno wega ũhoro wa ũkũria wa ma gũthondeka ndawa na mũmera ũyũ, kana mawatho maguta, na thirikari ĩkona marĩa mahũthĩkaga kũ’ũrĩma na kũwendia na nja. Andũ aingĩ gĩtũmi gĩa kũmĩgitĩra. Thirikari nĩ yarutire watho wĩtagwo arĩa mendagia mũmera ũyũ Wild life (Conservation and nja ya bũrũri mekaga ũguo na Management) (Aloes Species) kuuna watho, na magethaga Regulations 2007 (LN 403) aloe ĩrĩa ĩkũrĩte mĩtitũ. Ũũ wa gũteithia arĩmi kũmenya nĩũratũma mũmera ũyũ ũthiĩ bata wa aloe na kũmonia ũrĩa ũkĩhukaga ithaka-inĩ, na nĩ ũũru mũno tondũ mũmera ũyũ mangĩũrĩma mĩgũnda-inĩ yaao nĩ mwega mũno wa kũnyitĩrĩra handũ ha kũmĩtua gĩthaka. tĩĩri. No ona kũhana ũguo, ti aingĩ maku’ũkĩirwo nĩ wega wa Mũndũ wothe ũragetha kũrĩma mũmera ũyũ, na anini mũmera ũyũ nĩguo endie arĩa mooĩ nĩo mateithĩkaga agĩrĩirwo nĩ kuoya marũa na wendia wa guo. Itũmi cia kuuma wabici ya Convention kwaga kũrĩma mũmera ũyũ on International Trade in nĩ kwaga ũmenyo wa gwetha Endangered Species (CITES) na kũhanda mbegũ wega, kuuma wabici o yothe ya rũhonge rwa mĩtitũ nĩruo Kenya mĩrimũ ya mĩmera, kũrigwo nĩ Wildlife Services (KWS). CITES ihinda rĩa kũgetha na kũrigwo nĩ thoko yayo. No thirikari na nĩyo ĩroraga ũgethi na wendia honge cia ũrĩmi nĩ irathomithia wa mĩmera kana nyamũ cia andũ maũndũ maya, na mũrĩmi gĩthaka iria irĩ ũgwatinĩ wa mũũgĩ nĩ agĩrĩirwo gũthikĩrĩria. kũhuka, na aloe nĩ ĩmwe ya icio. Mĩmera ĩno ĩkũraga wega Kaingĩ ahũri biacara ĩno kũndũ gũtaarahaga maaĩ. matikoragwo na marũa na Mũrĩmi no ahande mbegu cia magũraga kuuma kũrĩ andũ mũmera ũyũ, thuna ciaguo, arĩa magethete gĩthaka-inĩ, no atinie gacunjĩ ka mũmera makagũra na thogora wa thĩ mũkũrũ kana acarie mbeũ cia mũno, nao magathondeka gũciarithanio kuuma honge cia mbeca nyingĩ mũno tondũ ũrĩmi ta KEFRI. thoko icio cia nja nĩo maciũĩ Mbegũ ihuragwo kĩhurĩro-inĩ, na nĩ nyingĩ mũno. Thogora ciamera ikahandwo tũratathiwa maciaro ma mũmera ũyũ inĩ tũiyũire tĩĩri, handũ hatarĩ kuuma South Afrika nĩ ma wĩ

haraihu na maaĩ. Thuutha wa mĩeri ĩtandatũ mbeũ ici ikoragwo igimarĩte cia kũhanda. Handa ũtigithũkanĩtie na ikinya rĩmwe. Rĩmagĩra kaingĩ, na ndũkahe mĩmera maaĩ tiga rĩrĩa riũa rĩara mũno. Aloe no ũhandanĩrie na irio ta mbembe kana mboco, kwoguo ndĩrĩaga itĩna inene rĩa mũgũnda. Hũthĩra ndawa cia mĩmera cia kũnina tũgunyũ kahinda gwa kahinda. Ũrutaga mahũa rĩrĩa kwĩ na mbura kuuma mweri wa gatatũ nginya wa gatano, na kuuma mweri wa kenda nginya wa ikũmi na ũmwe. Mũkũrĩre wa aloe nginya gũkinyia magetha ũringanaga na mũthemba, no nĩ kuuma mĩaka ĩtatũ nginya ĩna harĩ mathangũ na maaĩ maamo. Nĩ kũrĩ mataaro ma ũrĩa mũndũ agethaga mahũa, mĩri, mathangũ ma mũmera ũyũ, na ũrĩa maaĩ maguo magethagwo kuuma mathangũ-inĩ. Mataaro maya nĩ mandĩke ibuku-inĩ rĩa Guidelines for Growing Aloes : A guide for Farmers and Extension officers rĩrĩa rĩandĩkĩtwo nĩ Kenya Forest research Institute (KEFRI). Ibuku rĩrĩ na mataaro maingĩ mũno makoniĩ ũrĩmi wa aloe, na mũrĩmi wothe kana obithaa wa ngirigaca agĩrĩire nĩ gũkorwo narĩo. Ũria obithaa wa kwanyu ũrĩa ũngĩrĩona. Thirikari ĩrĩ na bata mũno kũnyita mbaru ũrĩmi wa aloe na andũ nĩmarorio mahande mũmera ũyũ kwa ũingĩ mĩgũnda-inĩ yaao nĩgetha mahote kuona maciaro ma thoko yaguo, ĩrĩa ĩrĩ igũrũ mũno thĩinĩ wa thĩ. Mĩbango nĩ ĩraharĩrio kũnyitithania arĩmi na agũri a maciaro ma aloe. Gũkũria aloe nĩ gũgũteithia andũ moone mawĩra na biacara na uchumi wa bũrũri igacĩre. Cerera obithaa wa ngirigacha akũĩre makĩria, na thutha wa mĩaka mĩnini wahota gũkorwo ũgĩthondeka mbeca njega. 17

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Bũrũri Kũrĩrwo nĩ Njamba Mwandĩki nĩ: James Chege Group Sales and Marketing Manager Jacarada Hotels, Kenya

mũnene wa bũrũri Mũgathe Mwai wa Kĩbakĩ, Nding’ũri cia ũteti na biacara nĩ ciagathĩrĩirie Njenga mũno na ikĩĩra andũ magerie kũrũmĩrĩra makinya make. Njenga aroragirwo nĩ mũrimũ wa prostate cancer, ũrĩa ũragĩte arũme aingĩ mũno thĩinĩ wa Kenya. Ũtũũro-inĩ wake Njenga nĩ ararũĩte mbara nyingĩ na akahotana, no ĩyo ya mũico noyo ĩrahotire kũmũrũnda. Nĩma njamba ĩrũndagwo nĩ mũcakwe.

Njenga aciarirwo 1929 mwena wa Elementaita, Rift Valley, mũgũnda-inĩ wa thetera yetagwo Lord Delamere kũrĩa ithe arutaga wĩra wa kũrĩithia ng’ombe na mbũri.

ĩeri mĩnini mĩhĩtũku Nyũmba ya Mũmbi na Kenya ĩrĩ yothe nĩ ĩrorĩirwo nĩ njamba yũĩkaine na ya bata mũno nĩyo Njenga wa Karũme. Kũmenyekana kwa njamba ĩno ti Njenga Karũme nĩ kweyonanirie rĩrĩa makiri ma andũ na atongoria kuuma kũndũ na kũndũ thĩinĩ wa bũrũri monganire kũmuugĩra ũhoro mũciĩ gwake Kĩambaa, mwena wa Kĩambu kũrĩa athikirwo mweri 3.3.2012. Matongoretio nĩ mũratawe

Ihinda rĩa makĩria ma mĩaka mĩrongo ĩtandatũ, Njenga ararĩ gĩtĩ kĩa mbere kuonia andũ ũrĩa biacara ĩrutagwo. Ararĩ mũndũ mwendi andũ na nĩ ateithĩtie andũ ngiri nyingĩ mũno na ũtonga wake. Njenga ararĩ mũteti ũtarĩ ungumania na mwendi thayũ, na nĩ akoretwo akĩrutanĩria mũno kuona atĩ andũ a Kenya nĩ maraikara na ũiguano na thayũ. Thutha wa ũguo wothe, Njenga nĩ arendete andũ ao a rũrĩrĩ rwa Gĩkũyũ, na nĩ ageretie mũno kũmanyitithania na kũmaiguithania nĩguo mathiĩ na mbere. Njenga aciarirwo 1929 mwena wa Elementaita Rift Valley, mũgũnda-inĩ wa thetera yetagwo Lord Delamere kũrĩa ithe arutaga wĩra wa kũrĩithia ng’ombe na mbũri. Njenga ndathomire mũno gĩthomo kĩa mabuku no arĩ na ũũgĩ wa mũciarĩre na woni mbere. Kuuma mwaka wa 1951 rĩrĩa arĩ wa mĩaka 22 Njenga ndarĩ okĩra thutha wa thaa ikũmi na ĩmwe cia kĩroko nginya hĩndĩ ĩrĩa aranyitirwo nĩ ndwari na ĩramũhota.

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Ambĩrĩirie biacara arĩ kamwana kanini, rĩrĩa araraga agĩcina makara mũtitũ arĩ wiki mwena wa Elburgon. Kuuma hau njenga ndacokire na thutha. Athire na mbere na akĩambĩrĩria kwendia ikĩngĩ na mbaũ, iria arehaga na mũgithi akenderia ahĩndĩ na kanjũ ya Nairobi. Ona kahinda kau arĩ o mũnini nĩ aahotete kwandĩka andũ aingĩ a riika rĩake. Kuuma hau Njenga nĩwe warĩ mũndũ mũirũ wa mbere gũkorwo na nduka Grogan Road (ĩrĩa rĩu ĩtagwo Kĩrĩnyaga Road) mũciĩ wa Nairobi. Endagĩria ahũũri biacara anini indo cia mĩthemba mĩingĩ ta mbembe, mboco, cukari, cumbĩ na indo cia mũthemba ũcio. Nĩ acokire agĩthamio nĩ thirikari ya mũkoroni na indo ciake ikĩhurunjwo na kũiywo nĩ hũmungati, no ndakuire ngoro. Oima ithamĩrio, nĩ mathire na mbere kũhũra biacara na mũtumia wake Maryanne Wariara. Njenga nĩwe warĩ wa mbere gũkorwo na nduka mwena wa Indian Bazaar, Kĩambu, kũrĩa ũhĩndĩ warĩ na matuka manene. Nĩ arutire wĩra ũyũ atĩ wĩyathi ũkĩheanwo, we arĩ gakundi-inĩ kanini ka andũ airũ arĩa maarĩ mirionea. Njenga nĩ agiĩkaga mũno nĩũndũ wa kwaga gĩthomo, na arĩ o biacara-inĩ ciake nĩ athire gũthomera cukuru ya Jeans School (ĩrĩa rĩu ĩtagwo Kenya Institute of Administration) na agĩthoma akiuma na diploma ya biacara, nĩyo Business Management.

