Keizer
1
Op last van de keizers Domitianus, Traianus (afgebeeld op de munt) en Hadrianus is tientallen jaren hard gewerkt aan een goede verbindingsweg in het moerassige gebied langs de Rhenus (Rijn). Het gebied ten zuiden van de grensrivier was deel van Germania Inferior. Traianus, die begin 98 in de provinciehoofdstad Keulen resideerde, gaf opdracht tot een omvangrijk wegenbouwprogramma.
2 In 2012 was het vijftien jaar geleden dat de eerste spectaculaire Romeinse vondsten werden gedaan in Vleuten-De Meern. Voldoende aanleiding voor het Wijkservicecentrum Vleuten- De Meern én de afdeling Erfgoed om dit jubileum onder de aandacht van bewoners (jong en oud) te brengen. Met ideeën en hulp van veel enthousiaste bewoners werd 2012 een feestelijk jubileum jaar. Eén van de gezamenlijke initiatieven was een innovatieve publieksite over de Romeinse schatten. Anno 2013 is dit gelukt! Op de achterkant van deze poster pronkt de Echt gebeurd! kaart. Deze is speciaal gemaakt om spannende historische plekken overal in de wijk vooral voor kinderen beleefbaar te maken. Leuk is ook de fietstocht langs de Romeinse weg! Surf ook naar www.echtgebeurd.nl voor meer details en mooie verhalen en ge schiedenislessen. Geïnteresseerd geraakt in uw Romeinse ‘roots’? Ga naar www.romeinsleidscherijn.nl en reageer vooral via de site. Wij zijn benieuwd naar uw reacties!
7
Een antieke snelweg, de Romeinse ‘A12’ – hier? Via de limesweg kon men langs de grenzen van het Romeinse imperium reizen, bij elkaar wel 6000 kilometer lang. Rijke mensen en hoge bestuursambtenaren reisden meestal in zo’n luxe reiswagen. De limesweg hier was ca. 5 m breed, met als wegdek een taai mengsel van grind en klei.
HET ZAND and
MÁXIMA PARK
‘t Z
Karos
eg aw op Eur
3
Ale
nd
4
Bunker
orp
erw eg
awe g
Veldhuize r
Rijks
straa tweg
6 Castellum Hoge Woerd
8 Rijks
bu
Heldammersin
gel
Vondst
Burgeme ester Middelw eerdbaan
1
sb Ve a ld hu an ize n
Zeldzaam goed geconserveerd is deze spatha (langzwaard, lengte 74 cm). Het is in 2008 opgegraven in de Rijnbedding naast Castellum Hoge Woerd, compleet met zwaardschede en delen van de draagriem – een kostbaar bezit dat niemand zou laten slingeren. Mogelijk is het wapen door zijn eigenaar in de rivier geofferd, als dank voor genoten bescherming.
Euro p
weg
Soldaten
VLEUTERWEIDE
raatw eg
5
Rhenus / Rijn
Leids c
he Ri
DE WOERD
jn
3/ 11
VELDHUIZEN
Limesweg
2/ 9
De Milan Viscontipark
Rijn ten tijde van de Romeinen
straa tweg
4/ 10
ndijk
htses t
De Rijn was 2000 jaar geleden een flinke rivier, bijna zo breed als de huidige Lek. Omdat er geen dijken waren, trad de rivier bij hoogwater ongehinderd buiten zijn oevers. Hier en daar maakten de Romeinen daarom een brug in de limesweg, zodat het water kon wegstromen naar het achterland. Als je daar moest aanmeren voor onderhoudswerk, was een bootshaak wel zo handig!
Meer
Utrec
rk
6
4
Hooguit een paar jaar na de eerste forten (castella) langs de Rijn, bouwden de Romeinen ook wachttorens langs de rivier. Deze ‘houten observatiebunker’ dateert uit de jaren 40 van de 1e eeuw. De soldaten konden in geval van nood assistentie oproepen door Lang Waar vroeger de rook- of vuursignalen. erakb wachttorens lagen, liggen anu ancortenstalen platen met lampen erin.
