Przestrzenie publiczne miast współczesnych. by Magdalena Bobko

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI WYDZIAŁ NAUK HISTORYCZNYCH I PEDAGOGICZNYCH INSTYTUT HISTORII SZTUKI

MAGDALENA BOBKO

PRZESTRZENIE PUBLICZNE MIAST WSPÓŁCZESNYCH.

Praca magisterska napisana pod kierunkiem: prof. dr hab. Rafała Eysymontta

WROCŁAW 2013

Spis treści 1 Wstęp.….....................................................................................................................3 2 Definicje podstawowych pojęć: rewitalizacja, miasto, przestrzeń miejska, przestrzeń publiczna, nowoczesność..........................................................................8 3 Idealne koncepcje urbanistyczne miasta na przestrzeni wieków.…........................ 12 3.1 Idea przestrzeni publicznej i placu w mieście na przestrzeni wieków...............35 4 Miasto w XXI wieku – kwestie urbanistyczne, architektoniczne, społeczne, ekonomiczne. ….......................................................................................................54 5 Zagadnienie przestrzeni publicznej we współczesnym mieście...............................69 5.1. Przykłady współcześnie kreowanych przestrzeni publicznych...................79 1. Deptaki i place powstałe dzięki zamknięciu ruchu samochodowego.......80 2. Place wyznaczane wewnątrz bloku zabudowy.........................................88 3. Place zamknięte, wewnątrz w budynku..................................................100 4. „Uarchitekturowienie” placu – nowoczesne formy zadaszenia placu....105 5. Parki miejskie..........................................................................................113 6. Tereny zielone na dachach budowli........................................................121 7. Waterfronty.............................................................................................126 6 Zakończenie – porównanie stopnia i kierunku rozwoju idei tworzenia przestrzeni publicznych w miastach na świecie i w Polsce......................................................135 7 Bibliografia z wykazem skrótów............................................................................138 8 Spis ilustracji..........................................................................................................150

1. WSTĘP Naturalną potrzebą człowieka, istoty społecznej, są kontakty międzyludzkie. Nie chodzi jedynie o fizyczną styczność, ale przede wszystkim o możliwość wzajemnych interakcji. Realizacja tej potrzeby odbywać się może w przestrzeni publicznej miasta, gdyż, pojęcie przestrzeni publicznej jest silnie związane z pojęciem sfery publicznej, rozumianej najczęściej jako niematerialna przestrzeń dialogu, obszar działań obywateli 1. W związku z gwałtownym wzrostem miast i liczby ich mieszkańców, a także rozwojem cywilizacyjnym, konieczne stało się podjęcie dyskusji i opracowanie wytycznych mających na celu zrównoważony rozwój miast oraz poprawę jakości życia mieszkańców, przede wszystkim poprzez zaoferowanie odpowiednio ukształtowanych przestrzeni publicznych. Przestrzeń społeczna miasta jest kluczowym elementem wpływającym na ocenę jakości życia i otoczenia. Są to miejsca służące zaspokajaniu potrzeb mieszkańców, gdzie

ich aktywność oraz wszelkie formy społecznego współżycia

manifestują się najsilniej. Mają one także kluczowe znaczenie dla utożsamiania się ludzi z określonym miejscem i miastem, uznawania go za swoje miejsce w otaczającym nas, uniformizującym się świecie2. Tematyka pracy dotyczy opisu, klasyfikacji oraz analizy współczesnych form przestrzeni publicznych miast europejskich oraz północnoamerykańskich. Celem uchwycenia

najbardziej

aktualnych

zjawisk

ilustrujących

wybrane

struktury

i przekształcenia, skupiono się, poza nielicznymi wyjątkami, na realizacjach z ostatniego dziesięciolecia XX wieku aż po współczesność. Założono, że tempo rozwoju cywilizacyjnego

znajduje

swoje

odbicie

rosnącej

wielowymiarowości

oraz

wielopostaciowości przekształceń przestrzeni publicznej. Efektem jest nieobserwowana dotąd wielość form przestrzennych, funkcjonalnych i znaczeniowych. Zamierzeniem było także ukazanie problemu w kontekście historycznym oraz w zestawieniu z koncepcjami miasta idealnego, w celu ukazania jak, na przestrzeni wieków postępowania procesu urbanizacji, rozwijała się idea przestrzeni publicznej w mieście. Czy była ujmowana w koncepcja miasta idealnego, a jeśli tak – jakie nadawano jej formy. Jak wyglądała faktycznie kreowana przestrzeń obywateli w miastach istniejących i nowopowstających. Wreszcie – jak wyglądają tereny publiczne miast 1 Jałowiecki, Szczepański 2009, s. 316-319. 2 Pluta 2012, s. 43. 3

współczesnych przybierające, niespotykaną dotąd, wielość form przestrzennych, funkcjonalnych i znaczeniowych. Czy i jaki wpływ mają na nią zmiany cywilizacyjne i problemy miast XXI wieku. W rozdziale 1 wyjaśniono kluczowe dla pracy pojęcia pojawiające się w dalszej części tekstu. Znaczenie wielu z nich obecnie używane jest w szerokim kontekście, co powodować może niezrozumienie. Omówiono rodzaje form najczęściej występującej przestrzeni publicznej jaką jest plac i wyjaśniono różnice występujące między nimi. Zdefiniowano, w miarę możliwości jednoznacznie, pojęcia rewitalizacji oraz rewaloryzacji wykazując iż nazywają różne zjawiska i nie mogą być stosowane zamiennie. Rozdział 2 poniższej pracy podzielono na dwie części. W pierwszej omówiono pojęcie miasta idealnego oraz zilustrowano je przykładami koncepcji tworzonych od okresu starożytności, przed średniowiecze i barok, po czasy nowożytne. Zwrócono uwagę na aspekt przestrzeni publicznej w projektach ośrodków idealnych. W części drugiej skupiono się na idei oraz rodzajach przestrzeni dostępnych mieszkańcom realizowanych w miastach na przestrzeni wieków – od czasów starożytnych po wiek XX. Obszarem poruszanym i analizowanym w Rozdziale 3 jest miasto XXI wieku. Współcześnie miasta przechodzą poważne zmiany w procesie silnego wzrostu i modernizacji. Obserwowane przemiany struktur są skutkiem licznych procesów zachodzących w gospodarce i społeczeństwie. Z jednej strony mamy do czynienia z takimi zjawiskami jak dezindustrializacja, rozwój high-tech oraz usług, rewolucja komunikacyjna i informatyczna, z drugiej – kształtowaniem się społeczeństwa informacyjnego i silną polaryzacją społeczną. Wielu badaczy głosi kryzys miasta XXI wieku oraz upadek człowieka społecznego. Rozdział stanowi analizę powyższych problemów i próbę wielości postaw. Stanowi także próbę postawienia diagnozy kondycji miasta współczesnego. Część pierwsza Rozdziału 4 jest omówieniem zagadnienia przestrzeni publicznej w dzisiejszych miastach. Stanowi próbę odpowiedzi na pytania: czym jest przestrzeń publiczna miasta współczesnego? Jakie ma dla niego i dla mieszkańców znaczenie? Wreszcie – w jaki sposób obecnie kształtowane są przestrzenie społeczne? Część druga podzielona została na siedem części, z których każda odpowiada innej formie współczesnych przestrzeni publicznej. W kolejnych podrozdziałach omówiono wybrane przykłady realizacji bądź projektów pochodzących z Europy Zachodniej oraz Ameryki Północnej. Ze względu na aktualność i znaczenie problemu, temat w ostatnich kilkunastu latach jest szeroko omawiany w różnych środowiskach naukowych (socjologów, 4

architektów, urbanistów, historyków sztuki, planistów, finansistów), tym samym literatura jest obfita. Jak daje się jednak zauważyć - większość tekstów jest wtórna, powtarza jedynie liczne błędne tezy, nie wprowadzając do tematu nowych spostrzeżeń. Dodatkowo brak jest literatury omawiającej zjawisko przestrzeni publicznych w kontekście historycznym. Zapomina się, że nie jest to koncepcja stworzona w XX wieku, że przestrzeń publiczna była nieodłączną częścią miasta od początku jego kształtowania się. Spośród licznych, dostępnych opracowań, podczas pisania poniższej pracy, wybrano należące do kanonu, będące autorstwa uznanych naukowców oraz wnoszące nowe, oryginalne spostrzeżenia. W części historycznej opierano się na publikacjach Leonardo Benevolo w 1995 roku pt. „Miasto w dziejach Europy” oraz 'Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko” autorstwa Wacława Ostrowskiego, które pozostają podstawowymi opracowaniami historii urbanistyki europejskiej, na które powołują się także cytowani Rafał Eysymontt oraz Janusz Słodczyk. Ciekawymi okazały się także spostrzeżenia Ernestyny Szpakowskiej zwarte w artykułach „Architektura miasta idealnego” oraz „Atlas miast idealnych. XVI-XVIII w.”, które ukazały się w magazynie Przestrzeń i forma. Podstawową literaturą tekstu poruszającego problemy współczesne stanowiły książki wydawane pod redakcją Piotra Lorensa – kierownika katedry Urbanistyki i Planowania Regionalnego Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej, który specjalizuje się w problemach miasta współczesnego, przestrzeni publicznej oraz procesach rewitalizacyjnych. Dodatkowo ciekawe spostrzeżenia i rzetelne, naukowe opracowanie tematu prezentują w swych publikacjach doktorantki Katarzyna Pluta (Politechnika Warszawska) oraz Dorota Wantuch-Matla (Politechnika Krakowska). Ze względu na fakt, że problem przestrzeni publicznej w tekstach naukowych został podjęty stosunkowo niedawno, większość z nich ma formę nie pełnych wydań książkowych, ale artykułów publikowanych w tomach zbiorczych (jak w przypadku tytułu „Współczesne

kierunki

wymiary

procesów

urbanizacji”

Opole

2008)

lub

w czasopismach. Ciekawe poglądy i wnioski przedstawiają Jacek Gyurkovich, Mateusz Gyurkowicz, Maria Porębksa poruszająca temat piękna w przestrzeni miasta, czy Zbigniew Paszkowski w tekście „Idea miasta” będącym podsumowaniem rozważań płynących z książki „Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką współczesną”, Kraków 2011. Zastosowany podział przestrzeni, wybór ich przykładów, opis oraz ocena są oryginalnym wyborem autorki pracy.

2. DEFINICJE PODSTAWOWYCH POJĘĆ. MIASTO – historycznie ukształtowana jednostka osadnicza wyróżniająca się znacznym skupieniem ludności, dużą intensywnością zabudowy, ludnością pracującą poza rolnictwem. Istnieje wiele definicji miast uzależnionych od doboru kryteriów tzw. „miejskości”. Miasto zmieniało funkcje i formy w procesie długotrwałego rozwoju na różnych obszarach świata. Już w starożytności ustalił się podział typologiczny miast na miasta śródlądowe i portowe, usytuowane nad morzem, rzeką spławną lub innym akwenem. Strukturę miasta, w jego granicach administracyjnych, określają: siatka ulic, place, ośrodek miejski skupiający przestrzenie i budowle komunalne, a w większych miastach dzielnice i osiedla. Tradycyjną, najmniejszą jednostką terytorium miasta jest działka, grupy działek tworzą bloki3. PRZESTRZEŃ PUBLICZNA – brak jednoznacznej definicji przestrzeni publicznej, jako kategoria prawna istnieje ona w polskim prawie dopiero od 2003 r. Pojawiające się liczne definicje formułowane są przez specjalistów z równych dziedzin (architektów, urbanistów, socjologów, prawników, ekonomistów i innych), a więc koncentrują się na wybranych zagadnieniach nie dając odpowiedzi całościowej. Na ich podstawie można sporządzić poniższy opis przestrzeni publicznych. Są to obszary miasta dostępne powszechnie i nieodpłatnie, fizyczna przestrzeń w której znaleźć się może każda jednostka społeczna; jest to przestrzeń „zorganizowana przez określoną grupę społeczną i udostępniona wszystkim, z ograniczeniami tylko formalnymi4”. Jak uważa Bohdan Jałowiecki, jest ona jednym z dóbr publicznych tworzonych przez użytkowników miasta, stąd konieczna jest społeczna kontrola jej użytkowania5. Zgodnie z definicją prawną6, przestrzeń publiczna to obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokajania potrzeb mieszkańców, poprawy jakości ich życia i sprzyjający nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na jego położenie oraz cechy funkcjonalno – przestrzenne. Karta Przestrzeni Publicznej definiują ją jako „dobro wspólnie użytkowane, celowo kształtowane przez człowieka, zgodnie ze społecznymi zasadami i wartościami (...)”7. Ponadto „jest ona dobrem posiadającym nie tylko 3 4 5 6 7

Słownik terminologiczny 2007, s. 257. Pluta 2012, s. 42. Pluta 2012, s. 43. Ustawa 2003. Nowa urbanistyka 2009, s. 234. 6

specyficzne cechy użytkowe, ale jest miejscem transmisji różnych produktów materialnych i niematerialnych zaspokajających różnorodne potrzeby (...)”8. Mieczysław Kochanowski stwierdza, że są to „przestrzenie, na których aktywność współczesnego człowieka i społeczeństwa oraz wszelkie formy społecznego współżycia manifestują się najsilniej. Przestrzenie publiczne stanowią o specyfice miasta jako tworu kultury i przestrzennych ram, w których kultura powstała i rozwija się. Mają one także kluczowe znaczenie dla zjawiska identyfikacji, utożsamiania się ludzi z określoną przestrzenią, uznawania jej za swoje miejsce w otaczającym nas uniformizującym się świecie”9. Do przestrzeni publicznych zaliczane są drogi, ulice, place miejskie oraz stale dostępne budowle i budynki stanowiące własność publiczną. Przestrzeniami publicznymi są także formy krajobrazu przyrodniczego stanowiące własność państwową lub gminną (katalog celów publicznych zawarty w ustawie o gospodarce nieruchomościami10). Błędnie za przestrzenie publiczne uznaje się tzw. przestrzenie pseudo-publiczne, a w istocie prywatne, takie jak budynki użyteczności publicznej, np.: pasaże, centra handlowe, hole kinowe, dworcowe, hale targowe, muzealne lub inne miejsca udostępniane publicznie przez właściciela lub zarządcę w określonym czasie (np. prywatne parkingi, ogrodzone parki czy ogrody). Jak wyjaśnia Piort Lorens „wyglądają [one] jak przestrzenie publiczne, gdyż wiele osób używa ich w codziennych sprawach 11”. Zygmunt Bauman określa

mianem

„prywatnych

przestrzeni

konsumpcji”,

zaś

Steven

Flusty

„przestrzeniami o ograniczonej dostępności”, gdyż o dostępie do nich decydują możliwości płatnicze użytkowników12. W socjologii obserwujemy tzw. „zawłaszczanie przestrzeni publicznej”, w miastach odbywające się w sposób dosłowny. Wydziela się z przestrzeni publicznych przestrzenie prywatne,

zwykle

pod

pretekstem

zwiększenie

bezpieczeństwa

wydzielającego

lub wydzielających. Konsekwencją tego zjawiska jest zaburzenie naturalnego rozwoju miasta, tworzenie zamkniętych enklaw, co wpływa na rozwarstwienie społeczeństwa i jego podziały, a w konsekwencji w dalszej perspektywie prowadzi do nasilenia negatywnych zachowań społecznych. W tak szybko zmieniającym się świecie, przestrzenie publiczne, ich formy, znaczenie, grupy docelowe, także ulegają nieustannym zmianom. Przestrzeń publiczna to obecnie wielopłaszczyznowe pojęcie kluczowe dla środowiska innowacyjnego. Jestt 8 Nowa urbanistyka 2009, s. 234. 9 Pluta 2012, s. 43. 10 Za: Wancke 2008. 11 Lorens 2006, s. 40. 12 Bauman 2000, s. 27, 28. 7

to zarówno fizyczna przestrzeń, jak i obszar, w którym spotkanie może nastąpić za pośrednictwem różnych form komunikacji – od gazet do cyberprzestrzeni. W świecie zdominowanym przez komputery i internet pojawiły się nowe formy

publicznej

cyberprzestrzeni – czaty, fora, portale społecznościowe. Jednak z czasem pokazały one jak bardzo ludzie potrzebuję bezpośredniego kontaktu w rzeczywistym świecie. Zauważa to także Pluta, które pisze: „rozwijające się procesy komunikacji za pomocą zaawansowanych technologii powodują często reakcje przeciwne, czyli wzrastającą potrzebę bezpośredniego kontaktu z drugim człowiekiem”13. „Despite the bits and bytes that we produce, we are still comprised of atoms … we still need face time” 14. Wyzwaniem dziś jest więc stworzenie przestrzeni publicznych, które łączą zalety fizycznej i trwałej przestrzeni z możliwościami korzystania z internetu15. Jak pisze Jacek Gyurkovich: „publiczna przestrzeń miasta w erze cywilizacji informacyjnej (…) jest niezwykle ważnym miejscem dla realnych, fizycznych spotkań ludzi, dającym wytchnienie i możliwość sprawdzenia, że żyją tu i teraz”16. Powyższe fragmenty i wypowiedzi są dowodem jak trudnym zadaniem jest jednoznaczne zdefiniowanie przestrzeni publicznych współczesnego miasta. Biorąc pod uwagę niezwykle szybkie tempo zmian zachodzących w dzisiejszym świecie, oczywistym jest, że definicja taka powstać nie może, musi ona podlegać takim zmianom jak przestrzenie, które opisuje. PLAC – wolna, niezabudowana przestrzeń w mieście, związana najczęściej z ważnymi ulicami i ujęta w obudowę architektoniczną, rzadziej ograniczona ścianą zieleni lub otwarta na krajobraz. Forma placu zależy od jego funkcji, wielkości miasta i czasu jego kształtowania

oraz

przyjętej

konwencji

kompozycyjnej.

Place

kształtowane

w starożytności oraz średniowieczu najczęściej miały kształt prostokąta, place nowożytne natomiast przyjmowały niekiedy zarys bardziej skomplikowanych form geometrycznych – trójkąta, trapezu, koła, owalu, sześcio- czy ośmioboku. Obudowa placów jest zwykle ujednolicona, budowla dominująca ustawiona jest na osi, a w jego obrębie znajdują się zwyczajowo pomniki, kolumny, fontanny czy inne formy małej architektury. Place zwykle komponowane są wraz z otoczeniem urbanistycznym lub otwartym krajobrazem17.

13 14 15 16 17

Pluta 2012, s. 44. Pratt 1998 za: Landry 2008, s. 121. Za: Landry 2008, s. 121. Pluta 2012, s. 43. Słownik terminologiczny 2007, s. 317. 8

W języku angielskim istnieją dwa określenia placu: square oraz plaza. SQUARE - „an open, typically four-sided, area surrounded by buildings in a village, town or city”18 Najlepszym polskim odpowiednikiem wydaje się być słowo „SKWER”, a więc plac wypełniony zielenią, o funkcji mieszkalno – rekreacyjnej. Pierwszy powstał w Anglii na początku XVII w., forma ta rozpowszechniła się w zachodniej części Londynu, jako element powstających tam osiedli mieszkaniowych dla burżuazji opuszczającej londyńskiej city19. PLAZA – „a public square, marketplace or similar open space in a built-up area. Also a shopping centre”20 „An open area usually located near urban buildings and often featuring walkways, trees and shrubs, place to sit and sometimes shops”21 Słowo to pochodzi z języka hiszpańskiego i dosłownie oznacza „miejsce”. Pierwotnie odnosiło się do hiszpańskich plaza mayor, z czasem zaczęto tak określać place w przestrzeni publicznej. W znaczeniu obecnym zawęziło swój zakres. Plaza jest elementem przestrzeni publicznej. Nie jest jednak placem, a raczej ulicą, jej fragmentem lub przestrzenią zamkniętą między budynkami. Dzisiejsze wielkomiejskie organizmy często włączają plaze jako element projektowania nowych przestrzeni w mieście czy wynik regulacji zagospodarowania przestrzennego. RYNEK (ang. market square) – w danych miastach, od starożytności po XIX w., główny wielofunkcyjny plac pełniący funkcje ośrodka gospodarczego i społecznego życia miasta – przeznaczony na miejsce handlu, siedzibę władz komunalnych, a jednocześnie węzeł komunikacyjny. Początkowo rynki miast miały nieregularny zarys, dopiero ok. XII - XIII w. zyskując formę regularnego prostokąta usytuowanego najczęściej w centrum miasta. Zwykle

rynek był

otoczony wielokondygnacyjnymi

budynkami z

podcieniami

wykorzystywanymi jako miejsce handlu. Pośrodku rynku (czasem w pierzei) wznosił się ratusz oraz obiekty handlowe, jak sukiennice, wagi, magazyny, jatki tworząc tzw. blok śródrynkowy. Wolną przestrzeń wykorzystywano jako miejsca zebrań i uroczystości publicznych. W czasach nowożytnych zanikła rola handlowa rynku, stał się on reprezentacyjnym 18 19 20 21

Oxford Dictionaries 2013. Słownik terminologiczny 2007, s. 384. Oxford Dictionaries 2013. Oxford Dictionaries 2013. 9

placem miejskim, najczęściej wolnym od zabudowy (poza ratuszem)22. REWITALIZACJA –

jest

terminem

pochodzenia

medycznego,

gdzie

oznacza

przywracanie sił witalnych ludziom23. Termin ten jest obecnie nadużywany i stosowany do określania większych modernizacji. Rewitalizacja to działania skupione na ożywieniu zdegradowanych obszarów miast, których celem jest doprowadzenie do stanu kiedy obszary te zmieniając swoją funkcję, znajdą nowe zastosowanie. Rewitalizacji nie można mylić z rekultywacją, rewaloryzacją czy modernizacją. Pierwsze dwie są elementami rewitalizacji. Rewitalizacja jest pojęciem stosowanym najczęściej w odniesieniu do części miasta lub zespołu obiektów budowlanych, które w wyniku przemian gospodarczych, społecznych

ekonomicznych,

czy

innych,

utraciły

swoją

pierwotną

funkcję

i przeznaczenie. W tym znaczeniu rewitalizacja jest zespołem działań z zakresu wielu dziedzin, m.in. budownictwa, planowania przestrzennego, ekonomi czy polityki społecznej, których celem jest doprowadzenie do ożywienia, poprawy funkcjonalności, estetyki, wygody użytkowania oraz jakości życia na rewitalizowanym obszarze. Zgodnie z definicją dr Krzysztofa Skalskiego: „właściwa definicja określ rewitalizację jako kompleksowy program remontów, modernizacji, zabudowy i przestrzeni publicznych, rewaloryzacji zabytków na wybranym obszarze, najczęściej dawnej dzielnicy miasta, w powiązaniu z rozwojem gospodarczym i społecznym. Rewitalizacja to połączenie działań technicznych – jak np. remonty – z programami ożywienia gospodarczego i działaniem na rzecz rozwiązania problemów społecznych, występujących na tych obszarach: bezrobocie, przestępczość, brak równowagi demograficznej. Niewłaściwym

jest,

więc

mówić

<<rewitalizacji>

jednego

budynku

czy <<rewitalizacji>> placu miejskiego, jeśli te działania dotyczą jedynie modernizacji budynków, czy rewaloryzacji zabytków”24. Definicja dr A.Billerta mówi, że „rewitalizacja odnosi się do kompleksowego procesu odnowy obszaru zurbanizowanego, którego przestrzeń, funkcje i substancja uległy procesowi strukturalnej degradacji, wywołującej stan kryzysowy, uniemożliwiający lub znacznie utrudniający prawidłowy rozwój ekonomiczny i społeczny tego obszaru

22 Za: Szolginia 1975, s. 336-337, Słownik terminologiczny 2007, s. 358. 23 Encyklopedia PWN 2010. 24 Skalski 2004, za: Ministerstwo Gospodarki i Pracy 2004. 10

i zrównoważony rozwój całego miasta”25. REWALORYZACJA – działania konserwatorskie mające na celu przywrócenie wartości użytkowych i ekspozycję dziedzictwa kulturowego zabytków architektury, czy zespołów urbanistycznych. W tym kontekście pojęcie rewaloryzacji oznacza połączenie zabiegów konserwatorskich (oczyszczenie, rekompozycja, reintegracja, odbudowa) z zabiegami adaptacyjnymi. Rezultatem takich działań jest dostosowanie zdegradowanych założeń, z możliwie jak największym zachowaniem walorów historycznych, do wymogów współczesnych użytkowników, dostosowanie do nowych funkcji oraz integrację z obecnym kontekstem urbanistycznym.

25 Billert 2004 za: Sosnowiec 2010, s. 6. 11

3. IDEALNE KONCPECJE URBANISTYCZNE NA PRZESTRZENI WIEKÓW

Miasto idealne to przedstawione na wizerunku lub wybudowane, regularne w sensie geometrycznym założenie, które całkowicie zaspokaja materialne i duchowe potrzeby mieszkańców, jakie wynikają z dostępnych w danym czasie sił produkcyjnych i określonego stanu społeczeństwa26. Koncepcja miasta idealnego kojarzona jest powszechnie z projektami okresu nowożytnego. Zapomina się, że miały one swoje podstawy w teoriach pochodzących z czasów starożytnych oraz urbanistyce średniowiecza27. Starożytna Grecja nie dostarcza nam zrealizowanych przykładów miasta idealnego, ale jest ojczyzną kluczowych dla niego elementów – pojęcia „idei”, pierwszych pism utopijnych oraz geometrii. Platon, który dokonał rozróżnienia pojęć bytu idealnego i obiektu materialnego, rzeczywistego, stwierdził, że idea jest „wzorem rzeczy”, miarą doskonałości, jednocześnie czymś niepojętym dla ludzi, stanowi element boski. Miasta idealne z definicji były więc dążeniem do doskonałości, wieczności, niezmienności, próbą zbliżenia się do Demiurga28. W swoich pismach Platon przedstawił wizje miast utopijnych. „Republika” stanowi opis państwa wzorcowego, czerpiącego z organizacji społecznej Aten i Sparty. Pomimo że skupia się bardziej wokół socjalnej, nie przestrzennej organizacji, pewne cechy w niej zawarte (np. ograniczenie przestrzeni czy wymóg odpowiedniej gęstości zaludnienia i zabudowy) weszły do późniejszego kanonu formowania miast idealnych. W „Prawie” znajdziemy miasto o radialnym układzie przestrzennym, otoczone murem uformowanym z jednakowych, ufortyfikowanych domów, podzielone na dwanaście części i jednakowej wielkości działki, a wszystko by skłonić obywateli do ascetycznego życia i oddaniu wspólnocie. W „Timaeusie” i „Kritiasie” zaprezentowano m.in. opis mitycznej Atlantydy, której plan stanowił połączenie dwóch form najdoskonalszych – koła i kwadratu (czyli układu radialnego i szachownicowego)29.

26 27 28 29

Definicję cytuję za: Eysymontt 2010, s. 19. Eysymontt 2010, s. 19. Szpakowska 2011a, s.122-123. Szpakowska 2011a, s. 123. Traces regulateurs dosłownie oznacza to „linie regulujące”; jest to siatka tworzona za pomocą linijki i cyrkla, którą „nakłada się” na plan konkretnej budowli. Pozwala to na stworzenie projektu budowli doskonale harmonijnej, dzięki wykorzystaniu położenia geograficznego. Dzięki odpowiednim proporcjom i konkretnym wytycznym, budowla ma swój unikalny odcisk / znak słoneczny swojej szerokości geograficznej, którego podstawowym składnikiem jest przesilenie kwadratu, pola którego kąty zbieżne są ze wschodami i zachodami słońca podczas przesilenia słonecznego. (tłumaczenie własne na podstawie: Malgoire 2004). 12

01. Atlantyda według Platona.

Dopiero

pisma

Arystotelesa

zebrały

uporządkowały

istniejące

teorie

urbanistyczne. Filozof ten opisał hippodamejski podział mieszkańców miast na trzy stany (rzemieślników, rolników, żołnierzy), a przestrzeni na trzy strefy (świętą, publiczną i prywatną). Warto zaznaczyć, że w tym zamkniętym, geometrycznym układzie wydzielono miejsce na przestrzenie publiczne – agorę, plac przed świątynią oraz plac targowy, które mają formę niezabudowanej przestrzeni na planie prostokąta. Arystoteles zauważył jednak, że w mieście idealnym system ten należy pogodzić z ideami Platona wprowadzającymi do urbanistyki element socjalny oraz grecką tradycją łączącą w sposób racjonalny estetykę z obronnością. W swoich pismach rozważając ideę miasta Arystoteles uznał, że przestrzeń miasta definiowana jest przez obowiązujący system polityczny – homogeniczny układ ortogonalny odpowiedni jest dla demokracji, układ radialny dla oligarchii i monarchii, zaś centralna cytadela dla rządów arystokracji30.

02. Plan Miletu – przykład miasta odbudowanego na planie Hippodamosa. 30 Szpakowska 2011a, s. 123-124, Słodczyk 2001, s. 216-217. 13

W starożytnym Rzymie, odmienne realia społeczne uwarunkowały odmienne ukształtowanie architektury i urbanistyki w porównaniu do realizacji greckich. W przeciwieństwie do ascetyzmu i zamknięcia miasta, w Rzymie spotykamy imperialną chęć podbicia świata - jak pisze Słodczyk: „wraz z rozwojem imperium rzymskiego nastąpiło niezwykłe zaawansowanie procesów urbanizacji31” i dodaje, że: „okres ekspansji imperium uważany jest za pierwszy okres przyspieszonych procesów urbanizacji na obszarze Europy32”. W okresie rozkwitu cesarstwo funkcjonowało jako wielotysięczna sieć dużych i małych miast o jednolitym, geometrycznym układzie przestrzennym 33 (nieregularny układ samego Rzymu stanowi tu wyjątek 34) - miasta budowane były według modelu obozu warownego zwanego castrum romanum. Castrum na planie kwadratu otaczały mury obronne, wewnątrz których przestrzeń podzielona była regularną siatką ulic przecinających się pod kątem prostym. Dwie główne ulice (via Principalis i via Decumana), usytuowane względem siebie prostopadle, prowadziły do czterech bram miejskich (Porta Sinistra, Dextra, Praetoria, Quaestoria). Wewnątrz murów przestrzeń organizowana była funkcjonalnie. Cztery kwatery powstałe między głównymi ulicami dzielono między oddziały wojska oraz miejscową ludność. Obok skrzyżowania dwóch głównych ulic które stanowiło serce układu, znajdowało się forum oraz siedziba komendanta i jego sztabu. Obok funkcji militarnej ośrodki pełniły funkcje administracyjne, gospodarcze oraz kulturalne35. Początkowe zabudowania tymczasowe o charakterze głównie militarnym, z upływem czasu zastępowane były przez zabudowania mieszkalne oraz monumentalne gmachy publiczne36 - Castrum przekształcało się w miasto. Jak pisze Szpakowska, „modelowość, posadowienie na surowym korzeniu, ograniczenie i geometryczne uporządkowanie przestrzeni pozwalają przyrównać castrum romanum do miasta idealnego37”.

31 32 33 34 35 36 37

Słodczyk 2012, s. 54. Słodczyk 2012, s. 55. Benevolo 1995, s.18. Słodczyk 2001, s. 217. Słodczyk 2012, s. 54. Szpakowska 2011a, s.125, Słodczyk 2001, s. 218-220. Szpakowska 2011a, s.125. 14

03. Przykład planu castrum romanum.

Pierwszą pełną wizją miasta idealnego wydaje się plan miasta autorstwa Witruwiusza38, zawarty w traktacie „O architekturze ksiąg dziesięć” - dziele powstałym między 20 r.p.n.e., a 10 r.p.n.e39. Koncepcja ta, pomimo szczegółowości i skupienia na praktycznych zagadnieniach budowli oraz przestrzeni miasta, jest koncepcją symboliczną, uniwersalną. Koncentryczno – radialny układ opiera się na ośmiu promieniście rozchodzących się ulicach, których przebieg wyznaczać miała róża wiatrów. Jednak Witruwiusz świadom różnych warunków lokalnych, zalecał przystosowanie do nich ogólnego projektu. Co ciekawe, architekt szczegółowo omawia także kwestie kształtowania przestrzeni publicznej – zaleca gdzie oraz ile placów i miejsc użyteczności publicznej należy wyznaczyć, a także, że wielkość forów „należy dostosować do liczby mieszkańców, trzeba jednak uważać, by z jednej strony nie było ono za małe dla celów użytkowych, z drugiej zaś aby z powodu zbyt małej liczby ludzi nie wydawało się puste 40”. Istotą placu są więc ludzie wypełniający przestrzeń.

38 Szpakowska 2011a, s. 125. 39 Szolginia 1975, s.119. 40 Witruwiusz 2004, s. 96. 15

04. Plan miasta idealnego według Witruwiusza.

Trzecią

tradycją

świata

starożytnego,

która

miała

bezpośredni

wpływ

na urbanistykę okresu średniowiecza jest tradycja chrześcijańska41. Miasto idealne utożsamiała ona z ideą Niebieskiego Jeruzalem, a więc miasta świętych, Jego przeciwieństwem było miasto grzechu - Babilon. Zdaniem Tychoniusa: „Są dwa miasta, jedno Boga, drugie diabła […], są dwa miasta, dwa królestwa, jedno Boga, a drugie diabła, […] są dwa miasta, jedno ziemskie, a drugie służy Chrystusowi. Jedno pracuje, aby znaleźć zasadę potępienia, a drugie zbawienia [...]” 42. Tradycja żydowska i wczesnochrześcijańska nadały obrazowi miasta znaczenie uniwersalnego symbolu, którego koncepcje greckie i rzymskie były pozbawione43. Zgodnie z tą tradycją miasto było czymś więcej niż tylko zbiorem budowli. Jak pisze Izydor z Sewilli: „Obywatele rzeczeni w jednym kręgu żyć, aby wspólne życie i obronę czynić […], dom miejscem zamieszkania jednej jest rodziny, tak jak miasto miejscem zamieszkania jednego ludu, a niebo schronieniem całego rodzaju ludzkiego”44.