Nĩ acokire agĩaka manyũmba maingĩ ma gũkomborithia na mĩkawa mĩingĩ mĩnene. Njenga ararĩ mũrĩmi mũnene wa indo ta macani, kahũa, mahũa, mahiũ na indo ingĩ nyingĩ. Ũndũ wa kũmakania nĩ atĩ ona arĩ na ũtonga ũyũ wothe, Njenga ndetĩkĩrire kwendia kana kũriganĩrwo nĩ karabu karĩa karĩ gaake ka mbere itũũra-inĩ rĩa Raini kũrĩa Kĩambaa. Njenga nĩ aingĩrire ũteti-inĩ 1974 rĩrĩa acagũrirwo nĩ Jomo Kenyatta aingĩre mbunge. Nĩ athurirwo mũmbunge nĩ andũ a Kĩambaa 1978 na akĩrũgamĩrĩra gĩcigo kĩu nginya mwaka wa

na Kenya yothe. Ararĩ mũ-memba wa kanitha na nĩ araheanaga ũteithio kwagĩa na mĩhĩnga kanitha-inĩ. Tiga ũguo Njenga nĩ andĩkithitie andũ ethĩ aingĩ, mawĩra, akarĩhĩra andũ mbeca cia thibitarĩ, mathiko kana mabataro mangĩ o mothe. Wĩyathi waheanwo andũ aingĩ agĩkũyũ matiarĩ na mĩgũnda. Njenga nĩ atongoririe andũ aingĩ a kuuma Kenya ya gatagatĩ kũnyitana na kũgũra mĩgũnda ĩrĩa yendagio nĩ athũngũ mwena wa Rift Valley. Andũ acio, aingĩ aao arĩa maarĩ athĩni, nĩ amateithirie kũheo mũkombo nĩ mabengi mahote kũgũra mĩgũnda ĩyo.

Ihinda rĩa makĩria ma mĩaka mĩrongo ĩtandatũ, Njenga ararĩ gĩtĩ kĩa mbere kuonia andũ ũrĩa biacara ĩrutagwo. Ararĩ mũndũ mwendi andũ na nĩ ateithĩtie andũ ngiri nyingĩ mũno na ũtonga wake. Njenga ararĩ mũteti ũtarĩ ungumania na mwendi thayũ, na nĩ akoretwo akĩrutanĩria mũno kuona atĩ andũ a Kenya nĩ maraikara na ũiguano na thayũ. 2007. Arĩ mũteti Njenga ahunjagia kĩrĩra gĩa thayũ na ũthii wa na mbere. Nĩwe wambĩrĩirie ndereti cia GEMA – Kamatusa thutha wa andũ aingĩ kũũragwo mbara-inĩ cia ũkabira Rift valley nĩũndũ wa ũteti 1992. O na agĩũka gũkua no arahang’agĩra andũ arĩa mathamirio mĩciĩ thutha wa ngũĩ ya gĩthurano kĩnene gĩa 2007.

Ũtonga wa njenga ndwatũmire etũgĩrie kana atige kũnyitanĩra na mũingĩ. Kuuma atongoria a bũrũri na itonga nginya harĩ mũndũ wa gũtua kahũa kana gũcimba, Kuuma hau nĩ acokire akĩgũra andũ othe mararĩ arata ake. Harĩ mĩaka ĩyo aratũrire thĩ Njenga mbathi nyingĩ, na agĩtheremia nĩ ateithĩtie gwaka macukuru biacara yake na kwendia indo maingĩ mũno mũciĩ wa Kĩambaa. nyingĩ ta betũrũ, thigara na Ona akorwo ndathomire nĩũndũ njohi. Arĩ ũmwe wa andũ arĩa mendagĩria Kenya Breweries njohi wa mbeca kwaga, nĩ endete gĩthomo mũno na nĩ athomithĩtie ciao na kambũni yake yetagwo ciana ngiri nyingĩ cia kuuma mĩciĩ Nararashi Distributors. Matigana ya athĩni, agacirĩhĩra gĩthomo na Kenya Breweries nĩ acokire nginya yunibasĩtĩ. Agĩũka gũkua akĩnyitanĩra na andũ a South Africa gwaka kĩganda kĩa njohi cia arendaga kũheana mũgũnda na gwaka Njenga Karũme University, Castle mwena wa Thĩka. no gĩkuũ kĩramuoya mbere. Njenga nĩ agũrire mĩgũnda Njenga nĩ ateithirĩirie gwaka mĩingĩ mĩnene ĩrĩa yendagio kanitha nyingĩ thĩinĩ wa Kĩambaa nĩ athũngũ wĩyathi waheanwo.

Ũmũthĩ ũyũ andũ aingĩ Agĩkũyũ marĩ mĩgũnda kũu nĩũndũ wa Njenga na endi andũ angĩ ta mũtiga-irĩ Kĩhĩka wa Kĩmani. Njenga nĩwe warĩ mũikarĩri gĩtĩ wa gĩkundi kĩa Gĩkũyũ Embu Meru Associaion (GEMA), kĩrĩa kĩambĩrĩirio 1971 gĩa kũnyitithania Nyũmba ya Mũmbi. GEMA nĩ yahotire kũgũrĩra amemba ayo mĩgũnda Rift Valley na kũndũ kũngĩ, na ĩkĩambĩrĩria biacara nene mĩena mĩingĩ ya bũrũri ĩtanahũrwo marubuku nĩ Moi 1980. Thutha ũcio gĩkundi kĩu nĩ gĩacokire kũriũkio Moi ehera wathani-inĩ, na anyitanĩire nakĩo Njenga nĩ arakoretwo akũhunjia thayũ na ũnyitanĩri wa andũ a GEMA na ndũrĩrĩ iria ingĩ cia Kenya. Ũhoro ũyũ na ũngĩ mũingĩ Njenga nĩ aũheanĩte ibuku-inĩ rĩake Beyond Expectations: From Charcoal to Gold. Tũkwĩhoka nĩ gũkumĩra njamba ingĩ cia rũrĩrĩ ta Njenga wa Karũme, tondũ nĩ atiga ithenya inene mũno harĩ andũ aitũ na bũrũri-inĩ wothe. Aromama Kuuraga.

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

WEGA WA GŨTŨŨRIA MĨTUGO

IITŨ NA RŨTHIOMI RWITŨ Mwandĩki nĩ:James Mwangi,Nyeri

ATHAMAKI A GĨKŨYŨ

gĩkũyũ moigaga atĩ mũndũ atuĩkaga mũthamaki arĩ o nda ya nyina. Ũguo nĩ kuonania atĩ agĩkũyũ metĩkĩtie ũthamaki umaga kũrĩ Ngai tondũ Ngai akĩũmba mũndũ norĩo amũgayagĩra mawĩra marĩa egũtũra arutaga hingo ĩrĩa arĩ muoyo.

mũingĩ, ta kũragũrĩra ita igĩthiĩ mbaara na kũruta magongona ma bũrũri ta kuuria mbura

kana kũmamaathĩria irio hingo ya ng’aragu. Amwe ma arĩa matuĩkaga athamaki, makoragwo marĩ ta arathi kana irori cia maũndũ marĩa magooka magataara andũ meeke ũndũ mũna wa kũrehere bũrũri mũnyaka kana meegitĩre ũndũ mũna ũrĩa arathi moonaga na ũhoti ũcio wao. Angĩ matuĩkaga athamaki nĩ ago a maũndũ ma

Matukũ-inĩ macio andũ aingĩ arĩa matuĩkaga athamaki, maambagĩrĩria gũthamaka marĩ o anyiinyi. Akorwo nĩ kahĩĩ, gakambĩrĩria kũheo ũtongoria njaama-inĩ ciatuo ona gwathanaga nyĩmbo-inĩ kana mĩcemanio-inĩ. Riika rĩagimario, agatuo mwanake, agathiĩ agĩtongoragia o nginya agakinya gũtuĩka mũikarĩri wa gĩtĩ kĩa ũthamaki kana

wa njaama kana ndundu cia gũthamakĩra bũrũri. Ti njamba ciothe iria ciatongoragia ita cioyaga ũthamaki. Nĩ kwarĩ njamba cia ita ta Wang’ombe ATHAMAKI wa Ihũũra, ciatũũraga MATHUURAGWO ATĨA irũmbũyanagia ona maũndũ Harĩ agĩkũyũ a tene, andũ ma mbaara. Acio nĩo aingĩ arĩa matuĩkaga athamaki mataaraga ita kana magatuĩka a bũrũri, maakoragwo kaingĩ tũcerũ twa ita. Nĩ matuĩkaga moimanĩte na maũndũ ago kana irori cia maũndũ Mũndũ gwĩtĩkĩrwo makoniĩ ũcamba. Mũndũ makoniĩ mbaara. atuĩke mũthamaki,ũgima atongoria ita rĩgataha indo wake nĩwaroragwo mũno Gũkinya gũtuo wa nyingĩ kana mbũtũ yake maũndũ-inĩ wa mũciarĩre ndundu ikoniĩ riika kana ĩkahota kũgitĩra rũgongo kuuma arĩ o kaana. Agĩkũyũ rwake harĩ gũtharĩkĩrwo nĩ thũ, bũrũri, mũndũ no nginya matingĩetĩkĩrire gũthamakĩrwo ici nĩ ciĩko imwe ciatũmaga angĩahĩtũkĩire mũtaratara nĩ mũndũ gĩthayo, moi, wa ũruti wa mahaki ũrĩa mũndũ amenyeke atĩ nĩ kĩguoya kana mũndũ wa wakoragwo ũigĩtwo nĩ njama njamba ya bata. Nĩ ũndũ wa rũthũũro kana kĩũnũhu. ĩrĩa yo. Mũthuri wa Gĩkũyũ ciĩko icio cia bata, andũ a ambatagĩrio na njĩra ya kũruta bũrũri nĩ mehokaga mũndũ ta Nĩgetha mũndũ etĩkĩrwo mbũri ya ihaki ihinda rĩayo. ũyũ na magetĩkagĩra gwĩka gũtuĩka mũthamaki bũrũriũrĩa angĩoigire wĩkwo gĩcunjĩ- Arĩkia kũhingia mahaki na inĩ kana o rũgongo-inĩ inĩ kĩa bũrũri gĩake. Kũringana mũtaratara wamo, agatuĩka rwake, akoragwo arĩ mũndũ mũthuri mũtĩe na wa kwaria wonekanĩte nĩ mũkinyanĩru na na mũtugo wa Agĩkũyũ, maũndũ ma bata andũ-inĩ. mũndũ ta ũcio nĩ agĩaga agakorwo ekĩte ciĩko cia bata na athuuri a nduundu ya cia kũguna andũ makĩria Rĩrĩa mũkoroni atonyaga makũmagitĩra kũngĩgĩa ũgwati kũmũtaara yetagwo njama ya bũrũri-inĩ wa gĩkũyũ, mĩthĩĩgi kana ya mataathi. ta wa thũ kũmahithũkĩra nĩakoraga athamaki acio

njamba marĩ na mbũtũ ciao cia kũgitĩra bũrũri. Athamaki acio nĩ mageragia kũgiria mũkoroni gũtonya gĩkũyũinĩ na makarũa mbara nene mũno nao. Athamaki acio nĩmakĩhotagwo tondũ wa kwaga indo cia mbaara ta mĩcinga, no amwe ao tondũ wa kwendwo nĩ andũ aao no macokagio wathani-inĩ wa bũrũri nĩ akoroni acio.

ŨRĨA AGĨKŨYŨ MATARAINIE Tondũ ũtarania wa andũ umanaga na njiarwa, rekei tũrore ũrĩa agĩkũyũ meyũmbanĩtie thĩinĩ wa ikundi cia andũ arĩa matarainie, kana manyitithanĩtio nĩ maũndũ wa njiarwa na ũndũire mĩikarĩre-inĩ yao. Mwandĩki nĩ: Moses Kamau - Nyandarũa

MŨHĨRĨGA

(mamawe)

Mũhĩrĩga nĩ rũciaro rwa mũirĩtu ng’ania wa arĩa kenda mũiyũru a Gĩkũyũ na mũmbi. Andũ a mũhĩrĩga ũmwe nĩ meĩtaga a nyũmba ĩmwe.