5
Kloosterpa
Als u deze poster uitvouwt, ontdekt u de mooiste Romeinse schatten die ook op de nieuwe publieksite www.romeinsleidscherijn.nl te vinden zijn. Als bezoeker van deze site navigeert u over een lucht foto en een topografische kaart, met daarop de meest aanspre kende Romeinse vondsten langs de limesweg. Daar vindt u ook acht informatieborden (limes panelen); ga zelf op expeditie op de site én buiten. Wie weet ligt uw (nieuwe) huis, je school, je favoriete speelplek precies op of vlak bij die bijzondere plek, die eens het domein was van deze toenmalige wereldveroveraars, de Romeinen.
Deze blokschaaf bevatte nog de houtkrullen van de laatste timmerklus, voordat het Romeinse schip (De Meern 1) verging op een winterdag rond het jaar 190. Veel van de opgegraven prachtvondsten zouden elders allang zijn vergaan. Hier bleven ze echter goed bewaard, luchtdicht verpakt door rivierafzettingen (klei en zand) en de hoge grondwaterstand.
Balijepark Ruim 2000 jaar geleden maakte Nederland deel uit van het Romeinse Rijk. Dit strekte zich uit van West- en Midden-Europa tot A12 het Midden Oosten en Noord-Afrika. De Limes (spreek uit als lie-mes) is Latijn voor ‘grens’ of ‘pad’ en vormde de grens van dat grote rijk. De Limes was ook een handelszone waar Romeinen en inheemse volkeren goederen en kennis uitwisselden. De Nederlandse Limes volgt de oude loop van de Rijn vanaf Arnhem naar de Noordzee. Langs de Limes zijn o.a. Romeinse forten (castella), badhuizen, kampdorpen, wachttorens en schepen gevonden. Ontdek in het landschap welke sporen de oude Romeinen hebben achtergelaten. www.utrecht.nl/limes
DE BALIJE
Helmband rweg
7
Deze voorhoofdsband van een ruiterhelm is opgegraven in een boeren nederzetting vlak naast Castellum Hoge Woerd. De fraaie versiering toont, naast twee leeuwen, een vrouw met kroeshaar en olifantstooi. Dit verwijst waarschijnlijk naar een verblijf in NoordAfrika. Na een behouden terugkeer uit krijgsdienst heeft de eigenaar het pronkstuk geofferd in een waterput in zijn geboortedorp.
Rijnaak Rond 148 na Christus kapten de Romeinen een drietal ‘Nederlandse’ eikenbomen voor deze grote rivierpraam, 25 meter lang en 2,7 meter breed. Ongeveer veertig jaar lang heeft men ermee gevaren, waarschijnlijk in opdracht van het Romeinse leger, tot het verging als gevolg van een onbekende calamiteit. De scheepsinventaris wijst op een laatste gebruik als werkschuit voor timmerklussen.
8
Op de wachttorens langs de Rijn draaide een handvol soldaten een dienstrooster van waken, slapen en koken. In het najaar was het scheepvaartverkeer op de Rijn op zijn drukst en waren de meeste torens in vol bedrijf om de scheepvaart te bewaken. In Gallia en Britannia was de graanoogst binnen en alle legerkampen langs de Rijn moesten voor de winter worden bevoorraad.
9
Gamen Een spelletje mola in de karos, om de tijd te doden tijdens de lange reis naar het zuiden? Tacitus schreef over deze streken: ‘En nog afgezien van het gevaar van de ruige en onbekende zee: wie zou er Azië, Afrika of Italië verlaten om op zoek te gaan naar Germanië? Het terrein is er woest, het klimaat ruw, het leven en het landschap zijn er somber. Hier kom je alleen als het je vaderland is.’
10
Scorpio
De ontdekking van de limes in Leidsche Rijn behoort inmiddels tot de grote verhalen van de Nederlandse archeo logie. Op 9 september 1997 werden in de toekomstige wijk Veldhuizen, ten westen van De Meern, drie bijzondere ontdekkingen gedaan: de grensrivier van het Romeinse rijk, de limesweg op de zuidoever ervan, én een vrachtschip – dat alles op één dag! De daarop vol gende kijkdag, breed aangekondigd in de landelijke pers, leidde tot aanzien lijke verkeersproblemen. Nog gekker werd het in 2003, toen 30.000 mensen de opgraving van het schip De Meern 1 bezochten. Het zijn hoogtepunten in de 15 jaar onderzoek naar de limes in Vleuten, De Meern en Leidsche Rijn.