41 42 43 44

Szpakowska 2011a, s. 126-127. Cytat z pism eschatologicznych Tychoniusa / Tykoniusa (370-390r. n.e.) za: Eysymontt 2010, s. 19. Szpakowska 2011a, s. 126-127. Cytat z „Etymologii” Izydora z Sewilli, za: Eysymontt 2010, s. 19. 16

05. Niebieskie Jeruzalem na rycinie z II poł. XII w.

Idee oraz teksty starożytne i wczesnochrześcijańskie jednoznacznie dowodzą związku ówczesnych idei religijnych z ideą lokacji miasta. Stanowiła ona nie tyle nadanie odpowiednich praw i miejsca do ich wprowadzenia w życie, co była realizacją społecznego ideału, który św. Tomasz z Akwinu wyraził jako „civitas communitas perfecta est”45. Europa rodzi się z upadku Cesarstwa Rzymskiego, upadku świata starożytnego. Zapomnienie dziedzictwa tamtego świata, stwarza możliwość narodzin nowego. Odejście od dawnych wzorów wyzwala inwencję, możliwość wykraczania poza ustanowione reguły46. Do XI wieku głównymi centrami kulturalno – ekonomicznymi były klasztory. Ograniczone murem zespoły budowli klasztornych funkcjonowały jako osobne organizmy, kojarzone już wówczas z miastem idealnym, bo zapewniające spokojny żywot we wspólnocie, były jakby przedsionkiem do raju. Ponadto ich organizacja oparta była na planie idealnego klasztoru w Sankt Gallen powstałego ok. 820 r., według postanowień synodu z Aachen z 817r47.

45 Eysymontt 2010, s. 18-19. 46 Benevolo 1995, s. 39. 47 Szpakowska 2011a, s. 127. 17

06. Plan klasztoru w Sankt Gallen.

Począwszy od XI wieku miasta zaczynają zdobywać autonomię. Policentryczny układ i zróżnicowanie ośrodków wpływają na przyśpieszenie i powodzenie ich rozwoju. Miasta stają się wyspecjalizowanymi ośrodkami aktywności wytwórczej i usługowej, prowadzą działalność handlową, przemysłową, finansową oraz kulturalną 48. Nowo lokowane miasta najczęściej budowane są na podstawie regularnego układu ortogonalnego, w którego centrum znajdował się rynek pełniący funkcje placu handlowego oraz siedziby władz miejskich. Wyrazem funkcji były znajdujące się na placu budynki: ratusz oraz obiekty handlowe (przede wszystkim sukiennice)49. W okresie tym liczne nowe miasta powstawały we Włoszech. Impulsem do ich zakładania był pokój z Constanzy z 1183 r., którym cesarz Fryderyk Barbarossa nadał miastom przywilej praw komunalnych do tej pory obowiązujących jedynie w Lombardii. Oznaczało to wzmocnienie lokalnych instytucji komunalnych, laicyzację komuny 48 Benevolo 1995, s. 36-39. 49 Słodczyk 2001, s. 223. 18

miejskiej, wykorzystanie siły ekonomicznej okręgów miejskich, a w rezultacie – powstawanie nowych miast (borghi novi), ich regulację urbanistyczną, wznoszenie budowli komunalnych oraz tworzenie przestrzeni urbanistycznej dla życia publicznego 50. Najbardziej znaczące nowe lokacje z XIII i XIV w. powstawały w Toskanii, a dokładnie – Republice Florencji. Pierwsze miasta powstałe na podstawie decyzji florenckiej Rady Stu w 1299 r. to Catsello San Giovanni (ob. San Giovanni Valdarno), Castelfranco (ob. Castelfranco del Sopra) oraz Terra Santa Maria (ob. Terrauova Braciolini). Powstały głównie jako narzędzie walki politycznej – by ograniczyć florencką strefę wpływów militarnych. Zakładane były na regularnym planie, którego stosunek długości boków wynosił 1:2 lub 1:3. Dyscyplinie planu odpowiadał regularny układ wewnętrzny miast. W San Giovanni wzdłuż dłuższego boku wyznaczono trzy ulice i cztery do nich poprzeczne, całość jest symetryczna w stosunku do centralnego placu. Charakterystyczne jest zróżnicowanie szerokości ulic, z których centralna była najszersza, a boczne odpowiednio węższe, co zapewniało zróżnicowanie wielkości parceli w mieście. Dla

wymienionych

miast

florenckich

wyróżnić

można

pewne

cechy

charakterystyczne: uzgodnienie placu miejskiego z planem założenia, wyróżnienie siedziby podesty, wydłużone horyzontalnie bloki zabudowy, brak ulic wybiegających z narożników placu głównego. Ponadto nowe miasta Republiki Florenckiej uważane były już wówczas za dzieła artystyczne, co zapewne było zasługą ich twórcy – Arnolfa di Cambio, który (według Giorgia Vasariego oraz Enrico Guioniego 51, jest autorem m.in. florenckiego Palazzo Vecchio i wziął udział w projektowaniu miast San Giovanni i Castelfranco52. Jak podsumowuje Eysymontt, nie można zapominać, że średniowieczne miasto jest miejscem narodzin nowoczesnej europejskiej cywilizacji, jak również miejscem rozwoju najświetniejszej sztuki53. Dlatego błędem jest traktowanie go jako założenia czysto funkcjonalnego. Opisane przykłady dowodzą, że równie ważna jak użyteczność, była estetyka. Okres renesansu to czas powstania terminu „miasto idealne” i czas kształtowania jego modelu, który dzięki odpowiedniemu ukształtowaniu przestrzeni oraz form miał 50 51 52 53

Za: Eysymontt 2010, s. 29. Za: Eysymontt 2010, s. 29-34. Vasari 1985, s. 135. Eysymontt 2010, s. 37. 19

doskonalić moralność mieszkańców54. W architekturze oraz planowaniu miast swój wyraz znalazły nowe poglądy na człowieka, jego działalność oraz potrzeby55. W roku 1414 odnaleziono w bibliotece klasztoru St. Gallen w Szwajcarii traktat Witruwiusza „O architekturze ksiąg dziesięć”56. Wraz z ponownym odkrywaniem antyku, rozpoczęło się kształtowanie urbanistyki z wykorzystaniem wzorów starorzymskich 57. Narodziła się nowa koncepcja miasta - czerpiąc z doświadczeń wcześniejszych epok i łącząc je z renesansowym racjonalizmem, tworzono miasta oparte na zasadach formalizmu oraz ścisłego ograniczenia przestrzennego58. Miasta idealne planowane były jako założenia centralne - na planie koła lub innej figury umiarowej (jako kształtu idealnego) zamykano jednorodną i harmonijną przestrzeń kształtowaną z geometrycznych brył, z zastosowaniem rygorystycznie stosowanych proporcji oraz greckiej symmetrii59. Stosowanie figur miało uzasadnienie nie tylko estetyczne, ale i religijne. Okrąg, jako kształt najdoskonalszy, odpowiadał budowie świata – już Platoński demiurg stworzył świat jako kulę, plan kwadratu oraz gwiaździsty wydawały się zaś koncepcją logiczną. Przestrzeń była uporządkowana i zunifikowana, tworzona z powtarzalnych modułów lub interakcji brył zachowujących kompozycyjną ciągłość. Aranżowana była jako estetycznie ukształtowana pustka, pozbawiona dominujących elementów. Na geometryczne kształtowanie miasta wpływ miało również odkrycie perspektywy centralnej, które wprowadziło do urbanistyki pojęcie trzeciego wymiaru60. Citta ideale było oczywiście nieosiągalną ideą, do której człowiek renesansowy starał się zbliżyć. Architekci włoscy w swoich traktatach oraz szkicach tworzyli liczne projekty miasta idealnego - jeden z pierwszych przedstawił Alberti. Był to koncentryczny system rozplanowania miasta z regularnymi, geometrycznymi blokami zabudowy 61. Wkrótce potem, około 1455 r., swoją utopijną wizję, stworzoną na zlecenie rodziny Sforzów, zaprezentował Filarete (Antonio Averlino)62. Miasto, nazwane Sforzinda, oparto na planie ośmioramiennej gwiazdy, z budowlami publicznymi znajdującymi się w centrum i gwiaździstym układem ulic tworzących place w miejscach przecięcia z ulicami okrężnymi63. W centrum przewidziano układ trzech placów o różnym przeznaczeniu, 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63

Szpakowska 2011b, s. 148. Słodczyk 2001, s. 227. Szolginia 1975, s.119 Koch 2005, s. 361. Szpakowska 2011a, s. 130. Szpakowska 2011b, s. 148. Szpakowska 2011a, s. 130-131. Koch 2005, s. 361. Toman 2007a, s. 119, Słodczyk 2001, s. 227. Koch 2005, s. 361. 20

lecz powiązanych kompozycyjnie – największy plac centralny oraz mniejsze: kupców i handlowy. Otoczone były podcieniami, centralny dodatkowo wodą, co sugeruje jego funkcję rekreacyjną64. Zarówno projekt Sforzindy, jak i inne formy o układzie promienistokoncentrycznym propagowane przez Filareta, miały ogromne znaczenie dla rozwoju teorii architektury65.

07. Plan Sforzindy projektu Filarete.

Spośród licznych form stworzonych w teorii, zastosowanie w rzeczywistości znalazły nieliczne dotyczące architektury obronnej, ze względu na fakt konieczności stworzenia nowych ufortyfikowanych miast w całej Europie. We Włoszech taką realizacją była Palma Nuova (Palmanova), koło Udine blisko Florencji. Jest to miasto – twierdza, projektu V. Scamozziego oraz B. Longheny z lat 1593-1595 66. Całość na planie dziewięcioboku, z centralno - radialnym układem urbanistycznym – z centralnego placu z cysterną wychodzi promieniście sześć ulic, które przecinając się z ulicami okrężnymi tworzą parcele, na nich zabudowa kwartałowa. Centralny plac sześcioboczny z pierwotnie planowaną, lecz niezrealizowaną wieżą, przy placu katedra. Pierwotnie planowano pomocnicze place handlowe, jednak ostatecznie zamieniono je na skwery. Miasto otoczone rozbudowanymi fortyfikacjami bastionowymi z fosą, trzy bramy pośrodku kurtyn wyprowadzają z miasta trzy drogi67. 64 65 66 67

Szpakowska 2011b, s. 151-152. Murray 1999, s. 108-109. Koch 2005, s. 404. Szpakowska 2011b, s.159-160. 21

08. Plan Palma Nuovy.

Ze względu na fakt, że miasta Włoskie czy Niemieckie, skupione były przede wszystkim na przeprowadzaniu wewnętrznych reform i przekształceń, projektanci utopijnych

wizji

miast

idealnych

okresu

renesansu

pozostawali

teoretykami,

a ich koncepcje urbanistyczne - niezrealizowanymi projektami68. Wdrażano głównie koncepcje idealizujące istniejące już układy, lub je rozbudowujące. Wczesny przykład stanowią nowe założenia w obrębie miasta Florencji, które konsekwentnie powstawały na planie rastra z centralnie położonym placem (rynkiem), na którym znajdowały się dwie najważniejsze budowle – kościół i ratusz, czasem także arkady. Miasta te otoczone były regularnym murem obronnym69. Idealizacji miast i ich architektury towarzyszyło prawodawstwo – we włoskich miastach wydawano rozporządzenia ograniczające możliwość korzystania z wybranych placów

ulic,

chcąc

ograniczyć

ich

funkcje

reprezentacyjnych.

Jednym

z najwcześniejszych przykładów jest Piazza della Signoria we Florencji z 1380 r., który jako jeden z nielicznych placów miejskich nie został przeznaczony na targowisko 70. Dzięki temu, antyczne place rzymskie czy greckie, stawały się reprezentacyjnymi i monumentalnymi elementami przestrzennymi w organizmie miejskim. Plac stanowić miał miejsce spotkań obywateli, być widownią publicznych debat, przede wszystkim 68 Koch 2005, s. 404. 69 Toman 2007a, s. 118. 70 Toman 2007a, s.119. 22

jednak „miał dawać <<oddech>> miejskim budowlom71”, umożliwiać podziwianie pod wieloma kątami piękna i harmonii wyznaczającej go architektury. Urbanistyka barokowa bazuje na architekturze miejskiej okresu renesansu, kiedy to miasto miało wyrażać idee porządku i harmonii panujące we wszechświecie. W baroku stosunek między elementami urbanistycznymi – budynkiem, placem, ulicą, zostaje jednak udramatyzowany72. W tkance miejskiej dominującymi elementami stają się punkty o specjalnym znaczeniu politycznym, szerokie places d'armes oraz ulice ciągnące się w otaczającym krajobrazie73. Chęć wyrażenia poprzez zewnętrzne formy nowych dążeń oraz interesów tak państwowych, jak prywatnych, powodowała zakrojone na szeroką skalę przebudowy istniejących miast i budowli, rzadziej natomiast kreacje nowych założeń74. Renesansowy plan gwiaździsty zastąpiony został barokowym trivium oraz jego rozbudowaną wersją – rondem, które podporządkowywało układ całości jednemu elementowi lub budynkowi stanowiącemu symbol władzy. Okazałość i dramatyzm miały dominować nad użytecznością, teatralność mieszała się z efektami realistycznymi, natura z dziełami rąk ludzkich. Najbardziej efektowny przykład stanowi Wersal, gdzie, po raz pierwszy w historii urbanistyki, powstała wielkoprzestrzenna kompozycja urbanistyczna nie motywowana zagadnieniami militarnymi czy ekonomicznymi, ale jedynie ideą reprezentowania państwa absolutystycznego. Elementem przejętym z renesansu była ulica stanowiąca samodzielny składnik o swoistej estetyce. Barok preferował jednak szerokie, długie ulice ciągnące się w linii prostej, nie przerywane poprzecznymi perspektywami oraz tworzenie ciągłych płaszczyzn w odróżnieniu od renesansowych budowli wolnostojących. Jednorodne elewacje odzwierciedlać miały jedność i równość społeczną, osiągnięciu celu pomóc miały wprowadzone uregulowania prawne określające wysokość budynków, wielkość otworów okiennych czy estetykę elewacji75. Jedno z największych wyzwań urbanistycznych podjął papież Sykstus V zlecając Domenico Fontanie przebudowę Rzymu w 1595 r76 (do tego czasu papieże ograniczali się do przebudowy Watykanu77). Aby umożliwić reprezentacyjne projekty architektoniczne w starożytnej części miasta, z jego obrzeży poprowadzono do centrum nowe, szerokie arterie, łącząc je ze sobą w strategicznych punktach. U ich wylotu przewidziano 71 72 73 74 75 76 77

Koch 2005, s. 361. Kluckert 2007, s. 76. Szpakowska 2011a, s.133. Benevolo 1995, s. 135. Szpakowska 2011a, s. 133-134, Benevolo 1995, s.138-139. Toman 2007b, s. 76. Toman 2007a, s. 119. 23

reprezentacyjne budowle oraz obszerne place, dzięki czemu spełniały one dodatkową rolę miejskich osi komunikacyjnych78. Dzięki tym pracom połączono siedem głównych kościołów i placów Rzymu przejezdnymi trasami procesjowymi 79. Zakładano także, że w pobliżu nowo powstałych osi komunikacyjnych powstawać będą nowe dzielnice, które harmonijnie „zrosną się” z miastem80. Kolejni papieże kontynuowali rozbudowę sieci ulic Rzymu, dzięki czemu wyznaczały one nowe widoki perspektywiczne łączące wizualnie środek miasta z jego odległymi akcentami architektonicznymi.

09. Plan barokowego Rzymu z zaznaczonymi traktami przebudowanymi przez Domenico Fontanę, pod kierunkiem Sykstusa V.

Nowy kierunek przemian urbanistycznych w Rzymie wyznaczył także Bernini, który stosując zasady perspektywy łączy w harmonijną całość obiekty różnorodne historycznie, te o skali monumentalnej z tymi o skali powszedniej 81. Przedsięwzięcia takie 78 79 80 81

Toman 2007b, s. 76; Słodczyk 2001, s. 231. Koch 2005, s. 403. Toman 2007b, s. 76. Benevolo 1995, s. 148-150. 24

jak przebudowa placu przed bazyliką Św. Piotra, piazetta S. Maria della Pace, schody na Placu Hiszpańskim, piazza del Poppolo – kontynuują wyznaczony, jednorodny kierunek kształtowania miasta82. W celach reprezentacyjnych rozbudowano w okresie baroku Turyn – miasto na północy Włoch, dawną

metropolię Rzymian i Longobardów. Na polecenie króla

Wiktora Amadeusza II, architekt Filippo Juvarra w 1714 r. rozpoczął rozbudowę miasta bazując na istniejącej regularnej siatce ulic. Rozpoczęto od średniowiecznego centrum, a granicę wyznaczył gwiaździsty pierścień umocnień83. Jak pokazuje przykład Rzymu, decydujące znaczenie urbanistyczne podczas przebudowy miast miała organizacja placów. W późnym renesansie i wczesnym baroku projektowano głównie założenia promieniste lub place jako zamknięte architekturą przestrzenie miejskie (Piazza del Popolo w Rzymie, Place Royale w Paryżu). Stopniowo w coraz większym stopniu wprowadzano przestrzenie otwarte 84, czego osiągnięciem są późno barokowe realizacje stanowiące osiowe układy urbanistyczne85 będące ciągiem placów oraz szerokich arterii komunikacyjnych. Wkład myśli baroku w rozwinięcie kompozycji urbanistycznych zawiera się w dążeniu do świadomych rozwiązań sposobu rozplanowania komunikacji i akcentów otoczenia86. Miasto stanowić miało jednolitą, funkcjonalną całość, swego rodzaju „Gesamtkunstwerk” 87. Włączenie danego budynku do kompozycji przestrzennej otoczenia nie tylko wydobywa jego architekturę, ma też znaczenie reprezentacyjne - podkreśla jego rangę. Bryła budowli dostosowana jest do uzyskania najlepszych punktów widokowych. Na znaczeniu zyskują takie elementy jak schody zewnętrzne, tarasy, naroża budynków. Główny korpus budowli jest silnie wydłużony w linii horyzontalnej. Symetria staje się najważniejszym elementem kompozycyjnym – na fasadach wyraźnie akcentowane są osie główne, narożniki podkreślane są ryzalitami lub prostopadłymi do fasady skrzydłami bocznymi88. W tym czasie w Anglii powstawały projekty przebudowy Londynu - w roku 1666 pożar

stolicy

stwarza

bezprecedensową

możliwość

odbudowy

miasta

zgodnie

z nowoczesnym projektem, w momencie gdy rozrasta się ono w niezwykle szybkim tempie89. Christopher Wren opracował nowy plan, który tworzyły głównie centralne place 82 83 84 85 86 87 88 89

Słodczyk 2001, s. 231-232. Toman 2007b, s. 76. Słodczyk 2001, s. 231. Toman 2007b, s. 77. Charytonow 1963, s. 147, 148. Koch 2005, s. 404. Charytonow 1963, s. 147. Pod koniec XVIII wieku osiągając liczbę miliona mieszkańców. 25

połączone w układzie gwiaździstym. Jednym z ważniejszym punktów układu, w którym promieniście zbiegały się osie komunikacyjne, był plac wokół budynku Giełdy 90. Plan nie zyskał jednak akceptacji i nigdy nie został zrealizowany ze względu na przeszkody natury administracyjnej i ekonomicznej91.

10. Plan przebudowy Londynu po pożarze w 1666 roku według Christophera Wrena. (Na czerwono zaznaczono katedrę Św. Pawła).

W XIX wieku wraz z rewolucją przemysłową nastąpił niezwykle dynamiczny rozwój procesów związanych z urbanizacją, który prowadził do powstawania w miastach obszarów chaotycznej zabudowy, na których funkcje przemysłowa i mieszkalna były przemieszane. W efekcie coraz dalej od centrum formowały się coraz biedniejsze dzielnice o niskim standardzie zabudowy i dużym jej zagęszczeniu. Stopniowo, wraz z pogarszaniem się warunków życia, zaczęto dostrzegać potrzebę przebudowy miast, przekształcenie ich struktury i tym samym poprawę jakości życia mieszkańców 92. Problemy te doprowadziły, po raz kolejny w historii urbanistyki, do poszukiwania idealnej formy przestrzennej miasta, która pozwoliłaby na harmonijne połączenie możliwości pracy w

fabrykach

odpowiednich

warunków

życia

pod

względem

sanitarnym

i środowiskowym. Koncepcje ośrodka produkcyjnego, w którym dążono do powiązania miejsca pracy i zamieszkania w ramach jednego osiedla wraz z infrastrukturą zaspokajającą potrzeby ludności zwane są ville sociale (miasto społeczne). Poszukując Benevolo 1995, s. 163. 90 Słodczyk 2001, s. 234. 91 Benevolo 1995, s. 162-163. 92 Słodczyk 2012, s. 337-339. 26

modelu idealnego ponownie sięgnięto po układy geometryczne. Jedną z pierwszych realizacji jest Chaux projektu Claude'a Nicolasa Ledoux z około 1755 r. Miasteczko stanowiło centrum większego obszaru-kompleksu produkcyjnego; miało regularną, owalną formę. Droga prowadząca do niego tworzyła równocześnie zewnętrzny pierścień wyznaczający jego granicę. Z centralnej części układu wyprowadzono promieniście aleje aż do pierścienia zewnętrznego, za którym umieszczono budynki użyteczności publicznej93.

11. Plan miasta Chaux według projektu Claude'a Nicolasa Ledoux.

12. Chaux – wersja powstała w rzeczywistości.

93 Słodczyk 2012, s. 340-342. 27

Wiek XIX to także czas likwidacji pierścienia murów obronnych otaczających miasta, który stanowił poważne ograniczenie rozwoju przestrzennego ośrodków. Z tego też powodu, w roku 1859 opracowano kompleksowego projekt rozbudowy Barcelony, którego autorem był Ildefonso Cerda. Architekt przewidział osobną przestrzeń dla historycznej części miasta oraz osobną dla nowych realizacji - stare miasto pozostaje niejako na uboczu miasta nowoczesnego. Planując nową dzielnicę Eixample, Cerda dążył do możliwie największej jednorodności urbanistycznej i architektonicznej, co stanowić miało gwarancję równości obywateli oraz zapewniać im najlepsze warunki życia 94. Plan urbanistyczny dzielnicy opiera się na ściśle geometrycznych zasadach – prostopadłe względem siebie ulice (o szerokości 20 m) tworzą czworoboczne kwartały pod zabudowę mieszkalną, każdy o wymiarach 133,3 m i ściętych wierzchołkach. Kamienice o maksymalnej wysokości 16 m posiadały okna wychodzą na ulice oraz wewnętrzne podwórze. Cerda za pomocą takiego układu miał nadzieję polepszyć warunki życia, higieny oraz transportu. Odseparowane od siebie budynki, ich odpowiednia wysokość, szerokie ulice oraz

wewnętrzne

podwórka

zapewniać

miały

odpowiednią

wentylację

oraz

nasłonecznienie wszystkich mieszkań, lepszą widoczność na ulicach oraz ich porządek, a zielone podwórza odizolowanie od zgiełku miasta95.

13. Projekt rozbudowy Barcelony według Ildefonso Cerdy.

94 Benevolo 1995, s. 198. 95 Słodczyk 2002, s. 242, Słodczyk 2012, s. 351-353. 28

14. Zdjęcie Barcelony współcześnie – po rozbudowie zgodnie z projektem I. Cerdy.

Projekt Cerdy wyprzedza swoją epokę. Taka zmiana w myśleniu o mieście oraz w podejściu do jego planowania nastąpiła na szeroką skalę dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Postępujące przeludnienie miast, ubóstwo klasy robotniczej i pogarszające się warunki życia w wyniku uprzemysłowienia leżały u podstaw nowego, uwzględniającego interesy społeczeństwa, myślenia o zagospodarowaniu przestrzeni. Planiści dążyli do stworzenia miast, które spełniając funkcje produkcyjne i będąc miejscem pracy, zapewniałoby jednocześnie wyższy standard życia i funkcjonalność całego układu. Nowe koncepcje proponowały ograniczenie koncentracji i rozluźnienie zabudowy, wprowadzenie większej ilości terenów zielonych – szczególnie w pobliżu terenów mieszkaniowych. Pojawia się także koncepcja przeznaczania odrębnych części miasta na inne funkcje (przede wszystkim dążono do oddzielenia terenów przemysłowych od mieszkalnych). Projekty tego okresu traktowane były początkowo jako utopijne, teoretyczne koncepcje. Dopiero po II Wojnie Światowej idee te znalazły faktycznie zastosowanie w planowaniu urbanistycznym96. Znaczny wpływ na kształtowanie się zasad planowania w XX wieku, i jedną z najważniejszych prac w historii planowania urbanistycznego, jest „Garden of Cities of To-morrow” Ebenezera Howarda z 1902 roku. Punktem wyjścia było połączenie dodatnich cech miasta i wsi w jedną, nową, optymalną formę osadnictwa. Miasto-ogród oferowało pracę, dostęp do szerokiego wachlarza usług, a zarazem zapewniało warunki zamieszkania zbliżone do wiejskich – w zdrowym środowisku i otoczeniu zieleni. 96 Słodczyk, 2012, s. 369-370; Słodczyk 2002, s. 243. 29

Koncepcje Howarda były wyrazem jego społecznych poglądów – pierwotnie w swoich pracach koncentrował się na reformach społecznych, przestrzenna forma nowego miasta była jednym z elementów szerszej koncepcji modelu społecznego. Istotne było zapewnienie humanitarnych warunków życia ludności robotniczej oraz koncepcja uspołecznionej formy własności terenu i zarządzania miastem. Howard zakładał, że miasto-ogród nie będzie przedmieściem wielkiego miasta, ale samodzielnym osiedlem. W praktyce zakładanie nowych ośrodków postępowały wolno, zrealizowano niewiele samodzielnych miast-ogrodów (są to m.in. Letchworth czy Welwyn w pobliżu Londynu) i z czasem zezwolono na stosowanie zasad Howarda

jako form przedmieść

(np. Hampstead Garden Suburb w Londynie, New Earswick koło Yorku)97.

15. Schemat miasta-ogrodu według projektu Ebenezera Howarda.

„Architektura nowoczesna” rodziła się w najlepszym momencie, kiedy wiele wątków czekało na powiązanie ze sobą i rozwiązanie: koniec postkubistycznych eksperymentów w malarstwie, chęć odzyskania systemu wartości zniszczonych w wyniku I Wojny Światowej, plany odbudowy powojennej, próby naukowego podejścia do kwestii zachowań jednostki i zbiorowości98. Dzieje się to w krótkim czasie – między wzrostem ekonomicznym w 1924 roku, a kryzysem w 1929, dokonuje jednak trwałego przełomu w kulturze Europy. Zrozumiano, że należy zerwać z teoretycznymi i praktycznymi ograniczeniami form dawnych nurtu postliberalnego, dotrzeć należało do tabula rasa. Usunięcie ciężaru tradycji spowodowało wybuch pełnych inwencji pomysłów w latach 20. 97 Słodczyk, 2012, s. 373-379. 98 Za: Benevolo 1995, s. 211. 30

XX wieku. Do dziedzictwa przeszłości podchodzono w krytyczny i pełen dystansu, ale zarazem pozbawiony uprzedzeń, sposób. Na nowo rozważano rolę miasta, jego pojęcie. Wyodrębniono jego podstawowe funkcje – miasto miało być miejscem zamieszkania, pracy, kształcenia ciała i umysłu oraz przemieszczania się. Za najważniejszy element miasta uznano dom mieszkalny, którym jest jednak nie budynek wolnostojący czy kamienica, ale mieszkanie. Ulicę korytarzową zastąpić miał system oddzielnych dróg – dla pieszych, rowerów, pojazdów poruszających się wolno oraz szybko. Dotychczasowe niewielkie przestrzenie publiczne oraz place okazały się niewystarczające dla funkcji rekreacyjnych, które wymagały dużo wolnych, zielonych przestrzeni uwzględnianych w mieście nowoczesnym99. Realizacje postulowanych zmian ograniczały się jednak do projektów nowych osiedli czy budowli, nie doszło w Europie do realizacji nowego miasta na kanwie nowych postulatów miasta idealnego. Spośród powstających po I Wojnie Światowej licznych koncepcji urbanistycznych szczególnie wyróżniały się te autorstwa Charlesa Edouarda Jeannereta, zwanego Le Corbusierem. Właśnie jego koncepcje nowej formy budynku mieszkalnegooraz sposobu rozmieszczenia budowli w przestrzeni upowszechniły się i znane są do dziś100. Propozycje

urbanistyczne

Courbusiera

są

przeciwieństwem

miasta

ukształtowanego we wcześniejszych wiekach – zabudowa mieszkaniowa przybiera tu postać zespołu dużych, luźno rozmieszczonych brył (odejście od obrzeżnej zabudowy kwartałów), liczne są projekty wieżowców przeznaczonych na funkcje mieszkalne, siedziby biur, firm. W 1922 roku architekt przedstawił projekt „ville contemporaine” („miasta współczesnego”), którego charakterystycznymi elementami były wieżowce w centralnej części miasta, okalający je zielony pierścień oraz ośrodki satelitarne połączone autostradami, a dalej obszary przemysłowe. Założenie, że mieszkania robotnicze znajdą się na obrzeżach miasta, w pobliżu fabryk, a klasy średnia i wyższa zamieszkają w wieżowcach w centrum wzbudziły liczne głosy krytyczne podkreślające, że planując segregację

przestrzenną

ludności

akceptuje

się

nierówności

kapitalistycznego

społeczeństwa. Dlatego w roku 1930 Le Corbusier zaprezentował nowy koncept - „miasto promienne” („ville radieuse”). W sensie społecznym projekt egalitarny – nie przewidujący segregacji przestrzennej różnych stanów. W planie widoczna jest inspiracja koncepcją miasta liniowego – tereny produkcyjne przebiegają równolegle do zabudowy mieszkaniowej, główną oś miasta stanowi pasmo łączące tereny przemysłowe z dzielnicą 99 Benevolo 1995, s. 211-214. 100 Słodczyk 2012, s. 385. 31

biurową101. Był to projekt kompleksowy – nie zapomniano o dostępnym i efektywnym transporcie,

dużych

terenach

zielonych,

mieszkania

dopasowano

potrzeb

poszczególnych rodzin, zadbano także o ich odpowiednie nasłonecznienie.

16. Le Corbusier – projekt „ville contemporaine”.

17. Le Corbusier – projekt „radiant city”.

101 Słodczyk 2012, s. 386-387, Czarnecki 2001, s. 235. 32

Le Corbusier chciał rozwiązać problem nadmiernego zatłoczenia miast, a szczególnie ich centrów, poprzez wzrost zagęszczenia – skoncentrowanie ludzi w wysokich budynkach pozwalało na pozostawienie dużej przestrzeni między budynkami, a ustawienie budynków na filarach służyło dodatkowemu zwiększeniu wolnej przestrzeni. Istotne było także zadbanie o równomierne zagęszczenie ludności na całej powierzchni miasta, co ograniczyć miało presję na centrum, które stopniowo uległoby zanikowi, dzięki czemu przepływ ludności między częściami miasta byłby bardziej równomierny. Elementem, na który kładziono bardzo duży nacisk w mieście nowoczesnym był efektywny system transportowy – zarówno kolejowy, jak i biegnące na estakadach drogi szybkiego ruchu102. Drugim

architektem,

równie

znaczącym

dla

urbanistyki

wieku,

jest Amerykanin Frank Lloyd Wright. Jego koncepcje szerzej poznano w 1935 roku, kiedy na wystawie w Nowym Jorku zaprezentował wizję miasta dla rozwiniętego technologicznie społeczeństwa. Wright trafnie przewidział, że dążenia i preferencje zamożnego, zaawansowanego technologicznie społeczeństwa prowadzić będą do modelu społeczeństwa (i tym samym miast) „składającego się z niezależnych właścicieli domów żyjących swoim prywatnym życiem”103. Architekt rozumiał, że upowszechnienie samochodu osobowego i możliwość dostarczenia energii elektrycznej w dowolne miejsce oznaczają koniec przymusu przestrzennej koncentracji, a więc rozproszenie zarówno miejsca zamieszkania, jak i miejsca pracy. W swoim projekcie wziął pod uwagę te nieodwracalne procesy, w wyniku czego stworzył rozproszone struktury o niskim poziomie zagęszczenia. Jego „Broadacre City” stało się światowym wzorcem suburbiów. Dom zespolony był z krajobrazem, wielkość działki pozwalała na uprawianie własnego ogrodu, a system dróg zapewniał połączenie z systemem autostrad, które pozwalały na szybkie przemieszczanie się. Co ciekawe – przy autostradach zlokalizowano stacje paliw, które miały powiększać się i przekształcać w centra handlowe. A więc Wright przewidział powstanie centrów handlowych zlokalizowanych na otwartym terenie, dostępnych dla osób przemieszczających się samochodami, jeszcze na długo zanim pierwsze tego typu realizacje powstały w Stanach Zjednoczonych104.