TŨCŨKŨRŨ Ciana cia aariũ kana aarĩ a mutumia nĩcio tũcũkũrũ kana tũcũũcũ

RIIKA Riika nĩ gĩkundi kĩa andũ maciarĩtwo hingo ĩmwe kana makagimario hingo ĩmwe. RŨRĨRA Andũ a rũrĩra rũmwe nĩ arĩa othe kĩhumo-inĩ kĩao manyitithanĩtio nĩ thakame ya aciari ao. NDŨGŨ Andũ a ndũgũ nĩ gĩkundi kĩa arĩa othe manyitithanĩtio nĩ mĩhĩrĩga na ndĩra ona moũ-thoni. Kwĩ mahinda ũngĩigua mũgĩkũyũ oiga, “andũ aitũ” handũ ha,”ndũgũ ciitũ” MBARĨ Mbarĩ nĩ rũhonge rwa mũhĩrĩga MŨIHWA Nĩ mwana wa mwarĩ wa nyina na mũndũ

BABA MŨKŨRŨ Baba mũkũrũ nĩ mũrũ wa nyina na thoguo ũrĩa mũkũrũ na mũtumia wake no ũmwĩte maitũ mũkũrũ

MARAMU Maramu nĩ mwarĩ wa nyina BABA MUNYINYI na mũtumia wa mũndũ. Kana mwarĩ wa nyina na Baba mũnyinyi nĩ mũrũ wa nyina na thogua ũrĩa mũthuuri wa mũndũ mũnyinyi na mũtumia KANYAANYA wake no ũmwĩte maitũ Kanyaanya nĩ nyina mũnyiinyi wa mwanake na MAMA nyina wa mũirĩtu arĩa magũranĩire,meetanaga Mama kana nyarũme nĩ mũrũ wa nyina na maitũ ‘kanyaanya.’ na mũtumia wake nĩ tata NYACIARA TATA Nyaciara nĩ nyina wa Tata nĩ mwarĩ wa nyina mũtumia wa mũriũ na maitũ na mũthuriwe nĩ ICICIARA mama Iciciara nĩ ithe wa IRIGITHATHI mũtumia ũrĩa ũhikĩtio nĩ Irigithathi nĩ mwana wa mũrũguo mbere gũciarwo kwao AWA Awa nĩ rĩĩtwa rĩngĩ ũngĩĩta KĨHINGA NDA Kĩhinga nda nĩ mwana thoguo handũ ha baba. ũrigĩtie gũciarwo kwao MAITŨ

ITIEMA Itiema nĩ mwana ũrĩa ũciaragwo gatagatĩ-inĩ ka CŨCŨ Cũcũ nĩ mũciari wa baba- irigithathi na kahinga nda. MŨRUNA guo kana maitũguo na mũthuriwe nĩ guka kana Mũruna nĩ mwana ũrĩa ũciarĩrĩirwo ũngĩ. wagui Maitũ nĩ mũciari waku wa mũndũ wa nja

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

MATHEKANIA Andĩki nĩ: Moses Mbũrũ - Nyandarũa na :Simon Wawerũ Kariũki

Mĩhwa na mathekania ikenagĩrwo nĩ andũ a mariika mothe. Ithondeketwo cia gũcanjamũra andũ.

MĩHWA - Magego maku maumĩrĩte nja ũũ atĩ ũngĩthiĩ thibitarĩ ũingatagwo atĩ nĩ ũrathekerera arũaru. - Ũrĩ ngingo ndaihu ũũ atĩ nĩ ĩrĩ kĩgokora. - Ũrĩ kĩrimũ ũũ atĩ wonaga rũheni ũgatheka ũgĩciiria nĩ mbica ũrahũrwo. - We ũrĩ mũceke ũũ atĩ ũngĩingĩra natharĩ ciana ciothe cianagĩrĩra ikoiga ‘ĩmwe’ - Atĩ we wĩ mũkũrũ waciarirwo jogoo ya KANU ĩrĩ gacui.

Mũtungatĩri aarĩ mũrwaru mũno. Hingo ĩrĩa aiguire biũ nĩ agũthiĩ agĩĩta itonga igĩrĩ cia kanitha yake. Mathiĩ makĩmũkora ũrĩrĩ, magĩikara o mũndũ mwena wake wa ũrĩrĩ. Itonga icio ciarĩ na guoya mũno. Nĩciaririkanaga mahunjio mũtungatĩri ũcio anahunjia magũkania andũ kũiya na gũtunyana. Gĩtonga kĩmwe gĩkĩmũũria,”Watũĩtĩra kĩ? Mũtungatĩri agĩ’ĩtira. Itonga igĩciria arenda kũhoithia, akĩmera, “Jesu akuire arĩ gatagatĩ ka aici eerĩ, ũguo nĩguo ngwenda gũkua.

Mũhunjia ũmwe arĩkia kũhunjia nĩ arũgamire mũrango-inĩ wa kanitha akĩambĩrĩria kũgeithia andũ makiuma. Arĩ hau nĩ onire mũratawe atonete kanitha ihinda iraya mũno, amũgeithia akĩmwĩra, “Nĩwagĩrĩirwo ũkorwo ũrĩ ũmwe wa mbũtũ ĩno ya Jehova.” Mũgeithio akĩmũcokeria, “Niĩ ndĩkoragwo ndĩ gacerũ kanyu.”

Kaana ka nursery nĩkarutirwo ihoya rĩa mwathani nĩ nyina. Hingo ĩrĩa onire nĩ kamenya agĩkena mũno. Mũthenya ũyũ ũngĩ agĩkeera kamugĩre, gakiuga o wega, no gakinya, “Na ũtũhe irio ciitũ cia gũtũigana, na wongerere mũgate.”

Mũthuuri ũmwe nĩathire kwa mũtungatĩri wao. Akĩmũtwarĩra mũtumia onete arĩ na thĩna mũno na aarĩ na ciana mũgwanja. Makinya akĩra mũtungatĩri, “Nĩwega ũteithie mũtumia ũyũ tondũ ndarĩ wĩra, na kinya nyũmba nĩ araingatwo.” Mũtungatĩri akĩmũria, “Wee nĩwe ũũ”. Mũndũ ũcio akĩĩra mũtungatĩri, “Nĩ niĩ ndĩmakomborithĩtie nyũmba.”

Nyina wa kaana ka mĩaka ĩtano nĩambĩrĩirie gũkaruta ũhoro wa Ngai. Akaruta gwa kahinda agĩkinya hĩndĩ ya gũkaruta mathani marĩa ikũmi. Kaana kau nĩ karutirwo mathani mothe kinya rĩathani rĩrĩa riugĩte, “Tĩa thoguo na nyũkwa.” Nyina ona nĩkamenya agĩkoria,”Hihi harĩ rĩathani rĩtũrutaga gũtĩa andũ arĩa angĩ, kaana gakĩmũcokeria, “_Ĩĩ, ndũkanoragane.” Mũthuuri ũmwe wathiaga na njĩra nĩ ahurũkire handũ rũgĩka-inĩ. Ũngĩ akĩmũkora, akũmũria nĩkĩ waikara thĩ na nĩgũtukire. Akũmũcokeria, “Niĩ ndora gwakwa nĩ kũheo irio nyingĩ ndaigua ta ngũtathũka.” Mũthuuri ũcio akĩmaka akĩmwĩra, “Na rĩ korwo nĩ niĩ wee, ndũkĩndware gwaku tũcenjanie.”

NĨ TŨNYIHIE HWAĨ (Ng’ano cia tene na cia gũtungwo)

Mwandĩki: John K. Ndegwa

RŨGANO RWA KAGUI GAKOROKU

ingo ĩmwe tene nĩ kwarĩ kagui kaarĩ gakoroku mũno, na nĩngĩ kaarĩ kagui karemi. Gatindaga gakĩũrũra mĩciĩ yeene, na kaarĩ gaici. O mũciĩ ũrĩa gathiĩ, kamenya eene matirĩ kuo nĩ kaiyaga kĩndũ gakoora nakĩo.

kaarĩ kĩruru gĩako.Tondũ wa gũkoroka gwako, gagĩĩciria gatuunye kagui kau kangĩ konekaga nyama ĩrĩa yaarĩ kanua nĩguo kagĩe Mũthenya ũmwe kagui kau na nyama igĩrĩ. nĩgeciririe karinge rũũĩ rwarĩ Hingo ĩrĩa gathkĩanda gĩa kwao na tũmĩgogo amirie kanua twĩrĩ gathiĩ gakamanganĩguo karũgĩre mange itũũra rĩrĩa rĩarĩ mũkĩra kau kangĩ, wa rũũĩ. Mũciĩ wa mbere ũrĩa nyama yako gathiire, nĩkaiguire mũrukĩ ĩkĩgũa rũũĩ, na wa nyama yaigĩtwo handũ ĩgĩtwarwo nĩ maaĩ. rwembeya-inĩ rwa ikũmbĩ, gakĩmĩrũũgĩra na gakĩmĩiya Gagĩcoka kũrora kagui gagĩciiria gakamĩrĩĩre mũrĩma kau kangĩ konekaga maaĩ-inĩ wa kwao. Hingo ĩrĩa karinga- gakĩona onako gakeroreire ga rũũĩ na tũmĩgogo, o ũndũ gatarĩ na nyama ĩrĩa kaarĩ gakinya gatagatĩ, gakĩona nayo. Kagui kau gakĩmaka kagui kangĩ rungu rwa mũno, gagĩcoka gakĩinũka tũmĩgogo karũmĩĩte nyama, gatarĩ kĩndũ tondũ korĩirwo nĩ kagui kau gatiamenyaga atĩ nyama yako, karũmĩrĩire ĩrĩa kagui kau kangĩ konekaga ĩtaarĩ yako

Rũgano rũrũ rũratũruta atĩ kĩndũ gĩa kũiya tikĩrathime, kĩũraga o ũguo. Ona gũkorokera kĩndũ gĩtarĩ gĩaku, tiwega, tondũ ũrũmĩrĩire kĩu ũrakorokera, no ũrĩrwo nĩ gĩaku.

Nĩũndũ wa Kwenda Rũthiomi Rwitũ Mwandĩki: Alex Ndirangũ, Nairobi

rĩ wageria gũcaria ibuku kana ngathĩti ya Gĩkũyũ ũthome wĩkenie nayo? Mabuku ma Gĩkũyũ tiga ma Kanitha mationekaga nduka-inĩ. Na nĩ hinya mũno wone mũndũ wĩnyitĩire ibuku rĩa Gĩkũyũ atĩ nĩrĩo arathoma. Gĩkĩ nĩkĩo gĩatũmire Marjory Nyakĩago wa Kĩmani ambĩrĩrie kwandĩka na Gĩkũyũ mwaka-inĩ wa 2010. Marjory nĩandĩkĩte ibuku rĩtagwo Mũciĩ nĩ Mũciĩ, rũgano rwa ndungo. Rũgano rũrũ rũroraga ũrĩa andũ maikaranagia kĩ-mũciĩ, makanyitanĩra kĩ-itũra, ndũgũ ya arũme na andũ a nja na maũndũ mangĩ maingĩ ma kĩ-mũciĩ. Rũthiomi rwitũ rwerekeire kũũra. Ũũ nĩ kuuga atĩ ciana ciitũ itigataũkĩrwo nĩ ũũgĩ witũ wa kĩndũire ũrĩa ũkuagwo nĩ rũthiomi. Andũ meĩtanagia na rũthiomi rwao, no rwitũ nĩ kũũra rũrora tũgatigwo na thiomi, na mĩtũrĩre ĩtarĩ iitũ,” nĩguo Marjory, mwandĩki mũnene wa ngathĩti ĩno, mĩciĩ-inĩ iitũ, ekuga.” Kũringana na Marjory, mĩaka ĩgũũka, tũgũkorwagwo tũrĩ Agĩkũyũ o rĩtwa tu.