11
Dit Romeinse geschut lijkt op een grote kruisboog. Het was dodelijk trefzeker tot een meter of 200. Men schoot er zware geschutpijlen met ijzeren punten mee af, of vuistgrote kogels van gebakken klei. De vondst van zulke projectielen bij wachttorens wijst erop dat deze observatieposten tegelijk artilleriestellingen waren, vermoedelijk gericht op vijandig scheepvaartverkeer op de rivier.
De rode draad vormde daarbij de limes weg (rode stippellijn op de kaart). Deze strategische route verbond de Romein se forten op de zuidoever van de Rijn, zodat eenheden in geval van nood snel ter plaatse konden zijn. Het castellum op de Hoge Woerd lag aan een zijweg van deze doorgaande route. Vooruit lopend op de bouw van de wijken De Balije, Veldhuizen en Vleuterweide zijn na 1997 vele ontdekkingen gedaan. Daaronder zijn enkele wachttorens uit ongeveer 50 na Chr., toen de Romei nen nog maar net de Rijndelta hadden veroverd. Vanuit de forten en torens hielden zij de wacht over de rivier, die van grote betekenis was als transport ader tussen Engeland en Duitsland. Vooral de militaire graanschepen waren vaak het doel van plunderovervallen
meer informatie over de Romeinse keizers op www.utrecht.nl/limesroute
Julius Caesar
Augustus
Tiberius
Caligula
Claudius
Nero
Vespasianus
Domitianus
Traianus
Hadrianus
Marcus Aurelius
Septimus Severus
Diocletianus
Constantijn de Grote
door noordelijke stammen. Maar de rivier was ook van groot belang voor de aanvoer van bouwmaterialen. Hierbij moeten we in de eerste plaats denken aan de bouw van de limesweg zelf. In Veldhuizen is een loskade opgegraven uit de jaren 93-125, toen de limesweg stapsgewijs werd aangelegd. Vermoe delijk werden hier eiken stammen, grind, basaltstenen etc. van schepen overgeslagen op karren om te wor den verwerkt in rivierbeschoeiingen en wegconstructies. Daarnaast troffen Romeinse ingenieurs voorzieningen op het gebied van waterbeheer. Een mooi voorbeeld hiervan is de ‘moerasbrug’ die iets ten westen van het scholen cluster in Veldhuizen is opgegraven. Hier was de limesweg over een lengte van 20 m vervangen door een brug die op een rooster van zware houten heipalen rustte. Hierdoor kon over stromingswater onbelemmerd naar het moerassige achterland wegvloeien.
Het verhaal van al dit Romeinse ingenieurswerk wordt verteld op acht panelen die in 2012 langs de limesweg zijn onthuld. Veel uitgebreider komt de Romeinse tijd (met de prehistorie en de middeleeuwen) straks aan bod in Castellum Hoge Woerd. Het pronk stuk van de tentoonstelling zal hier het schip De Meern 1 zijn, samen met zijn bijzondere inventaris, zoals de schoenen en huisraad van de schip per, zijn bedbank en keukeninrichting, en diverse kisten met perfect bewaard timmergereedschap – een stukje Pompeii uit de Nederlandse klei!
ontwerp: www.grifontwerp.nl. beeld: gemeente Utrecht, Afdeling Erfgoed, Romeinenfestival.nl, M. Henzen (karos), Kelvin Wilson (open wachttoren), Armamentaria.com (molaspel), Artemisia (scorpio), M.Dolmans, PaxRomana.nl (centurio). © 2013 gemeente Utrecht, Wijkservicecentrum Vleuten-De Meern i.s.m. Afdeling Erfgoed.
uize
DE MEERN
gebakken kle i, z o
g
sinaasappel! een als ot ro
Veld h
van gel Ko