102 Słodczyk 2012, s. 388. 103 Za: Słodczyk 2012, s. 393. 104 Słodczyk 2012, s. 394. 33

18. Frank Lloyd Wright i makieta „Broadacre city”.

Wizje dwóch najważniejszych architektów XX w. znacznie się od siebie różniły – Le Corbusier proponował zagęszczenia zaludnienia, wysokie wieżowce mieszkalne, podczas

gdy

Wright

zacierał

różnicę

między

terenem

zurbanizowanym,

a niezurbanizowanym, między miastem i jego przedmieściem projektując rozproszone osiedla domów jednorodzinnych o niskim poziomie zagęszczenia. W pewnym sensie obie znalazły swój obraz w rzeczywistości drugiej połowy XX wieku. Ze względu na szeroki zakres problemu miasta począwszy od drugiej połowy XX wieku, omówiony zostanie on w osobnym rozdziale (rozdział 3: „Miasto XX i XXI wieku”). Ponadto problemy te odnoszą się do współczesności i przedwczesnym byłoby włączanie ich do historii planowania i budowy miasta, której poświęcony był powyższy rozdział.

3.1 IDEA PRZESTRZENI PUBLICZNEJ W MIEŚCIE NA PRZESTRZENI WIEKÓW. Pojęcie

przestrzeni

publicznej

kojarzy

się

miastem

współczesnym,

jego przemianami i problemami. Tymczasem nie jest to koncepcja współczesnej cywilizacji. Przestrzeń publiczna, zwana także społeczną, obecna jest w miastach od początku ich kształtowania się i razem z miastem podlegała na przestrzeni wieków przeobrażeniom. Na obszarze Grecji w okresie wczesnoarchaicznym miasta rozwijały się bez określonego planu lub układu geometrycznego. Miasto idealne i rozważania na jego temat pozostawały domeną filozofów. Przestrzeń organizowano w oparciu o jedną zasadę – funkcjonalność. Ośrodki miejskie powstawały w wyniku skupiania się ludności w pobliżu ważnej świątyni lub twierdzy, w wyniku czego typowe miasto tego okresu można podzielić na dwie części: ufortyfikowaną część górną z akropolem i głównymi świątyniami, oraz część dolną stanowiącą ośrodek działalności gospodarczej i zamieszkania obywateli polis, z agorą w centrum105. Agora stanowiła centrum życia społecznego. Wraz z przylegającymi do niej budowlami, spełniała szereg funkcji publicznych, handlowych oraz usługowych 106. Zlokalizowano tu siedzibę sądu, buleuterion (miejsce posiedzeń rady), a od VI wieku p.n.e. pojawiły się także stoy, których forma architektoniczna, zapewniająca cień oraz osłonę przed deszczem, w naturalny sposób zachęcała Greków do spotkań. Odbywały się więc tu zebrania zgromadzenia ludowego, dyskusje i spotkania mieszkańców107. Grecy niezwykle doceniali też kontakt z naturą. Już wówczas powstała idea „wsi w mieście”, która powracać będzie w ciągu wieków podczas długiej historii budowania miast. W starożytnej Grecji potrzeba obcowania z przyrodą realizowała się przede wszystkim we wprowadzaniu zieleni w bliskim sąsiedztwie mieszkań, także w zadrzewianiu miejsc służących różnym formom życia społecznego – parków, promenad, czy w wykorzystywaniu terenów nadbrzeżnych do celów wypoczynkowych. Zieleń publiczna traktowana była jak ozdoba miast108. Porównanie agor greckich z forami rzymskimi pozwala dostrzec charakterystyczne różnice między tendencjami kompozycji przestrzennych. Miasto Rzym rozbudowywane 105 Słodczyk 2012, s. 43. 106 Słodczyk 2002, s. 215. 107 Słodczyk 2012, s. 43-45. 108 Ostrowski 1996, s. 205-206. 35

było w sposób nieregularny. We wczesnym okresie rozwijało się na Palatynie – jednym z

siedmiu

wzgórz,

które

weszły

skład

późniejszego

zespołu

miejskiego.

Wraz z powiększaniem się osady i zajmowaniem kolejnych terenów, w obniżeniu pomiędzy Palatynem, Kapitolem i Eskwilinem powstał plac – Forum Romanum, który stał się centralnym punktem życia społecznego i politycznego. Wokół Forum wzniesiono świątynie oraz liczne okazałe budynki pełniące funkcje publiczne. Wraz z rozwojem Imperium, Rzym jako stolica zyskiwał nowe funkcje, co spowodowało, że dotychczasowa przestrzeń Forum była niewystarczająca. W wyniku rozbudowy zapoczątkowanej przez Juliusza Cezara, narodziła się swego rodzaju tradycja, kontynuowana przez kolejnych cesarzy, w wyniku której powstał ciąg reprezentacyjnych placów (Forum Cezara, Forum Augusta, Forum Nerwy, Forum Trajana) 109 i budynków pełniących funkcje publiczne. Przy czym każde z forów stanowiło osobny zespół budowli skupionych wokół wewnętrznego dziedzińca. Podczas gdy Forum Romanum stanowiło przez wieki plac miejski otoczony kształtującą go architekturą i kipiący życiem, fora cesarskie pozostały odrębnymi obiektami, niepowiązanymi kompozycyjnie ze znajdującym się w pobliżu rynkiem, budowlami, nie połączonymi nawet wzajemnie110. Liczne teksty pisarzy antycznych donoszą o podziwie, jakie budziły cesarskie fora. W świetle dzisiejszych kryteriów urbanistycznych wydają się one jednak przesadzone. Fora cesarskie należy bowiem oceniać, jak każde dzieło urbanistyki – wielostronnie. Ocenić należy jakie funkcje i jak spełnia w organizmie miejskim, czy jest zintegrowane ze środowiskiem, w którym powstało, czy uwzględnia naturalne ukształtowanie terenu, istniejącą zabudowę oraz sieć komunikacyjną miasta, wreszcie – czy przedstawia walory artystyczne111. Zaspokajanie różnorodnych potrzeb społecznych przez fora nie budzi wątpliwości, szczególnie rozbudowane pod tym względem było forum Trajana, które tworzył zespół budynków i placów służących życiu politycznemu, sądownictwu, kulturze i kontaktom społecznym. Forum to wyróżniało się spośród nich także bardziej rozbudowaną i złożoną kompozycją architektoniczną. Obecnie zastrzeżenia budzi sposób zintegrowania forów z otoczeniem oraz powiązania ich ze sobą. Ponownie - szczególnie dotyczy to Forum Trajana. Celem cesarza było zdominowanie poprzednich założeń, dlatego jest to zespół znacznie rozleglejszy od pozostałych. W opisach podkreśla się z uznaniem połączenie, podczas budowy kompleksu, Kwirynału z Kapitolem. Pomija się jednak fakt, że fragment ten Trajan wypełnił swoimi budynkami. Zapomina się także, 109 Słodczyk 2012, s. 55. 110 Ostrowski 1996, s. 138. 111 Za: Ostrowski 1996, s. 138. 36

że architekt Trajana nie rozwiązał ważnego zadania urbanistycznego, jakim było powiązanie istniejących forów z Polami Marsowymi (tak jak Forum Transitorium łączyło fora z dzielnicą mieszkalną Suburą)112. Głównym celem Trajana nie było więc wytyczenie nowych szlaków komunikacyjnych Rzymu i jego rozwój urbanistyczny, lecz upamiętnienie swoich zasług i zapewnienie sławy.

19. Plan forów starożytnego Rzymu.

Przestrzeń publiczna to jednak nie tylko place. To także zieleń, która w starożytnym Rzymie, w znacznie większej skali niż w Grecji, wkroczyła do miasta. Życie kulturalne kwitło w ogrodach Mecenasa na Eskwilinie, na peryferiach miasta powstawały liczne prywatne parki, zaś Cezar i Agryppa swoje parki udostępnili publicznie. Zieleń pojawiła się na Polu Marsowym, przy świątyniach, termach czy teatrach 113. Wzorce przejęte z Grecji zastosowano w znacznie większej skali, na miarę nieporównanie bogatszych środków Imperium. Jak pisze Słodczyk114 - należy podkreślić, że podczas planowania nowych oraz rozbudowy istniejących miast w czasach rzymskich dbano o zaopatrzenie i rozwój różnorodnych obiektów użyteczności publicznej (jak teatry, termy, urzędy), określanych dziś jako obiekty infrastruktury społecznej. W miastach rzymskich rozwijała się także infrastruktury techniczna, a więc kanalizacja, wodociągi, drogi. Obywatelom zapewniano dostęp do licznych obiektów publicznych służących formom rozrywki. Place i fora, 112 Ostrowski 1996, s. 138-139. 113 Ostrowski 1996, s. 207. 114 Słodczyk 2012, s. 220. 37

pomimo że służące także życiu społecznemu i politycznemu, tworzone były głównie z myślą upamiętnienia panujących. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego nastąpił w Europie upadek miast. Wiele zostało całkowicie zniszczonych, inne straciły ekonomiczne podstawy swojej egzystencji. Znalazło

także

odzwierciedlenie

strukturze

miast

istniejących

–

wraz

ze zmniejszającym się zaludnieniem, miasta znacznie ograniczały swoją przestrzeń. Jak zauważa Benevolo, po upadku cesarstwa, od V wieku miasta okazały się za duże, a kształtujące się społeczności nie miały możliwości zaadaptowania zastanego dziedzictwa antycznego w postaci tak wielkich budowli, jakimi były termy, teatry, amfiteatry, cyrki czy magazyny115. Dodatkowo, konieczność otaczania miast murami obronnymi znacznie ograniczała jego wielkość i możliwość rozwoju przestrzennego 116. Ciasna zabudowa skupiona na niewielkich działkach, przy wąskich ulicach utrudniała możliwość kreowania przestrzeni publicznych. W ośrodkach istniejących od czasów rzymskich (bazujących na castrum romanum) centra handlowe rozwijały się w miejscu dawnego forum. Ośrodki handlowo-rzemieślnicze rozwijające się przy zamkach będących siedzibą władców feudalnych otaczano murami w taki sposób, że zamek oraz przylegające miasto tworzyły kompleks obronny. Najważniejszą częścią takiego miasta-twierdzy stawał się dawny plac targowy przekształcany w rynek, który tym samym był już nie tylko placem handlowym, ale spełniał także funkcje administracyjne i reprezentacyjne, stając się centralnym punktem życia społecznego i działalności gospodarczej117. Miasta nowe, tworzone za pomocą aktu prawnego

(tzw.

lokacji)

budowane

były

według

wcześniej

przyjętego

planu,

który najczęściej opierał się na regularnym układzie ortogonalnym z prostokątnym rynkiem w centrum118. Niezwykłym projektem z czasów późnego średniowiecza (ok. połowy XIV w.) jest plac Il Campo w Sienie. Jak określa go Ostrowski 119 - jeden z cudów urbanistyki historycznej. Specyficzne ukształtowanie terenu pozwoliło na powiązanie komunikacyjne i wizualne z sąsiadującym placem katedralnym. Przebudowa rzymskiego forum na reprezentacyjny plac miasta podyktowana była chęcią zademonstrowania potęgi mieszczaństwa w Sienie i Sieny we Włoszech. Projekt przebudowy placu sięgał aż do korekty sieci ulicznej - drogę wjazdową prowadzącą z Rzymu poprowadzono szerokim łukiem przez miasto, tak by ruch tranzytowy nie przecinał placu. Ponadto Piazza 115 Benevolo 1995, s. 27. 116 Słodczyk 2002, s. 220. 117 Słodczyk 2012, s. 82; Słodczyk 2002, s. 221. 118 Słodczyk 2002, s. 223. 119 Ostrowski 1996, s. 139. 38

stanowi zbieg aż jedenastu ulic, a dzięki odpowiedniemu ich nadbudowaniu, sprawia wrażenie przestrzeni zamkniętej. Bezprecedensowa jest także ówczesna troska władz miasta o jednorodność zabudowy otaczającej plac. Powstały zespół architektoniczny nie składa się z identycznych budowli, a jednak jest harmonijnym, jednorodnym układem. Efekt osiągnięto m.in. dzięki zastosowaniu w Palazzo Publico, domach mieszkalnych oraz posadzce placu tych samych materiałów – cegły oraz trawertynu 120. Sama posadzka przypominająca muszlę czy wachlarz także stanowi element spajający całość. Zaskakuje nowatorskie, jak na ówczesne czasy, kompleksowe myślenie o zespole architektonicznym służącym obywatelom – przeniesienie ruchu tranzytowego poza obręb placu, dbałość o jego harmonię i estetykę.

20. Plac Il Campo, Siena.

21. Plan Il Campo i katedra w Sienie widziane z lotu ptaka. 120 Ostrowski 1996, s. 139-140; Eysymontt 2010, s. 20. 39

Okres renesansu obfitował w teoretyczne projekty urbanistyczne, jednak w praktyce koncentrowano się na rozbudowie umocnień obronnych, przesunięciu linii murów oraz budowie dzieł architektury w nowym stylu. W miastach istniejących przebudowie ulegały przede wszystkim centralne place miast. Projekty nowych placów miały charakter kompleksowy – uwzględniano w nich kształt placu (regularny, geometryczny) oraz jego zabudowę, na środku lokalizowano fontanny lub kolumnady. Wprowadzano także przestrzenie otwarte. Dążono do wyeksponowania monumentalnych budynków, czemu służyć miały osie kompozycyjne, nowe ulice oraz poszerzanie istniejących. Zmianie ulegała architektura ulic – budowle stawiano na osobnych działkach, wskutek czego ich fasady nie tworzyły jednego ciągu. Schody i tarasy były elementem łączącym budynki z przestrzenią ulic i placów. Jednym z pierwszych przykładów renesansowego kształtowania jednorodnej przestrzeni miasta jest właśnie plac Santissima Annunziata we Florencji, powstały w toku naturalnego rozwoju miasta. Początek stanowiła budowa dwóch kościołów – w 1250 roku, poza ówczesnymi murami miasta, powstał kościół klasztorny p.w. Najświętszego Zwiastowania (przed którym pozostawiono wolną przestrzeń służącą wiernym), wkrótce potem rozpoczęto prace nad budową katedry Santa Maria del Fiore. W latach 1419-1516 wyodrębniono przed kościołem klasztornym plac zamykając przestrzeń od strony wschodniej i zachodniej zabudowaniami - wzniesiono Ospedale degli Innocenti (strona wschodnia) oraz domy mieszkalne (strona zachodnia) powtarzające architekturę portyku szpitala. Proces kształtowania placu zakończył się jednak dopiero po czterech wiekach, gdy w centralnym punkcie ustawiono konny pomnik Medyceusza Ferdynanda I oraz dwie fontanny121. Pomimo tak długiego okresu, plac jest dziełem spójnym, jednorodnym. Efekt ten osiągnięto dzięki szacunkowi kolejnych budowniczych dla dzieł ich poprzedników oraz twórczemu rozwijaniu ich koncepcji. W ukształtowaniu kompleksu, zwrócić należy szczególną uwagę na powiązanie placu z wnętrzem arkadowym znajdującym się tradycyjnie pośrodku budynku. Naturalne są skojarzenia z rzymskimi atriami czy klasztornymi wirydarzami. Dodatkowo, boczne budynki placu poprzedzone są kilkoma stopniami, co symbolicznie izoluje je od ruchu i zgiełku122. Nie można omawiać jednak tego założenia w oderwaniu od otoczenia, w jakim się znajduje. Plac Santissima Annunziata jest bowiem częścią zespołu, w skład którego wchodzą także Via dei Servi oraz wspomniana katedra florencka. Razem tworzą 121 Słodczyk 2012, s. 162-164; Ostrowski 1996, s. 141-142. 122 Ostrowski 1996, s.142-143. 40

kompozycyjną całość. Do placu i kościoła ss. Annuziata dochodzi się prostą, dość długą i wąską ulicą, której zabudowa kształtowana samorzutnie jest różnorodna. Jej obrazowi przeciwstawia się widok jednolicie ukształtowanego, przestronnego placu. Gdyby zwrócić się w przeciwnym kierunku, zobaczyć można zarysowujący się na niebie kształt kopuły katedry piętrzącej się nad wieńcem kaplic123.

22. Plan Florencji z zaznaczonymi katedrą oraz placem Santissima Annunziata.

Wenecja, obok Florencji i Rzymu była jednym z ważniejszych ośrodków renesansu we Włoszech. Strukturę przestrzenną Wenecji ukształtowany w znacznej mierze specyficzne warunki naturalne. Na każdej z wysepek, które tworzą miasto znajduje się campo – główny plac, przy którym mieszczą się kościół oraz domy bogatych patrycjuszy, i który stanowił miejsce spotkań mieszkańców. Głównym ośrodkiem życia politycznego i społecznego całego miasta był jednak, znajdujący się przy zakończeniu Canal Grande – głównej arterii komunikacyjnej, plac św. Marka. Jego ostateczna forma kształtowała się aż do połowy XVII wieku. W wieku IX dzisiejszy teren placu podzielony był kanałem, a woda basenu portowego sięgała murów Bazyliki. Po przeciwnej stronie kanału znajdował się klasztorny ogród warzywny. Podczas przebudowy w XII wieku kanał zasypano oraz zlikwidowano ogród, dzięki czemu powierzchnia placu podwoiła się 124. W ciągu 123 Ostrowski 1996, s. 143. 124 Słodczyk 2012, s. 166-168. 41

kolejnych

wieków

teren

wielokrotnie

powiększano,

zabudowę

przekształcano

i uzupełniano. Kolejni architekci odnosili się jednak z szacunkiem do zastanych najcenniejszych elementów i rozwiązań stworzonych przez poprzedników. W rezultacie, pomimo nieregularnego kształtu placu oraz różnorodnej zabudowy powstającej na przestrzeni wieków, powstała harmonijna i uporządkowana przestrzeń.

23. Plan Św. Marka w Wenecji z lotu ptaka.

Znaczącym ośrodkiem renesansowym Włoch był także Rzym. Przy pierwszym oglądzie jego plac położony na Kapitolu wykazuje wiele podobieństw z Piazza SS. Annunziata we Florencji. Oba mają niewielkie rozmiary, z trzech stron otaczająje symetryczne budynki, stroną czwartą otwierają się na dalekie widoki, pośrodku ustawiono pomniki konne. A jednak place różnią się zasadniczo – z jednej strony w wyniku innego urzeźbienia terenu, co jednak ważniejsze – także w wyniku innego dziedzictwa przeszłości, innych funkcji budynków, zmiany upodobań architektonicznych w ciągu stu lat, wreszcie – dzięki odmiennym temperamentom Brunelleschiego i Michała Anioła. Wzgórze Kapitolińskie było miejscem o szczególnym znaczeniu już od czasów starożytnych. Jeszcze przed okresem republiki stała tu świątynia Jowisza Kapitolińskiego. W 78 r. p.n.e. powstało Tabularium, w którym przechowywano ważne dokumenty państwowe. Na Wzgórze kierowały się pochody triumfalne zwycięskich wodzów. Wraz z upadkiem Rzymu, Kapitol został zgrabiony i zrujnowany. Ponownie na znaczeniu zyskał ok. 1000 r., kiedy to stał się siedzibą władz miejskich. W XII w. w miejscu antycznego Tabularium zlokalizowano Senat. W XV w., wraz ze wzmocnieniem władzy papieskiej, rola senatu (a więc i Kapitolu) ponownie zmalała. Dopiero papież Paweł III, pod wpływem

woli obywateli, zainicjował odbudowę kompleksu zlecając opracowanie projektu Michałowi Aniołowi. Buonarotti uzyskał regularną formę placu dzięki wybudowaniu Palazzo Nuovo – odpowiednika przeciwległego Pałacu Konserwatorów. Mistrzowsko wpisał plac w zastaną rzeźbę terenu – ciągi schodów łączą ze sobą budynki usytuowane na trzech różnych poziomach, zapewniając różnorodne widoki. Kompozycję przestrzenną wzbogacają przedłużone perspektywy w kierunkach równoległych do osi głównej placu oraz wprowadzenie osi poprzecznej.

24. Wzgórze kapitolińskie, Rzym. Rycina autorstwa Etienne Duperac.

P. Lavedan125 zarzuca niedostateczne powiązanie placu z siecią ulic miejskich, szczególnie Corso prowadzącej od Porta del Popolo - jednej z głównych bram miasta, aż pod Wzgórze Kapitolińskie. Jak zauważa Ostrowski126, taka ocena nosi jednak znamiona naszych czasów. Należy pamiętać, że w momencie podjęcia przebudowy, to nie arterie miejskie czy plac przed Pałacem Senatorów, ale Watykan był najważniejszym ośrodkiem Rzymu. Z sali Senatu oraz powierzchni placu na horyzoncie wzrok przykuwała kopuła bazyliki św. Piotra. Rysunki Michała Anioła świadczą, że zgodnie z jego założeniami, plac stać się miał łącznikiem między głównym ośrodkiem życia społecznego antycznego Rzymu oraz ówczesnym centrum duchowym i politycznym znajdującym się na Watykanie 127. Należy podkreślić, że pomimo inicjatywy papieskiej, Plac na Kapitolu jest wybitnym osiągnięciem świeckiego nurtu w urbanistyce Rzymu. Otaczają go trzy świeckie budynki 125 Za: Ostrowski 1996, s. 145. 126 Ostrowski 1996, s. 145. 127 Ostrowski 1996, s. 143-146. 43

publiczne, na środku zaś ustawiono konny pomnik Marka Aureliusza. Z czasem dołączyły kolejne rzeźby antyczne, w których obywatele Rzymu widzieli przejaw geniuszu ludzkiego i dziedzictwo swoich poprzedników.

25. Plan miasta Rzymu. Widoczne usytuowanie Kapitolu względem Watykanu oraz Porta del Popolo.

W Hiszpanii renesans pojawił się około 1500 roku. Nowe prądy i kierunki przychodzące z Włoch współistniały z lokalnymi, jak np. mudejar czy plateresco. W sferze planowania urbanistycznego nie realizowano projektów w takiej skali jak we Włoszech, pojawiła się jednak nowa, niezwykle charakterystyczna forma przestrzeni publicznej – plaza mayor, który stanowił najważniejsze miejsce dawnego miasta hiszpańskiego. Był to główny reprezentacyjny plac, odpowiednik rynku, zwykle na planie prostokąta. Od typowych rynków różni się jednak zamknięciem i odseparowaniem od głównym tras komunikacyjnych, a także otoczeniem podcieniami. Plaza mayor otoczone były zwartą, jednolitą zabudową, wchodziło się na nie przez bramy w zabudowie. Patrząc na plan miasta odnieść można wrażenie, że place są „wycięte” w gęstej tkance miasta. Przy placach lokalizowano najważniejsze obiekty – kościół, siedzibę władz miasta, doby bogatych mieszkańców. Z czasem, w naturalny sposób, stały się one miejscem nie tylko targów, ale także miejscem organizowania publicznych uroczystości i spektakli. Do najstarszych plaza mayor zalicza się plac w Valladolid, będący jednym z pierwszych, na którym organizowano festyny, spektakle, czy publiczne egzekucje. Po pożarze w 1561 roku, plac odbudowany został przez Filipa II w nowym stylu. Fakt ten

Fernardo Chueca Goitia128 uważa za moment narodzenia się formy regularnego hiszpańskiego placu. Plaza mayor to z pewnością wyjątkowa forma urbanistyczna ukształtowana na Półwyspie Iberyjskim i na nim konsekwentnie stosowana (place tego typu powstawały nadal w XIX wieku). Place te stanowią hiszpański wkład w rozwój planowania miast, podobnie jak place królewskie w Paryżu czy londyńskie squares129.

26. Plaza mayor, Madryt.

Głównym ośrodkiem barokowej architektury i urbanistyki był Rzym, jednak nowe tendencje szybko zaczęto stosować i rozwijać w innych miastach europejskich. Tendencja do centralizacji władzy, znacząco wpływała na wzrost zaludnienia stolic krajów europejskich,

prowadziło

konieczności

ich

rozwoju

przestrzennego.

Skoncentrowanie władzy w rękach monarchów pozwalało na realizację dużych projektów urbanistycznych,

które

charakteryzowały

się

prostymi

liniami

szerokich

ulic,

monumentalną perspektywą, czy realizowaniem programu, co pozwalało na ujednolicenie zabudowy. Elementy te składały się na realizację celu głównego, jakim było kształtowanie układów osiowych i tworzenie perspektyw. „W takim ujęciu formowanie przestrzeni miasta jest tworzeniem widoków130”. W realizacjach tego okresu ulica traktowana zostaje w nowy sposób – staje się integralnym

elementem

przestrzeni

miasta.

Wzdłuż

prostych,

szerokich

arterii

128 Goitia 2009, s. 125, za: Słodczyk 2012, s. 172. 129 Słodczyk 2012, s. 171-172. 130 Słodczyk 2012, s. 222. 45

projektowana jest reprezentacyjna zabudowa. Podczas gdy w renesansie budynki były niezależnymi elementami, niezwiązanymi ze sobą i otoczeniem, w okresie baroku starano się projektować i realizować kompleksy urbanistyczne. Perspektywa kształtowana w określony sposób była nośnikiem idei społecznych i ideologicznych – podkreślała potęgę i wspaniałość władców131. Barok to także czas rozwijania i realizowania idei, które w renesansowej urbanistyce były jedynie zaznaczane. Do planu miasta wprowadzano przestrzenie otwarte, reprezentacyjne miejsca i obiekty łączono prostymi ulicami, co tworzyło system pozwalający na wyeksponowanie monumentalnego oblicza miasta. Często osie takie biegły po przekątnej w stosunku do pierwotnego układu miasta – popularnym układem było tzw. trivium – plac, z którego promieniście wybiegają trzy ulice132. Miejscem, w którym idee renesansowy w sposób naturalny rozwinęły się w barokowe był Rzym, którego przebudowa podjęta przez kolejnych papieży świetnie obrazuje rozwój idei urbanistycznych na przestrzeni wieków. Przedmiotem największej troski była bazylika św. Piotra i jej bezpośrednie otoczenie 133. Przebudowanie przestrzeni przed bazyliką, zaprojektowanie na niej placu i stworzenie odpowiedniej perspektywy dla oglądu kościoła papież Aleksander VII powierzył w 1656 roku Gianlorenzo Berniniemu. Plac był problematyczny ze względu na swą rozległość, Bernini zdawał zaś sobie sprawę, że nie powinien on przytłaczać bazyliki134. Musiał być rozległy, by pomieścić gromadzące się tłumy wiernych oraz zapewniać odpowiedni widok na kopułę, która oglądana z bliska kryła się za silnie wydłużoną nawą główną. Architekt stworzył zespół dwóch placów – trapezowy Piazza Retta oraz Piazza Obliqua o kształcie zbliżonym do elipsy. Podział przestrzeni na dwie części, dostosowanie szerokości Piazza Retta do szerokości fasady Moderny i zwężenie go w miejscu w którym łączy się z Piazza Obliqua zapewniło odpowiednią oprawę bazyliki, z placem nie dominującym, a podkreślającym jej architekturę. Kolumnada otaczająca plac z jednej strony miała „ożywiać” płaską fasadę Moderny, z drugiej pełniła funkcję praktyczną stanowiąc ochronę przed deszczem oraz nadmiernym nasłonecznieniem. Odpowiedni widok na fasadę zapewniają także parterowe budynki Piazza Retta rozszerzające się w kierunku bazyliki, oraz monumentalne schody wynoszące bazylikę ponad poziom placu. Charakterystyczną cechą całego kompleksu jest motyw kontrastu widoczny w zastosowaniu przeciwnych osi: 131 Lavedan 1941, s. 33. 132 Słodczyk 2012, s. 223. 133 Słodczyk 2012, s. 226. 134 Ostrowski 1996, s. 146. 46

poprzeczna oś elipsy, podłużna trapezu Piazza Retta, poprzeczna przedsionek bazyliki, podłużna nawa główna, wreszcie finał – centralne wnętrze przesklepione kopułą135. Należy podkreślić, że Bernini nie zakończył placu osią widokową (szeroka ulica łącząca plac św. Piotra z Tybrem powstała dopiero na polecenie Mussoliniego), wydawałoby się - tak charakterystyczną dla epoki baroku. Architekt chciał zachować, tak dla niego istotny, element kontrastu i zaskoczenia. Zdawał sobie sprawę, że monumentalny plac zalany słońcem prowadzący do cudu ówczesnego świata – bazyliki św. Piotra, stanowił niezwykle silny kontrast dla wąskiego i ciemnego Borgo. Skromna zabudowa Borgo potęgowała wrażenie świetności kompleksu, podkreślała różnice między nędznym światem doczesnym, a światem wiekuistym budzącym zachwyt, podziw, będącym pięknym i szczęśliwym. Architektura całego zespołu - bazyliki oraz placu służą jednemu celowi – umacnianiu pozycji kościoła136.

27. Plac Św. Piotra przed bazyliką. Rzym.

Ważnym punktem reprezentacyjnym Rzymu była Porta del Popolo – jedna z głównych bram wjazdowych istniejąca już w czasach starożytnych. Papieżom zależało, by przedstawiciele obcych państw podejmowani byli w Rzymie z większym niż gdziekolwiek indziej przepychem. Obecny kształt Piazza del Popolo ściśle wiąże się ze zmianami politycznymi zachodzącymi w Rzymie na przestrzeni wieków. Przed Porta del Popolo już w czasach antycznych naturalnie kształtował się plac przylegający do muru 135 Ostrowski 1996, s.146-148. 136 Ostrowski 1996, s.1 49. 47

obronnego. Do bramy głównej prowadziła Via Flamina rozgałęziająca się następnie na dwie główne arterie starożytnego Rzymu – Via del Corso biegnącą aż do Wzgórza Kapitolińskiego oraz Via di Ripetta biegnąca do centrum starożytnego miasta. Podjęte w XV wieku prace nad przebudową i uporządkowaniem zabudowy Rzymu objęły także teren placu del Poppolo. Leon X utworzył trivium przebijając trzecią ulicę – Via del Babuino, Sykstus V w punkcie zbiegu ulic ustawił obelisk; za pontyfikatu Aleksandra VII, według projektu Carla Rainaldiego, pomiędzy zbiegającymi się symetrycznie Via Ripetta i Via del Babuino usytuowano dwa bliźniacze kościoły. W XVII wieku, od strony Corso, dobudowano do nich dzwonnice podkreślając w ten sposób znaczącą rolę ulicy w triadzie. Dzięki podjętym działaniom, wjeżdżający do Rzymu widzieli igłę obelisku zwieńczoną krzyżem na przecięciu trzech głównych arterii oraz dwa kościoły flankujące wjazd do centrum, co w sposób jasny symbolizowało sakralny charakter miasta. Dalsze projekty przebudowy placu sponsorowane przez papieży zostały wstrzymane z powodu powstania, w wyniku którego w 1798 roku proklamowano republikę rzymską i pozbawiono papiestwa władzy świeckiej. Następnie w 1809 roku państwo papieskie przyłączono do Francji, a dwa lata później wydano dekret o upiększaniu Rzymu, który m.in. obejmował zakładanie zieleńców miejskich. Przebudowy Piazza del Popolo podjął się francuski prefekt De Tournon. Planował usunąć przeszkody odgradzające plac z jednej strony od wzgórza, z drugiej - od Tybru, łącząc tym samym wzgórze z placem oraz tworząc promenadę nad rzeką. Wzgórze Monte Picio, z którego otwierał się panoramiczny widok na miasto, było ulubionym terenem spacerowym mieszkańców Rzymu. Sprawę ułatwiło zniesienie zakonów i konfiskata ich majątków (znaczną część wzgórza stanowiły ogrody augustianów). Niestety upadek Napoleona w 1814 roku przekreślił projekt. Prace rozpoczęte w 1811 roku zrealizowano w niewielkim zakresie. Wyburzono zabudowania klasztoru, co pozwoliło na połączenie Monte Picio z placem, jednak nie doprowadzono zieleni aż do rzeki. Pomimo niepełnej realizacji docenić należy śmiałość projektu. Monte Picio przekształcono w ogród publiczny, wprowadzono zieleń na kamienne dotąd wnętrze placu, stworzono wielopoziomowe założenie, które umożliwia podziwianie tak całego kompleksu, jak i jego poszczególnych elementów z różnych poziomów (co zapewnia wielość widoków). Należy dostrzec trójwymiarowy zespół architektoniczny kształtowany przez wieki, tworzący całość urozmaiconą, ale jednorodną; plac przeniknięty zielenią, co w Rzymie jest rzadkością. Wreszcie – należy widzieć ten zespół jako odbicie procesu 48

dziejowego. Nurt papieski skrzyżował się tu z nurtem świeckim tworząc dzieło unikalne w samym Rzymie i całej historii urbanistyki137.