Wambere, ciana itithomithagio na thiomi cia kĩndũire macukuruinĩ ithomaga na thiomi ingĩ ng’eni, nĩgeetha ciathoma cione mawĩra o kũrĩa ingĩthiĩ. Ningĩ nĩ wega gũthoma thiomi ingĩ tondũ andũ a ndũrĩrĩ ciothe no nginya maikaranie. No gũtiganĩria thiomi ciao na mĩtugo yao tikuo gũgũtũma mathiĩ na mbere. Ũtuĩria wa ataramu a gĩthomo nĩ wonanĩtie atĩ arutwo nĩ manyitaga maũndũ na ihenya makĩria mangĩthomithio na rũthiomi rũrĩa maragia na rũrĩa mamenyerete. O ũrĩa njiarwa irathiĩ igĩciaragwo, noguo Gĩkũyũ kĩrahuka tondũ arĩa maraciarwo makoraga rũciaro ona ruo rũrathiĩ rũrigĩtwo nĩ Gĩkũyũ. Nĩ mũtino mũno atĩ aciari amwe matiĩtĩkanĩtie na kũruta ciana thiomi cia kĩndũire. Kũrĩ meciragia atĩ gwĩta ciana ciao marĩtwa ma gĩthũngũ nĩ kuo gũthiĩ na mbere. Ciana no itũũre mũtũũrĩre mũkinyanĩru makĩria ingĩmenya rũthiomi na mĩtugo yao, ciongerere harĩ thiomi iria ingĩ ng’eni mangĩkorwo mathomete. Ũũgĩ witũ wa kĩndũire ũkuĩte histũria na mataaro matangĩoneka thiomi-inĩ ingĩ. Marjory aroiga atĩ nĩma nĩkũrĩ mĩtugo ya tene itarĩ bata rĩu ta ũgo na kũgimara kwa airĩtu. No kũrĩ maũndũ mangĩ ma bata, ta wĩnyihia, wĩhokeku, wathĩki, gĩtĩo na gwĩciragia andũ arĩa angĩ, moimanaga na ũtaaro wa arĩa akũrũ. Maya nĩ maũndũ matũmaga andũ maikaranie wega na ũrũmwe. Nĩũndũ wa kũnyihia ithenya rĩrĩa rĩ ho, Marjory nĩ andĩkĩte ibuku rĩu rĩa Mũciĩ nĩ Mũciĩ na agĩcoka akĩandĩka ibuku rĩngĩ rĩtagwo A Basic English –

Kikuyu Translation Guide, rĩrĩa rĩandĩke na ciugo iria ihũthĩkaga mũno cia gĩthũngũ igataũrwo na Gĩkũyũ gũteithia andũ arĩa matoĩ kwaria Gĩkũyũ na marenda kwĩruta. Nĩũndũ wa wendo wa gũtũũria rũthiomi na mĩtugo iitũ, Marjory nĩ ambĩrĩirie Furaha Cultural Centre mwaka-inĩ wa 2007. Centre ĩno ĩkoragwo mwena wa Mathĩra, Nyĩrĩ na nĩ ĩthomithagia ciana na andũ agima gũthoma na kwandĩka gĩkũyũ, ĩgakorwo na gĩkundi kĩa aini a nyĩmbo cia gĩtene, na makahanda mĩtĩ mĩingĩ ya kĩndũire ya kũruta ciana bata wa mĩtĩ. Furaha nĩ nyandĩkithie kwa mĩnĩstrĩ ya maũndũ ma kĩndũire. Marjory aarĩ ũmwe wa ageni arĩa maragia ũhoro wa bata wa thiomi cia kĩndũire mũthenya wa International Mother Language Day ũrĩa wakũngũyagĩrwo Naikuru mweri 21.2.12. Akĩaria mũcemanio-inĩ ũcio ũrĩa wetĩtwo nĩ Mĩnĩstrĩ ya maũndũ ma kĩndũire, oigire atĩ ũmenyereri na ũkũria wa thiomi ciitũ cia kĩndũire nĩ ũndũ twagĩrĩirwo nĩ kũnyitanĩra ithuothe. Twate rũthiomi rwitũ rĩ, mũthia-inĩ tũgakorwo tũrĩ a? Rekei ithuothe tũũrĩre ũkombo wa thiomi ciene.

MAREBETA Marebeta nĩ kĩĩ? Marebeta nĩ mĩario ĩrĩ ciugo cia methugunda ma ngoro na meciria yaragio ĩrũmanĩrĩire na mũtaratara. Andĩki: K.K. Wahome na Evelyne Ngaca, Nairobi

ŨRŨMWE NĨ ŨIGUANO Ũrũmwe nĩ ũiguano andũ aitũ, tũikaranie Ũiguano wa ma na wa ciĩko ti wa kanua tu, Kwĩrutĩtĩra kũiguana, na ngoro ĩmwe Ti itherũ mũndũ ũmwe ndehagĩrĩrwo njĩra

Ũiru na ngarari, tũcieherie ngoro-inĩ Ũiru nĩguo mbeũ ya rũthũũro, mbeũ njũru Tũngĩheria ũiru, twĩtĩkanĩrie kĩ-mĩario Ti itherũ mũndũ ũmwe ndehagĩrĩrwo njĩra

Ũrũmwe nĩguo wendani, ndũgũ Wendani mũkindĩrĩku, ũtarĩ ucuuke, Mwĩhĩto wa gũikarania, kuohanĩra Ti itherũ mũndũ ũmwe ndehagĩrĩrwo njĩra

Ũrũmwe ndũrĩ mũhitahitano, nĩ kwenda kwa mũndũ Ũrũmwe nĩ ngo, ya kũrũa na thũ yothe Tũrĩ hamwe no tũringe nginya ndia ndiku Ti itherũ mũndũ ũmwe ndehagĩrĩrwo njĩra

Ũrũmwe ndũrĩ kĩũnũhu, nĩ wa ngoro theru Kĩũnũhu nĩkĩo kĩnyamaragia, gĩkanyarira Na hatarĩ kĩũnuhu, hatigĩaga rũmena Ti itherũ mũndũ ũmwe ndehagĩrĩrwo njĩra

Ũrũmwe nĩ kwaga ngũĩ, na ngahĩha itarĩ kĩene Gũikarania tũrĩ ciana cia nda ĩmwe Gũthikanĩrĩria, na kũiguithania, gũkirĩrĩria Ti itherũ mũndũ ũmwe ndehagĩrĩrwo njĩra

Ũrũmwe nĩ kwaga gĩcambanio, ũirano Gĩcambanio kĩmathaga ũthũ, tũkamenana Mũhuhu na mũhahĩ, nĩ irio cia rũmena Ti itherũ mũndũ ũmwe ndehagĩrĩrwo njĩra

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

ŨŨGĨ WITŨ Mwandĩki nĩ: Wanjaũ Gakaara, Karatina

Ndaĩ,Thimo na Ngerekano Ndaĩ • • • • • •

Ndĩ kĩndũ gĩakwa kĩa bata gĩtonekaga.............................. Nyamũ ĩrĩ ũrũme kũrĩ iria ingĩ............................................ Ngũtiga kĩrĩma na igũrũ rũciĩ ngagĩkora na kĩanda........... Ndanyua maaĩ na ndũngĩona........................................... Nyiita ngũtinĩrie ............................................................... Thiaga wee niĩ ndĩ thutha................................................

THIMO

Meciria Ngi Riũa Riũa Kĩgwa/Nyama Riitho

NGEREKANO

iugo cia kũgerekania ũndũ himo nĩ ũndũ mũgima mwarie na ciugo nyinyi C kana kĩndũ itũmagĩrwo irĩ T cia Gĩgĩkũyũ kĩrikĩru. Ũndũ ũyũ nĩ ũcokaga cia gwĩkĩra hinya ũrĩa ũgũkorwo ũgataũrwo na rũthiomi rũhũthũ. ũkĩario. Ta rĩu no tuuge ”Kwaga ngũrani ta mahatha” Ũguo nĩ kuonania harĩ maũndũ kana indo ihanaine atĩ ona nĩ hinya gũcikũrana.

Thimo imwe na gũtaũra: •

Rutanĩria mũigua na mahira Gũtaũra:Gwĩka ũndũ kĩhinyio hatarĩ gĩtigĩrĩra ona atĩa.

•

Andũ matarĩ ndundu mahũragwo na njũgũma ĩmwe. Gĩtaũra:Andũ matarĩ rũmwe matihootanaga

•

Bata ndũbatabataga Gũtaũra:Ũndũ ũrĩa mũndũ enaguo noowe mwene ũũĩ

•

Kũũrwo nĩ mũguĩ na kanyoni Gũtaũra: Gũte kĩria uuma nakĩo na kĩrĩa Ũrũmĩrĩire Kuuma ng’ũ

•

Kũgerekania ũndũ na kĩndũ kĩrĩa iringaine nĩ ta ũũ:

Gũtaũra:Moko matheri • •

Kũmenya na kũmenyũra Gũtaũra:Gũthũkia maũndũ nĩ gwĩtua kĩmenyi Gũcokia rũĩ mũkaro Gũtaũra:Gũthondeka ũndũ mũhĩtanu ũcoke ũrĩa watũraga

• • •

Gũthiorania ũhoro ta hinga Kwagaga ta mbĩa ĩrĩ kĩnya Gũtherũka ta ndurumo

• • • • • • • •

Kũgĩa mũrĩo ta macũno ma kĩhembe Gũthiĩra thĩ ta huko Kũmatia ũhoro ta kĩmere gĩa ũcũrũ Kũhang’a na njũkĩ ĩgũthama Gũtũũra mũno ta ihuru Kũrũra ta mbakĩ Kwaragana takĩhaaro Kwĩikaria ta mbogo ya nduĩki

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

ARAHŨRA MECIRIA ... Na ngerekano

MŨHURI MBEŨ Mwandĩki: Dr. Gerald J. Wanjohi

ũrĩ njĩra nyingĩ cia kwaria na ngerekano. Kwaria na ngerekano nĩ kuuga atĩa? Nĩ kuuga atĩ kĩndũ kĩna kĩhana kĩndũ kĩngĩ thĩinĩ wa ũndũ mũna kana kũgerekania ũndũ na kĩndũ kĩrĩa iringaine. Kwa mũhiano: - Ngoro yake yũmĩĩte ta ihiga. - Arĩ ihenya ta thwariga, na ingĩ ta icio. Reke tũtaarĩrĩrie Ngerekano ĩno ĩroiga atĩ ona akorwo ngoro ya mũndũ nĩ’ĩtigaine mũno na ihiga (ĩrĩ muoyo na ihiga rĩtirĩ muoyo), ngoro ĩno ĩ na kaũndũ kahana ihiga, nĩ ta kuuga kũũma. Ũũ nĩ kuuga mwene yo ndangĩgarũrũka kana ahutio nĩkwona mũndũ wĩ na thĩĩna ta kũrũara kana gũthĩna, nĩ mũndũ ũtarĩ tha. Ngerekano ya mũthemba ũngĩ nĩ ĩrĩa ĩtahũthagĩra kiugo “ta” thĩinĩ wa kũringithania indo itigaine. Kwa mũhiano:

Reke tũtaarĩrĩrie O na akorwo mũrũthi ti mũthamaki ta mũndũ, nĩ ũrĩ na maũndũ mahana ma mũthamaki: ũcamba, gwĩtigĩrwo, kũheeo gĩtĩo nĩ nyamũ iria ingĩ, o ta ũrĩa mũthamaki wa andũ ekagwo nĩ arĩa athaga.

tondũ nĩ yarahũraga meciria mao. Nĩkĩo Jesu athomithagia andũ kaingĩ na ngerekano.

Reke rĩu twone ũrĩa Jesu ahũthĩire ngerekano ya mũhuri mbeũ irĩa yonekaga thĩinĩ wa Kĩrĩkanĩro Ibuku-inĩ rĩa Mathayo, Mariko, na Luka. Harĩ mabuku maya matatũ, tũkũrora ibuku rĩa Mariko Mũthemba ũyũ wa ngerekano (4:3-20), tondũ nĩrĩo rĩtarĩrĩie nĩguo kĩhumo kĩa ngerekano ngerekano ĩno na njĩra nene, iria ingĩ ta iria Jesu ahũthagĩra. na rĩkahutia maũndũ marĩa Kũhũthĩra ngerekano nĩ njĩra magwete haha igũrũ. njega mũno harĩ gũteithia NGEREKANO YA MŨHURI andũ kũhungurwo nĩ mĩario MBEŨ

Mũrũthi nĩ mũthamaki wa nyamũ cia gĩthaka. - Njoroge nĩ hiti ya wĩra, na ingĩ ta icio. 27

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

“ Na rĩngĩ (Jesu) akĩgwata kũruta andũ ũhoro hũgũrũrũinĩ cia iria. Na kĩrĩndĩ gĩkĩũngana harĩ we kĩingĩ mũno, agĩgĩtonya marikabu, agĩikara hau iria-inĩ; na kĩo kĩrĩndĩ kĩu gĩothe gĩgĩikara hũgũrũrũ-inĩ cia iria, tĩri-inĩ. Akĩmaruta maũndũ maingĩ na ngerekano, agĩkĩmeera …atĩrĩ: ‘Iguai: rĩurĩ, mũhuri nĩoimagarire agĩthiĩ kũhura mbeũ: na gũgĩkinya atĩrĩ, rĩrĩa aahuraga, mbeũ imwe ikĩgũa thĩ mũkĩra-inĩ wa njĩra, nacio nyoni igĩũka ikĩrĩa ikĩinina. Na ingĩ ikĩgũa rũnyanjara-inĩ, ikĩaga tĩĩri mũingĩ ho; ikĩmera o narua, nĩũndũ hatiarĩ na tĩĩri mũriku: na riũa rĩara ikĩhĩa, na tondũ itiarĩ na mĩri, ikĩũma. Na ingĩ ikĩgũa mĩigua-inĩ, nayo mĩigua ĩgĩkũra, ĩgĩcithararia, ikĩaga gũciara. Ingĩ nacio ikĩgũa tĩriinĩ ũrĩa mũnoru, igĩciara, irio icio igĩkũra na ikĩingĩha; imwe ikiuma mĩrongo ĩtatũ, na ingĩ

mĩrongo ĩtandatũ, na ingĩ igana. Agĩcooka akiuga atĩrĩ, Ũrĩa ũrĩ na matũ ma kũigua, nĩakĩigue.’’’ Ningĩ… e wiki, arĩa maarĩ nake hamwe na arĩa ikũmi na eerĩ, makĩmũria ũhoro wa ngerekano icio. Nake akĩmera atĩrĩrĩ: Inyuĩ mũrĩ a kũheeo ũhoro wa hitho wa ũthamaki wa Ngai:no arĩa angĩ matarĩ a thiritũ yanyu monagio maũndũ mothe na ngerekano: nĩguo kũrora marorage, na maage kuona; na kũigua maiguage, na maage kũmenya; nĩguo matikae hihi kũgarũrũka ngoro, na moherwo; agĩcoka akĩmoria atĩrĩ, ‘Githĩ mũtikũmenya ngerekano ĩyo? Ningĩ mũrĩmenya atĩa ngerekano iria ingĩ ciothe? Mũhuri ũcio nĩ Ũhoro ahuraga. Aya nao nĩ arĩa me mũkĩrainĩ wa njĩra, harĩa Ũhoro ũhurĩtwo: nao marĩkia kũigua, ihinda o rĩu caitani agoka akaruta Ũhoro ũcio wahandwo

thĩinĩ wao. Aya nao, o ũndũ ũmwe, nĩ arĩa mahurĩtwo rũnyanjarainĩ; acio maigua Ũhoro makaũgwataga o rĩmwe na gĩkeno; na matirĩ na mĩri thĩinĩ wao ene, no gũikara maikaikaraga ihinda; kwagĩa thĩĩna kana kĩnyarirano nĩũndũ wa Ũhoro ũcio, o kahinda kanini makahĩngwo. Na angĩ nĩ arĩa mahurĩtwo mĩigua-inĩ; acio nĩ arĩa maiguĩte Ũhoro, namo mabata ma gũũkũ thĩ, na maheni ma ũtonga, na mĩĩto ya maũndũ mangĩ, igĩtonya ngoro ciao, ĩkahatĩka Ũhoro, naguo ũkaaga gũciara maciaro. Nao arĩa angĩ nĩo maahurirwo tĩri-inĩ ũrĩa mũnoru; nĩ ta arĩa maiguaga Ũhoro, makawĩtĩkĩra, magaciara maciaro, amwe makaruta maita mĩrongo ĩtatũ, na angĩ maita mĩrongo ĩtandatũ, na angĩ igana.’” Reke rĩu twonanie na njĩra nguhĩ ũrĩa Yesu ataũrire ngerekano ĩno.

RŨŨRI

1 Mbeũ

ŨTAŨRI Ũhoro

2 Mbeũ hande mũkĩra-inĩ wa njĩra Andũ arĩa maigua Ũhoro. no ihinda o rĩu caitani agoka akaũruta thĩinĩ wao 3. Nyoni Caitani 4. Mbeũ hande rũnyanjara-inĩ Arĩa mamũkagĩra Ũhoro narua mena gĩkeno, no matirĩ na mĩri thĩ-inĩ wao 5. Mbeũ hande mũigua-inĩ

Arĩa marekaga mabata na ikeno cia gũkũ thĩ cingate Ũhoro kuuma thĩinĩ wao

6. Mbeũ hande tĩri-inĩ mũnoru Andũ arĩa maiguaga Ũhoro, makawĩtĩkia, na magaciara maciaro

Ithuĩ twarĩkia kũigua na gũtaũrĩrwo ngerekano ya mũhuri mbeũ, nĩtwĩyũrie mũndũ o mũndũ: Niĩ ndĩ mbeũ ya mũthemba ũrĩkũ.?

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

WENDO NA NDŨGŨ Agĩkũyũ moigaga atĩ mũtaare ndoraga, Wanjikũ arenda ũtaaro, na nĩ orĩtie kĩũria kĩrĩa tũtũmĩire athomi amwe aitũ na magatũtũmĩra macokio.

KĨŨRIA Niĩ njĩtagwo Lucy Wanjikũ. Ndaciarĩirwo Mombasa nĩkuo ndarereirwo na ngĩthomera o kuo. Ndarĩkia High School nĩ ndathiire Nairobi, ngĩthomera Diploma ya Marketing na ngĩandĩkwo nĩ kambuni ya kwendia indo cia njuĩrĩ. Ndaikaranga, nĩ twendanire na Gĩthĩnji mwanake wa Nyĩrĩ twarutaga wĩra nake, tũkĩambĩrĩria gũikarania na tũkĩgĩa ciana igĩrĩ. Mũthenya ũmwe nyina wa Gĩthĩnji acerete, ndiũĩ ũrĩa meranire na mũriũ, na gũgĩtuĩka, ndĩ mũmaraya, na Gĩthĩnji ndagũikara na mũmaraya. Kwarĩ mũthenya wa njuma, niĩ ndonire o roori yoka, na indo ciothe igĩkuo ngĩtigwo na ciana itarĩ ona gaciko. Ngai nĩ aheire hinya, ngĩhũrĩra maitũ thimũ, ndamũhe ũhoro akĩnjĩra, ndĩmũtwarĩre ciana kahinda ndĩcirĩtie ũrĩa ngũikara. Ndatwara ciana Mombasa kwĩ maitũ nake ndamũkorire na marakara make, akinjĩĩra ndĩreciragia ndĩ mũũgĩ mũno ngaikare na mũndũ ona ũtaracĩtie. Ngwĩciiria endaga kũnjĩĩra ngunde kau. Thutha wa mĩeri ta ĩna nĩ ndonire wĩra o kũu Mombasa, na thutha wa mwaka ũmwe tũkĩendana na mwene wĩĩra, ũrĩa wakuithĩtie mũka, na tũkĩhikania kanitha-inĩ. Ndiũĩ ũrĩa Gĩthĩnji amenyire ũhoro ũyũ, nĩanyandĩkĩire akanjĩra nĩ arenda ciana ciake, gũthũkia mũno ona ndarĩ wĩĩra. Ngwĩka atĩa na ndingĩenda athũkĩrie harĩa ndĩ?

MACOKIO Gĩthĩnji agũtigire nĩ gũkwagĩra kĩene. Mũririkanie kahinda kau mwaikaranagia nĩ kahĩtũkire, agũtiganirie hamwe na ciana, na ndangĩconoka. Mwĩhũge mũno ndagagũthũkĩrie kĩhiko gĩaku kĩerũ. Simon Waweru Kariũki

Gĩthĩnji agĩrĩirwo aririkane agĩgũtiga nĩ atuĩte ciira wa kũrĩkania nawe. Mwĩre athiĩ biũ tondũ ona agĩgũtiga nĩ amenyaga kwarĩ ciana. Ciana ciamũbatara nĩikamũcaria ciagimara. Nyagũthiĩ Kamau, Ol Kalou

Lucy ndũkae gũthikĩrĩria Gĩthĩnji, hatirĩ ũndũ ekĩire ciana icio mwagĩire nake. Nĩatige gwĩtua rĩu nĩ aracienda. We rũmia harĩa ũrĩ, ũngĩona Gĩthĩnji agĩũka mũno, thiĩ kwa wakiri ũhoe ũtaaro. James

Kĩromo, Nanyuki

Lucy wagĩrĩirwo ũthiĩ kwa FIDA warie nao, kana ũcarie uteithio Kituo Cha Sheria, no ciana ndũngĩtunyuo. Ciugũ Mwagĩru, Nairobi

Ũtanathikĩrĩria wendi wa Gĩthĩnji, agĩrĩirwo ambe akũherere marĩ na nyina nĩ gũgwĩta maraya, thutha ũcio ũmwĩre akĩenda ũndũ ũkoniĩ ciana ageragĩre kwa wakiri. Mũririkanie wee nĩwambĩrĩirie mũtũũrĩre mwerũ na ndarĩ meciria-inĩ maku. Ndũng’ũ Wanjirũ, Kĩambu

Gĩthĩnji nĩ thĩna ũramũrĩa tondũ ndakĩrĩ wĩĩra. Ĩtĩkĩra kwaria na mũthuri waku, ũmũhe ndeto ũtakũhithĩrĩra, muone kana no kũhoteke Gĩthĩnji enda kuona ciana agetĩkĩrio. Tũngĩaria ma, ciana icio nĩ thakame yake. Edith Nyambura, Nyeri

Handũ haha harĩ na ũgwati. We Lucy wagiria ciana ici imenyane na ithe, ikenda kũmũmenya ciagimara, ciahota gũgakũgarũrũka igĩkwĩraga nĩwagiririe mamenyane na ithe. Aria na mũthuuri ũigue kwenda gwake, nĩoĩ wega ciana ti ciake. Mwangi Ndegwa, Nyahururu

Ciana icio nĩ cia Gĩthinji na nĩagĩrĩirwo acionage rĩrĩa enda. We Lucy ũgwetete wahikĩirio kanitha nĩ mũthuuri ũrĩa mũrĩ nake kwoguo mũrĩ andũ a kanitha. Ũrekanĩri na wohanĩri nĩ maũndũ mahunjagio kanitha hingo ciothe. Tondũ Gĩthĩnji ndarĩ na bata nawe no ciana arenda nĩ etĩkĩrio gũciona, no ti gũthiĩ nacio. Angĩkorwo nĩ ma ndarĩ wĩra ndingĩona ũrĩa angĩkorwo na bata wa gũcikua. Nduta mwangi, Nairobi

Ciana nĩ ciaku Lucy na nĩwe wagĩrĩirwo nĩ gũikara nacio tondũ Gĩthĩnji ndagĩkũhikĩtie gĩgĩkũyũ kana kĩ-watho. No mwana wiitũ horohia ngoro ũmwĩtĩkĩrie acionage enda. Gathoni Mũrĩithi, Embu Gĩthĩnji arenda ciana mamenyane kana athiĩ nacio? Hau ndũtũthereirie,wamenya biũ ũrĩa arenda, we mwene nĩ ũgũtua itua. Akorwo no gũciona hatirĩ na thĩna tondũ onake no ciake. No akorwo nĩ gũcikua nĩ athiĩ igoti-inĩ. Ndikuona ũrĩa mũndũ ũtarĩ wĩra angĩhota kũrera na gũthomithia ciana. Mũhũni Mũchoki, Mũrang’a 29