28. Piazza del Popolo, Rzym.

W XVII wieku rozpoczął się trwający niemalże 300 lat okres imponującego rozwoju francuskiej urbanistyki i realizacji projektów, które stały się pierwowzorem rozwiązań stosowanych następnie w wielu krajach. Przeprowadzane zmiany służyć miały przede wszystkim przekształceniu średniowiecznego miasta w potężną stolicę godną Królestwa Francji. Dopiero przebudowa podjęta przez Napoleona i Hausmanna w XIX w. służyć miała polepszeniu warunków życia mieszkańców. Pierwszym wielkim budowniczym Paryża był król Henryk IV, dzięki staraniom którego na początku XVII wieku powstały w Paryżu dwa place charakteryzujące się regularnym planem i jednolitą zabudową – Place Royale (obecnie Place de Vosges) i Place Dauphine. Henryk IV podchodził z pasją i zrozumieniem do spraw architektury, zieleni, urbanistyki i gospodarki przestrzennej. Place Royale na planie kwadratu (140x140m), wypełnioną zielenią, otoczony jest przez 36 domów o jednakowych fasadach z cegły i jasnego kamienia, z których wyjątek stanowią jedynie budynki króla i królowej będące 137 Ostrowski, s. 151-153, Słodczyk 2012, s. 227-228. 49

o jedną kondygnację wyższe. Plac stał się miejscem prestiżowym, domy zamieszkała klasa wyższa, co zapoczątkowało rozwój dzielnicy Marais, która wkrótce stała się miejscem lokalizacji prywatnych pałaców szlachty i arystokracji. Tym samym Place Royale stał się pierwowzorem placu rezydencjonalnego w historii europejskiej urbanistyki138. W roku 1609 na polecenia króla powstał projekt nowej dzielnicy w północnowschodniej części Paryża. Jej centrum stanowić miał Place de France – półkolisty, reprezentacyjny plac wjazdowy, z którego wybiegało promieniście osiem ulic. Siedem budynków otaczających plac pełnić miało funkcje publiczne oraz handlowe, wzdłuż ulic planowano usytuowanie zabudowy mieszkaniowej. Plan rozchodzących się przed nową bramą miejską ulic przywodzi na myśl Porta del Poppolo w Rzymie, z tą różnicą jednak, że paryskie założenie jest bardziej monumentalne i symboliczne. Każda z ulic nazwana była za inną prowincją francuską, co miało przypominać o zjednoczeniu kraju pod berłem króla, który przyłączył do Francji, zajęte przez Hiszpanów, Burgundię i Pikardię. Ostatni z wielkich projektów Henryka IV miał więc być niejako jego pomnikiem, upamiętniającym jego rolę w dziejach kraju. Wkrótce po rozpoczęciu robót (1610 r.) doszło jednak do zabójstwa króla, co przerwało realizację projektu139. Szczególny rozkwit urbanistyki paryskiej nastąpił w czasach długoletniego panowania Ludwika XIV. Rozbudowane, monumentalne projekty podkreślać miały potęgę państwa i wspaniałość monarchy absolutnego. Place de Victoires powstały w 1687 roku, według projektu Julesa Hadrouin-Mansarta, założony został na planie okręgu, w centrum którego ustawiono pomnik Ludwika XIV – Króla Słońce. Mansart zaprojektował także Place Louis le Grand, czyli Plac Ludwika Wielkiego (dzisiejszy Place Vendome). Prostokątną przestrzeń ograniczają monumentalne fasady budowli o jednakowych elewacjach. Także tutaj na środku ustawiono pomnik konny Ludwika XIV (zburzony podczas rewolucji francuskiej). Obecnie w jego miejscu znajduje się kolumna odlana z dział zdobytych pod Austerlitz, na której usytuowano posąg cesarza Napoleona. W czasie panowania Ludwików XIV oraz XV coraz wyraźniej kształtował się układ, który dziś określa się mianem wielkiej osi Paryża. Jej początek stanowi Pałac Luwr – średniowieczna forteca przebudowana w połowie XVI wieku na zamek w stylu renesansowym. W 1563 roku, w bezpośrednim sąsiedztwie Luwru, Katarzyna Medycejska rozpoczęła budowę nowego pałacu wówczas znajdującego się poza murami miasta. Powstało założenie, na które składały się pałac Tuileries oraz otaczającego go ogrody 138 Słodczyk 2012, s. 234, Benevolo 1995, s. 150-151. 139 Ostrowski, s. 113-114, Słodczyk 2012, s. 233, 235. 50

w stylu włoskim. Przedłużeniem osi Ogrodów jest obsadzona drzewami szeroka aleja, zapoczątkowana w 1667 roku przez Le Notre'a – Pola Elizejskie. W XVIII wieku przedłużone do szczytu wzgórza, na którym wyznaczono rondo, z którego wybiegało osiem alej. Obecny układ Place d'Etoile ukształtowany został w ramach przebudowy Paryża nadzorowanej przez G. Haussmanna. Istotną częścią układu jest miejsce między Ogrodami Tuileries, a początkiem Pól Elizejskich - w latach 1755-1775 według projektu Jacquesa Ange Gabriela powstał nowy plac – Place de la Concorde. Gabriel powiązał w ramach swojego projektu cztery osie przechodzące przez ten teren, mianowicie: oś zachód-wschód biegnącą od Ogrodów Tuileries w stronę Pól Elizejskich, oś północpołudnie wytyczaną przez Rue Royale oraz biegnące ukośnie Cours la Reine. Powstał prostokątny plac ze ściętymi narożami, otoczony fosą. W XIX wieku fosę zasypano, a centralnym punktem placu stał się egipski obelisk. W ten sposób od 1563 roku, kiedy Katarzyna Medycejska rozpoczęła budowę Pałacu i Ogrodów, w ciągu 300 lat – dzięki konsekwentnemu

planowaniu

pełnym

poszanowania

kontynuowaniu

dokonań

poprzedników, ukształtowana się wielka oś Paryża, będąca jednym z najwspanialszych układów w historii urbanistyki140; oś będąca wyrazem potęgi miasta i władców francuskich, bogactwa państwa, a także wyrazem idei epoki.

29. Wielka oś Paryża zaznaczona na planie miasta.

Podczas panowania Ludwika XIV w Paryżu dokonano zasadniczej zmiany w zielonych przestrzeniach publicznych miasta. Ze względu fakt, że granice kraju zabezpieczone były system obronnym, a wojny toczyły się głównie na terenach 140 Słodczyk 2012, s. 237-239, Słodczyk 2001, s. 234, Ostrowski, s. 114-116. 51

przygranicznych, zmalało znaczenie murów obronnych Paryża. Pozwoliło to na rozebranie ich i utworzenie ciągu zadrzewionych, szerokich ulic zwanych Wielkimi Bulwarami. Była to forma zieleni miejskiej powszechna dostępna dla wszystkich obywateli141. Nowe idee dotyczące architektury i urbanistyki, zasad projektowania miasta, przenikały także do Anglii. Interesująca jest przede wszystkim geneza angielskich (londyńskich) placów, tak znacząco różna od doświadczeń francuskich czy włoskich. Przestrzenny rozwój Londynu odzwierciedlał w omawianym okresie strukturę klasową społeczeństwa. Klasa średnia i wyższa, ze względu na łatwy dostęp zarówno do City (centrum prowadzenia interesów), jak i Westminsteru - ośrodka władzy politycznej, zamieszkiwały tereny położone na zachód od City. Obszary robotnicze rozwijały się we wschodnich i północnych rejonach miasta. Wyrazem przestrzennego zróżnicowania społecznego był silny kontrast w rodzaju zabudowy i zagospodarowaniu przestrzeni między West Endem, East Endem oraz samym City, które było zatłoczone oraz bezładnie zabudowane. Arystokraci posiadający tereny w West Endzie, chcąc by przynosiły zyski, porozumiewali się z budowniczym-inwestorem, wspólnie tworząc projekt placu otoczonego jednolitą, elegancką zabudową. Dzierżawca-inwestor płacił właścicielowi niski czynsz czerpiąc dochody ze zbudowanych na własny koszt budynków mieszkalnych. Po zakończeniu okresu dzierżawy nieruchomości przechodziły na własność właściciela terenu. Rozwiązanie to było normą, dzięki której właściciele zachowywali prawo własności oraz jednocześnie – kontrolę nad budynkami powstającymi na ich terenie. Założenia powstające w opisany sposób projektowane były najczęściej w oparciu o schemat, którego podstawę stanowił prostokątny lub kwadratowy plac otoczony jednolitą zabudową. Dom arystokraty – właściciela gruntu, zlokalizowany był przy placu, co podnosiło atrakcyjność lokalizacji. Podstawową zasadą, jaką kierowano się podczas projektowania była urbanistyczna spójność i harmonia obejmująca plac, sąsiednie ulice, miejsca handlu, a czasem także kościół142. W ten sposób wykształcił się nowy rodzaj placu miejskiego – przestrzeni wspólnej, nie rozczłonkowanej na prywatne działki, ale dostępnej tylko dla wybranej grupy (właścicieli domów otaczających skwer). Londyńskie skwery stanowiły osiągnięcie urbanistyki angielskiej XVII i XVIII w. Były pierwszym, bardzo ważnym krokiem na drodze udostępniania mieszkańcom zieleni miejskiej, podnosiły poziom życia ludności i estetykę miasta143. 141 Słodczyk 2012, s. 239, Ostrowski, s. 211-212. 142 Słodczyk 2012, s. 247-248. 143 Ostrowski, s. 212. 52

Prekursorskim zespołem, pierwszym z cyklu londyńskich squares powstałym w XVII wieku był Covent Garden zaprojektowany w 1630 roku przez Inigo Jonesa, na polecenie hrabiego Bedford. Jones stworzył plac opierając się na wzorach włoskich piazza. Centrum założenia stanowił ogrodzony trawnik z jednym drzewem pośrodku (w następnych założeniach skwery były obsadzane większą ilością drzew), dookoła którego powstała zabudowa mieszkalna. Przy północnej i wschodniej pierzei placu powstały domy o ujednoliconych fasadach, po stronie zachodniej i południowej – budynki z podcieniami144. Według zbliżonych wzorców powstały liczne londyńskie place, takie jak: Bloomsbury Square, St. James Square, Soho Square. Wiek XIX wiąże się z rewolucją przemysłową, której skutki miały znaczenie nie tylko dla ówczesnej gospodarki, wpłynęły silnie także na życie ludzi, rozwój architektury, urbanistyki oraz rozwój przestrzenny miast. Gwałtowna industrializacja miast prowadziła

powstawania

nowych

obszarów

charakteryzujących

się

dużym

zagęszczeniem chaotycznej zabudowy o niskim standardzie. Związane z tym liczne problemy społeczne oraz pogarszające się warunki życia klasy robotniczej doprowadziły z jednej strony do poszukiwania idealnej formy przestrzennej miasta, z drugiej – do opracowania kompleksowych planów modernizacji miast, które koncentrowały się na technicznej stronie projektowania. Głównym zadaniem architektów było wyposażenie miast w systemy kanalizacji, instalacje hydrauliczne, oświetlenie ulic, poszerzenie arterii miejskich oraz stworzenie systemu komunikacji miejskiej. Powstające tereny zielone były najczęściej wynikiem zburzenia murów obronnych , w miejscu których zakładano bulwary lub planty. Lata 20. XX wieku to okres narodzin „architektury nowoczesnej”. Ówczesna sytuacja polityczna, gospodarcza, ciężar I Wojny Światowej spowodowały odejście od tradycji urbanistycznych, planistycznych i tym samym wybuch pełnych inwencji pomysłów. Jednak modernistyczne projekty Le Corbusiera i Franka Lloyda Wrighta koncentrowały się na stworzeniu miasta przyszłości wykorzystującego najnowsze osiągnięcia cywilizacyjne i przygotowanego na dalszy, szybki rozwój technologicznego społeczeństwa.

Dopiero w latach 70. nastąpił powrót do myślenia o dostosowaniu

przestrzeni miast do potrzeb ich mieszkańców.

144 Słodczyk 2012, s. 247, Ostrowski, s. 212. 53

4. MIASTO W XXI WIEKU – KWESTIE URBANISTYCZNE, ARCHITEKTONICZNE, SPOŁECZNE, EKONOMICZNE. Miasto jest być może najznakomitszym wytworem ludzkiej cywilizacji145. Impulsem do powstawania miast, już w 10 tysiącleciu p.n.e., była potrzeba współdziałania oparta na zasadach wspólnotowości, wzajemnej pomocy w realizowaniu życiowych celów i zwiększaniu szans na przetrwanie. „Stadny” charakter gatunku ludzkiego stanowił podstawę chęci gromadzenia się. Dzięki współdziałaniu, organizacji grupy, szybkiej wymianie informacji, możliwe było osiągnięcia celów niemożliwych do zrealizowania w pojedynkę. Początkowo podstawowymi zaletami miasta, stanowiącymi podstawę ich rozwoju, były potrzeba wymiany towarów i usług, dodatkowo także informacji, nauki, sztuki, produkcji. Z czasem miasta stały się społecznościami o wysokim stopniu kooperatywności i kreatywności, dzięki czemu stały się kolebką i kuźnią licznych osiągnięć cywilizacyjnych. Wielość form współdziałania stanowi obecnie podstawę różnorodności i złożoności miasta, jego charakteru i możliwości rozwoju. Miasto jest miejscem, w którym odbywa się proces współdziałania nie tylko w miejscach i procesach pracy, ale jest też miejscem nieformalnych kontaktów społecznych i spotkań międzykulturowych. Współczesna cywilizacja europejska swój rozwój zawdzięcza właśnie miastom – tyglom różnorodności, w których rodziły się innowacyjne rozwiązania techniczne, nowoczesna kultura i sztuka, a także myśl humanistyczna i społeczna146. Miasto jest więc tworem nierozerwalnie związanym z cywilizacją. Liczba mieszkańców miast przybywa w niezwykle szybkim tempie - wkrótce połowa mieszkańców ziemi będzie obywatelami miast. Dzisiejsza gospodarka rozwija się przede wszystkim w miastach, gdzie swoje siedziby mają firmy oraz korporacje 147. Miasta są miejscami rozwoju kultury, innowacji i tolerancji, centrami wiedzy, wzrostu i innowacji148. Są gęstymi sieciami różnorakich kontaktów, na które składają się wymiana informacji, inwestycje, usługi, dobra materialne, czy kontakty międzyludzkie 149. Jako centra cywilizacji, miejsca koncentracji istotnych zasobów i sieci wpływów, dają szansę rozwoju ludziom i jednocześnie chronią zasoby naturalne koncentrując 145 Olsen 1986, s. 3. 146 Paszkowski 2012, s. 150. 147 Pieniążek 2006, s. 5. 148 Pluta 2012, s. 23. 149 Chądzyńska 2008, s. 27. 54

oddziaływanie człowieka na środowisko naturalne na ograniczonym terenie150. Współcześnie ośrodki miejskie przechodzą poważne zmiany w procesie wzrostu i modernizacji. Obserwowane przemiany struktur miast są skutkiem licznych procesów zachodzących w gospodarce i społeczeństwie współczesnego świata. Po okresie modernizmu, który skupiał się na jednostkowych budynkach, nie zaś na kompleksowej rozbudowie miast, w latach 50. i 60. w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych nastąpił boom motoryzacyjny, który także silnie zaszkodził przestrzeni miast. Urbaniści skupiali się na dostosowaniu miast do wzrastającej liczby samochodów, zapominając o potrzebach ludzi151. Od lat powojennych zachodzące przemiany zależne są od takich procesów gospodarczych jak dezindustrializacja, rozwój high-tech oraz usług, w wyniku których następuje dekapitalizacja i degradacja wielu terenów miejskich (głównie pofabrycznych)152. Wyodrębnić można więc cztery główne procesy, które w XX wieku spowodowały gwałtowny wzrost miast: dezagraryzacja i przeludnienie wsi połączone z uprzemysłowieniem, upadek przemysłu połączony z rozwojem sektora usługowego, rewolucja w środkach transportu, rewolucja w telekomunikacji. Dodatkowo, na początku XXI wieku pojawiła się dodatkowa zmiana – rewolucja informatyczna. Za jej sprawą miasta łączą się w globalne złożone systemy wzajemnego oddziaływania i wzajemnych zależności stwarzając w ten sposób nowy międzynarodowy podział pracy153. Miasta zmieniają swe oblicze, podlegają przemianom. W różnym stopniu zmienia się ich struktura materialna w odpowiedzi na zmieniające się potrzeby mieszkańców w sposób zamierzony, spontaniczny, lub też w wyniku kataklizmów. Duże miasta lub te tworzące z sąsiednimi jednostkami aglomeracje, tworzą obecnie złożone struktury przestrzenne, które utraciły swą pierwotną, jednoznaczną czytelność układu, jaką można wciąż odnaleźć w historycznych zespołach urbanistycznych, od których rozpoczął się ich rozwój, i które wciąż stanowią najatrakcyjniejsze obszary w większości miast europejskich. Z czasem powstała nowa sieć ulic i placów, skwerów i parków wzbogacająca pierwotną strukturę lub wprowadzająca w niej zmiany wynikające z nowych potrzeb i

konieczności

rozwiązywania

problemów

funkcjonalnych,

przestrzennych

i estetycznych154. Kształtuje się nowy model miasta, który opisać można jako strukturę policentryczną, zdefragmentowaną i coraz mniej czytelną155. 150 Pluta 2012, s. 23. 151 Gehl 2010. 152 Lorens 2009b, s. 13. 153 Pluta 2012, s. 21. 154 Gyurkovich 2007, s. 108. 155 Lorens 2009b, s. 13. 55

URBAN SPRAWL Dynamiczne procesy urbanizacji okresu postindustrialnego stanowią wyzwanie dla planowania miast. Z jednej strony na obszary miast wciąż napływa ludność, z drugiej – postępuje proces wewnętrznej dekoncentracji zwany suburbanizacją, którą uważa się za jedną z najważniejszych cech urbanizacji po II wojnie światowej. Pojęcie to określa zjawisko przenoszenia się mieszkańców dzielnic centralnych na tereny podmiejskie. Wraz z ludźmi przenoszą się pewne funkcje miejskie. W efekcie następuje przyśpieszony rozwój obszarów otaczających miasto. Szczególnie intensywnie proces ten przebiegał w Stanach Zjednoczonych, gdzie rozpoczął się już latach 50., kiedy to białe rodziny wyprowadzały się na przedmieścia, gdzie zamieszkiwały domy z ogrodami, a ludność czarnoskóra zamieszkiwała zniszczone zabudowania w centrach miast. Obszary peryferyjne, mniej zagęszczone zapewniały większy komfort życia i większą prywatność 156. Postępujący proces w kolejnych dziesięcioleciach przeszedł w fazę dezurbanizacji i tworzenia się wieloośrodkowych regionów metropolitarnych (aglomeracji). Doszło do przestrzennej ekspansji największych ośrodków miejskich. Miasta zatraciły swoje wyraźne granice, „rozlały się”. Niekontrolowane rozprzestrzenianie się miast na tereny przylegające określane jest jako „urban sprawl” (dosł. „rozłażenie się miast”). Zjawisko obserwowane jest zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie przedmieścia przybrały formę zunifikowanych osiedli, jak i krajach słabiej rozwiniętych, w których miasta są celem napływu ludności wiejskiej poszukującej pracy157. Określenie urban sprawl po raz pierwszy pojawiło się w książce Williama Cobbetta pt. „Rural rides” z 1830 roku. Wówczas autor terminem tym negatywnie ocenił żywiołowy rozrost Londynu. Z czasem znaczenie terminu ewoluowało i uogólniło się158. Pomimo bogatej literatury opisującej zjawisko, nie ma jednoznacznej jego definicji. Wynika to głównie z faktu, że nadal ma ono charakter dynamiczny. Podstawową cechą charakteryzującą urban sprawl jest niska intensywność zagospodarowania, co oznacza, że przyrosty urbanizowanego obszaru przewyższają przyrosty zaludnienia. Wynikiem jest terenochłonność, ekstensywna konsumpcja przestrzeni zagrażająca rolnictwu oraz terenom naturalnym. Często na terenach tych występuje przestrzenna segregacja zagospodarowania – homogeniczne obszary zabudowy jednorodzinnej, centra handlowe oraz wolno stojące obiekty przemysłowe są od siebie wyraźnie oddzielone. Znaczącą cechą jest także 156 Gyurkovich 2007, s. 108. 157 Słodczyk 2012, s. 427-428. 158 Litwińska 2008, s. 37. 56

fragmentyzacja przestrzeni - działki o zabudowie mieszkaniowej sąsiadują bezpośrednio z terenami rolniczymi lub obszarami niezagospodarowanymi, co powoduje chaos przestrzenny oraz nieefektywne jej wykorzystanie. Komunikacja między tego typu obszarami oraz centrum miasta opiera się w głównej mierze na indywidualnych środkach transportu159. Suburbanizacja i urban sprawl stały się przyczyną licznych problemów przejawiających się w codziennym funkcjonowaniu miasta oraz w znacznie głębszych problemach społecznych, ekologicznych i przestrzennych160. Najważniejszymi przyczynami urban sprawl są: rozwój motoryzacji zwiększający mobilność, zmiana preferencji mieszkaniowych na realizację których pozwoliły wyższe dochody lub możliwość wzięcia kredytu, inwestycje w infrastrukturę i media poza centrami miasta. Znaczenie miały także przemiany w sferze społecznej. Rosnące różnice w

dochodach

powodujące

polaryzację

społeczną,

która

przejawiają

się

m.in.

w przestrzennej segregacji. Ponadto, już w latach 20. XX wieku w Stanach Zjednoczonych, zaczęto wprowadzać przepisy dotyczące strefowania, czyli rozdzielania form użytkowania ziemi w miastach. Początkowo chodziło o ochronę miejsc zamieszkania obywateli przed uciążliwościami obszarów przemysłowych, z czasem jednak rozdział rozszerzony został na użytkowanie komercyjne, wymuszając nowy, uzależniony od samochodu, styl życia na przedmieściach (który w Stanach Zjedonoczonych powszechny jest do dziś)161. Ze względu na skutki środowiskowe, społeczne i gospodarcze zjawisko oceniane jest jako niekorzystne162. Deglomeracja przyczyniła się do bardziej przyjaznych warunków życia, jednak w poważnym stopniu naruszyła obowiązujący dotychczas postulat zwartej miejskości. Miasto przekracza swoje granice, wylewa się wzdłuż tras dojazdowych; ma charakter amorficzny, nieestetyczny. Obszary te uważane są za ułomną wersję miasta, przede wszystkim dlatego, że brakuje im centrum oraz przestrzeni publicznych, a oddzielone od siebie obszary o poszczególnych funkcjach utrudniają mieszkańcom dostęp do nich. Najczęściej samochód jest jedynym środkiem transportu, co w trudnej sytuacji stawia osoby najmłodsze oraz najstarsze oraz co spowodowało rozrost przestrzeni przeznaczonej dla komunikacji, często kosztem innych funkcji miejskich (np. parkingi zamiast placów, przestrzeni zielonych, szerokie ulice zamiast chodników i ścieżek rowerowych)163. Choć są to obszary usytuowane są poza granicami miast, mają one istotny 159 Litwińska 2008, s. 40. 160 Mierzejewska 2008, s. 49. 161 Mierzejewska 2008, s. 57. 162 Słodczyk 2012, s. 427-428. 163 Paszkowski 2012 , s. 155. 57

wpływ na centra (powodując ich opustoszenie), a także na strukturę społeczną miast. Elity mieszkają na przedmieściach oraz w zrewitalizowanych obszarach śródmieść, podczas gdy klasa niższa i biedniejsza zajmują zaniedbane tereny śródmiejskie i pierwszy ring przedmieść. Dzielnice śródmiejskie ulegają degradacji, co stwarza zagrożenie porządku publicznego. Centrum, które dawniej kojarzono z luksusem oraz najlepszym dostępem do dóbr i usług, straciło na znaczeniu164. Zgodnie z definicją Tadeusza Zipsera urbanizacja, to procesy przekształcające stan zagospodarowania w bardziej odpowiadający potrzebom społeczeństwa. W takim świetle zjawisko urban sprawl wydaje się naturalnym etapem rozwoju, rezultatem zmian cywilizacyjnych. Dlatego wydaje się, że jest sterowalne tylko do pewnego stopnia, choć z pewnością, w miarę możliwości, powinno być ograniczane165. Zjawisko urban sprawl jest obecnie jednym z kluczowych wyzwań, przed którymi stoją specjaliści zajmujący się urbanistyką oraz gospodarką przestrzenną i władze miast 166. Projektowanie formy przestrzennej miasta, która spełnia kryteria zrównoważonego rozwoju i zarządzania miastem zgodnie z zasadami takiegoż rozwoju jest

w chwili

obecnej najważniejszą alternatywą dla żywiołowego rozprzestrzeniania się terenów zurbanizowanych167. Obserwowane obecnie zjawiska o charakterze reurbanizacji – a więc powrotu do zwartości miasta i realizowania ponownie cech kompozycyjnych charakterystycznych dla miasta historycznego, stanowią próbę powrotu do idei miasta, porzuconej w okresie rozprzestrzeniania się idei funkcjonalizmu i socmodernizmu168. SMART GROWTH Powstaje

konieczność

poszukiwania

nowego

modelu

umożliwiającego

przekształcenie struktury przestrzenno-funkcjonalnej miast, który zapewni zrównoważony rozwój i poprawę warunków życia mieszkańców. Jednym z proponowanych rozwiązań problemów przestrzennych, którego realizacja ma przeciwdziałać dotychczasowym trendom i ich niekorzystnym efektom, jest koncepcja „smart growth” (dosł. mądry wzrost). Zakłada ona dążenie do zracjonalizowania procesów urbanizacji poprzez oszczędniejsze wykorzystywanie terenów, bardziej zwartą zabudowę, ograniczenie użycia samochodu (poprzez preferencję dla komunikacji miejskiej czy innych form transportu 164 Mierzejewska 2008, s. 50. 165 Litwińska 2008, s. 46-47. 166 Mierzejewska 2008, s. 49. 167 Słodczyk 2012, s. 427-428. 168 Paszkowski 2012, s. 155. 58

zbiorowego)169 oraz lokowanie usług i handlu blisko mieszkańców, co pozwolić ma na zaspokajanie podstawowych potrzeb w pobliżu miejsca zamieszkania, a tym samym zachęcać do ruchu pieszego i rowerowego170. Smart growth realizuje kluczowe cele zrównoważonego rozwoju i uważany jest za drogę prowadzącą do właściwie prosperującej gospodarki, wysokiej jakości walorów rekreacyjnych środowiska, przy jednoczesnym dążeniu do równości społecznej – głównie poprzez dostępne mieszkalnictwo. Propaguje zwarte, zorientowane na transport publiczny, ruch pieszy oraz rowerowy użytkowanie przestrzeni oraz zapewnia szerokie spektrum wyboru form zamieszkania dostępnych dla wszystkich warstw społecznych171. W mieście zwartym, o dzielnicach wielofunkcyjnych, tereny wykorzystywane są w sposób bardziej intensywny, dzięki czemu miasto wywiera mniejszą presję na przejmowanie i zagospodarowywanie pobliskich terenów. Koncentracja ludności pozwala na obniżenie jednostkowych kosztów zaopatrzenia w wodę oraz prąd. Większa koncentracja miejsc produkcji i konsumpcji pozwala na zorganizowanie bardziej efektywnego systemu gospodarki odpadami z uwzględnieniem ich gromadzenia, utylizacji oraz recyklingu. Skoncentrowany układ zwiększa dostęp do usług społecznych w zakresie ochrony zdrowia, edukacji i innych172. Mniejsza powierzchnia miasta oznacza także ułatwienie i obniżenie kosztów funkcjonowania transportu zbiorowego. W rezultacie zmniejsza się ilość zanieczyszczeń oraz inne negatywne skutki związane z indywidualną motoryzacją (korki uliczne, brak miejsc parkingowych itp.)173. Istotą jest więc ograniczanie procesu zajmowania nowych terenów, lepsze wykorzystanie istniejących przestrzeni, ochrona krajobrazów naturalnych i historycznego dziedzictwa, optymalne wykorzystanie istniejącej infrastruktury technicznej. Jednym z najistotniejszych działań jest jednak ochrona, kształtowanie i łączenie w systemy pozostałych nielicznych przestrzeni otwartych (w tym publicznych) w celu poprawy jakości życia na tych obszarach174. Widoczne jest podobieństwo koncepcji smart growth do zrównoważonego rozwoju, z tym że pierwsza koncentruje się ściśle na zagadnieniu rozwoju miast, druga obejmuje szerszy zakres.

169 Parysek 2008, s. 20. 170 Litwińska 2008, s. 44. 171 Mierzejewska 2008, s. 52-53. 172 Słodczyk 2012, s. 431. 173 Słodczyk 2012, s. 429-430. 174 Pluta 2012, s. 11. 59

ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ Prowadzone od wielu lat badania i dyskusje nad racjonalnymi sposobami wykorzystywania zasobów doprowadziły do powstania pojęcia „ekorozwoju”, a następnie „rozwoju zrównoważonego”. W efekcie w 1983 roku na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ powołano Światową Komisję do Spraw Środowiska i Rozwoju (WCED) pod przewodnictwem ówczesnej premier Norwegii – Gro Harlem Brundtland. Głównym zadaniem komisji było stworzenie długookresowej, globalnej strategii rozwoju po 2000 roku. Efektem przeprowadzonych badań był raport pt. „Nasza wspólna przyszłość”, który wprowadził termin „sustainable development” oznaczający trwały, harmonijny i zrównoważony rozwój. Jego ideę najlepiej wyjaśnia definicja zwana „Brundtland Definition”: „Harmonijny (zrównoważony) rozwój to rozwój, który zaspokaja potrzeby współczesnych, nie ograniczając realizacji potrzeb przyszłych pokoleń175”. Pojęcie rozwoju zrównoważonego (sustainable development) jest pojęciem szerokim i wciąż niejednoznacznie pojmowanym. Przede wszystkim jest to idea, sposób myślenia, która prowadzić ma do uzyskania harmonii w szeroko pojmowanym, środowisku życia człowieka176. Pojęcie rozwoju zrównoważonego miast jest więc częścią całościowej koncepcji rozwoju zrównoważonego, która opiera się na konieczności zapewnienia równowagi między celami ekonomicznymi, społecznymi i jakością środowiska, przy jednoczesnym dążeniu do zachowania zasobów środowiska naturalnego dla przyszłych pokoleń 177. Rozwój zrównoważony zapewniony może być dzięki integracji ładów: ekologicznego, społeczno-demograficznego, ekonomicznego, przestrzennego i politycznego. W procesie równoważenia i dalszego rozwoju środowiska miejskiego cel stanowić powinny: zachowanie nieodnawialnych zasobów naturalnych, powiększanie biomasy i różnorodności biologicznej, zwiększanie użytkowania zasobów odnawialnych, ograniczenie wytwarzania odpadów oraz ich recykling. Istotnym elementem jest także powiązanie środowiska naturalnego ze środowiskiem kulturowym, by jako całość tworzyły zrównoważone środowisko nowoczesnego miasta178. Toczące się nieustannie debaty społeczne i naukowe przyczyniają się do ciągłego rozwijania idei i opracowywania kolejnych programów. Jednym z pierwszych ważnych 175 Our Common Future 2000. 176 Za: Parysek 2008, s. 17. 177 Fiedor 2002, s. 429, Pluta 2012, s. 33. 178 Słodczyk 2012, s. 429; Pęski 1999, s. 34. 60

dokumentów o zasięgu światowym, dotyczącym rozwoju miast, był „Green Paper on the Urban Environment” (1990 r.), który postulował odejście od pewnych zasad zawartych w Karcie Ateńskiej, jak np. segregacji funkcji czy rozwijania miast na zewnątrz istniejących układów, i postulował rehabilitację istniejących struktur, polepszanie warunków życia na obecnie zajmowanych terenach, zapewnienie przestrzennej jakości i historycznej tożsamości miast poprzez ochronę ich historycznych budowli, właściwe projektowanie nowych oraz wpisywanie ich w kontekst miejsca, a także odpowiednie kształtowanie otwartych przestrzeni miasta. Z powstałej kilka lat później (1998) Nowej Karty Ateńskiej także wynika, że głównym celem planowania rozwoju miast jest ich zrównoważony rozwój179. NOWY URBANIZM Swoje koncepcje planowania rozwoju miast współczesnych rozwija także ruch New Urbanism (Nowy Urbanizm), który wywodzi się ze Stanów Zjednoczonych. Doczekał się bogatej literatury powstającej od lat 80. ubiegłego wieku, kiedy to został powołany przez Adreasa Duany, Elizabeth Plater-Zyberk i Petera Calthorpeia. W celu jego popularyzacji w roku 1993 powołano Congress for the New Urbanism180. Stanowi on nowy nurt w planowaniu i projektowaniu rozwoju miast. Może być także traktowany jako model projektowania struktury przestrzenno-funkcjonalnej miast. Wykazuje pewne podobieństwa z ruchem smart growth, ma jednak charakter bardziej praktyczny i realizacyjny.