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 2, August - October 2011

Nyĩmbo cia kĩndũire cia Agĩkũyũ

Mwandĩki:Julius Ngarĩ Karobia Mwarimu wa Ũini, Banda School, Nairobi

arĩ mũtũũrĩre wa agĩkũyũ, kũina na kanua kana makinya itiatiganaga. Harĩ ũini tene ona rĩu, nĩgũkoragwo na mũkũi wa rwĩmbo na amũũkĩria. Ũini nĩ ũndũ warĩ gĩcunjĩ kĩa bata harĩ mũtũrĩre wa Agĩkũyũ tondũ gũtirĩ igongona rĩtarĩ nyĩmbo ciarĩo. Ota ũguo o riika rĩarĩ nyĩmbo cia rĩo. Nyĩmbo cia muumo ciakoragwo irĩ cia kũmahaarĩria nĩũndũ wa hingo ĩrĩa makambatĩrio mathiĩ riika rĩngĩ. Nyĩmbo cia Agĩkũyũ cia kĩndũire nĩikenagĩrwo ona ũmũthĩ ona gũtuĩka itinagwo mũno ta tene. Nyĩmbo ici ikuaga ũini, ũtaũku wa rwĩmbo o hamwe na ndũmĩrĩri ĩrĩa ĩrĩ rwĩmbo-inĩ. Nyĩmbo cia Agĩkũyũ nĩ ithiĩte na mbere kũũra nĩũndũ wa kwaga njĩra ĩgwete ya gũciiga nĩguo njiarwa iria igoka thutha ikagunĩka. Arutwo aingĩ arĩa marathomera ũini nĩmakoretwo na thĩna rĩrĩa mabatara nyĩmbo ici nĩũndũ wa kwaga kũrĩa mangĩciruta. Ngathĩti ya mĩciĩ-nĩ iitũ nĩ irĩkĩtie kũnyita bata ũyũ na andĩki ayo nĩmarĩgeragia mũno gũkũrehera nyĩmbo ici nĩguo wee ũcimenye. Rũĩmbo rũrĩa tũrakũrehere ihinda rĩrĩ rwainagwo nĩ ihĩĩ, nĩruo “Mbarĩki Ikĩhĩa” rwa ikinya rĩa “Ngũcũ.” Tũrĩ na mwĩhoko nĩ tũrĩhota kũmũrehere mũinĩre wa kĩrĩu nĩũndũ wa arĩa moĩ gũthaka piano na ngita.

MBARĨKI IKĨHĨA

Mũkũi: Amũkũria: Mũkũi:

Tirithũ tirithũ Mbarĩki ĩkĩhĩa Tirithũ tirithũ, ta mũgithi ũrĩ kwa njoka

Amũkũria:

Mbarĩki ikĩhĩa Ndiarĩ mũgĩ wa kũmenya Nĩ Waiganjo wanjĩrire Ikarangagwo na rũgĩo Mbarĩki ikĩhĩa Ũĩ, mbarĩki ikĩhĩa

Mũkũi: Amũkũria: Mũkũi:

Wĩtagwo atĩa ngwĩte, Mbarĩki ikĩhĩa, Wĩtagwo atĩa ngwĩte, ndigagwĩte rĩa mũthoni, Mbarĩki ikĩhĩa

Mũkũi: Amũkũria: Mũkũi:

Njĩtagwo rĩa njaama, Mbarĩki ikĩhĩa Rĩa njaama, ũguo ũkire ũkĩmenyaga, Mbarĩki ikĩhĩa

Mũkũi: Amũkũria: Mũkũi:

Kairĩtu wandega, Mbarĩki ikĩhĩa. Wandega thoguo aroregwo nĩ mbũri, Mbarĩki ikĩhĩa

Mũkũi: Amũkũria: Mũkũi:

Nĩ tũinwo nĩ tũinwo Mbarĩki ikĩhĩa Nĩ tũinwo tũthuurwo mbooyo na njahĩ Mbarĩki ikĩhĩa

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Mbara cia Kĩ-mũciĩ Mwandĩki nĩ:Allan Kimani Nairobi Counselling Services

wa kahinda kanini kahĩtũku nĩtũkoretwo tũkĩigua ng’ano nyingĩ cia arũme kũhũrwo nĩ atumia, na mũno mwena wa Kenya ya gatagatĩ. Kĩndũire, mũno Gĩ-gĩkũyũ-inĩ andũ makoragwo metĩkĩtie atĩ atumia kana andũ a nja nĩo mahũragwo nĩ arũme. Ũhoro wa ma nĩ atĩ mbara cia kĩmũciĩ ikoragwo kuo, no andũ aingĩ nĩ macihithagĩrĩra matigacambe. Mbara ici gũtirĩ gĩkundi kĩa mũingĩ itanyamaragia, kuuma atumia, athuuri ona ciana. mĩciĩ-inĩ iitũ nĩ ĩraririe na mũtaramu wa mataaro megiĩ kũgirĩrĩria mbara ici ti Allan Kimani wa Nairobi Counselling Services na aratũhe ũhoro ũyũ:

Mbara cia kĩmũciĩ nĩ kĩĩ?

- Kũhinyĩrĩrio maũndũ-inĩ gũkomania

kũrũmbũiyo wega. Ona mwana angĩaga kũhũrwo we mwene, no ahinyĩrĩrĩke meciria na mĩtugo yake ĩcenjie ĩtuĩke mĩũru.

- Kũrũmĩrĩrwo maita maingĩ nĩ Angĩkorwo nĩ ũrahũrwo mbara mũndũ ũtaramenya ũrĩa Mbara cia kĩ-mũciĩ nĩ mbara ya kĩ-mũciĩ, ririkana atĩ ndũrĩ wiki, arenda ya mwĩrĩ na ya kĩ-meciria ĩrĩa na ti ũndũ wa mahĩtia maku, na - Kũmakio kana kũhahũrwo ĩhũthagĩrwo nĩ mũndũ ũmwe no wone ũteithio o gũkũ Kenya wa mũciĩ kũnyamaria ũrĩa ũngĩ Mbara ya mwĩrĩ ta kũringwo, weherere mbara icio. kana nĩgetha ahote kũmwatha gũtindĩkwo, gũikanio kana na kũmũhinyĩrĩria. Andũ acio maũndũ ta macio nĩ magirie nĩ Nĩ mawĩtĩkio marĩkũ megiĩ no makorwo mahikanĩtie kana watho. Ona kũrumwo, kũhinyĩrĩrio mbaara ici andũ meciragia matahikanĩtie makorwo hihi no kĩ-meciria kana kũrũmĩrĩrwo nĩ no ti ma ma? ndũgũ marĩ kana no gũikarania mũndũ ũtaramenya ũrĩa arenda hamwe. Mbara ya mwĩrĩ to Andũ aingĩ metĩkĩtie atĩ no mahĩtia kĩ-watho. Mbara ici kĩhũrwo tuthu, nĩ ya mĩthemba mbara cia kĩ-mũciĩ ti nyingĩ no ihanĩke maita maingĩ kana mĩingĩ na andũ aingĩ matimenyaga ihinda kwa ihinda. Ikinya rĩega rĩa kũrĩa maikaraga kana moimĩte, atĩ nĩ marahĩtĩrio tiga o rĩrĩa atĩ ikoragwo kũndũ kũngĩ. Angĩ gwĩteithia mbara ici ingĩgũkora mahũrwo meciragia atĩ ikoraga atumia arĩa kana ikore mũndũ ũngĩ nĩ kũmenya ndariri cia ũrĩa mbara ici moimĩte mĩciĩ mĩthĩni. Ũũ ti guo. Mĩthemba ya mbara ici nĩ ta Kũrĩ angĩ metĩkĩtie atĩ andũ amwe ciũkaga. ĩrĩkũ? nĩ magĩrĩire kũhũrwo nĩũndũ wa Mbara ici itimenyaga riika, - Kũrumwo kana gũcinũrwo ciĩko ciao. No ũhoro wa ma nĩatĩ Kũgiria mũndũ kuona arata rũruka, mũikarĩre, gĩthomo, gũtirĩ mũndũ wagĩrĩirwo kũhũrwo. ũtonga, ũthĩni kana ũrĩ kĩhikokana andũ a mũciĩ Andũ angĩ metĩkĩtie atĩ njohi, inĩ kana aca. Ona gũtuĩka andũ - Kũimwo mbia cia mahũthĩro ndawa cia kũrebia kana mĩrimũ othe no mahũrwo mbaara ici, - Kũgirio kũruta wĩra ya mũtwe no ĩtũme mbaara cia atumia nĩo macionaga mũno mĩciĩ cingĩhe. No ũhoro wa ma - Kũhũrwo mbara ya mwĩrĩ kũrĩ arũme. Ciana iria ikoragwo nĩatĩ arĩa mahũraga arĩa angĩ mĩciĩ ĩrĩ na mbaara ici no ikorwo kana ya kĩ-meciria onacio nĩ irahũrwo kana hihi ikaga mahũthagĩra ici irĩ ciĩgwatio. 31

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Ningĩ kũrĩ metĩkĩtie mbaara cia mũciĩ ciumaga harĩ mathĩna ma mũthuuri na mũtumia. Nĩma, no atumia nĩo mahinyagĩrĩrio mũno nĩ maũndũ maya. Ũmwe harĩ atumia atatũ manahũrwo nĩ athuri kana arũme arata aao. Gacunjĩ ga 30% ga atumia moragagwo nĩ athuuri aao. 40% ya athuri arĩa mahũraga atumia aao nĩ mahũraga ciana ciao. Andũ amwe moigaga atĩ angĩkorwo mũndũ nĩ ndawa cia kũrebia makĩria arahũrwo mũciĩ agĩrĩirwo athame, no ũũ no ũreme tondũ wa maũndũ - Nĩ oĩ’kaine ndaiguanaga na andũ aingĩ matiganĩte, ta kũremwo nĩ gũtiga ciana, kwaga gwa gũthiĩ na mangĩ Mbaara cia kĩ-mũciĩ ciĩkaga ta macio.

Andũ momagĩrĩria mbaara cia kĩ-mũciĩ nĩkĩ?

ciana atĩa?

- Thiĩ thibitarĩ angĩkorwo ũrĩ mũgurarie. Mandagĩtarĩ nĩ magũgũthondeka na ũheo mataaro makinyanĩru. Ningĩ marũa ma ndagĩtarĩ nĩ mahũthĩkaga igoti-inĩ. - Thiĩ igoti-inĩ ũheo marũa makũgiria mũndũ ũcio gũgũkuhĩrĩria. - Gĩa na mũbango wa kwĩgitĩra. - Gĩa na mũbango wa wĩgitĩri ũngiumĩrĩrwo o ũguo. Nĩ wega gũkorwo na mũbango wa ũrĩa ũngĩka hĩndĩ ya ũgwati. Iga namba cia gwetha ũteithio hakuhĩ, cia borithi, arata na ingĩ ta icio. Aria na andũ arĩa mũriganĩtie nao, maigua inegene moke kana metane. Uga mbu, na ũkorwo ũĩ njĩra cia kũũrĩra kũngĩthũka.