Nawiązuje do tradycji urbanistycznych i architektonicznych

z przełomu XIX i XX wieku. Twórcy zasad Nowego Urbanizmu podkreślają potrzebę odpowiedniego podejścia do projektowania ulic, bloków zabudowy oraz poszczególnych budynków poprzez przywrócenie sektorowi publicznemu roli prawdziwego gospodarza miasta181. Nowy Urbanizm dąży do odtworzenia związków między projektowaniem miasta, a tworzeniem społeczności m.in. poprzez udział lokalnej społeczności w procesie projektowania i planowania. Podkreślana jest konieczność powrotu do myślenia o mieście jako całości z uwzględnieniem wszystkich jego aspektów podczas projektowania – ekonomicznych, społecznych i ekologicznych. Zwolennicy idei szczególnie cenią projekty miasta-ogrodu Howarda. Wskazują, że miasta współczesne charakteryzować powinny się 179 Pluta 2012, s. 33. 180 Gutowski 2006, s. 121. 181 Lorens 2005, s. 304. 61

różnorodnością przestrzenną, skalą dopasowaną do pieszych oraz wysokiej klasy przestrzeniami publicznymi. Prowadzić ma do utworzenia nowych struktur urbanistycznych, dostępnych dla pieszych, z różnorodną zabudową, zróżnicowaniem funkcjonalnym danego obszaru, dużą ofertą miejsc pracy, otwartymi przestrzeniami oraz nowoczesną architekturą. Efektem działań w ramach nowego urbanizmu ma być zbilansowany rozwój zasobów mieszkaniowych oraz miejsc pracy182. Nowy Urbanizm z pewnością nie jest rozwiązaniem wszystkich problemów, z którymi borykają się współczesne miasta, jednak zainteresowanie nim i powtarzanie pewnych koncepcji przez twórców, potwierdza, że dotychczasowy model rozwoju miast nie sprawdził się i konieczne jest poszukiwanie innych rozwiązań, także poprzez sięganie do historii planowania miast183. GLOBALIZACJA Przemiany współczesnych miast powodowane są licznymi złożonymi procesami zachodzącymi w gospodarce oraz społeczeństwie współczesnego świata. Jednym z najważniejszych jest proces globalizacji nierozerwalnie związany z nowoczesnością. Proces, którego skutki mają znaczenie nie tylko dla samej gospodarki, czy przestrzeni miast, ale przede wszystkim dla społeczeństwa. Globalizacja rozumiana jest jako system wytwarzania dóbr, którego elementami są konkurencja rynkowa i urynkowienie siły roboczej. Uważana jest za główną siłę dynamizującą światową ekonomię 184. Wiąże się z tworzeniem jednego światowego rynku dóbr i usług. Efektem tego procesu jest ogólnoświatowa ekspansja tzw. kultury zachodniej, a dalej – postępująca uniformizacja i regres kultur lokalnych. Przy czym kultura zachodnia w procesie rozprzestrzeniania się, ulega uproszczeniom i zubożeniom, wręcz degradacji, gdyż najłatwiej adaptowane są najprostsze i najbardziej powierzchowne jej fragmenty. Zjawisko globalizacji koncentruje się głównie w miastach i to w nich najbardziej odczuwalne są jego efekty. Kształtuje się nowa struktura powiązań przestrzennych. Rodzi się nowy model tzw. „miasta globalnego”, w którym zaobserwować można wzrost zróżnicowań społeczno-przestrzennych i znaczne powiększanie się obszarów skrajnej

182 Parysek 2008, s. 22. 183 Słodczyk 2012, s. 433-434, http://www.newurbanism.org/ . 184 Lorens 2010a, s. 16-17. 62

nędzy i bogactwa185. Globalizacja oznacza wiąże się także z wchłanianiem lokalnych walorów,

opanowaniem

rynku

przez

potężne

międzynarodowe

koncerny,

które uniformizują przestrzeń oraz burzeniem dotychczasowych instrumentów sterowania rozwojem przestrzennym186. Trzeba zaznaczyć, że miasto globalne nie wykształciło nowego, ogólnego porządku przestrzennego, jednak pewne zjawiska mają wpływ na przekształcanie jego przestrzeni. Gospodarka rynkowa, globalizacja, mobilność i indywidualizacja życia społecznego zniszczyły tradycyjną przestrzeń publiczną187. Rozwój społeczeństwa konsumpcyjnego188, nowych technologii, a

co za tym idzie - wirtualizacja rzeczywistości, polaryzacja

społeczna, różnicowanie się dochodów i stylów życia poszczególnych grup społecznych oraz tendencja do ich izolacji189, powodują, że rośnie zapotrzebowanie na nową przestrzeń publiczną - nie uniwersalną, ale dostosowaną do potrzeb danej grupy społecznej. O jej atrakcyjności decyduje już nie dostępność, ale atrakcyjność wizualna i funkcjonalna, sposób w jaki sposób wpływa na kształtowanie otoczenia, czy współtworzy atrakcyjne środowisko miejskie, czy odpowiada na potrzeby społeczne190. Wykształcenie się „miasta globalnego” spowodowało także powstanie nowych relacji na światowym rynku gry ekonomicznej. Mamy do czynienia z dwojakim zróżnicowaniem przestrzeni miasta – wewnętrznym i zewnętrznym. Wewnętrznym określamy różnorodną ofertę wewnątrz jednego organizmu miejskiego, natomiast zewnętrzne wiąże się z konkurowaniem z innymi ośrodkami miejskimi o kapitał, zainteresowanie turystów czy nowych potencjalnych mieszkańców. Oznacza to, że istnieje swego rodzaju rynek, na którym znajdują się oferty specyficznych produktów miast, spośród

których

wybierają

potencjalni

inwestorzy,

mieszkańcy

czy

turyści.

Dla zapewnienia sobie konkurencyjności muszą one gwarantować zróżnicowanie wewnętrzne – atrakcyjną przestrzeń miejską, lub wybrane jej fragmenty, osadzenie w określonym czasie i przestrzeni, unikatowe wartości miast, co stanowić ma przeciwieństwo dla „bez-miejskości” doby globalizacji. Jednym z najważniejszych elementów gry o konkurencyjność jest atrakcyjna, bezpieczna i bogata kulturowo przestrzeń miejska. Miasta starają się więc wzbogacić tożsamość estetyczną obszarów ważnych symbolicznie, szczególnie centrów miast, najczęściej poprzez realizację 185 Lorens 2010a, s. 17. 186 Za: Chądzyńska 2008, s. 28. 187 Lorens, 2010a, s. 19. 188 Lorens 2010b, s. 17. 189 Wantuch-Matla 2012a: 287. 190 Lorens 2010b: 18. 63

projektów mających na celu transformację przestrzeni publicznej miasta. Starają się odszukać tradycje, które mogą być kontynuowane w przyszłości – jako retrospektywa przeszłości oraz sposób na zdefiniowanie przyszłości. Starają się uniknąć utraty tożsamości191. „Tożsamość miasta” definiowana jest jako „fizyczne odzwierciedlenie charakteru historii i tradycji miasta oraz jego mieszkańców czy społeczności miejskiej, odróżniających je od innych miejsc i zbiorowości192”. „Mówiąc o tożsamości danego miejsca odnosimy się do zbioru cech dotyczących zarówno jego form przestrzennych, jak i przejawów życia z nim związanych193”. To one decydują o niepowtarzalnym charakterze danego miejsca. Określenie tożsamości polega więc na interpretacji zarówno zastanego dziedzictwa, jak i wartości i elementów dodanych współcześnie194. Myśląc o współczesnym mieście najczęściej przywołujemy jego różnorodne wyobrażenia odnoszące się zazwyczaj do historycznego centrum czy szczególnie znanych miejsc. Zauważmy jednak, że obecnie miasta rozlewają się na duże powierzchnie obejmując swoim zasięgiem szereg różnego typu obszarów. Często zatraca się podział na miasto i wieś. Nasze wyobrażenia odnoszą się więc faktycznie tylko do wybranych fragmentów miast. Dzieje się tak, ponieważ o mieście i jego tożsamości świadczy przede wszystkim charakter jest przestrzeni publicznych, które najczęściej spotykane są właśnie w historycznych centrach – najważniejszych obszarach miasta. To one stanowią szczególną wartość przyczyniającą się do budowania konkurencyjności miasta195. „Historyczne centra miast europejskich, stanowią istotną kontynuację kulturowego dziedzictwa przeszłości (…), tworzą unikalne poczucie miejsca, które pozwala odróżnić jedno miasto od drugiego196”. Historyczne centra z budynkami, strukturą ulic i przestrzeniami publicznymi są istotnym ogniwem łączącym przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Na ich obszarze znajdują się bezcenne elementy architektonicznego dziedzictwa, są miejscami przechowującymi pamięć miasta, stanowią istotny element tożsamości dla obecnych i przyszłych pokoleń197. Podsumowując można stwierdzić, że pomimo globalizacji i rozwoju technicznego, idea miasta nie uległa degradacji czy nawet zmianie. Współpraca, kreowanie miejskiej społeczności o wspólnej tożsamości, tworzenie wartości kompozycyjnych w strukturze 191 Pluta 2012, s. 71, Lorens 2009b, s. 16-17, Lorens 2010a, s. 24-25. 192 Lorens 2006, s. 31. 193 Pluta 2012, s. 57. 194 Pluta 2012, s. 71. 195 Lorens 2010a, s. 23 196 Green Paper 1990. 197 Pluta 2012, s. 27. 64

zurbanizowanej, wreszcie – wartości niematerialnych stanowiących o tożsamości miasta, wciąż są elementami pożądanymi, definiującymi ideę miasta, jego możliwości i wartość. Nie zanikła potrzeba istnienia idei miasta – niezbędnego tła dla życia społecznego i

permanentnego

kreowania

jego

nowych

form

opartych

współdziałaniu

i współtworzeniu – tak wartości przestrzennych, materialnych, jak i duchowych, niematerialnych198. Idea miasta ulega jedynie nieustannemu procesowi dostosowywania się do współczesnych potrzeb i oczekiwań. NOWE KONCEPCJE ROZWOJU PRZESTRZENNEGO MIAST Na początku XX wieku miasta skupiały około 14% ludzkości, a zgodnie z przewidywaniami raportu HABITAT Narodów Zjednoczonych z 2004 roku – do 2030 roku około 60% światowej populacji będzie żyło w miastach. W obliczu tych wyników ogromnego znaczenia nabiera problem zarządzania miastami w sposób z jednej strony zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju, z drugiej – pozwalający na zwiększanie konkurencyjności

miast.

Rozwijanie

wykorzystywanie

sposób

efektywny

potencjalnych możliwości dostrzeżonych w mieście wymaga sprawnego operowania jego kapitałem, na który składają się potencjał ekonomiczny, środowiskowy oraz zasoby ludzkie199. Ponieważ w dłuższej perspektywie ekspansja terytorialna miast wydaje się nieunikniona, powinien być to proces kontrolowany i sterowany przez instrumenty prawne i planistyczne, w interesie zarówno współczesnych, jak i przyszłych pokoleń, zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju miast200. Jak zauważa Lorens: „problem zarządzania rozwojem przestrzennym staje się obecnie jednym z najważniejszych problemów współczesnej urbanistyki, a pośrednio – z uwagi na rosnącą rolę miast w procesach rozwojowych świata – także zagadnieniem istotnym dla szeroko rozumianych środowisk gospodarczych201”. Można wysunąć tezę, że w przyszłości rozwój obszarów metropolitalnych związany będzie z rozwojem regionów, co oznacza, że powiązania i współpraca między miastami

oraz

regionami

będą

nabierać

coraz

większego

znaczenia.

Podczas

rozbudowywania obszarów metropolitalnych oraz sieci komunikacyjnych między ośrodkami miejskimi, nie można zapominać, że Ziemia i przestrzeń są zasobami 198 Paszkowski 2012, s. 156. 199 Chądzyńska 2008, s. 27-28. 200 Gyurkovich 2012, s. 233. 201 Lorens 2010c, s. 6. 65

ograniczonymi i dlatego należy zarządzać nimi świadomie i ekonomicznie 202. Kultura gospodarowania przestrzenią stała się istotnym miernikiem poziomu kulturalnego społeczeństw na przełomie XX i XXI wieku. Podstawowym i najważniejszym wymogiem, warunkiem rozwoju zrównoważonego, jest założenie, że nad materialnymi wytworami naszej cywilizacji potrafimy zapanować i je doskonalić 203. Musimy mieć świadomość ile miejsca możemy poświęcić na obszary zurbanizowane, chroniąc jednocześnie maksimum terenów służących gospodarce (rolnictwo, leśnictwo itp.) oraz naturze. Jednym z kluczowych wyzwań stojących obecnie przed urbanistami oraz władzami, jest

ponowne

określenie

współczesnej

doktryny

kształtowania

przestrzeni,

nie ograniczającej się jedynie do formy, a obejmującej także sposoby sposoby jej kształtowania oraz sam proces decyzyjny stojący za jej wyborem. Brak tego typu spójnej koncepcji prowadzi do degradacji przestrzeni w imię interesów inwestorów czy też społeczności lokalnych204. Do niedawna główną obowiązującą koncepcją urbanistyczną był modernizm, będący pierwszą tak pełną wykładnią w historii urbanistyki. Jego postulaty zawarte były w Karcie Ateńskiej, która zawierała jednak tylko wskazówki co do formy przestrzeni, nie określając dróg dochodzenia do niej. Nowe propozycje zawarte w tzw. Nowej Karcie Ateńskiej, są swobodniejsze w formie i często trudno na ich podstawie określić jednoznaczne wytyczne. Odejście od modernizmu nie spowodowało więc wykształcenia nowej doktryny, a raczej sprowadzenie dyskusji o przestrzeni do norm i procedur legislacyjnych. Dyskusja nad formą miasta porzucona została na rzecz dyskusji nad

sposobem

jej

tworzenia,

tymczasem

osobno

nie

dają

one

rozwiązań

kompleksowych205. Obecnie ścierają się dwie tendencje w kształtowaniu miast. Postmodernizm oparty o

dominację

samochodu,

komercjalizację

przestrzeni

publicznej,

uniformizację

funkcjonalną, segmentację przestrzeni i koncentrację konsumpcji 206. Z drugiej strony tak zwana „Trzecia fala” (ponowoczesność), czyli cywilizacja usług, obiegu pieniądza, obsługi dobrobytu, zagospodarowania czasu wolnego, stanowiąca podstawę dla, kolejnego w historii, odrodzenia miast (ang. urban renaissance – renesans miast) 207. Ten innowacyjny proces polega na odnowie i przekształcaniu obszarów centralnych, przyjaznych dla środowiska systemów komunikacji zbiorowej, regeneracji i estetyzacji przestrzeni 202 Pluta 2012, s. 11. 203 Franta 2004, s. 16. 204 Lorens 2009a, s. 9. 205 Lorens 2009a, s. 8. 206 Lorens 2009a, s. 12. 207 Kosiński 2008, s. 17. 66

publicznych, uczytelnieniu symboli miejsca i miasta208. Jak

zauważa

Richard

Rogers:

„Planowanie

miast

całym

świecie

jest zdominowane przez naciski rynku i doraźne imperatywy finansowe […] w tym partykularnym poszukiwaniu zysku ignoruje się potrzeby społeczności lokalnych jako całości – interes publiczny. Ale jeżeli miasta są miejscem, gdzie życie jest często w stanie najwyższego zagrożenia, to są także miejscem, gdzie mamy największą szansę na poprawę, interwencję i zmianę. Wyzwanie, przed którym obecnie stoimy, to zerwanie z systemem, który traktuje technologię i kapitał bardziej jako narzędzie osiągania szybkich zysków, niż sposób osiągania społecznych i środowiskowych celów 209”. A więc społeczna i kulturowa dynamika miasta, w znacznie większym stopniu niż estetyczny ład kreowany przez budynki, stanowi esencję „civic beauty” - piękna przestrzeni miasta. W wielu przypadkach jest ona pomijana i tracona, a powodem takiego stanu rzeczy jest traktowanie miasta w kategoriach instrumentalnych oraz konsumpcyjnych. Władze oraz projektanci odpowiedzialni za rozwój przestrzenny miast mają tendencję do widzenia swojej roli w projektowaniu miast raczej w zaspokajaniu prywatnych wymagań inwestora, niż w pielęgnowaniu (i stymulowaniu) życia publicznego 210. W rezultacie przestrzeń miast polaryzowana jest na dzielnice bogatych i biednych oraz dzielnice jednorodnych aktywności lub gigantyczne monofunkcyjne budynki, jakie stanowią centra handlowe z własnymi ulicami, placami i skrzyżowaniami, co stanowić ma namiastkę prawdziwego miasta. A życie publiczne miasta tworzy się (w sposób współzależny) na jego ulicach, placach, alejach, w parkach – wszystkich tych przestrzeniach, które stanowią domenę publiczną211. Jak

słusznie

podsumowuje

Zbigniew

Paszkowski:

„planowanie

rozwoju

urbanistycznego nie może być pozbawione kreatywnego myślenia o przyszłości, gdyż oznaczałoby to koniec współczesnej europejskiej cywilizacji miejskiej, której istotnym elementem są dobrze zaplanowane miasta, o doskonałej organizacji wewnętrznej, o ponadczasowej architekturze stanowiącej świadectwa poszczególnych epok rozwoju kultury i sztuki, zrównoważone i współgrające z otaczającym je krajobrazem 212”. Zarządzanie miastem musi uwzględniać proces nieustannych przemian, jakim ono podlega. Transformacja i przekształcenia są bowiem najbardziej trwałą i niezmienną cechą miast. Stąd planowanie rozwoju miast i zarządzanie nim musi przede wszystkim dostrzegać 208 Lorens 2009a, s. 12. 209 Rogers 1996, s. 7. 210 Rogers 1996, s. 7. 211 Rogers 1996, s. 7. 212 Paszkowski 2012, s. 157. 67

kontekst cywilizacyjny zawierający się w licznych zagadnieniach, takich jak postawy kulturowe, społeczne wartości, prawne ramy organizacji życia społecznego, stan gospodarki, czy techniczne możliwości podniesienia życia i innowacje213.

213 Lorens 2009a, s. 19. 68

5. ZAGADNIENIE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ WE WSPÓŁCZESNYM MIEŚCIE „Miasto powstało jako miejsce spotkań i przestrzeń wolności214”. „Przestrzeń otaczająca człowieka powinna być swoistym dziełem sztuki, gdyż może wpłynąć na jego stan psychiczny, dając mu spokój, radość, pobudzając wszechstronny jego rozwój215”. Obok przestrzeni prywatnych, miasto należy widzieć jako przestrzeń społeczną. Nowoczesne miasto nie jest wynikiem narzuconego projektu o charakterze utopijnym, ale

przede

wszystkim

przestrzenią

społeczeństwa

otwartego,

opierającego

się

na bezpośrednich relacjach międzyludzkich216. Stąd cechą szczególną, charakterystyczną dla obszarów zabudowanych o miejskim charakterze, są przestrzenie publiczne, a więc miejsca sprzyjające publicznemu, społecznemu ich użytkowaniu. Wyróżniające się dzięki specyficznym cechom ukształtowania, tworzące łatwą do identyfikacji w mieście sieć. Miejsca mające wyraźne cechy tożsamości, dzięki wykorzystaniu tradycji miejsca oraz atrakcyjnym, zróżnicowanym formom architektury217. To one decydują o specyfice miasta, jako tworze kultury. Są miejscem najsilniej związanym z prowadzeniem miejskiego trybu życia218. W XX wieku główne funkcje spełniane przez przestrzenie publiczne uległy zmianie, jednak do lat 70. XX wieku w dziedzinie ich kształtowania niewiele się zmieniło. Głównym powodem było modernistyczne odrzucenie przestrzeni publicznej, dodatkowym – szybki rozwój motoryzacji i skupienie na rozbudowie sieci transportowej. Dodatkowo w Europie uwaga skupiona była na odbudowie zniszczeń po II Wojnie Światowej oraz reakcja na szybki wzrost miast219. Przestrzeń miast modernistycznych była unifikowana, z jednej strony przez puryzm budowli, które, wznoszone w ramach stylu międzynarodowego, sprowadzały się do podobnych realizacji tworzących monolityczną przestrzeń oraz pozbawienie przestrzeni 214 Bielecki 1996 , s. 17. 215 Wejchert 1984, s. 21. 216 Gyurkovich, Miejskość miasta, s. 106. 217 Lorens 2010b, s. 6. 218 Lorens 2010a, s.6-7. 219 Gehl Gemzoe 2001, s. 7; proces ten jako pierwszy opisała Jane Jacobs w książce „The Death and Life of Great American Cities” z 1961 r. (Jacobs 1961). 69

miast ulic i placów tworzących punkty zgromadzeń. Z drugiej strony miasto pozbawione zostało hierarchii, co doprowadziło do społecznego niezrozumienia jego przestrzeni. Ukierunkowanie na jedność i nowatorstwo, spowodowały odwrót od wartości, jakimi w przestrzeni mogą być tolerancja i wolność, wyrażane poprzez różnorodność oraz tradycję220. Nowe formy transportu, handlu i komunikacji były na tyle radykalne, że przerwały tradycje dotychczasowego sposobu funkcjonowania miast. Dynamiczny rozwój komunikacji spowodował rozprzestrzenianie się terytorialne miast, zaś duży ruch samochodowy zakłócił funkcjonowanie miasta jako miejsca spotkań i handlu. Sam handel także ulegał przekształceniom – początkowo przeniesiony został z ulicznych straganów do sklepów znajdujących się wzdłuż pierzei ulic i placów, by następnie ulokować go w większych sklepach i supermarketach oraz olbrzymich centrach handlowych położonych na obrzeżach miast, gdzie aktywna partycypacja zamieniona została w pasywną konsumpcję. (obiekty te zwrócone są do wewnątrz i nie stały się częścią przestrzeni publicznych miasta, a aktywności i kontakty międzyludzkie w nich ukierunkowane są na kupowanie oraz poddane ścisłej kontroli wymogów bezpieczeństwa)221. Konsekwencje tego typu planowania najlepiej oddaje termin „planowania pustynne” (desert planning) wprowadzony przez Gordona Cullena w książce „Obraz miasta”222. W efekcie do lat 60. XX wieku uformowały się dwa nowe typy przestrzeni publicznych: te, na których formę wpłynęła inżynieria ruchu oraz nieliczne, w których wprowadzono ograniczenia komunikacyjne na rzecz pierwszeństwa pieszych 223. Zmiany rozpoczęły się dopiero w latach 70., kiedy rozpoczęła się publiczna debata na temat zagospodarowania miasta i warunków życia w nim, co spowodowane było wzrostem zanieczyszczeń, zjawiskiem zawłaszczania przestrzeni ulic i placów przez samochody oraz pogłębiającym się zjawiskiem rozpraszania miast 224. Przemiany rozpoczęto od wprowadzenia stref i ulic przeznaczonych dla pieszych – jedną z najwcześniejszych realizacji był pasaż handlowy Lijnbahn w Rotterdamie powstały w latach 50 225. Początkowo impulsem do tworzenia tego typu ciągów dla pieszych był handel – stworzenie zachęty i dogodnych warunków do kupowania. Idea używania przestrzeni w celach rekreacyjnych dojrzewała powoli w kolejnych latach 226. Stopniowo dostrzeżono związek między jakością życia w mieście, a jakością jego przestrzeni publicznych. 220 Gutowski 2006, s. 257-258; Gehl 2009, s. 21, 45. 221 Gehl Gemzoe 2001, s. 13, Gehl 2009, s. 49. 222 Cullen 2011. 223 Gehl Gemzoe 2001, s. 9. 224 Gehl Gemzoe 2001, s. 7. 225 Gawlikowski 1991, Za: Pluta 2012, s. 51. 226 Gehl Gemzoe 2001, s. 18. 70

Równolegle rozwijano sieć transportu publicznego oraz ruch rowerowy. Dodatkowo, w procesie przekształceń miast i jego przestrzeni zasłużył się postmodernizm, który postulował ograniczenie chaosu tkanki miejskiej, wielkość i gęstość w architekturze, sięganie do symboli w celu komunikacji z widzem, przywrócenie podziału przestrzeni na publiczne, półpubliczne i prywatne227. Najbardziej znaczący rozwój przestrzeni publicznych nastąpił na przełomie XX i XXI wieku, w przestrzeni miast postmodernistycznych, co przejawiło się zarówno w licznych realizacjach rewitalizacji przestrzeni już istniejących, jak i kreacjach nowych. Zauważyć można wysoką jakość nowych rozwiązań, a także wysoki stopień satysfakcji mieszkańców z tych projektów. Jak podkreśla Manuel del Sola-Morales – rozwinięcie idei przestrzeni publicznej jako materialnego miejsca, będącego przedmiotem twórczego projektowania, to ważny krok w rozwoju miast 228. Historyczne formy przestrzeni publicznych wzbogacane są o nowe treści, wyposażane we współczesne funkcje, komponowane na nowe sposoby. Zachowują trwałe odniesienia przestrzenne do cech, które nadano im przed wiekami229. Przestrzeń, oparta na pluralizmie jako wartości etycznej, kieruje się ku różnorodności jako wartości estetycznej. Można wręcz powiedzieć, że jest podporządkowana estetyce odmienności. Tworzy przestrzeń spotkania230. Wielu krytyków twierdzi jednak, miasto w XXI wieku przeżywa kryzys, traci sens swego istnienia. Richard Senett, który, jak zauważa Zygmunt Bauman - jako pierwszy ze współczesnych krytyków miasta ostrzegał przed zjawiskiem „upadku człowieka publicznego”231, stwierdza, że zachowania mieszkańców współczesnych miast można określić jako triadę „szybkości, ucieczki, bierności”. Mieszkańcy unikają przypadkowych kontaktów, w zderzeniu z różnorodnością kulturową, etniczną czy ekonomiczną, w wyobraźniach wyodrębniają pewne tereny wielkomiejskie jako getta. W tym właśnie tkwi przyczyna kryzysu – uprzywilejowani chronią się przed „innymi”, ci zaś, w naturalnym odruchu obronnym, odwzajemniają wrogość. Tolerancja pozwala na życie na co dzień z różnicami, z „obcymi”, jednak nie jest równoznaczna z gotowością do tworzenia wspólnot232. Dawne lęki przed zagrożeniem zewnętrznym, leżące u podstawy budowania miast, zamieniły się obecnie w „lęki miejskie”. Zagrożenie odczuwane jest ze strony współmieszkańców, co sprawia, że unikanie się i izolacja stały się 227 Pluta 2012, s. 51. 228 Sola-Morales 2010, s. 24. 229 Chmielewski 2001, s. 320. 230 Gutowski 2006, s. 257-258. 231 Bauman 2000, s. 56. 232 Gyurkovich 2007, s. 106. 71

najskuteczniejszymi sposobami na przetrwanie w przestrzeni miast233. Nowe lęki miejskie związane są także z niebezpieczeństwem codziennego życia w warunkach zatłoczenia, pośpiechu,

zwiększającym

się

natężeniem

ruchu

pojazdów,

czy

zwiększoną

przestępczością234. Sennett przyczyn problemów miast współczesnych dopatruje się w ich strukturze przestrzennej – trasach szybkiego ruchu rozbijających tkankę miast, pozornej demokratyzacji przestrzeni opartej na siatce szachownicowej, tworzącej równorzędne podziały bez granic i miejsc charakterystycznych, system gospodarczy, w którym wielkie korporacje wypierają i niszczą wszelkie przejawy lokalności. Dodatkowo monotonia przestrzeni tras komunikacyjnych oraz brak zróżnicowania architektury na dużych obszarach, powodują osłabienie bodźców, zobojętnienie i bierność przenoszone następnie na stosunki społeczne235.

Gyurkovich zauważa, że miasto dzieli się murami wewnątrz

– strzeżone i monitorowane mieszkania, domy, zespoły mieszkaniowe, przestrzenie i obiekty publiczne mają zapewniać bezpieczeństwo i porządek, skierowane są przeciwko „obcym”, którymi stali się wszyscy nieproszeni i nieupoważnieni do przebywania w danej przestrzeni współobywatele236. Przemiany te przyczyniają się także do polaryzacji społeczeństwa, której objawem jest fakt, że poszczególne grupy spędzają czas w odseparowanych od siebie przestrzeniach. Podziały społeczne nie przebiegają już względem wieku, coraz bardziej widoczne są podziały na różne grupy etniczne oraz społeczno-ekonomiczne. Ich członkowie poszukują miejsc, w których czują się dobrze i swobodnie, gdzie mają możliwość podtrzymywania lub nawiązywania nowych kontaktów237. Silną konkurencję dla przestrzeni miasta stanowi dziś także przestrzeń wirtualna, gdzie liczne funkcje społeczne, kulturowe i ekonomiczne realizowane są poprzez media i komunikację elektroniczną. Historyczna i znacząca dla przestrzeni europejskich miast agora traci swe liczne dotychczasowe funkcje na rzecz mediów i internetu238. Pomimo głoszonego przez uczonych upadku człowieka społecznego i dominacji globalnej wioski oraz doprowadzeniu do erozji idei miasta, podstawowy jej element współdziałanie społeczne jest nadal aktualne i pożądane. Miasto było, i nadal jest, miejscem w którym ludzie spotykają się, miejscem wymiany informacji o jego strukturze 233 Gyurkovich 2007, s. 107, Gehl 2009, s. 76. 234 Berry 2005, s. 55-64. 235 Gyurkovich 2007, s. 106, Pluta 2012, s. 49. 236 Gyurkovich 2007, s. 107. 237 Markowski 2009, s. 229-230. 238 Berry 2005, s. 55-64. 72

i mieszkańcach, miejscem, w którym odbywają się ważne wydarzenia (koronacje, procesje, uroczystości, festiwale), także miejscem targowym, gdzie dobra i usługi są oferowane i wymieniane, oraz miejscem, w którym transport zapewnia dostęp i łączy obszary pełniące różne funkcje239. Na podstawie obserwacji i nowych tendencji, można zauważyć, że choć zmienia się rola i forma przestrzeni publicznych miast, wciąż są one potrzebnym miejscem kontaktów między członkami społeczności, zarówno tych stałych, jak i „okresowych”, przejezdnych240. Przestrzeń publiczna miast ewoluuje, zmienia się oddalając się od tradycyjnego modelu funkcjonowania. Staje się salonem towarzyskim, miejscem spotkań, przestrzenią dla kultury i artystycznych manifestacji; miejscem wypoczynku i, często aktywnego, spędzania wolnego czasu241. Miejscem żywych, realnych kontaktów poza światem wirtualnym, gdyż zaawansowane technologie komunikacji nie są w stanie zastąpić osobistego kontaktu między ludźmi. Dostrzega się, że to kontakty realne są źródłem największych inspiracji i kreatywności. Dzieje się tak, gdyż kontakt osobisty jest bogatszy – bo realizowany wszystkimi zmysłami 242. Na pierwszy plan wysuwa się więc nowa potrzeba społeczna – potrzeba stymulacji ściśle związana z potrzebą przebywania z innymi ludźmi243. Społeczeństwo informacyjne nadaje nową rangę i znaczenie miastu jako przestrzeni spotkań244. „Instynkt gromadzenia powoduje, że ludzie wciąż potrzebują spotkań w przestrzeni publicznej, która spełnia również inne role, reprezentując naszą kulturę i dając nam poczucie wspólnoty, przynależności i tożsamości245”. Zwiększona mobilność społeczna umożliwiająca swobodne poruszanie się i osiedlanie w dowolnie wybranym miejscu globu oraz zmiany demograficzne (zmiana wzorców rodziny, mniejsza ilość dzieci, coraz większa ilość dorosłych i starszych) powodują, że współczesne społeczności miejskie są coraz liczniejsze, bardziej zróżnicowane i mobilne, a przez to - mniej związane z miejscem zamieszkania. Spotkanie zastępuje dziś dawne pojęcie wspólnoty. W tym kontekście, przestrzenne ukształtowania i wyrazista tożsamość miasta pełnią istotną rolę w utrwalaniu „idei miasta”246. Należy mieć na uwadze, że otoczenie niezwykle silnie oddziałuje na człowieka,

239 Gehl Gemzoe 2001, s. 10, 13, za: Pluta 2012, s. 47. 240 Berry 2005, s. 55-64. 241 Gyurkovich 2007, s. 107, Lorens 2010b, s. 17. 242 Paszkowski 2012, s. 154. 243 Lorens 2010b, s. 7, Gehl 2009, s. 21. 244 Lorens 2010b, s. 10, Pluta 2012, s. 62. 245 Berry 2005, s. 55-64. 246 Paszkowski 2012, s. 154. 73

jego samopoczucie, stopień utożsamiania się z miejscem247. Przestrzeń oferująca wysoką jakość programowo-przestrzenną rozwija, stymuluje poznawczo i emocjonalnie. Natomiast przestrzeń chaotyczna, przypadkowa – działa destrukcyjnie, wywołuje poczucie zagubienia, zagrożenia i dezintegracji248. Istnieje sprzężenie zwrotne między skażeniem estetycznym, a skażeniem etycznym, które Stanisław Lem określił jako zanieczyszczenie środowiska

społecznego

nikczemnością,

biernością,

okrucieństwem,

cynizmem

i egoizmem, coraz powszechniej akceptowanym relatywizmem moralnym i etycznym249. „Architektura powinna wzmacniać pozytywne postawy i pozytywne procesy zachodzące w umyśle człowieka. Jej rolą jest zapobieganie rozprzestrzenianiu się emocji destrukcyjnych, a więc lęku z jednej strony i agresji – z drugiej. Otoczenie architektoniczne ma stwarzać poczucie wolności przez akcentowanie swobody intelektualnej i swobody wyboru ekspresji zachowań. Wreszcie ostatnim czynnikiem jest kwestia rozumienia. W swojej przestrzeni życiowej człowiek winien rozumieć jej logikę (…)250”. Współcześnie o jakości przestrzeni publicznych coraz częściej decydują kategorie niemierzalne, niematerialne i subiektywne. Kevin Lynch w swojej publikacji251 zauważa, że niezwykle istotne jest poczucie bezpieczeństwa, uzależnienie od orientacji w przestrzeni oraz od identyfikacji przestrzennej. Wojciech Bonenberg wylicza, że podstawowymi warunkami, które determinują wysoką jakość przestrzeni są: dobre utrzymanie, dobre zarządzanie, łatwość adaptacji do wymagań funkcjonalnych i potrzeb różnych grup użytkowników. O jej atrakcyjności decyduje już nie dostępność, ale atrakcyjność wizualna i funkcjonalna, to w jaki sposób wpływa na kształtowanie otoczenia, czy współtworzy atrakcyjne środowisko miejskie, czy odpowiada na

potrzeby społeczne 252. Dlatego

przestrzeń publiczna powinna być bezpieczna i przeciwdziałająca powstawaniu gett ekonomicznych czy kulturowych. Jako continuum powinna być miejscem atrakcyjnym, sprzyjającym kontaktom międzyludzkim i przebiegającym przez, a więc łączącym, fragmenty miasta o różnym charakterze i standardzie. Powinna stanowić naturalną bazę zachowania, lub ukształtowanie tożsamości przestrzennej i społecznej 253, o której to decydują elementy nadające przestrzeni indywidualny charakter, takie jak: kompozycja przestrzenna, dominanty przestrzenne, oryginalne obiekty architektoniczne detale 247 Wantuch 2012b, s. 373-374. 248 Franta 2004, s. 25. 249 Franta 2004, s. 15. 250 Franta 2004, s. 48. 251 Lynch 2011, s. 3-7. 252 Lorens 2010b, s. 18. 253 Franta 2004, s. 25. 74

urbanistyczne254. Do istotnych cech definiujących wysoką jakość przestrzeni publicznych zaliczyć możemy także inspirowanie się tradycją miejsca, oryginalność projektu, czytelność i jakość kompozycji przestrzennej, innowacyjność rozwiązań, oszczędność i przyjazność przestrzeni (w tym: dostępność, ruch pieszy, rowerowy, transport publiczny, bezpieczeństwo)255. Zauważmy, że przestrzeń publiczna miast definiowana jest obecnie w kategoriach społeczno–ekonomicznych. Ma specjalne znaczenie tak strukturze całego miasta, jak i w najbliższym otoczeniu256. Stanowi dobro wspólne, celowo kształtowane przez człowieka, zgodnie ze społecznymi zasadami i wartościami, służące zaspokajaniu potrzeb lokalnych i ponadlokalnych. O publicznym charakterze decyduje zbiorowy sposób jej użytkowania. Jest istotnym elementem krajobrazu miejskiego - elementem spajającym tkankę miejską, tworzącym relację między budynkami i ludźmi, bądź je zacierającym 257. Spełnia także szereg ważnych, społecznych funkcji – pomaga w nawiązywaniu relacji międzyludzkich,

zaspokaja

potrzeby

estetyczne,

współdecyduje

tożsamości

i kształtowaniu wizerunku miasta258. Umożliwia powstanie wspólnoty lokalnej, identyfikację z miejscem zamieszkania i polepszenie warunków sąsiedzkich, dzięki czemu wpływa także na poczucie bezpieczeństwa mieszkańców i spadek przestępczości 259. Jest dobrem posiadającym nie tylko cechy użytkowe, ale też miejscem transmisji produktów materialnych i niematerialnych zaspokajających różnorodne potrzeby użytkowników. Stąd jest dobrem i zasobem o strategicznym znaczeniu dla społeczności lokalnych260. Jak pisze Kochanowski, „przestrzeń miejska jest wartością samą w sobie, jako przestrzeń współistniejących tu wartości materialnych i niematerialnych, użytkowych, symbolicznych i estetycznych i nie może być traktowana tylko w kategoriach utylitarnych261”. Wraz z nasilającymi się zjawiskami globalizacji, konkurencji między miastami oraz zwiększającej się otwartości krajowych gospodarek, rośnie złożoność zagadnień związanych z kształtowaniem przestrzeni publicznych 262. Ich dynamikę warunkuje z jednej strony wielorakość teorii współczesnego miasta i konceptualizacji przestrzeni, z drugiej – 254 Pluta 2012, s. 10. 255 Za: Pluta 2012, s. 72. 256 Lorens 2010b, s. 6-7. 257 Wantuch 2012b, s. 373-374. 258 Za: Lorens 2009a, s. 45. 259 Dynamika przestrzeni, s. 66. 260 Lorens 2009a, s. 46. 261 Porębska 2010, s. 156. 262 Pluta 2012, s. 56. 75

fakt, że w działaniach praktycznych impulsy pochodzą od wielu dyscyplin naukowych, od agend rządowych i samorządowych, instytucji pozarządowych, wreszcie – deweloperów, architektów i artystów. Oznacza to, że w procesach generowania i rewitalizacji przestrzeni publicznych spotykają się, a nie rzadko zderzają, różne teorie, ideologie, interesy ekonomiczne i polityczne, wizje architektoniczne i artystyczne263. Wielość i znaczenie funkcji przestrzeni publicznych sprawia, że podlegają one silnej presji rozwojowej i zawłaszczaniu. Podlegają globalnej grze rynkowej - proces estetyzacji i socjalizacji wiąże się dziś nader często z procesem komercjalizacji i reglamentacji przestrzeni publicznej. Często także naciskom ze strony agresywnych, nastawionych na szybki zysk deweloperów oraz inwestorów, czemu towarzyszą, nie zawsze uczciwe, zachowania konkurencyjne ze strony władz publicznych zabiegających o pozyskanie kapitału zewnętrznego. Wielokrotnie dochodzi do akceptacji zawłaszczenia przestrzeni publicznej264. Tymczasem w ekonomicznej teorii dóbr publicznych jakość przestrzeni jest obiektywną kategorią wyznaczającą rynkową wartość lokalizacji. „Dobre jakości przestrzeń publiczna pełni funkcję promocyjną miasta i przyczynia się do rozwoju jego funkcji gospodarczych i społecznych. Korzystają na tym wszyscy użytkownicy miasta, regionu, kraju, w przypadku zaś niektórych miast, także korporacje ponadnarodowe265”. Przestrzeń publiczna stanowi także istotny element gospodarki opartej na wiedzy i gospodarki kreatywnej. Wspomaga rozwój twórczych aktywności artystycznych, wydarzeń z obszaru kultury masowej, działań o sile i skali przekraczającej dotychczasowe przekazu266. Jej jakość jest istotnym kryterium oceny miast. Jan Gehl wprowadził podział miast o różnym poziomie rozwoju ze względu na stan przestrzeni publicznych: 1) miasto tradycyjne – jego funkcje jako miejsca spotkań, handlu i komunikacji są w równowadze 2) miasto „zawłaszczone” - ruch samochodowy i parkingi zdominowały przestrzenie publiczne miasta 3) miasto opuszczone – życie miejskie w nim zaniknęło 4) miasto odzyskane – podjęto w nim liczne działania mające na celu odzyskanie równowagi trzech głównych funkcji267. Obserwując przykład miast europejskich możemy zaobserwować, że wszystkie one 263 Taborska 2006, s. 77. 264 Lorens 2009a, s. 46. 265 Markowski 2001e, s. 17. 266 Lorens 2009a, s. 45. 267 Gehl Gemzoe 2001, s. 14. 76

przechodziły

proces

zawłaszczenia

przez

ruch

samochodowy,

obecnie,

dzięki przeprowadzonym przekształceniom, pretendować do typu „miasta odzyskanego”. Przy czym stopień zaawansowania tego procesu w każdym z miast jest inny268. Pionierami zmian były takie kraje jak Holandia, Niemcy oraz państwa skandynawskie, z czasem dołączyły do nich pozostałe kraje Europy Zachodniej, a w ostatnich latach także kraje Europy centralnej i południowo-wschodniej. Kluczowe dla udanej realizacji jest sformułowanie na wstępie odpowiedniej wizjonerskiej polityki rozwoju danego ośrodka, która powinna zawierać w sobie takie elementy jak bezpieczeństwo ruchu, zmniejszenie hałasu i zanieczyszczeń, czy uwypuklenie roli miasta jako ośrodka demokratycznego 269. W procesie przemian istotną rolę odgrywają mieszkańcy, którzy wybierając przestrzenie jako użytkownicy decydują o ich sukcesie i popularności. Ponadto wybierając sąsiedztwo konkretnych przestrzeni jako miejsca zamieszkania przyczyniają się do rozwoju usług oraz handlu na danym terenie270. Współczesne procesy powstawania przestrzeni publicznych można podzielić na dwie podstawowe grupy: rewitalizację historycznych przestrzeni publicznych oraz projektowanie nowych271. Proces rewitalizacji jest procesem złożonym, dotykającym licznych problemów; dlatego konieczne jet działanie interdyscyplinarne, wielowątkowe i wielowymiarowe, które zasadniczo można podzielić na następujące grupy: – planistyczno-projektowe – organizacyjno-finansowe – promocyjno-informacyjne. Niezbędna jest integracja wszystkich powyższych wymiarów działań dla zrealizowania założonych celów. Klasycznym błędem jest podejmowanie szeroko zakrojonych działań urbanistyczno-architektonicznych (planistyczno-projektowych) z pominięciem działań w sferze społecznej i ekonomicznej.

Tymczasem nie podjęcie na czas społecznych

konsultacji i niepozwolenie na faktyczną partycypację miejscowej ludności w tworzeniu projektu, może prowadzić do napięć i konfliktów, a tym samym może sparaliżować cały projekt, lub sprawić, że po zakończeniu prac miejsce pozostanie nieożywione 272. Faktycznie bowiem to ludzie korzystający z danych przestrzeni tworzą ją w równym, 268 Pluta 2012, s. 53. 269 Gehl Gemzoe 2001, s. 19. 270 Pluta 2012, s. 55. 271 Pluta 2012, s. 10. 272 Lorens 2009b, s. 9. 77

lub nawet większym, stopniu niż ci, którzy ją projektują. Dlatego tylko uważna obserwacja ludzkich działań i interakcji pozwala na stworzenie faktycznie „żyjących przestrzeni”273. Celem i cechą przekształceń przestrzeni publicznej jest zmiana wizerunku metropolii. Z jednej strony, dzięki wysokiej jakości urbanistyce wyrażoną dbałością o przestrzeń publiczną, ale także dzięki wysokiej jakości architekturze wzbogaconej o niebanalne działa sztuki i użytkowe obiekty inżynierskie (np. kładka-rzeźba w Newcastle, Anglia)274. Podczas przekształcania istniejących przestrzeni lub tworzenia nowych pamiętać należy, że radykalne przemiany przestrzeni miasta, nawet gdyby były możliwe z ekonomicznego i technicznego punktu widzenia, są drogą donikąd. Miasto tworzone powinno być na drodze naturalnej ewolucji, dlatego istotne jest tworzenie kontekstów miejsc275. Istotą tradycji w kulturze jest twórcza kontynuacja – sztuka, język oraz inne wytwory ludzkie podlegają ciągłej ewolucji, pojawiają się wciąż nowe elementy związane z rozwojem. Jednak nie można, tak w sztuce czy przestrzeni miasta, jak i w języku, nagle zmienić wszystkich słów, gdyż niemożliwe będzie stworzenie zrozumiałego komunikatu 276. Dlatego przestrzeń miasta musi wyrażać obywatelskie, estetyczne, funkcjonalne i społeczne znaczenia, co oznacza nieakceptowanie rozwiązań nie odnoszących się, nie respektujących specyfiki danego otoczenia, sąsiedztwa 277. Tymczasem podczas kształtowania nowych zespołów architektonicznych i urbanistycznych widoczny jest wielokrotnie brak inspiracji kontekstem miejsca. Lokalizacja i forma nowych budowli zależą od licznych uwarunkowań i często nie wynikają z zastanych relacji przestrzennych. Z tego powodu powiązania między przestrzeniami miejskimi są coraz bardziej niematerialne, a tkanka miasta niezrozumiała dla jego mieszkańców 278. Przestrzeń jest dla człowieka potrzebą psychiczną – symbolem wolności. Zamknięta i „uczłowieczona”, znana przestrzeń staje się „miejscem”. Trwałość historyczna i wyrazistość przestrzenna zwiększają poczucie tożsamości, budzą świadomość wspólnoty i lojalności wobec „miejsca”279. Elementy utrwalające dawny charakter miejsc w nowo powstających strukturach są niezwykle ważne dla społecznej akceptacji tych struktur.

273 Dynamika przestrzeni, s. 77. 274 Lorens 2010b, s. 12. 275 Gutowski 2006, s. 256-257. 276 Eco 1994, s. 153. 277 Sola-Morales 2010, s. 24, 26. 278 Pluta 2012, s. 30. 279 Franta 2004, s. 39-40. 78

5.1 PRZYKŁADY WSPÓŁCZEŚNIE KREOWANYCH PRZESTRZENI PUBLICZNYCH

Omawiane przykłady współczesnych przestrzeni publicznych podzielone zostały ze względu na swą formę, podział na funkcje jest trudny, gdyż obecnie przestrzenie charakteryzują się wielofunkcyjnością. Koncentracja wielu funkcji na jednym obszarze ma być motorem zmian ożywiających zarówno samą przestrzeń, jak i obszary sąsiadujące 280. Utrudnia to jednak proces kwalifikowania przykładów realizacji do ściśle określonych typów formalnych281. Dietmar Steiner podkreśla, że w przyszłości skupiać się będziemy na dodawaniu i harmonizowaniu funkcji miejsc,

nie zaś na szczegółowym

ich określaniu282. Już dziś możemy znaleźć liczne przykłady przestrzeni, które łączą w sobie różne typy i funkcje (np. łączenie placów i parków miejskich). 1. Deptaki i place powstałe dzięki zamknięciu ruchu samochodowego. 2. Place wyznaczane wewnątrz bloku zabudowy. 3. Place zamknięte, wewnątrz w budynku. 4. „Uarchitekturowienie” placu – nowoczesne formy zadaszenia placu. 5. Parki miejskie. 6. Tereny zielone na dachach budowli. 7. Waterfronty.

280 Wantuch-Matla 2013, s. 88. 281 Bravo Bordas 2011. 282 Steimr 2010. 79

1. Deptaki i place powstałe dzięki zamknięciu ruchu samochodowego. Dominacja ruchu transportowego i przekształcanie wielofunkcyjnych ulic miejskich w kanały transportowe, wymusiły wypracowanie metod i mechanizmów rozwiązywania tych problemów. Obecnie miejskie ulice mogą zostać całkowicie wyłączone z ruchu samochodowego i oddane w użytkowanie pieszym, co najczęściej ma miejsce w obszarach śródmiejskich. Mogą też być włączone w system ulic o uspokojonym ruchu, nastawionych na koegzystencję ruchu kołowego i pieszego (na co pozwalają np. odpowiednie ograniczenia prędkości). Na odciążenie ruchu kołowego w śródmiejskich i centralnych dzielnicach pozwala także tworzenie tzw. węzłów przesiadkowych – a więc dużych parkingów usytuowanych na przedmieściach, połączonych z przystankami sprawnej komunikacji zbiorowej. Działania te pozwalają na odzyskanie przez tradycyjne przestrzenie publiczne ich historycznych, publicznych funkcji283.

30. Plac Stortogret przed przebudową.

Wyjątkowy charakter ma Stortoget – centralny i największy plac miasteczka Hamar w Norwegii, który wraz ze wzrostem liczby samochodów w mieście był używany jako parking. Jego ostateczna rewitalizacja, zapoczątkowana w latach dwutysięcznych, nadal nie jest przeprowadzona (przewidziany termin zakończenia prac – grudzień 2013). 283 Chądzyńska 2008, s. 29. 80

Projekt jest nietypowy ze względu na niespotykany dotąd zakres konsultacji społecznych. W 2011 roku przez trzy miesiące organizacja Ecoistema Urbano prowadziła warsztaty, spotkania i debaty z mieszkańcami, mające pomóc odkryć oczekiwania wobec nowotworzonej przestrzeni. Dodatkowo każdy, kto ma dostęp do internetu mógł wziąć udział w projekcie zgłaszając swoje pomysły za pomocą specjalna aplikacji na komputery i smartphony. Kolejne etapy rozwoju projektu publikowane były online na stronie internetowej DreamHammar284, architekci prowadzą także bloga, na którym opisują pojawiające się nowe pomysły. W ramach tymczasowej rewitalizacji posadzkę placu pomalowano w tradycyjny norweski wzór, ustawiono siedziska i organizowano liczne warsztaty oraz spotkania. Plac stał się miejscem eksperymentów, co zachęcało mieszkańców do czynnego uczestnictwa w pracach projektowych.

Istotna w tym

przypadku jest nie forma zrewitalizowanej przestrzeni, ale sposób w jaki sam proces jest przeprowadzany285.Plac Stortoget, Hamar przed rewitalizacją.

31. Tymczasowa realizacja na placu Stortoget, Hamar.

284 Dreamhammar (2011). 285 Office for Urban Innovation (2012), Ecoistema Urbano (2010). 81

32. Debaty społeczne na placu Stortoget, Hamsr.

Do formy placu nawiązuje „Miejski salon” w St. Gallen (zwany także Raiffeisenplatz). Dawniej zaniedbywany teren po zamknięciu fabryki tekstyliów przekształcono w nowe centrum finansowe. By „ocieplić” jego wizerunek i uatrakcyjnić miejsce pracy licznych pracowników, ulice między siedzibami firm zamknięto dla ruchu kołowego i całą powierzchnię – w tym także także meble miejskie: stół otoczony ławkami, siedziska o obłych kształtach, fontannę - pokryto czerwonym, gumowym dywanem. Przestrzeń uzupełnia zieleń w postaci kilku miłorzębów oraz ciekawe oświetlenie w kształcie chmur. Przestrzeń zachęca do spędzania w niej czasu zarówno pracowników biur, którzy mogą tu spotkać się podczas lunchu, jak i pozostałych mieszkańców miasta. Prosty i niedrogi projekt (koszt około 12 milionów złotych) stał się nową wizytówką miasta286.

286 Nasza Przestrzeń (2011)b, Bryla.pl (2008)b. 82

33. City Lounge na planie miasta St. Gallen.

34. City Lounge, St. Gallen.

Campus Martius Park w Detroit znajduje się w miejscu dawnego, historycznego parku miasta, który usytuowany był między dwoma dużymi ulicami – Woodward Avenue oraz Michingan Avenue, i stanowił największą przestrzeń publiczną Detroit. Jednak wraz z przystosowywaniem się do coraz większej ilości samochodów, park zlikwidowano. Głosy społeczności lokalnej podnoszące brak prawdziwie zielonych terenów w centrum miasta, zmusiły władze do przywrócenia przestrzeni publicznej. W projekcie, ukończonym w 2004 roku, uwzględniono dwie sceny, fontannę, otwartą przestrzeń zieloną oraz w sezonie zimowym – otwarte lodowisko. Ten odważny krok - stworzenie parku, non profitowej przestrzeni dla obywateli, zamiast sprzedania ziemi inwestorom, przyniósł ogromne korzyści miastu. Ludzie chętniej spacerują przez centrum, co zapewnia dochody

lokalnym sklepom i knajpom, zmieniło się postrzeganie centrum Detroit jako zakorkowanych ulic nie dla ludzi, wzrosła ocena okolicznych działek, a co za tym idzie – ich wartość ekonomiczna287. Przebudowa centrum miasta jest częścią większego planu rewitalizacji całego Detroit, które niegdyś było symbolem potęgi amerykańskiego przemysłu, a dziś grozi mu bankructwo. W 1950 roku w przemyśle motoryzacyjnym zatrudnienie znajdywało 300 tysięcy ludzi, w 2011 roku – tylko 27 tysięcy. Na skutek globalnych przemian gospodarczych miasto dotknięte jest bezrobociem, odpływem mieszkańców i degradacją tkanki urbanistycznej. Podatki nie wystarczają na bieżące funkcjonowanie miasta – likwidowane są policja i straż pożarna, zamykane szkoły, a współczynnik morderstw jest 11 razy wyższy niż w Nowym Jorku. Jednak władze miasta i Stanów Zjednoczonych zdają sobie sprawę, że muszą walczyć z obecną sytuacją. Chociażby dlatego, że połowę 18 mld dolarów zadłużenia miasta stanowią fundusze emerytalne. Oczywiste jest, że przemysł nie będzie już stanowił siły napędowej miasta. Problem stanowią więc ogromne, opuszczone obszary poprzemysłowe znajdujące się w centrum miasta. Nie można ich ponownie wykorzystać, gdyż nie ma do tego chętnych. Ekonomicznie niemożliwe jest zakładanie terenów

zielonych o tak dużych powierzchniach,

gdyż nie zapewni to miastu dochodów, a wręcz generować będzie dodatkowe koszty. To realistyczne myślenie doprowadziło do pomysłu wprowadzenia w Detroit upraw miejskich. Zjawisko to nie jest nowe – uprawy w śródmieściu rozwijają się od lat. Jednak do tej pory miało to miejsce na niewielką skalę, dziś postuluje się skupowanie gruntów próby upraw na skalę przemysłową288. Nie wiadomo czy kontrowersyjny plan przyniesie efekty i wyciągnie miasto z ekonomicznej i społecznej zapaści, jednak w tej chwili miasto nie ma już nic do stracenia i musi podjąć ryzyko.

287 Project For Public Spaces (2013), Campus Martius Park (2011). 288 Filar 2013, Hanzl 2010. 84

35. Campus Martius Park w Detroit przed rewitalizacją.

36. Campus Martius Park w Detroit po przebudowie.

Modelowym przykładem tworzenia deptaków poprzez wyłączanie ulic z ruchu samochodowego jest Stroget w Kopenhadze. Od tej ulicy rozpoczęły się wielkie zmiany Jana Gehla w Danii i później – na całym świecie 289. W latach 50. ulica była zamykana tylko na kilka świątecznych dni, w 1962 roku całą Stroget zamknięto dla ruchu samochodowego. Początkowo przeważały głosy krytyki – handlowcy uważali, że to zrujnuje ich biznes, mieszkańcy podnosili głosy, że surowy klimat Danii nie sprzyja życiu pozadomowemu (słynne zdanie „We're not Italians! We don't want to walk!”). Obawy okazały się bezpodstawne – wkrótce na Stortoget pojawiło się więcej kupujących, powstały liczne lokale gastronomiczne i w efekcie wykształcił się nowy rodzaj kultury miejskiej nastawionej na wykorzystywanie zewnętrznych przestrzeni publicznych Dziś 289 Jan Gehl – architekt, profesor urbanistyki w Szkole Architektury Królewskiej Duńskiej Akademii Sztuk Pięknych w Kopenhadze, założyciel biura GehlArchitects. Konsultant projektów przekształceń przestrzeni w licznych miastach Europy, Ameryk Północnej i Australii. Autor przełomowej publikacji „Life between buildings” z roku 1971 roku (polskie wydanie „Życie między budynkami”, Wydawnictwo RAM 2009). 85

jest to najdłuższy w Europie deptak i jedna z najbardziej zatłoczonych ulic. Kopenhaga nie poprzestała jednak na Stortoget, ale w kolejnych latach rozszerzała strefę pieszą, dzięki czemu z 16 tysięcy m2, ich powierzchnia rozszerzyła się do około 100 tysięcy m2 dziś 290. Dzięki tej kontrowersyjnej decyzji, dziś cztery razy więcej mieszkańców spędza czas poza domem, „sezon” do przebywania na zewnątrz wydłużył się z 2 do 10 miesięcy, znaczna ilość mieszkańców zrezygnowała też z samochodu na rzecz roweru.

37. Stroget w Kopenhadze przed zamknięciem ruchu samochodowego.

38. Stroget w Kopenhadze dziś.

Podobnie przekształcono Stone Street w Nowym Jorku - ulicę położoną w dzielnicy finansowej Manhattanu. Jest ona jedną z najstarszych ulic i pomimo licznych przebudów Nowego Jorku, wciąż zachowała swój XVII-wieczny wygląd. Biegnie od Whitehall Street do Hanover Square, jednak w 1980 roku została podzielona na dwie części przez potężny biurowiec Goldman Sachs. W latach 70. kiedy powstałe w bliskim 290 Turner 2008, Colville-Andersen 2012. 86

sąsiedztwie wieże World Trade Center stały się siedzibą licznych okolicznych firm, Stone Street wyludniała się po zamknięciu biur, stając się miejscem nieprzyjaznym i niebezpieczną. Właściciele prywatnych budynków nie chcieli rozpocząć ich modernizacji, dopóki ulicy nie odnowiły władze miasta. Narastał konflikt. Ostatecznie w latach 90., w ramach realizacji planu generalnego rozwoju miasta, Stone Street wyremontowano oraz, w części wschodniej, od Broad Street do Hannover Square, zamknięto dla ruchu samochodowego. W 1996 roku grupę zabudowań wzdłuż Stone Street i sąsiadujących ulic uznano za zabytkową dzielnicę (Stone Street Historic District). Stanowiło to impuls dla inwestorów i prywatnych właścicieli do otwierania licznych restauracji, barów oraz sklepów wzdłuż utworzonego deptaka. Jeśli to tylko możliwe, stoliki wszystkich restauracji wystawiane są na ulice. Do popularności ulicy i sukcesu nowego miejsca spotkań Nowojorczyków, przyczyniła się współpraca władz lokalnych i prywatnych inwestorów, a także położenie w ruchliwej dzielnicy finansowej291. Stone Street to wyjątkowe miejsce na dolnym Manhattanie, jedyne całkowicie oddane w użytkowanie pieszym. Należy pamiętać, że Nowy Jork to miasto szczególne, zdominowane przez wysokie drapacze chmur oraz samochody. Jak pokazują statystyki ruchu – w wielu miejscach pieszych użytkowników jest dwa razy więcej niż pasażerów motoryzacji, a jednak do użytku otrzymują jedynie 25% szerokości drogi292.

39. Stone Street, Nowy Jork. 291 Drewers 2012, Dunlap 2000. 292 Dane na podstawie: http://publicspacemapping.blogspot.com/2009/10/jan-gehl-on-new-york.html. 87

2. Place wyznaczane wewnątrz bloku zabudowy. Bywają także place zamknięte, tworzone celowo poprzez „obudowanie” fragmentu przestrzeni.

Najczęściej

otaczające

budynki

pełnią

podobne

funkcje,

plac

jest ich przedłużeniem, zachętą do spędzania więcej czasu w danym otoczeniu. Ciekawym architektonicznie kompleksem jest Sony Center w Berlinie, który stanowi zwarty zespół nowoczesnej zabudowy Potsdamer Platzu wraz z wewnętrznym placem – atrium, nad którym wznosi się charakterystyczny szklany dach. Potsdamer Platz od początku był jednym z głównych placów Berlina – w latach 20. i 30. był to jeden z najruchliwszych placów Europy. W czasie II Wojny Światowej większość budynków została zniszczona w wyniku bombardowań. Po wojnie to tutaj przebiegała linia podziału miasta na trzy strefy, w związku z czym, ze względu na przygraniczną lokalizację dalsze budynki były wyburzane. Przez ponad 50 lat teren o powierzchni 600 tysięcy m2 pozostawał niezagospodarowany. Po upadku Muru Berlińskiego większość terenów została wykupiona przez dwa koncerny: Daimler-Benz oraz Sony Corporation, które podjęły się współpracy z władzami miasta w ramach opracowywanego masterplanu dla dzielnicy. W roku 1991 ogłoszono konkurs na opracowanie zagospodarowania urbanistycznego Potsdamer i Leipziger Platzu, który zwyciężył projekt Renzo Piano i Jahna Helmuta zakładający skupienie osiemnastu budowli o różnym przeznaczeniu wokół nowego rynku miasta - Potsdamer Platzu. Celem projektu było połączenie licznych problemów nowoczesnej metropolii, jaką stawał się Berlin – integracji funkcji mieszkaniowej i handlowej, rekreacyjnej i biznesowej, stworzenie przestrzeni żyjącej przez całą dobę 293. W efekcie powstał różnorodny, ale harmonijny kompleks budowli i placów wypełniający opustoszałą przestrzeń między Potsdamer Platzem i Bramą Brandenburską, w którym spotykają się liczne, wydawać by się mogło przeciwstawne, koncepcje: amerykański, handlowy plac (Sony Center) z włoskim piazza, z którego promieniście wybiegają trzy ulice (Marlene-Dietrich Platz), nowoczesność (nowoczesne wieżowce) z historią (pozostawiony fragment muru berlińskiego, neobarokowe ściany Kaisersaal przetrwałe z II Wojny Światowej włączone w projekt dziedzińca Sony Center), miejsca rozrywki (Sony Center, wewnętrzny dziedziniec Daimler HQ) z miejscami pamięci (Pomnik Pomordowanych Żydów Europy).

293 Berlin.de, RPBW. 88

40. Plan przebudowy centralnej części Berlina projektu Renzo Piano i Jahna Helmuta.

Miejscem przyciągającym najwięcej użytkowników jest wspominany kompleks Sony Center projektu Helmuta Jahna, usytuowany na trójkątnej działce, w bliskim sąsiedztwie Filharmonii Berlińskiej autorstwa Hansa Scharouna. Składa się na nie osiem budynków, w których ulokowano biura, apartamenty, kina i muzeum sztuki Dalego, a które zgrupowane są wokół wewnętrznego atrium. Pomimo że jest to przestrzeń zamknięta i w istocie prywatna, skala i dostępność sprawiają, że odbierana jest jako forma placu miejskiego. Całość przykrywa owalny dach przypominający kształtem namiot cyrkowy. Dzięki takiemu oryginalnemu rozwiązaniu, wyróżniono kompleks na tle innych zabudowań, przyczyniono się do stworzenia jego tożsamości. Ważną rolę w projekcie odgrywa także światło – wieczorem dach podświetlany jest na różne kolory, w ciągu dnia budynki chowają się za lustrzanymi kurtynami, które odbijają widoczne elementy statyczne i ruchome otoczenia. Obrazy zmieniają się wraz z ruchem widza, ulegając deformacjom i przeobrażeniom, wprowadzając element ruchu w statyczną architekturę. Przenikanie się zwielokrotnionych elementów rzeczywistych i odbitych, potęguje wrażenie iluzoryczności i tworzy specyficzną atmosferę miejsca. Ten nowy rodzaj przestrzeni publicznej tworzy wizerunek miejsca, całego miasta i kreuje aktywne życie społeczne 294. Otoczenie Sony Center, Berlin.

294 Wala 2008, s. 570. 89

41. Wewnętrzny dziedziniec Sony Center, Berlin.

42. Wieczorna wewnętrznego dziedzińca Sony Center, Berlin.

Broadgate w Londynie jest grupą nieruchomości, będącą własnością dwóch firm – British Land i Blackstone Group. W momencie powstawania, w latach 80. XX wieku, Broadgate

stanowiło

największą

inwestycję

biurową.

Architektura

dzielnicy

jest imponująca, jednak nie ustępują jej przestrzenie publiczne, na które składają się: Finsbury Avenue Square, Broadgate Arena oraz Exchange Square. W momencie kiedy powstawały, uznawane były za jedne z lepszych przykładów, jednak z czasem potrzeby użytkowników uległy zmianom. Dlatego w 2009 roku organizacja Project for Public Spaces tak o nich pisała: One wants to like this complex that attempts to copy New York’s Rockefeller Center. As a recent development (1985-1991) it tries hard to please. It has many of the makings of a quality office complex, but it is disjointed and fussy where 90

it could be simple and connected. Arcades obscure the retail; art and water features are not well integrated, more of the “look but don’t touch” variety. The skating rink area has so many levels that it’s hard to know where you really are, or where you want to be 295. Właściciele terenów zrozumieli błędy i postanowili je naprawić przebudowując przestrzeń skweru Finsubry Avenue oraz Broadgate Areny. Finsbury Avenue Square jest placem zamkniętym, z czterech stron otoczonym przez szklane biurowce. Zgodnie z pierwotną koncepcją był wybrukowany i otoczony roślinnością, tworząc przestrzeń, którą można zakwalifikować pomiędzy tradycyjnym włoskim piazza a angielskim square. Głównym problemem placu był brak charakteru i

cech

szczególnych,

które

tworzyłyby

jego

tożsamość

plac

określano

jako „niepozorny”296. W ramach modernizacji postanowiono stworzyć atrakcyjną przestrzeń społeczną o wyraźnym charakterze. Osiągnięto znacznie więcej – w tej chwili Finsbury Square jest jedną z najbardziej ekscytujących (dla użytkowników) przestrzeni w mieście. Nieliczne drzewa otaczają tylko zewnętrzną krawędź placu, wnętrze zostało wypełnione siatką LEDową, przekrytą pasami z matowego szkła, które wraz z oddalaniem się od środka placu, „wyłaniają się” z ziemi tworząc podświetlone wsporniki dla drewnianych ławek. Ponad sto tysięcy użytych LEDów może zmieniać barwy podświetlenia, być przyciemnianymi i odtwarzać dziesięć różnych programów 297. Ożywienie

przestrzeni,

nadanie

jej

charakteru

nastąpiło

dzięki

wykorzystaniu

nowoczesnych technologii i rodzaju sztuki (street artu). Dodatkowo, ułatwiono przepływ pieszych w ciągu dnia, którzy nie muszą pokonywać slalomu wokół licznych drzew i ławek (należy mieć w pamięci, że jest to dzielnica biznesowa). Warto w tym miejscu wspomnieć o nowym zjawisku, jakim jest rewitalizacja przy użyciu sztucznego światła. Trend ten doskonale wpisuje się we współczesne potrzeby i wymagania stawiane wobec przestrzeni publicznej. Przede wszystkim dlatego, że człowiek większość bodźców odbiera za pomocą zmysłu wzroku. Ponadto – ludzie, konsumenci przestrzeni publicznej, poszukują miejsc dostarczających niecodziennych przeżyć, wrażeń. Wreszcie – styl życia współczesnych społeczeństw sprawia, że korzystają one z przestrzeni miejskich głównie porą wieczorową, kiedy to światło determinuje odbiór nocnej formy miasta. W rewitalizowanych przestrzeniach duży nacisk kładzie się na zapewnieniu bezpieczeństwa użytkownikom oraz poprawę estetyki, dekorację. Osiągnięcie obu celów 295 Project For Public Spaces (2009). 296 Garden Visit (2008). 297 MIMOA (2013). 91

zapewnia podstawowa, użytkowa rola światła sztucznego. Oświetlenie zaczyna być używane na skalę urbanistyczną – wprowadzenie spójnej przestrzennie i atrakcyjnej wizualnie świetlnej scenerii staje się częścią całościowego programu rewitalizacji. Zadaniem oświetlenia staje się dostarczanie wrażeń, a w konsekwencji – przyciągnięcie jak największej liczby użytkowników i ożywienie miejsca, co z kolei zapewnia jego użyteczność, bezpieczeństwo oraz rentowność. By zapewnić odpowiednio atrakcyjne i oryginalne zagospodarowanie przestrzeni za pomocą światła, najczęściej do projektów zapraszani są artyści, którzy tworzą eksperymentalne, niecodzienne realizacje zmieniające wizerunek wydawałoby się przypisany danemu miejscu. Tego typu realizacje artystyczne realizowane są także w innych projektach omawianych w poniższej pracy: na dziedzińcu MuseumsQuartier, czy w kompleksie Sony Center w Berlinie. Jednak w największej skali prezentowane są podczas festiwali światła. Jeden z najstarszych organizowany jest w Lyonie od 1998 roku. Pomysł zrodził się z miejscowej tradycji – 8 grudnia, w ramach podziękowania Marii Dziewicy za ocalenie miasta przed zarazą, mieszkańcy zapalają w oknach swoich domów świeczki. Bazując na tym zwyczaju mer miasta zainicjował w 1998 roku festiwal, którego motywem przewodnim głównym tworzywem miało być sztuczne światło. Trzeba tu też zaznaczyć, że od początku lat 90. w Lyonie prowadzono program mający na celu poprawę funkcjonowania miasta i związków między mieszkańcami. W procesie rewitalizacja i tworzenia nowych przestrzeni publicznych bardzo ważną, pionierską jak na ówczesne czasy, pełniło właśnie sztuczne światło. Festiwal „Fete de Lumieres” stanowi więc naturalne

uzupełnienie

prac

urbanistycznych.