Aciari aingĩ meciragia ciana itimenyaga ũrĩa kũrathiĩ rĩrĩa marahĩtania. No nĩ imenyaga. Harĩ itũmi nyingĩ iria itũmaga Ciana nĩ ciguaga irĩ na kĩmako andũ momĩrĩrie kũhũrwo mbaara na ikaremwo nĩ gwĩciria maũndũ cia kĩ-mũciĩ. Mũndũ angĩkorwo mangĩ ta ma gĩthomo angĩkorwo - Iga indo ingĩhũthĩrwo oimĩte rũruka rũtiganĩte na rwa kũguraria mũndũ haraya; mũthuuri kana mũtumia, no etigĩre aciari nĩ mararũa. Ningĩ no cione ta arĩ cio iratũma aciari marũe. kuuga nĩ aranyamario ndakoneke indo ta banga kana kahiũ Ciana cia mĩciĩ ĩkoragwo na ngũĩ ta arĩ rũruka rwa kũu athamĩire ũcieherie biũ na harĩa aramena. Ningĩ mũndũ no akorwo no ciage kũrũmbũiyo wega, no muonanagĩra mũno na mũkũhũri, ikorwo na mathĩna ma kwaga toro na wonje kana kawathe, na ta rumu ya toro kana riiko. na no ciage kũgĩa na arata cukuru Menyaga kũrĩa ũngĩthiĩ na ihenya hihi ateithagio ũtũũro-inĩ nĩ ũcio na mũthomere wao ũgacoka ũngĩtua kwehera mũciĩ. Ningĩ ũramũhũra. thĩ. Ningĩ no ikũre igĩciragia atĩ hingũra akaũnti ya bengi na mbaara nĩyo njĩra ya gũthondeka Igũrũ rĩa ũguo kũrĩ andũ rĩtwa rĩaku. Ikaraga ũbangĩte na makiraga tondũ monaga moiga nĩ maũndũ. ũgekĩra kamũhuko-inĩ tũindo tũrĩa manyamaragio ta matagwĩtĩkio. ũngĩbatara ũngĩenda gũthiĩ na Njagĩrĩire kuoya makinya Kũrĩ angĩ makiraga tondũ ihenya. marĩkũ angĩkorwo mũthuuri Mbaara ĩmataga mũhũrani amenya wa kanitha ciao, makona ta kana mũtumia wakwa nĩ mũhũrwo arenda kũmũtiga. makuoneka ta matarĩ etĩkia. ahũraga? Menyerera ndakamenye nĩ ũrenda Mũndũ mwĩthĩ ũtahikĩte kana - Ĩta borithi:Mũndũ ndagĩrĩirwo kũmũtiga. kũhikania angĩmenya atĩa kũguraria ũrĩa ũngĩ kĩ-watho. Ĩta Ũngĩmweherera, geria kũmũthema mwendwa wake ti mũndũ borithi wona maũndũ mahĩtana na ũcenjie nduka, bengi, mĩkawa mwega? kana kũndũ kũngĩ mũrathiaga nake. kana merekeire kũhĩtana. Nĩ Etha nyũmba haraihu. Geria kwaga megũkũhe ũteithio na manyite - Angĩkorwo nĩ arĩ ũiru mũno gũkorwo na mĩario naake. Wathama mũkũhũri akorwo ũrĩ na ũira kana nĩ agũtuĩragia mũiganu. Monie kũrĩa ũgurarĩtio na ciana thiĩ igoti-inĩ wĩtie ũteithio - Ndarekaga mũtigane ũthiĩ ndagoke kũmũgia rĩngĩ. na ũmahe ũhoro ũtakũhithĩrĩra na mbere na ũtũũro waku nĩgetha mahote gũthitanga Kiugo kĩa Mũico? - Nĩ akũringaga kana mũkũhũri. Ningĩ borithi no Mbara cia kĩ-mũciĩ ciĩkuo. Mũndũ akegana ũrĩa ahũraga andũ makuonie kũrĩa andũ arĩa ndagĩrĩirwo nĩ gũkira tondũ irĩ arĩa angĩ anyamarie nĩ mbara cia kĩ-mũciĩ kwambĩrĩria itithiraga. Mũngĩgeria monaga ũteithio. inyuerĩ kwaria hamwe na aciari, - Nĩ akwĩraga maũndũ ma andũ a mũciĩ kana kanitha, na gũkũiguithia ũũru hatarĩ na - Etha hinya na ũmĩrĩru harĩ gĩtũmi arata na andũ a mũciĩ.Meere njĩra iria ingĩ ciothe mũngĩciria na mũkũhũri areme kũgarũrũka, ũrĩa gũthiĩte - Nĩ akwĩraga mũkomanie kĩa mweherere. hinya kana akarakara warega - Caria handũ ha gũthiĩ mũkũnyamaria atangĩkinya - Nĩ ahũthagĩra njohi kana

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Andũ ethĩ kũgacĩra mũbira-inĩ Mwandĩki nĩ: Karanja Mwangi Othaya, Nyeri County

acindano ma mũbira ma Africa nĩmo Africa Cup of Nations (AFCON) marĩa marathakagwo mweri wa mbere na wa keerĩ mwaka ũyũ mararĩ kĩrorerwa.

18. Ghana nayo yacindirwo nĩ aingĩ a Zambia mathakagĩra team ya Zambia thutha wa gũthaka irabu cia gũkũ Africa na aingĩ ao wega mũno. Zambia nĩyo yacokire makoragwo South Africa. Rĩu nĩ ihinda rĩega rĩa Kenya kũhe andũ ethĩ mweke ihinda rĩrĩ kũrĩ na macindano ma kũrũĩra kamweke ga kũingĩra AFCON ya 2013. Kenya nĩ ĩrĩga gũcinda Togo ngoru 2-1 kĩharo-inĩ kĩa Nyayo ona gũtuĩka mũthaki wao ngũthi kuma Tottenham Hotspurs Emmanuel Adebayor ndarĩ kuo. Athaki aingĩ a Kenya nĩ arĩa marathakĩra team cia gũkũ bũrũri-inĩ na mena mĩaka o mĩnini.

Maririkanagwo mũno nĩ ũndũ wa gũthakwo nĩ team iria andũ aingĩ mateciragia nociĩkinyie hau. Team iria nene cianarugamĩrĩra Africa macindano ma thĩ yothe (World Cup) ta Nigeria, Cameroon, Egypt na South Africa nĩ ciacindirwo ikĩaga gwĩkinyia mathako macio marĩa manyitĩtwo ũgeni nĩ Gabon na Equatorial Guinea. Ona akorwo team iria tũmenyerete itiarĩ kuo, mũbira ũrĩa wathakirwo warĩ mwega mũno kuma kĩambĩrĩria nginya mũthia. Gũtirĩ mũthenya gũtaingĩragio ngoru cigana ũna. Ũndũ ũrĩa weyumĩririe makĩria nĩ atĩ mabũrũri maingĩ mathakagĩrwo nĩ tũmwana twa mĩaka mĩnini. Athaki aingĩ marĩ na ũkũrũ wa thĩ ya mĩaka 24. Ghana ĩrĩa yeciragĩrio nĩ ĩgũcinda gĩkombe yoete athaki aingĩ kuma team ya athaki ethĩ ta Jordan Ayew wa mĩaka 17. Jordana marĩ na Andre “Dede” Ayew nĩ ciana cia mũthaki wa tene Abedi Pele Ayew ũrĩa ũrĩ ngumo nene thĩ yothe nginya rĩu. Atigire gũthakĩra Ghana 1998. Team ĩngĩ yarĩ na athaki a mĩaka mĩnini nĩ Mali ĩrĩa yarikirie mathako maya ĩrĩ namba ithatũ mbere ya Ghana. Mali yarutirwo mathako-inĩ nĩ Ivory Coast thutha wa gũcindwo na ngoru ĩmwe tu. Ivory Coast yarĩ na athaki marĩ ngumo matongoretio nĩ Didier Drogba (Chelsea), Gervinho (Arsenal), Kollo na Yaya Toure (Manchester City). Athaki aya onao mambirĩirie gũthakĩra team ya bũrũri na irabu cia rũraya ona matakinyĩtie mĩaka

gũcinda Ivory Coast na kuoya gĩkombe. Ona gũtuĩka Kenya nĩyahotirwo ĩkĩremwo nĩ gũkinya macindano wa AFCON, nĩharĩ bata gũthoma atĩ andũ ethĩ nĩo mwĩhoko wa mabũrũri marĩa marathaka wega. Senegal nĩ yathakĩte na anake a Kenya a thĩ ya mĩaka 23 ngucanio ya kĩ-ũrata makĩharĩria gũthiĩ macindano ma AFCON. Andũ aingĩ metĩkĩtie Kenya no nginya ingĩacaririe kĩondo gĩa gwĩkĩra ngoru tondũ “Athaki monganirio narua na matieharĩirie wega.” Ũndũ wa kũmakania, Kenya yacindirwo na ngoru ĩmwe tu nĩ Senegal ĩrĩa yarĩ na athaki marĩ igweta nĩũndũ wa gũthakĩra irabu nene cia rũraya matongoretio nĩ Demba Ba wa Newcastle United wa ngeretha. Senegal ndĩacokire kwĩribariba na yaumire AFCON ĩtacindĩte ona rita rĩmwe. Ũndũ ũyũ wonanirie atĩ to nginya team ĩkorwo na athaki kuma rũraya nĩguo ĩthake wega. Zambia yarĩ gĩkundi kĩa A na Senegal macindano makĩambĩrĩria na nĩyahotire gũthiĩ na mbere nginya ĩgĩcinda gĩkombe, Athaki

East Africa Breweries nĩ ĩrutĩire gũteithĩrĩria team ya bũrũri na mamillion ma mbeca. Rigi nene ya bũrũri nĩyo KPL nayo nĩ ĩracokire na mũrurumo mũnene. Maũndũ maya maronania rĩrĩ nĩ ihinda rĩega rĩa arũgamĩrĩri a mũbira icigo-inĩ mwanya nginya gĩcigo gĩa gatagatĩ ka bũrũri gũthondeka mĩtaratara ya gũteithia athaki ethĩ gũkũria iheo ciao. Athaki aya nĩo magacoka kwoywo nĩ team nene cia rigi ona gũthakĩra bũrũri ũndũ ũrĩa ũkoragwo arĩ njĩra ya kuonania iheo kũrĩ irabu cia rũraya na Middle East kũrĩa irabu ĩrĩhaga athaki mamillion o mweri. Airĩtu onao matitigĩtwo na thutha. Team ya airĩtu arĩa matakĩrĩtie mĩaka 20 nĩmerĩga kũgũtha airĩtu a Zambia ngoru 5-2. Airĩtu makĩria kuma mwena wa Rũgũrũ (Western) na gatagatĩ ka bũrũri nĩmekaga wega macindanoinĩ ma volleyball. Amwe ao ta Jane Wacũ kuuma Tetũ High School moyagwo nĩ irabu na team ya bũrũri marĩ o cukuru. Ũndũ ũyũ no ũtambio ona mũbira-inĩ wa magũrũ. 33

MARŨA MA KWIGAYA Grace Njeri Gĩthĩnji Advocate of the High Court of Kenya

ruta rĩa hau kabere thĩinĩ wa ngathĩti ya mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1 Issue 4, nĩtwamũreheire ũhoro wa ũramati wa magai kũringana na mawatho ma bũrũri wa Kenya. Nĩtwandĩkire ũhoro wa ũramati harĩ mũndũ wĩgaĩte na maandĩko. Tũkiuga atĩ mũtiga irĩ no atige atua harĩa angĩenda gũthikwo, kana ũrĩa angĩenda mwĩrĩ wake wĩkwo ta gũcinwo kana kũheanwo University nĩgetha ũhũthĩrwo nĩ arutwo a ũrĩgĩtarĩ. Nĩtwagwetire maũndũ makoniĩ utungata wa ciana na ũcagũri wa mũcirori ona mũramati kana aramati a indo cia mũtiga irĩ, na tũkĩgweta mawega ma kwandĩka wiro. Grace Njeri Gĩthĩnji mwandĩki witũ, nĩ agwetire atĩ mũndũ wothe no atige oiga wendi wake na njĩra ino na atĩ, mũndũ wothe mũgima no andĩke wiro hatarĩ kwamũrania nĩũndũ wa gũkorwo nĩ ahikĩte kana akahikania, ũndũ rũme kana ũtumia. Ũndũ wa bata nĩ atĩ, mũndũ no nginya akorwo na meciria makinyanĩru, ũgima na ũũgĩ wa kũmenya ũritũ wa gĩĩko gĩa kwandĩka wiro. Nĩ amu mũndũ angĩandĩka wiro acoke ahike kana ahikanie, wiro ĩyo ndĩngĩmũrũgamĩrĩra tondũ kũhika kana kũhikania gũũkaga na mabataro ma mwanya marĩa magĩrĩire kũhingio. No rĩrĩ, rĩrĩa wiro yandĩkĩtwo nĩũndũ wa kũhikania kana kũhikĩra mũndũ mũna mũgwete, wiro ĩyo no ĩmũrũgamĩrĩre.