Dzięki

nieograniczaniu

inwencji

zaproszonych artystów, wykorzystaniu dodatkowych bodźców, jak np. muzyki i wykorzystaniu tkanki całego miasta – nie tylko miejsc reprezentacyjnych, ale także zwykłych podwórek, festiwal okazał się ogromnym sukcesem i na stałe zagościł w kulturalnym kalendarzu miasta przyciągając co roku kilka milionów widzów 298. Potencjał festiwali światła dostrzegły także miasta Polskie – imprezy tego typu organizowane są w Toruniu (Light Move Festival), Łodzi (Bella Skyway) oraz Jeleniej Górze. Światło ma dla człowieka ogromne znaczenie, może być bardzo spektakularne i atrakcyjne. Potrafi zainteresować i zachęcić do odwiedzenia danego miejsca. Rewitalizacja za jego pomocą przeobraża znane, często nieatrakcyjne już, przestrzenie nadając im nowy wyraz i znaczenie. Światło przestało pełnić funkcje tylko użytkowe, 298 Martyniuk-Pęczek 2009, s. 168-169, 174-175, 182. 92

wpisuje się w nową formę przestrzeni publicznych – inscenizację oraz dostarczanie wrażeń. Potwierdzają to liczne, omówione w pracy, przykłady nowoczesnych przestrzeni społecznych, w których design oświetlenia pełni istotną rolę.

43. Finsbury Avenue, Londyn przez przebudową.

44. Nowa przestrzeń Finsbury Avenue, Londyn.

45. Nowa przestrzeń Finsbury Avenue, Londyn.

Broadgate Arena wyrasta z tradycji rzymskiego koloseum. Dolne trybuny miały formę schodów, służących także jako siedziska, wyższe – okręgu wzdłuż którego ulokowano lokale gastronomiczne. Centralna arena latem wykorzystywana jest jako scena imprez masowych (np. koncertów), zimą – jako lodowisko. Ilość poziomów oraz różne odgrodzenia stanowić mogły jednak zniechęcającą barierę. Dlatego dziś Circle jest w trakcie renowacji – prace zakończyć się mają w 2015 roku 299. Pozostanie ikoniczna, okrągła forma przestrzeni, którą wyznaczają otaczające zabudowania. Dodatkowo, jej kształt podkreślony zostanie poprzez odpowiednie ułożenie kostki brukowej i otaczające arenę ławki w formie wycinków okręgu. Poziom głównej areny zostanie obniżony (dla lepszej widoczności podczas masowych imprez) oraz wyrównany, dzięki czemu poziom stopni zastąpiony zostanie dodatkowym poziomem przeznaczonym na usługi (głównie restauracje), usunięte zostaną także słupki wydzielające centralną część placu.

Przestrzeń

zostanie

uporządkowana,

ujednolicona

bardziej

otwarta,

a więc zachęcająca i dostępna dla użytkowników.

299 Broadgates Estate (2012). 94

46. Broadgate Arena, Londyn przed przebudową.

47. Projekt Broadgate Arena, Londyn.

Wewnętrzne dziedzińce często tworzone są w sąsiedztwie instytucji kultury, jak w przypadku Reina Sofia w Madrycie czy MuseumsQuartier w Wiedniu. Muzeum Reina Sofia, założone w 1980 roku, ulokowano z XVI-wiecznym budynku dawnego szpitala, który dostosowano do pełnienia nowej funkcji według projektu Antonio Fernández Alba. Z czasem zbiory muzeum powiększały się, dlatego w 2001 roku rozpoczęto rozbudowę muzeum według projektu Jeana Nouvela. Do dawnego szpitala dobudowano nowoczesny w formie i silnie kontrastujący nowy budynek. Dzięki temu zagospodarowano najbliższe otoczenie muzeum oraz stworzono nową przestrzeń publiczną

– wewnętrzny, przekryty dziedziniec ogrodzony południową fasadą szpitala i trzeba ścianami nowej konstrukcji. Ściany nowej części kompleksu pokryte czerwonymi żaluzjami oraz czerwony, lakierowany, trójkątny dach zaskakują, inspirują, a nawet niepokoją. Świetliki w dachu zapewniają dostęp światła dziennego, przy jednoczesnej ochronie przed hiszpańskim, ostrym słońcem. Z dziedzińca zapewniono dostęp do biblioteki, księgarni, sklepu z pamiątkami, kawiarni oraz widokowych tarasów, które – pomimo znajdowania się pod dachem, zapewniają widok na okolicę300.

48. Plan Museum Reina Sofia, Madryt.

49. Wewnętrzny dziedziniec Museum Reina Sofia, Madryt.

300 Jewell 2010. 96

MueseumsQuartier w Wiedniu301, otwarte w 2001 roku, jest jednym z największych kompleksów sztuki nowoczesnej na świecie, składają się na niego: – ZOOM Kindermuseum (muzeum z ekspozycją przeznaczoną i dostosowaną dla dzieci) –

DSCHUNGEL (ośrodek teatru, sztuki i kultury dla dzieci, rodzin, nastolatków i dorosłych)

– Architekturzentrum (ośrodek architektury i kultury budowlanej; platforma wystawiennicza, centrum badawcze i źródło informacji o architekturze i sztuce budowania) – Leopold Museum (Muzeum prezentujące zbiory Kolekcji Leopold – jednej z najważniejszych na świecie kolekcji nowoczesnej sztuki austriackiej) – Kunsthalle Wien (ośrodek będący warsztatem, laboratorium i miejscem dla współczesnych estetycznych i socjalnych rozważań, miejsce wymiany kulturowej) – Halle E+G (przestrzeń wystawiennicza, miejsce licznych festiwali oraz imprez masowych) – Tanzquartier (ośrodek poświęcony tańcu nowoczesnemu oraz sztuce performancu) – MUMOK (Muzeum Sztuki Nowoczesnej Fundacji Ludwika Wiedeńskiego)302, a także księgarnie, kawiarnie, sklepy, galerie sztuki, pracownie artystyczne, mieszkania dla artystów i pokoje gościnne303. Przestrzeń tworząca MQ jest połączeniem architektury barokowej (dawne stajnie cesarskie wzniesione w latach 1713-1725 według projektu Johanna Bernharda Fishera von Erlacha) oraz nowoczesnej architektury postmodernistycznej (budynki Leopold Museum i MUMOK). Pomysł zaadaptowania stajni na instytucję kultury pojawił się już na przełomie lat 70. i 80. XX wieku. Ostatecznie, w roku 1986, ogłoszono konkurs na zagospodarowanie budynków i terenów sąsiadujących na instytucje kulturalne. Jury wybrało projekt biura architektonicznego Ortner&Ortner w 1990 roku, jednak inwestycja przeprowadzona

została

dopiero

latach

1998-2001.

Pomimo

złożoności

i skomplikowania układu funkcjonalnego MQ, jego układ jest czytelny i logiczny, dzięki systemowi wzajemnie otwierających się na siebie przestrzeni publicznych. W części centralnej, między budynkami Halle E+G, Leopold Museum, MUMOKiem oraz dawnymi 301 Dalej zwane MQ. 302 MuseumsQuartier Wien (2013)b. 303 Gyurkovich 2011, s. 39. 97

stajniami powstał wewnętrzny plac, zaprojektowany jako ogólnie dostępna przestrzeń publiczna. Na początku 2002 roku władze MuseumsQuartier, w ramach eksperymentu, zleciły artyście Jesofowi Trattnerowi zaprojektowania piankowych obiektów, które miały służyć jako meble na dziedzińcu. Ze względu na ich popularność wśród odwiedzających, zlecono grupie wiedeńskich architektów PPAG stworzenie projektu mobilnych mebli, które znaleźć miałyby się na stałe w przestrzeni dziedzińca. Wynikiem prac są „Enzi” (nazwane od nazwiska ówczesnej dyrektor MQ) – wielofunkcyjne siedziska wykonane z tworzyw sztucznych, w różnych kolorach, możliwe do łączenia w różnorakich wariantach. Zimą z Enzi układane są w konstrukcje przypominające igloo, wewnątrz których lokowane są kawiarnie, odbywają się pokazy artystyczne, i z których podziwiać można iluminacje świetlne pokazywane na ścianach sąsiadujących budynków. Drugim, istotnym elementem ożywiającym przestrzeń dziedzińca MQ jest woda w postaci znacznych rozmiarów, prostokątnego basenu-fontanny. Projektanci mieli świadomość, że woda jest ważnym elementem kompozycji urbanistycznej i odgrywa znaczną rolę w kształtowaniu wysokiej jakości struktur miejskich. Korzyści wynikające z obcowania ludzi z wodą znane były już w czasach starożytnych, co swój wyraz znajdywało w różnorodnych formach basenów i fontann umieszczanych w przestrzeni miasta oraz wewnętrznych dziedzińców domów. Woda zapewnia doznania estetyczne i odprężające, dzięki oddziaływaniu na różne zmysły (wzroku, słuchu, dotyku). Epoką, która niezwykle doceniała ożywiający wpływ wody był barok, kiedy to centralnym punktem powstających placów była rozbudowana, rzeźbiarska forma fontanny. Także w czasach współczesnych, szczególnie podczas procesu rewitalizacji i kreowania nowych przestrzeni publicznych architekci doceniają znaczenie wody, która podnosi jakość przestrzeni, zapewnia ich identyfikację, a także – spaja krajobraz miejski z przyrodą stanowiąc uzupełnienie systemów zieleni miejskiej. Podobnie jak obecność roślin zielonych, woda wpływa na mikroklimat okolicy obniżając temperaturę, zwiększając wilgotność powietrza oraz zmniejszając efekt tzw. „wyspy ciepła”. Woda tym samym stała się świadomie używanym narzędziem podczas projektowania i integracji przestrzeni miejskiej304.

304 Burda 2010, s. 167, 176-177. 98

50. Plan Museums Quartier.

51. „Enzi” na tle budynków autorstwa Fischera von Erlacha.

52. Wewnętrzny dziedziniec MQ. 99

3. Przestrzenie publiczne wewnątrz w budynku. Współcześnie, szczególnie w dużych miastach, ze względu na rosnącą złożoność i rozmaitość form przestrzennych, związaną z wielofunkcyjnością przestrzeni i budowli, zaobserwować

można

przenikanie

się

przestrzeni

publicznych

zewnętrznych

i wewnętrznych. Co więcej, przestrzenią publiczną nie są tylko przestrzenie otwarte są to także dostępne publicznie budynki. Przykładem tego typu przestrzeni jest kompleks Toni Site w Zurychu projektu biura

EM2N.

Budynek

powstał

1977

roku

jako

jedną

największych

i najnowocześniejszą wówczas fabryk mleka. Jednak 22 lata później produkcja przeniosła się do wschodniej Europy, a nieużytkowany budynek niszczał. Rewitalizacja kompleksu jest kluczowym elementem przywrócenia miastu dawnej dzielnicy przemysłowej – Zurych West. Założeniem było przekształcenie budynku na kompleks służący edukacji, kulturze oraz miejskiemu życiu. EM2N zawarło w swoim projekcie przestrzenie publiczne, służące kulturze, także przestrzenie dla akademii sztuk pięknych oraz uniwersytetu nauk stosowanych. Podkreślić należy, że Toni Site jest największym budynkiem powstałym w Szwajcarii, a jego całkowita powierzchnia jest równa powierzchni całej dzielnicy (prawie 110 tysięcy m2). Przestrzeń dostępną dla mieszkańców będą stanowiły systemy zewnętrznych ramp (projektowane jako wertykalne bulwary spacerowe), główny hol biegnący przez wszystkie pięta, sale koncertowe i wystawiennicze, biblioteka, sklepy. Znajdą się tu przestrzenie różnego rodzaju – od dużych, otwartych przestrzeni publicznych do niewielkich przestrzeni prywatnych, czemu towarzyszy hasło projektantów: „The building as a city, the city as a building”305.

305 EM2N (2012), Nemetschek Vectorworks (2011). 100

53. Bryła Toni Site, Zurych.

54. Zewnętrzne rampy i bryła Toni Site, Zurych.

55. Projekt wnętrz Toni Site, Zurych. 101

Multiuse Pavillion (dosł.”pawilon uniwersalny, różnego przeznaczenia”) w Viana do Castela w Portugalii autorstwa architekta Edouardo Souto de Moura jest ciekawym, rzeźbiarskim elementem wyróżniającym się na tle jednostajnej linii brzegu portu. Usytuowany w końcowym odcinku rzeki Lima, w okolicy która uważana jest za nowe centrum kulturalne regionu Minho, sąsiaduje z jednej strony z niskimi zabudowaniami Praça da Liberdade projektu Fernando Tavora, oraz budynkiem biblioteki autorstwa duetu Souto de Moura i Alvara Sizy. Ten śmiały projekt przewidziany został jako siedziba wydarzeń kulturalnych, sportu i rekreacji. Stanowić ma uzupełnienie wybitnej architektury portu, dzięki której władze miasta mają nadzieję wpisać je na architektoniczną mapę świata i znacząco zwiększyć turystykę architektoniczną. Budowla nie jest jednak majestatyczna, nie dominuje, a nawiązuje swą horyzontalnością do sąsiadujących budynków Tavora. Założeniem architekta była klarowność bryły i wysunięcie na pierwszy plan funkcji306. Dlatego też ściany parteru wykonane są ze szkła – pozwala to na połączenie zewnętrzna i wnętrza, na płynne przejście z jednej przestrzeni do drugiej. Konceptualna klarowność bryły odpowiada prostocie wnętrza. Główną przestrzenią pawilonu jest duża sala, usytuowana w podziemiu, używana jako hala sportowa, koncertowa oraz do innych wydarzeń. Otoczona jest drewnianymi trybunami, które prowadzą do wejścia i korytarzy widokowych na parterze. Charakterystycznym elementem budynku są, oplatające drugi poziom rury szerokie w przekroju rury, w których mieszczą się instalacje elektryczne, wodociągi i tym podobne. Jednoznacznie zabieg taki kojarzy się z Centrum Pompidou w Paryżu, z drugiej strony dzięki temu forma budynku nawiązuje do Navio Hospital Gil Eannes – statku z lat 50., który zakotwiczony w pobliżu służy obecnie jako muzeum. Nowoczesny budynek de Moury okazuje się na wskroś przesiąknięty kontekstem miejsca, w którym się znajduje, co stanowi jego niezaprzeczalny atut i zapewnia zaakceptowanie przez lokalną społeczność.

306 Hybel 2013. 102

56. Bryła Mulituse Pavillon, Viana del Castela, Portugalia.

57. Wnętrze Mulituse Pavillon, Viana del Castela, Portugalia.

Ciekawą realizacją w Europie środkowo-wschodniej jest Heat Exchanger Važecká w dzielnicy Nad Jazerom, w Koszycach na Słowacji. Projekt powstał w ramach przygotowań do wydarzeń Europejskiej Stolicy Kultury 2013. Planowano zrekonstruować trzy byłe wymienniki ciepła i przekształcić je w centra kultury, nauki i sportu oraz przestrzeń publiczną służącą okolicznym mieszkańcom, zrealizowano tylko jeden kompleks – Važecká.

103

W wyniku przebudowy sześciennego budynku powstała dynamiczna, dominująca w otoczeniu bryła, która skupia uwagę i przyciąga potencjalnych użytkowników. Budowla posiada kilka połączonych ze sobą poziomów (zwanych galeriami), z których każdy pełni inną funkcję – sali tańców, krytego lodowiska, ścianki wspinaczkowej, przestrzeni przeznaczonej

pokazy

filmowe,

warsztaty,

uprawiania

in-skatingu.

Na odosobnionym (dzięki stosunkowo wysokim murom otaczającym) dachu znajduje się atrium z trzema drzewami zapewniającymi cień i tworzącymi oazę zieleni307.

58. Bryła Heat Exchanger, Słowacja.

307 A as Architecture (2013), OpenBulidings (2013). 104

4. „Uarchitekturowienie” placu – nowoczesne formy zadaszenia placu. Współczesna architektura dostarcza licznych przykładów nowatorskich rozwiązań, form zacierających granice między wnętrzem i konstrukcją budowli, a ich otoczeniem miejskim. Metropol Parasol na sewilskim Plaza de la Encarnacion to, jak pisze WantuchMatla308, przykład hybrydy przestrzeni miejskiej i architektury. „Budynek-struktura” stanowi zaplecze funkcjonalne i bujną scenografię miejsca, swoimi gabarytami nadając mu niezwykłą skalę i wertykalny charakter. Dla użytkowników dostępne są zacienione przestrzenie pod Parasolem oraz kładki widokowe znajdujące się na szczycie struktury, z których możliwe jest podziwianie placu oraz okolicy. Projekt biura architektonicznego J. Mayer H. Architects powstał na zlecenie władz miasta, których celem była modernizacja placu i przywrócenie mu charakteru publicznego. W latach 60. na placu regularnie odbywał się targ, dzięki czemu miejsce było niezwykle żywe. Jednak po rozbiórce straganów, w latach 70. plac użytkowany był jedynie jako parking. Zlikwidowanie targowiska pociągnęło za sobą opustoszenie i upadek całej dzielnicy. Nowa realizacja przywróciła życie w dzielnicy, mając pozytywny wpływ zarówno na sferę komercyjną (przywrócono miejsce dla targowiska), jak i socjalną - mieszkańcy odzyskali miejsce spotkań i spędzania wolnego czasu, turyści chętnie odwiedzają miejsce. Pawilon otrzymał nowoczesną, organiczną formę, która podkreślać ma potencjał Sewilli jako modnego, współczesnego ośrodka miejskiego. Miękki kształt „parasola” kontrastuje z zatłoczoną i zwartą tkanką średniowiecznego centrum miasta. Lekka, swobodna struktura pawilonu ma zachęcać użytkowników, w zamierzeniu projektanta, do

swobodnych,

społecznych

aktywności,

interakcji

zarówno

socjalnych,

jak i kulturalnych309. W przyziemiu konstrukcji znajduje się muzeum archeologiczne, co stanowi dodatkowy walor kompleksu – jedna z największych i najnowocześniejszych na świecie konstrukcji z powłoki poliuretanową pokrytej drewnem „wyrasta” z archeologicznego miejsca wykopalisk (odsłonięto i zabezpieczono rzymski ruiny), a więc z tradycji i historii. Dodatkowo architekt podczas projektowania pawilonu inspirował się formą sklepień sewilskiej katedry. Pomimo na wskroś nowoczesnego charakteru, pawilon wywodzi się z historii i tradycji miasta, tworzy specyficzny związek między historycznymi 308 Wantuch-Matla 2012c, s. 390. 309 Argyriades 2011. 105

zabudowaniami i nowoczesnym rytmem życia miejskiego.

59. Metropol Parasol wśród historycznej zabudowy Sewilli.

60. Metropol Parasol, Sewilla.

Przykładem współczesnej formy pawilonu jest także Factoria Joven w Meridzie, Hiszpanii. Przestrzeń rekreacyjna placu wydzielonego dzięki pawilonowi powstała na podstawie znajdującej się 1,5 metra nad ziemią, w celu ochrony archeologicznych pozostałości znajdujących się na terenie. Baldachim, podświetlany po zmroku mlecznym światłem, spoczywa na kilku wspornikach o obłym przekroju. Jeden z nich 106

zaprojektowany został jako ścianka wspinaczkowa, inny – pomieszczenie zaaranżowane jako sala komputerowa, w której zapewniono mieszkańcom dostęp do komputerów oraz internetu. Posadzka placu została zróżnicowana, dzięki czemu użytkowana jest jako skate park dla jeżdżących na deskorolkach lub rowerach. Baldachim, który jest w istocie „termalną poduszką” wykonaną z tworzywa sztucznego, zapewnia ochronę przed ostrym hiszpańskim słońcem oraz stanowi warstwę izolującą. Dzięki wykorzystaniu nowoczesnych technologii – konstrukcję pawilonu tworzą trwałe, wodoodporne płyty poliwęglanowe zamocowane na metalowym szkielecie, i wykorzystaniu mebli pochodzących z recyklingu, struktura pawilonu jest wytrzymała oraz zmniejszono negatywny wpływ na środowisko i zminimalizowano koszty budowy. Ale Factoria Joven jest też przykładem przestrzeni zbudowanej przez lokalny samorząd w ścisłej współpracy z lokalną ludnością. Pawilon znajduje się na obrzeżach miasta, w dzielnicy zdominowanej przez przemysł; zapobiegać ma odpływowi mieszkańców, zachęcać młodsze (sport) i starsze pokolenia (sala komputerowa) do angażowania się we wspólne, zdrowe, spędzanie czasu310.

61. Factoria Joven, Merida, Hiszpania.

310 Alperovich 2011. 107

62. Ścianka wspinaczkowa, Factoria Joven, Merida, Hiszpania.

Prometxeta Square jest wspólnym projektem dwóch biur architektonicznych – Xpiral i MTM Arquitectos, realizowanym w przemysłowym mieście Barakaldo, w pobliżu Bilbao. Plac Prometxeta jest rozbudowanym, wielofunkcyjnym kompleksem, którego zadaniem

przede wszystkim jest połączenia centrum miasta z rzeką, która

do tej pory była elementem zaplecza gospodarczego (port handlowy), nie zaś miejscem wypoczynku. Dodatkowo stanowi on rozbudowany system ramp i placów stanowiący łącznik dworca kolejowego, budynków władz miejskich, szkoły, przestrzeni pieszej i przeznaczonej dla samochodów (wjazd na drogę szybkiego ruchu). Ze względu na fakt, że różnica poziomu terenów, które obejmuje Prometxeta Square wynosi ponad 20 metrów, kompleks utworzony został na rampie. Dodatkowo, uzyskano przestrzeń poniżej rampy, która przeznaczona została na usługi komercyjne i publiczne. Główny plac założenia jest częściowo zadaszony przez formy zwane Barakaldo Stone Trees – baldachimy przypominające kształtem drzewa, których „pnie” wykonane są ze stali, zaś „korony” tworzą niewielkie kamienne bloki umieszczone w stalowych siatkach. W dzień zapewniają cień, chroniący przed słońcem, w nocy, dzięki odpowiednim iluminacjom, tworzone są ciekawe

efekty świetlne311. Projektując konstrukcję

ze stalowych elementów projektanci nawiązali do „naturalnych” cech krajobrazu okolicy, który przez lata zdominowany był przez hutę Altos Hornos de Vizcaya.

311 Geobrug (2010), Nasza Przestrzeń (2011)a. 108

63. Prometxeta Square, Barakaldo.

Realizacją, która wzbudziła wiele kontrowersji jest Hala Targowa w Gandawie, która stanowi swoistą rekonstrukcję hali targowej istniejącej w samym miejscu, użytkowanej po II Wojnie Światowej jako parking samochody, aż do lat 60., kiedy to podjęto decyzję o zburzeniu budynku i zastąpieniu go nowego centrum administracyjnego. Projektu jednak nie zrealizowany, a w centrum starego miasta Gandawy pozostał pusty, nieużytkowany plac. W roku 1996 oraz 2005 przeprowadzono konkursy na zagospodarowanie przestrzeni, jednak większość projektów postulowała zostawienie otwartej przestrzeni służącej organizacji imprez masowych. Jedynie współpracujące biura projektowe Robbrecht en Daem i Marie'a-José Van Hee zaproponowały sięgnięcie do historii miejsca projektując otwarty pawilon formą nawiązujący do dawnej hali targowej oraz, znajdującego się w bezpośrednim sąsiedztwie, ratusza. Różnica

wysokości

terenu

pozwoliła

zaprojektowanie

pawilonu

dwukondygnacyjnego – dolna część, dostępna jest z poziomu głównej ulicy lub dzięki windom umiejscowionym w podporach konstrukcji; ulokowano w niej kawiarnię, parking dla rowerów oraz toalety. Ogród kawiarni otwiera się na dużych rozmiarów trawników. Górną część stanowi właściwy pawilon, wsparty na czterech kolumnach przekryty podwójny dwuspadowy dach z licznymi małymi oknami, które zapewniają dopływ rozproszonego światła dziennego. Mimo swojej monumentalnej skali (powierzchnia 24 tysięcy m2), budowla dobrze wpisuje się w otoczenie, dzięki zachowaniu odpowiednich proporcji i wysokości równej sąsiadującym kamienicom. Użyte materiały – kamień i drewno nawiązują do sąsiadujących budowli, dodatkowo dominacja drewna 109

pokrywającego połacie dachu nadaje mu skromniejszego charakteru w stosunku do bogato zdobionych wież gotyckich. Budynek pomimo swej nowoczesnej, kontrastującej formy i dużej powierzchni (24 tys. m2 nie dominuje w otoczeniu. Ciekawy efekt uzyskano dzięki pokryciu zewnętrznej, drewnianej części dachu szklanymi płytkami, które odbijają światło tworząc wibrującą powierzchnię, zapewniają ochronę przed czynnikami atmosferycznymi, a których kształt nawiązuje do tradycyjnych dachówek312. Zgodnie z opisem architektów: pawilon uporządkował przestrzeń centrum zabytkowego miasta, zapewnił miejsce służące organizacji tradycyjnych festynów oraz nowych imprez masowych, stał się dodatkową atrakcją miasta. Częściowo można się zgodzić z twórcami projektu. Projekt jest twórczą kontynuacją tradycji flamandzkich hal targowych; bryła oraz użyte materiały tworzą architekturę nowoczesną, ale z czytelnymi odniesieniami do historii. Dyskusyjna wydaje się jednak lokalizacja i funkcjonalność budowli. Pomimo znacznych rozmiarów dookoła hali pozostał dwa duże, puste place. Odpowiednie umiejscowienie dzieli pustą przestrzeń na dwie mniejsze, jednak powstaje pytanie jaki jest cel takiego podziału? Rozległa przestrzeń zastana przed pracami modernizacyjnymi, służyć mogła gromadzeniu się dużych grup, tłumów podczas imprez masowych. Obecnie, podzielona przestrzeń uniemożliwia to. Zastanawiający jest wybór projektu, który aranżuje tylko część zastanej przestrzeni wymagającej interwencji. Forma hali także budzi wątpliwości – Gandawa nie jest miastem śródziemnomorskim, w których zapewnienie cienia na placach jest wręcz wymagane, z drugiej strony – samo zadaszenie nie zapewnia komfortowej ochrony przez niskimi temperaturami panującymi zimą. Jeśli celem władz miasta była rewitalizacja przestrzeni zabytkowego centrum i zapewnienie jej cech estetycznych i użytkowych, to poprzez realizację Hali Targowej został on osiągnięty jedynie częściowo. Nadal bowiem znaczna część placu pozostaje niezagospodarowana i pusta.

312 Dezeen (2013), Arcspace.com (2013). 110

64. Widok na centrum Genui.

65. Hala Targowa na tle historycznych zabudowań miasta.

66. „Wnętrze” Hali Targowej w Genui.

Przykład pawilonu w Marsylii dowodzi, że do stworzenia atrakcyjnej, angażującej przestrzeni publicznej wystarcza minimalna interwencja w zastane miejsce. Vieux Port Pavilion powstał w ramach planu modernizacji Starego Portu. Głównym założeniem było przekształcenie nabrzeża na przestrzeń oddaną w użytkowanie pieszym. Pawilon tworzy sześć smukłych kolumn podtrzymujących dach z polerowanej stali tworzącej efekt lustra odbijającego

przechodniów.

Interwencja

zastaną

przestrzeń

jest

minimalna,

111

efekt zaskakujący i zabawny, a także użytkowy – pawilon zapewnia cień, co w tym południowym mieście jest zbawienne. Rewitalizacja portu jest częścią dużego (tzw. master) planu stworzonego dla całego miasta. Drugie co do wielkości miasto Francji kojarzone jest przede wszystkim z wojnami gangów i porachunkami dilerów narkotykowych. ¾ Marsylczyków to imigranci, którym ciężko odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Bezrobocie wśród ludzi do 25 roku życia wynosi ponad 40% jednak nie dlatego, że miasto nie zapewnia możliwości pracy, a dlatego, że młodzi wybierają łatwiejszą drogę zarabiania pieniędzy, jaką jest handel narkotykami oraz grabieże313. W ramach walki ze społecznymi problemami, władze miasta opracowały master plan, którego realizacja zapewnić ma lepsze warunki życia w mieście oraz zachęcić inwestorów do lokowania kapitału. Głównym projektem była przebudowa portu, której celem było przywrócenie mieszkańcom przestrzeni nabrzeżnej poprzez wyciszenie ruchu drogowego – stworzenie strefy przeznaczonej tylko dla pieszych oraz utworzenie nowych miejsc służących kulturalnym i społecznym wydarzeniom. W celu powiększenie przestrzeni publicznej, instalacje techniczne portu i hangary zostaną zastąpione nowymi platformami i pawilonami (muzealnymi, gastronomicznymi, handlowymi)314. Celem projektu jest zachęcenie mieszkańców do ponownego korzystania z przestrzeni portu, spędzania w niej aktywnie czasu 315, a w szerszym kontekście – zapewnienie alternatywnej, kulturalnej rozrywki i zachęcenie do zmiany sposobu życia wielu z nich.

67. Vieux Port Pavillon, Marsylia.

313 Le Monde 2012. 314 Rosenfield 2012. 315 Foster and Partners (2011). 112

5. Parki miejskie. Częstą praktyką jest obecnie przywracanie centralnym dzielnicom miast terenów zielonych (zawłaszczanych od lat 50. przez samochody), które stanowią element spajający tkankę

zabudowy miejskiej,

łącznik

między poszczególnymi

częściami

miasta

lub budynkami jednej dzielnicy. Odpowiednio zaprojektowane porządkują ruch kołowy, pieszy oraz rowerowy. Sprawiają, że życie mieszkańców rozwija się także poza tradycyjnymi ciągami komunikacyjnymi. Ma to duży wpływ na podniesienie standardu życia w danej okolicy i znacząco wpływa na jej wizerunek oraz wycenę nieruchomości316. Ciekawym przykładem rewitalizacji linii komunikacyjnej jest zakończona niedawno transformacja estakady linii kolejowej w Nowym Jorku – The High Line, powstałej w latach 30. XX wieku jako fragment towarowej linii kolejowej biegnącej przez zachodnią część Nowego Jorku. Ze względów bezpieczeństwa tory umieszczono na wiadukcie, ponad 10 metrów nad ziemią. Wraz z rozwojem motoryzacji i przeniesieniem transportu do ciężarówek, linia straciła na znaczeniu i została zamknięta. Planowano ją rozebrać, jednak w 1999 roku okoliczni mieszkańcy zainicjowali stworzenie nadziemnego parku. W rezultacie w 2009 roku otwarto jego pierwszą część, w 2011 – drugą. Pierwotnym, głównym celem projektu było zachowanie niepowtarzalnego charakteru miejsca, wraz z postępującymi pracami dołączył drugi, niemniej ważny – zjednoczenie okolicznych mieszkańców i stworzenie dla nich wyjątkowej przestrzeni, w której będą mieli możliwość kreatywnego spędzania wolnego czasu. W celu zaakcentowania historii miejsca pozostawiono fragmenty starej linii kolejowej. W dwóch odcinkach High Line przechodzi przez otwory w prywatnych budynkach – zupełnie jak dawniej pociągi towarowe. Park wyposażono w różnorodne, drewniane ławki oraz siedziska, których formy „wyrastają” z powierzchni deptaka. Również przejścia między betonową

posadzką,

zielenią

są

miękkie,

dzięki

zastosowaniu

specjalnie

zaprojektowanych płyt chodnikowych. Nie ingerowano w naturalną roślinność wiaduktu, samosiejne rodzaje traw i kwiatów były inspiracją dla florystów pracujących nad projektem zieleni parku. High Line pozwala doświadczyć miasta w nowy sposób – dzięki umiejscowieniu parku na wysokości trzeciego piętra sąsiadujących budynków, zapewnia jednoczesną możliwość obserwowania miasta znajdującego się poniżej, przy jednoczesnym wyciszeniu 316 Wantuch-Matla 2012b, s. 374. 113

się, ucieczce od ulicznego zgiełku. Co warte zaznaczenia – od czasu utworzenia parku, wartość nieruchomości w dzielnicy znacznie wzrosła. Podczas prowadzonych prac rewitalizacyjnych rozpoczął się proces przejmowania przez deweloperów okolicznych squatów i opuszczonych budynki, które zamieniono w drogie apartamentowce317.