Wiro nĩ ĩbatiĩ kũguna andũ other makuhanĩrĩirie na mũtiga-irĩ ta mũtumia na ciana. Kũngĩaga gũthiĩ ũguo wiro ĩyo no ĩkanjwo nĩ igoti. Wiro no ĩkorwo ĩ nyandĩke kana mũtigairĩ akorwo nĩ eyugĩire na kanua ũrĩa angĩenda indo ciake ikagaywo akua. ŨRĨA WIRO YANDĨKAGWO Maũndũ ma bata mũno marĩa mabatiĩ kũhingio waandĩki-inĩ wa wiro: MWANDĨKI Mwandĩki agĩrĩirwo akorwo arĩ mũndũ mũgima wĩna meciria makinyanĩru, ũgima na ũũgĩ wa kũmenya ũritũ wa gĩĩko gĩa kwandĩka wiro. AGUNĨKI A INDO CIA MŨTIGA IRĨ Agunĩki arĩa kũringana na mawatho, mabatiĩ kũgaĩrwo ta ciana nĩmagĩrĩirwo nĩ kũgaĩrwo magai mao. Agunĩki matagaĩirwo no mathiĩ igoti-inĩ na kĩhoto kĩu, narĩo igoti no rĩkanje wiro ĩyo. GWĨKĨRA KĨRORE NA AIRA Kĩrore kĩa mwandĩki wa wiro kĩagĩrĩirwo gwĩkĩrwo mũthia-inĩ wa wiro ona makĩria maratathi mothe harĩa andĩkĩte wiro ĩyo. Bata wa kĩrore gĩkĩ nĩ kuonania wendi wa mwandĩki wa wiro, kũmĩandĩka atekũringĩrĩrio kana gwathwo nĩ mũndũ o wothe. Mwandĩki

angĩkorwo atarĩ na ũhoti wa kwandĩka no acagũre mũndũ ũngĩmwandĩkĩra wendi wake. Aira matanyihĩire eerĩ nao nĩmagĩrĩirwo gũkorwo ho mwandĩki akĩandĩka wiro yake na onao mekĩre kĩrore atĩ nĩmona wiro ĩkĩandĩkwo nĩ mwandĩki na nĩmagwetwo nĩ aira a ũhoro ũcio. Aira aya onao makorwo nĩ andũ agima mena meciria makinyanĩru, ũgima na ũũgĩ wa kũmenya ũritũ wa ciĩko ciao. Agunĩki a indo cia mwandĩki wiro matiagĩrĩirwo gwĩkĩra kĩrore ta aira, no mangĩka ũguo, no nginya aira angĩ eerĩ matarĩ agunĩki mekĩre irore ciao. MARĨTWA Marĩtwa mothe ma mwandĩki na aira, namba ciao cia

ibandĩ na cia bothita, nĩciagĩrĩirwo kũgwetwo GŨCAGŨRA ATUNGATA Gũcagũra atungata a ciana itarĩ ng’imaru na ũcagũri wa mũcirori ona mũramati kana aramati a indo cia mwandĩki. Wiro nĩyagĩrĩirwo kũgweta andũ aya: Aramati no makorwo mũtumia kana mũthuri (na kaingĩ nĩguo kwagĩrĩire) ciana ng’imaru, bengi, wakiri kana ona mũrũgamĩrĩri wa thirikari. Indo itarĩ ngwete kana indo mwandĩki angĩcoka kũgĩa thutha wa kwandĩka wiro nĩciagĩrĩirwo igwetwo mũgunĩki wacio.

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

MŨHANO WA WIRO WIRO NA KĨRĨKANĨRO kĩa mũthia kĩa MAITHORI WA KĨRĨRO namba cia kĩbandĩ xxx-xx Namba cia bothita 000-000 Mũgumo-inĩ, bũrũri wa Kenya 1. Nĩndacokera na ndaugũkwo wiro kana njĩra ĩngĩ yothe ĩrĩa ĩngĩtuĩka ĩgaĩte kĩndũ ona kĩĩ gĩakwa na ndatua atĩ ũyũ nĩguo wendi wakwa wa mũico. (Bata wa gĩcunjĩ gĩkĩ nĩ kweheria igiria kana nganja angĩkorwo harĩ ũndũ ũngĩtuĩka nĩ wagwetetwo kana ũgecirio ta arĩ guo wendi wa mũndũ arĩkia gũkua. Mũndũ o wothe abatiĩ gũkorwo na wiro imwe tuu nĩũndũ wa kweheria nganja) 2. Nĩndagweta mũthuri wĩtagwo MWENDI THAYŨ Namba cia kĩbandĩ xxx-xxx Namba cia bothita 000-000 Mũgumo-inĩ, bũrũri wa Kenya, atuĩke mũramati wa indo ciakwa na angĩremwo kana akue ataramatĩte indo icio, mũũrũ wa maitũ MWARIA KAHORA namba cia kĩbandĩ xxx-xxx Namba cia bothia 000-0000 Mũgumo-inĩ bũrũri wa Kenya, atuĩke nĩwe ũkũramata indo icio, hamwe na mũtumia wake MWENDI WEGA (namba cia kĩbandĩ xxx-xxx, namba cia bothita 000-000, Mũgumo-inĩ, burũri wa Kenya. 3. Nĩndagaya indo ciakwa itarĩ na thiirĩ ona ũrĩkũ, kana magoti kũrĩ agunĩki aya: a. Mwarĩ wakwa MŨRUGI HARAKA namba cia kĩbandĩ xxx-xxx) Namba cia bothita 000-000, Mũgumo-inĩ, bũrũri wa Kenya, nĩndamũgaĩra nyũmba ciakwa cia gũkomborwo iria ciĩ mũciĩ wa Nairobi, Kileleshwa L.R. No. 011/5858/KIL/NBI. b. Mũriũ wakwa GATHEKIA ANDŨ Namba cia kĩbandĩ xxx-xxx Namba cia bothita 000-000, Mũgumo-inĩ, Kĩanda, bũrũri wa Kenya, nĩndamũgaĩra gĩikaro gĩakwa kĩrĩa kĩ mũciĩ wa Kĩrĩ Nyaga, Mĩirũngi L.R. 251/1158 Kĩrĩ Nyaga. c. Gacũcũ gakwa ka mũmwe, GĨKENO MWATHĨKI, wa gũciarwo mweri wa kenda mweri wa kenda, mwaka wa ngiri igĩri na ikumi na ĩmwe (09.09. 2011) Nĩndamũtigĩra shares ciakwa ngiri ithano (5,000 shares) cia Kĩanda Farming Properties Limited. d. Mũgũnda wa ngano ũrĩa ũrĩ mũciĩ wa Meru L.R. 099/1818 Meru Nĩndagaĩra EVER HOPE CHILDREN’S HOME Namba cia bothita 000-000 Meru, bũrũri wa Kenya. e. Indo ingĩ ciothe itarĩ ngwete, hamwe na iria ngagĩa thutha wa ũmũthĩ ikagaywo ũndũ ũmwe nĩ ciana ciakwa. f. Ndakua ingĩenda mwĩrĩ wakwa ũhurũkio mbĩrĩra-inĩ ĩtarĩ thiminde, rungũ wa kĩruru kĩa mũtĩ wa mũiri ũrĩa wĩ mũgũnda wakwa kũng’ethanĩra na mbĩrĩra ya mũtumia wakwa mũtiga-irĩ NGATHA NYAKĨNYUA. Niĩ MAITHORI WA KĨRĨRO nĩndekĩra kĩrore harĩ mawendi maya makwa mũthenya ũyũ wa mbere wa mweri wa gatatũ mwaka wa ngiri igĩrĩ na ikũmi na igĩrĩ (01.03.2012). Kĩrore ………………….. Aira a kĩrore gĩakwa na wendi wakwa nĩ athuri arata akwa a itũra: 1. MŨCIIRI MWEGA Namba cia kĩbandĩ xxx-xxx Namba cia bothia 000-000, Mũgumo-inĩ, bũrũri wa Kenya Kĩrore …………… 2. MŨIRA NGŨTHI Namba cia kĩbandĩ xxx-xxx Namba cia bothita 000-000, Mũgumo-inĩ, bũrũri wa Kenya. Kĩrore ……………. MŨTHIA WA WIRO ĨNO

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012

Mwandĩki wa wiro arĩkia gũkua, ũũ nĩguo maũndũ ma wiro matwarithagio: -

KŨRĨKĨRIA

Wiro ĩbatiĩ kũigwo handũ ha Mũramati (kana aramati), mwanya, haraya na andũ ona etaga ndundu ya andũ arĩa agunĩki, nĩgetha ndĩkae kũrehe mahutainie na wiro ĩyo na ngucanĩrio. Mwandĩki abatiĩ kwĩra kũmathomera mawendi ma mũramati kana aramati na njĩra mũtiga-irĩ. ya hitho ũhoro wao kũgwetwo ta Aramati mathiaga mbere ya aramati na harĩa wiro ĩyo ĩigĩtwo. Bengi nĩciigaga wega mwandĩki igoti nĩgetha maheo rũũtha na kĩhoto gĩa kũramata indo angĩũria nginya gĩkuũ gĩake. cia mũtiga-irĩ kũringana na Mwandĩki angĩenda kuongerera wendi wake mwandĩke. kana kũruta harĩ wiro ĩyo, abatie gwĩka ũguo kũgerera njĩra Aramati maheo rũũtha nĩ ya kwandĩka handũ hangĩ na igoti, mathiaga na mbere kũgweta hatarĩ nganja atĩ nĩ kũhingia mawendi ma agũcenjia maũndũ mamwe thĩinĩ mũtiga-irĩ.

wa wiro nyandĩke kabere-inĩ. Ota wiro, mandĩko macio nĩmagĩrĩirwo nĩ gwĩkĩrwo kĩrore kĩa mwandĩki na aira. Wiro ndĩagĩrĩirwo gũkanjwo ona hanini tondũ ĩngĩkanjwo na icoke irehe nganja no ĩregwo nĩ igoti na magai ma mũtiga-irĩ maramatwo kũringana na watho wa rĩrĩa hatarĩ wiro. Wa mũthia nĩ atĩ mwandĩki angĩ’ĩricũkwo kana acenjie meciria igũrũ rĩa magai ma indo ciake, no akanje wiro ĩyo na amĩtarũre ona kana amĩcine. Wiro ĩgĩaga hinya mwandĩki arĩkia gũkua, no ti arĩ muoyo.

Ũrĩ mũthomi witũ, ũngĩigua wĩna kĩũria gĩkoniĩ Wandĩki wa marũa ma kwĩgaya, no ũtwandĩkĩre marũa: Mĩciĩ-inĩ iitũ, P.O. Box 43350-00100, Nairobi kana ũtũhũrĩre thimũ 0725 598359. Nĩtũgũkũnyitithania na mwandĩki witũ.

Mĩciĩ-inĩ iitũ Volume 1: Issue 5, May 2012- July 2012