68. Przebieg The High Line w Nowym Jorku.

69. Widok na The High Line w Nowym Jorku.

70. Harmonijne połączenie zieleni, betonu i siedzisk w The High Line, Nowy Jork. 317 Wantuch-Matla 2012b, s. 374-375, Friends of The High Line (2011), NYC Parks (2011), Bryla.pl (2008). 114

Projekt o podobnym charakterze zrealizowano w centrum Seulu. Cheonggyecheon nazwę wziął od niewielkiej rzeki płynącej przez miasto na początku XX wieku. W latach 50.

rzeka

została

zminimalizowana

podziemnego

kanału,

powierzchni

zaś zbudowano estakadę. W 2003 roku burmistrz miasta zapoczątkował prace związane z przeniesieniem estakady na obrzeżą miasta, a przywróceniem w centrum terenów zielonych. Pomimo licznych sprzeciwów mieszkańców, związanych głównie z obawą dodatkowych utrudnień komunikacyjnych, prace przeprowadzono i w 2005 roku otwarto nową, zieloną przestrzeń publiczną. Celem projektu było przede wszystkim przywrócenie unikalnego środowiska naturalnego w centralnej, biznesowej dzielnicy Seulu. Tereny zielone wpłynęło dodatkowo na mikroklimat – średnia temperatura w dzielnicy obniżyła się o prawie 4 stopnie Celsjusza. Liczba korzystających z samochodów spadła, na rzecz rosnącej liczby osób korzystających z transportu publicznego oraz pieszych. Tym samym pomimo mniejszej ilości dróg przepustowość dróg wzrosła. Dzielnice północna i południowa, przez wiele lat oddzielone od siebie wstęgą autostrady, ponownie zostały połączone, co przyczyniło się do ich rozwoju. Było to pierwsze w Seulu duże przedsięwzięcie dotyczące przestrzeni publicznej, które stało się katalizatorem zmian w całym mieście318.

71. Centrum Seulu przed i po rewitalizacji.

318 Seoul Fundation Arts and Culture (2009), Lee In-Keun (2006). 115

Rolą przestrzeni publicznych jest kreowanie nie tylko atrakcyjnego wizualnie otoczenia, ale także środowiska inspirującego i stymulującego. We współcześnie realizowanych projektach uwzględnia się elementy mające prowokować użytkowników do określonych zachowań lub pozostawiające swobodę w sposobie ich użytkowania. Dlatego przestrzenie zielone możemy podzielić na neutralne, będące jedynie tłem, neutralnym otoczeniem w chwilach wypoczynku (jak przykłady omówione powyżej) lub przeciwnie – mogą zaskakiwać wyrazistością rozwiązań i wymuszać interakcje, jak ma to miejsce w przypadku miejsc, w których dominującym motywem jest kwestia promowania zdrowego i aktywnego trybu życia. Zapotrzebowanie na tereny służące rekreacji jest obecnie ogromne, gdyż ludzie preferują spędzanie aktywnie czasu na świeżym powietrzu, nie zaś w zamkniętych i zatłoczonych salach fitness319. Najczęściej miejscem tworzenia miejskich parków sportowych są tereny nadrzeczne lub nadbrzeżne. Park Lineal de Manzanares w Madrycie (zwany także Madrid Rio Parc) rozciągający się wzdłuż rzeki Manzares, projektu biura West8, jest założeniem przestrzennym na dużą skalę (teren o powierzchni 80 hektarów), powstałym w miejscu dawnej autostrady, obecnie przeniesionej do podziemnego tunelu. Projektanci podzielili kompleks na mniejsze części służące różnym formom wypoczynku, aktywności i odpowiadające na potrzeby różnych grup społecznych. Motywem przewodnim przestrzeni jest sport, zorganizowany dzięki ścieżkom rowerowym, boiskom, placom zabaw oraz ruch spontaniczny, możliwy dzięki otwartym terenom zielonym. Przewidziano miejsca przeznaczone dla amatorów deskorolki, jazdy wyczynowej na rowerze, wspinaczki, wioślarstwa, czy joggingu. Teren parku obejmuje także sad, jezioro, plażę oraz Campo del Moro – ogrody sąsiadujące z Pałacem Królewskim. Szczególnie ciekawą częścią kompleksu jest Avenida de Portugal – główna ulica łącząca rzekę z centrum miasta, podzielona na część podziemną przeznaczoną dla samochodów oraz naziemną służącą pieszym oraz rowerzystom; jej design inspirowany jest drogą prowadzącą do Portugalii (przedłużenie Avenida de Portugal prowadzi w kierunku Lizbony), która słynie z wyjątkowej doliny wypełnionej drzewami wiśniowymi, oazy w surowym klimacie Estremadury. Stąd wzdłuż Avenidy zasadzono około 700 drzew wiśniowych, zaś posadzkę tworzy tradycyjna kostka ułożona w kształty płatków kwiatowych. Oryginalny, i jednocześnie prosty w realizacji, pomysł zyskał uznanie wśród mieszkańców dzielnic sąsiadujących320. 319 Wantuch-Matla 2012b, s. 376-377. 320 Wantuch-Matla 2012b, s. 377-378, WEST8 (2006), Minner Kelly (2011). 116

Kompleks Madrid Rio Parc pomimo swej głównej funkcji rekreacyjnej, spełnia także szereg dodatkowych – przywrócił mieszkańcom Madrytu dostęp do rzeki, stworzył potrzebne

miastu

tereny

zielone,

przyczynił

się

połączenia

istniejących

i nowopowstających zabudowań wzdłuż rzeki zapewniając między nimi dobrą komunikację, wpłynął na wyższą ocenę jakości życia w mieście przez mieszkańców, z pewnością spowoduje także wzrost cen nieruchomości znajdujących się w bezpośredniej okolicy.

72. Założenie Park Lineal de Manzares, Madryt.

73. Avenida de Portugal, fragment Park Lineal de Manzares, Madryt.

117

Podobną koncepcję rewitalizacji przestrzeni zrealizowano w Barcelonie, gdzie utworzono Park Diagonal Mar położony między głównymi arteriami miasta oraz morzem.

Nowoczesny styl małej zabudowy parku kontrastuje z otaczającą

go architekturą wysokich wieżowców mieszkalnych, hoteli oraz centrum handlowego. Wnętrze zagospodarowane jest przez place wypoczynkowe, place zabaw, polany, baseny oraz zróżnicowaną zieleń (lądową, bagienną i wodną), także liczne zjeżdżalnie czy oryginalne urządzenia służące zabawie oraz uprawianiu sportu. Charakterystyczne są przestrzenne, metalowe konstrukcje pergoli. Projekt

otrzymał

nagrodę

Amerykańskiego

Stowarzyszenia

Architektów

Krajobrazu. Sprawia wrażenie przestrzeni idealnej, a jednak uznawany jest za przykład nieudanej realizacji. Zarzuca mu się zamknięcie oraz niedostępność ze względu na otoczenie ruchliwymi ulicami oraz brak dogodnego dojścia. Centra handlowe (z których jedno jest największym w kraju) stanowią dla niego poważną konkurencję. Najbliższa okolica jest słabo zaludniona, zaś mieszkańców pozostałych części miasta skutecznie zniechęca do korzystania z parku ogrodzenie terenu i dostępność kompleksu w wyznaczonych godzinach (obiekt zamykany jest na noc). Miejsce sprawia wrażenie półprywatnego, pół-zamkniętego, co tworzy poczucie wykluczenia. Podnosi się także brak możliwości faktycznego kontaktu z wodą czy roślinnością 321. Organizacja „Project for Public Spaces” opisała park następująco: Designed by lawyers, a place where no spontaneous, unforeseen event can ever happen. It's a classic case of design run amok, where creating a place for human use was merely an afterthought 322 [miejsce zaprojektowane przez prawników, gdzie nic spontanicznego, nieoczekiwanego nie może się zdarzyć. Jest to klasyczny przypadek projektowania w amoku, gdzie zabrakło refleksji dotyczącej tworzenia przestrzeni dla użytku publicznego].

321 Project for Public Spaces (2004), Barcelona Field Studies Centre (2013). 322 Project for Public Spaces (2004). 118

74. Okolica Park Diagonal Mar w Barcelonie.

75. Park Diagonal Mar w Barcelonie.

Nietypowym przykładem parku miejskiego jest MFO Park w Zurychu, który jest

częścią

rewitalizacji

dzielnicy

przemysłowej,

terenów

silnie

skażonych

i zanieczyszczonych. Jego innowacyjny charakter polega zerwaniu z dotychczasową poziomością parków, a wprowadzeniu trójwymiarowości. Park przypomina bryłę budynku pokrytą roślinnością, jego strukturę tworzą metalowe pręty oraz linki, pokryte roślinami pnącymi. „Budynek” jest jasny i otwarty, zachęcający do użytkowania. Inspiracją

119

dla projektantów stanowiły, znajdujące się na tym terenie, przemysłowe budynki, których wnętrza stanowiły otwarte przestrzenie wypełnione światłem. Park ma strukturę dwupoziomową. Część dolna jest otwartą przestrzenią wypełnioną ławkami i oczkami wodnymi. Powierzchnię drugiego poziomu, dostępnego poprzez schody, podzielono na szklany taras, wydzielone loggie oraz punkty widokowe, które pozwalają na obserwowanie zarówno dolnej części, jak i „dachu” tworzonego przez rośliny. MFO jest strukturą wielofunkcyjną – nie tylko wprowadza tereny zielone do środowiska zurbanizowanego, służy także jako amfiteatr, miejsce wydarzeń kulturalnych (projekcji filmowych, koncertów, przedstawień teatralnych), czy miejsce uprawiania sportu. Dzięki oznakowaniu i opisaniu roślin, z których znaczną większość stanowią specjalne wyhodowane odmiany pnączy, park zyskuje walor edukacyjny, pozwalający poznanie roślin i czerpania inspiracji do swoich ogrodów323. Jak piszą projektanci, MFO jest prawdziwie nowoczesnym, miejskim parkiem, nie stanowiącym opozycji dla wertykalnych budynków, nie będący „oazą o miękkich krawędziach” w centrum zurbanizowanego terenu, ale wpisującym się w otaczający krajobraz, współgrający z nim. Projekt nie zmienia przeznaczenia czy celu zakładania parków miejskich, jednak jego nowatorski design obrazuje nową formę parku w miejskim środowisku – strukturę pionową i przestrzenną, jednocześnie architektoniczną i zieloną, naturalną324.

76. Wnętrze MFO Park w Zurychu.

323 OpenBuildings (2011), Pfeffer 2011. 324 Archidose (2007), Burckhard+Partner (2002). 120

6. Tereny zielone na dachach budowli. Coraz powszechniejszym staje się na świecie zwyczaj projektowania „zielonych” dachów budowli. Coś, co jeszcze niedawno wydawało się odległą przyszłością, dzieje się obecnie.

Wraz ze wzrostem liczby mieszkańców miast i zagęszczenia budynków

na terenach zurbanizowanych, coraz trudniej znaleźć miejsce dla terenów zielonych. Władze Toronto postanowiły stawić czoło problemowi za pomocą prawa określanego jako „Green Roof”325. Zgodnie z tą uchwałą prawną dach każdego nowopowstającego budynku musi być, w minimum 50%, zagospodarowany jako obszar zielony. Jak mówi Steven W. Peck, przewodniczący organizacji Green Roof for Healthy Cities – ta ustawa wzmacnia rodzącą się praktykę zintegrowanego zielonego projektowania budynków, jest przełomem w sposobie formułowania obowiązku tworzenia zielonych dachów 326. Władze miasta postanowiły dać dobry przykład przedsiębiorcom i wprowadzane zmiany zaczęły od swoich budynków – w 2010 roku zaprezentowały i udostępniły mieszkańcom zielony dach na szczycie ratusza. Budynek powstał w latach 60. i już wtedy, projektant – Viljo Revell przewidział Podium Hall jako plac służący obywatelskim wydarzeniom. Jednak jego przestrzeń nigdy nie zyskała akceptacji mieszkańców i wraz z upływem czasu dach został zaniedbany. Uchwalenie nowego prawa stałą się dodatkowym impulsem do poprawy jakości przestrzeni publicznej w centrum Toronto. Przebudowa dachu ratusza jest częścią większego planu przebudowy Nathan Philips Square. „Nowa” przestrzeń Podium Hall podzielona została na trzy części: obszary zielone, wybrukowany dziedziniec, który okrąża półkolistą wieżę, oraz kawiarnię. Użyto odpornych na suszę, kolorowych odmian roślin. Ławki i zadaszenia zapewniające cień rozproszone są po przestrzeni ogrodu327. Nieprzyjazna, betonowa przestrzeń przekształcona została w przyciągającą licznych użytkowników, nowatorską przestrzeń zieloną. Pomimo że tereny zielone nie są novum w ośrodkach zurbanizowanych, to umiejscowienie na dachu budowli tworzy nową relację w odbiorze użytkownika, zwiększa atrakcyjność przestrzeni, pozwala też na obserwowanie miasta z nowej perspektywy.

325 Ustawa została uchwalona w 2009 roku. 326 Bowman 2004. 327 Meinhold 2010, Rochon 2012. 121

77. Zielony dach urzędy miasta Toronto.

78. Zielony dach ratusza widziany z lotu ptaka.

79. Mała architektura na dachu ratusza, Toronto.

Podobny projekt zrealizowano w 2002 roku w Chicago. Ogród założony na dachu 11-piętrowego wieżowca ratusza był projektem pilotażowym, mającym na celu zbadanie wpływu zieleni dachów na otoczenie – przede wszystkim panującą temperaturę i jakość powietrza. Dowiedziono, że rośliny poprawiają jakość powietrza w najbliższym sąsiedztwie, przyczyniają się do oszczędzania energii, zmniejszają odpływ wody deszczowej i pomagają zmniejszyć efekt „miejskiej wyspy ciepła”. Dodatkowo, odbijają ciepło, zapewniają cień i pomagają ochłodzić powietrze poprzez ewapotranspirację328.

328 City of Chicago (2010-2013). 122

80. Zielony dach ratusza w Chicago.

Zielone dachy zakładane są jednak nie tylko na dachach budowli publicznych, także na budynkach komercyjnych, jak w przypadku centrum handlowego Vache Noir w Arcueil, które, ze względu na ukształtowanie terenu, w dużej mierze znajduje się pod ziemią, co umożliwiło stworzenie publicznego ogrodu na dachu budynku. Delikatnie nachylony teren jest dostępny z okolicznych ulic i placów. Dodatkowo, północna część Vache Noir graniczy z zabudową mieszkalną, z której tarasów rozciąga się widok na zielony dach, a których zielony dziedziniec w sposób naturalny łączy się z przestrzenią dachu. Powierzchnię podzielono na dwie części – płaską, łączącą się bezpośrednio z poziomem ulicy oraz drugą, wznoszącą się nad placem La Vache Noir. Obie tworzą zieloną przestrzeń wypełnioną drzewami owocowymi, sosnami nadmorskimi oraz kwiatowymi rzeźbami. W części płaskiej dominują kwiatowe i szklane (podświetlane po zmroku) rzeźby, w które wkomponowano systemy wentylacyjne budynku. Ścieżki wytyczone są szklanymi płytami, które jednocześnie pełnią rolę świetlików dachowych centrum

handlowego

znajdującego

się

poniżej329.

Jak

podkreślają

projektanci:

jest to „innowacyjny i ambitny projekt pozwalający na współistnienie natury i handlu” 330, przestrzeni komercyjnej i publicznej, naturalnych terenów w centrum nowoczesnego miasta.

329 UrbaRama (2009). 330 BDP (2013). 123

81. Widok na front centrum handlowego Vache Noir w Arcueil.

82. Widok na zielony dach Vache Noir w Arcueil.

Projekt wykorzystujący dach kompleksu komercyjnego do stworzenia zielonych terenów dostępnych publicznie powstał także w Osace. Namba Parks znajduje się w miejscu stadionu baseballowego, którego zamknięcie stworzyło okazję do stworzenia nowoczesnych przestrzeni publicznych w centrum nowej dzielnicy handlowej, w bezpośrednim sąsiedztwie dworca kolejowego Namba. Ze względu na lokalizację, Nankai

Electric

Railaway

zleciła

stworzenie

projektu

nowej

bramy

miasta,

która kreowałaby jego nową tożsamość i ogląd.

124

Namba Parks pomyślany został jako „ingerencja” natury w gęstą i surową zabudowę Osaki. Projektanci (Jerde Partnership) zaprojektowali wewnętrzną część kompleksu w formie kanionu, który tworzy harmonijną całość z naturalnymi, zielonymi terenami

dachu.

Ścieżki

prowadzące

przez

centrum

handlowe

„wyrzeźbione”

w kolorowym kamieniu tworzą liczne zatoczki, jaskinie i doliny uatrakcyjniające spacer przez komercyjną część założenia. W wybranych miejscach, na różnych poziomach wysokości, przewidziano bezpośrednie wyjścia na powierzchnię dachu. Zielony park, stopniowy wznoszący się, łączy kolejne części kompleksu. Namba Park przyczynił się do zwiększenia nielicznych terenów zielonych miasta, dzięki otwarciu na poziom ulicy, stanowi zachętę dla przechodniów do skorzystania z uroków nowej przestrzeni publicznej oraz komercyjnej. Park, dzięki zróżnicowanym przestrzeniom, stanowi odpowiedź na potrzeby mieszkańców nowoczesnego, szybko rozwijającego się miasta; tworzy nowy rodzaj naturalnego doświadczania przestrzeni331.

83. Widok z lotu ptaka na założenie Namba Parks w Osace.

331 Jerde (2003). 125

7. Waterfronty. Charakterystycznymi miejscami w mieście są tereny nadbrzeżne, tak zwane waterfronty. Woda umożliwia wyjątkową percepcję architektury, co było wykorzystywane od najdawniejszym czasów. Zwłaszcza miasta europejskie wyróżniają się wybitnymi kompozycjami

krajobrazu

przestrzeni

przybrzeżnych332,

czego

najwybitniejszym

przykładem jest Wenecja. W szczególnych przypadkach woda może być miejscem zdarzeń i i stanowić przestrzeń publiczną o specyficznym charakterze i atmosferze. Obecnie, w wielu miastach Europy, w procesie rewitalizacji przestrzeni poprzemysłowych, mieszkańcy miast „otrzymują” nowe tereny, na których wprowadzana jest funkcja mieszkaniowa oraz socjalna. Klimat przeszłości, historii miejsca, staje się atrakcją przyciągającą liczną użytkowników333. Przykładem jest Grand Canal Square w Dublinie, gdzie długo zaniedbywana przestrzeń nadbrzeża doczekała się w ostatnich latach kompleksowej rewaloryzacji. Założeniem było przekształcenie obszaru poprzemysłowego w przestrzeń łączącą teatr z sąsiadującymi nowymi obiektami, tworząc w ten sposób nowe kulturalne i handlowe centrum miasta. Plac, zaprojektowany przez międzynarodową firmę Marta Schwarz Partners jest naturalnym „wypełnieniem” przestrzeni między nowym teatrem projektu Daniela Libeskinda, hotelem oraz budynkami urzędowych. Powierzchnia placu na swojej głównej osi teatr-morze wybrukowana została czerwonymi płytami (z kompozytu żywicaszkło), jej przeciwwagę tworzy poprzeczny zielony pas łączący budynek hotelu i urzędowy. Poza funkcją spacerową oraz handlową (w tym gastronomiczną), plac służy także jako miejsce masowych imprez czy innych publicznych, często spontanicznych, wydarzeń. Powstała elastyczna przestrzeń publiczna zaspokajająca potrzeby różnych grup mieszkańców334.

332 Pluta 2012, s. 173. 333 Węcławowicz-Gyurkovich 2010, s. 281, 283. 334 Architektura Info (2010). 126

84. Nowa przestrzeń portu w Dublinie.

85. Przestrzeń zrewitalizowanego waterfrontu w Dublinie.

W ramach rewitalizacji nabrzeża o silnym znaczeniu historycznym – waterfrontu w Genui, powstał projekt Ponte Porti autorstwa UnStudio. Celem jest rewitalizacja całego terenu nabrzeża i, poprzez ponowne urbanistyczno-ekonomiczne połączenie go z tkanką miasta, stworzenie interesującej przestrzeni zarówno dla mieszkańców, studentów, jak i turystów. Ponte Porti znajduje się w poprzemysłowej części nabrzeża, w jednej z licznych opuszczonych przestrzeni, powstałych w wyniku przemieszczania działalności przemysłowej poza teren miasta. Usytuowanie między Ponte Antico – komercyjną częścią portu, oraz historycznym centrum miasta, zapewnia potencjał miejsca. 127

Trójwymiarowa, trzykondygnacyjna piazza usytuowana na nabrzeżu, łączy w sobie różnorodne funkcje, jak terminal pasażerski, amfiteatr, sklepy detaliczne, kawiarnie i restauracje, przestrzeń dla wydarzeń kulturalnych, także boiska sportowe oraz plaże. Dostęp do kompleksu zapewniają „rzeźbione” korytarze oraz dach, mający formę publicznie

dostępnego

trawnika.

Ruch

pieszy

poprowadzony

jest

wewnątrz

oraz na szczycie budowli przez system rozgałęziających się ścieżek, których bieg zaczyna się przy wejściu do portu, a kończy nadmorską promenadą335. Rewitalizacja znaczącego fragmentu portu, stać się ma nowym symbolem miejskiego życia w XXI wieku w Genui. Dzięki wyjątkowemu designowi, łączącemu liczne funkcje, Ponte Porti ma szansę, jak określili to projektanci, wywołać „piazza effect” - przestrzeni, która nie jest tylko przechodnią, ale która służy jako miejsce spotkań336.

86. Plan bryły Ponte Porti w Genui,

87. Dach Ponte Porti, Genua. 335 UN Studio (2001), Cilento 2011. 336 OPEN 2004. 128

Z problemem opustoszałego portu, w którym przemysł został zamknięty (1965 r.) zmagał się także Tel Aviv. W 2008 roku zakończono projekt autorstwa Mayslits Kassif Architects, który przywrócił waterfront miastu i przekształcił go w wyjątkową, żywą przestrzeń. Dla architektów projekt stanowił okazję do stworzenia przestrzeni publicznej, która tworzy nowe relacje między interesem prywatnym i publicznym. Wzdłuż nabrzeża zbudowano szeroką, drewnianą promenadę o pofałdowanej – wznoszącej się i opadającej, powierzchni, budzącej skojarzenia z miejscowymi wydmami. Zainstalowane oświetlenie daje delikatne, rozproszone światło, a amorficzne siedziska z jasnego betonu zapewniają miejsce do odpoczynku. Wzdłuż bulwaru, w budynkach dawnych magazynów i hangarów portowych, powstały liczne kawiarnie, restauracje, sklepy i centra kulturalne. Sam deptak także jest miejscem aktywności mieszkańców: różnorodne publiczne, polityczne i społeczne inicjatywy – od spontanicznych wieców, do przedsięwzięć artystycznych i publicznych aktów solidarności mają miejsca na ten wyjątkowej miejskiej platformie, dowodząc powodzenia projektu. Port w Tel Avivie udowadnia, że transformacja i sukces przestrzeni miejskiej nie muszą zależeć od nowoczesnych budowli oraz przestrzeni komercyjnych, ale mogą być tworzony poprzez odpowiedni dizajn. Co warte zauważenia - sukces rewitalizacji portu okazał się tak duży, że władze miasta wstrzymały plany sprzedaży pozostałych terenów portowych i przeznaczyły kolejne 5 hektarów powierzchni na przestrzeń publiczną.337.

88. Etapy przebudowy portu w Tel Aivive. 337 Luongo 2013, Etherington 2008. 129

89. Nowe siedziska, port w Tel Aivivie .

90. Przestrzeń portu w Tel Aivivie po pracach modernizacyjnych.

W Hiszpanii półtora kilometrowa promenada w mieście Benidrom biegła równolegle do czteropasmowej jezdni i szerokiego pasa parkingów. W latach 70. powierzchnię bulwaru wyłożona betonowymi płytami oraz dodatkowo odgrodzono od ruchliwej ulicy wysoką balustradą,

ograniczając znacznie dostęp do plaży.

W 2002 roku rząd Valencii podjął decyzję o konieczności przebudowy promenady. Nowy projekt stanowi pas przejściowy między nowoczesnymi wieżowcami oraz plażą. Strukturę wyznacza bieg krętych ścian z białego betonu, które łączą tarasy, ogródki, schody i rampy. Zestaw falujących, przeplatających się kolorów i przestrzeni o różnym przeznaczeniu, przypomina strukturę urwiska, ruch fal i pływów, nawiązuje też do falistych form dwóch

130

artystów hiszpańskich -architektury Gaudiego czy plam Burle'a Marxa. Nowy projekt znacznie powiększył też powierzchnię plaży - ulica została ograniczona do dwóch pasów, a parkingi zamieniono na podziemne, biegnące pod promenadą (w projekcie przewidziano także bezpośredni wyjścia z parkingu na plażę). Bariery architektoniczne zostały usunięte, schody zastąpiły rampy ułatwiające dostęp do nowej przestrzeni.

91. Plaża w Benidrom przed modernizacją.

92. Plaża w Benidrom po modernizacji.

93. Nowa przestrzeń publiczna plaży w Benidrom. 131

Nowa

przestrzeń

jest

interesująca,

logicznie

przemyślana,zachęcająca

użytkowników do spędzania w niej czasu zarówno podczas plażowania, jak i spacerów, uprawiania sportów338. By ożywić przestrzeń nabrzeża i stworzyć przyjazną użytkownikom przestrzeń wystarczają

także

mniejsze

realizacje,

których

przykładów

dostarcza

Berlin.

Wraz z budową nowego kolejowego dworca głównego nad Szprewą, po jego drugiej stronie ulokowano Capital Beach Bar – lokale gastronomiczne ze sztuczną plażą (właściwie: leżakami ustawionymi nad dużym trawniku) ulokowane wzdłuż rzeki z widokiem na imponującą architekturę339. Projekt zmienia dotychczasowy schemat myślenia o przestrzeni wypoczynkowej, łącząc przestrzeń zieloną z wymogami współczesnych

użytkowników

(bogate

zaplecze

barów,

kawiarni

restauracji)

oraz nowoczesną architekturą. Podobnie jak w przypadku promenady w Tel Avivie – sukces osiągnięto dzięki stosunkowo niewielkim zmianom. Kluczem do sukcesów stała się odpowiedź na potrzeby mieszkańców dużego miasta.

94. Widok z Capital Beach na nowoczesną architekturę dworca głównego w Berlinie.

Ciekawą realizacją jest także Badeschiff, czyli pływający basen. Szprewa od wielu lat jest zbyt mocno zanieczyszczona, by możliwe było pływanie w niej, dlatego by przybliżyć rzekę mieszkańcom, zaprojektowano zanurzony w rzece, zrobiony ze starej barki, basen. Projekt nawiązuje ideowo do koncepcji mostu – nie łączy jednak dwóch brzegów, a samo miasto z rzeką. Do kompleksu przynależą także drewniany taras 338 Borda (2010). 339 Top Ten Berlin. 132

i promenada, wzdłuż której ulokowano punkty gastronomiczne dzięki czemu miejsce tętni wielkomiejskim życiem. Odbywają się tu liczne spotkania towarzyskie, także koncerty i imprezy kulturalne. Zimą, trzyczęściowa, przeźroczysta membrana tworzy dach kompleksu, który przekształca się w podgrzewany basen, saunę oraz salon odnowy biologicznej. Dwuwarstwowa przesłona, rozpięta na drewnianych wspornikach, zapewnia odpowiednią izolację i komfortową temperaturę wewnątrz 340. Berlińczycy udowodnili, że proste, recyklingowe konstrukcje mogą tworzyć przyjazną przestrzeń publiczną. Przytoczone w powyższej części pracy przykłady połączenia miasta z rzeką lub morzem nie są bynajmniej zjawiskiem nowym. Wywodzą się z tradycji historycznych piersów oraz mól, oraz bardziej nowoczesnej (z drugiej połowy XX wieku) – portu San Francisco. Piers oraz molo są budowlami wysuniętymi w morze, stanowiącymi rozwinięcie linii brzegowej, stanowią wyraz potrzeby połączenia z ożywczą wodą. Piersy, które powstawały w portach pełniły funkcje użytkowe – umożliwiały obsługę większych statków. Z czasem na ich wzorcu zaczęły powstawać mola pełniące funkcje wypoczynkowe, przystosowane do ruchu pieszego 341. Podobną ewolucję modelu użytkowania zaobserwować można na przykładzie portu w San Francisco. Port, powstały w XIX wieku, znacznie zyskał na znaczeniu z początkiem XX wieku, kiedy obszar nabrzeża przekształcił się w teren przemysłowy wypełniony pirsami, zajezdniami kolejowymi oraz magazynami. Wraz z wybuchem II Wojny Światowej, San Francisco stało się wojskowym centrum logistycznym. Przemysł stoczniowy rozkwitał. W latach 50. miasto nadal stanowiło główny port handlowy zachodniego wybrzeża, jednak otwarcie Bay Bridge oraz przejście na transport kontenerowy, doprowadziły do upadku dzielnicy. Sytuacja uległa zmianie w latach 60., kiedy wybudowano autostradę Embarcadero, która zapewniła lepszą komunikację z Bay Bridged. Z drugiej jednak strony podzieliła miasto oddzielając nabrzeże od centrum Sytuacja zmieniła się dopiero 30 lat później, kiedy autostradę rozebrano z powodu jej uszkodzenia przez trzęsienie ziemi. Pozwoliło to rewitalizację dzielnicy i ponowne jej połączenie w miastem. Równolegle do wybrzeża utworzono szeroki bulwar ograniczonymi palmami, liczne place oraz centra handlowe, zapewniono dogodny transport miejski. Dziś teren portu pełni liczne funkcje morskie, handlowe oraz użyteczności publicznej. Podczas gdy przemysł morski dominuje w części północnej, żegluga towarowa oraz naprawy statków w południowej, środkowa, zwana The Embarcadero, została zdominowana przez nowe funkcje – mieszkalne, handlowe, 340 Unlike.net, Convertible City (2004). 341 Pier. 133

rekreacyjne oraz turystyczne. W wyniku naturalnego rozwoju port nabrał zyskał nowe funkcje, nabrał większego znaczenia, został harmonijnie zespolony z miastem342. Przykład San Francisco jest modelowym przykładem, z którego inspiracje czerpie się w projektach na całym świecie.

95. Badeshiff latem.

96. Badeshiff zimą.

342 Embarcadero, Port of San Francisco. 134

6. ZAKOŃCZENIE Porównanie stopnia i kierunku rozwoju idei tworzenia przestrzeni publicznych w miastach na świecie i w Polsce.

Pomimo głoszonego przez wielu badaczy „upadku człowieka publicznego”, na podstawie obecnych tendencji, można założyć, że przestrzeń publiczna będzie głównym elementem

rozwoju

miast.

Rosnąca

liczba

mieszkańców

miast

warunkuje

ich policentryczność, a przestrzeń publiczna stanowić może element spajający całość – zarówno pod względem urbanistycznym, jak i społecznym. Już dziś widoczny jest powrót do świadomie kształtowanych „miejsc” w miastach na całym świecie, także Polsce. Mimo dużej różnorodności typów omówionych w pracy przestrzeni i ich położenia w różnych rejonach świata, zauważyć można, że cechą wspólną powstrzymanie procesu chaotycznego rozwoju miast, że czynnik kompozycji ponownie pełni ważną rolę w kreowaniu zespołów urbanistycznych. Kreuje się środowiska dostępne, dobrze skomunikowane, przyjazne i służące realizacji różnego rodzaju aktywności. Przestrzeń publiczna przestaje być niema, neutralna - widoczna jest chęć nadania jej cech indywidualnych, wiążących się z historią danego miejsca, co przyczyniać się do podkreślania tożsamości kulturowej miast. Dzięki takiemu kształtowaniu przestrzeń otaczająca człowieka może pozytywnie wpływać na jego stan psychiczny, pobudzając wszechstronny i harmonijny rozwój jednostek i społeczeństw. Silny jest także trend przywracania miasta jego mieszkańcom, chęć stworzenia przestrzeni ekologicznych, łączących tereny zurbanizowane z naturalnymi. Samochody kierowane są poza obręb centrum miasta lub do podziemnych tuneli, podczas gdy centrum staje się coraz bardziej zielone. W pewnym sensie jest to realizacja istniejącego już od starożytności postulatu „wsi w mieście” czy idei miast ogrodów z początku XX wieku343. Omawiane przykłady udowadniają także, że kształtowanie wysokiej jakości przestrzeni publicznych jest procesem złożonym, w który zaangażowani powinni być zarówno projektanci, władze, jak i sami mieszkańcy, czy potencjalni użytkownicy344. Realizacja

nowoczesnych

przestrzeni

publicznych

polskich

miastach,

prowadzona od kilku lat, jest procesem znacząco opóźnionym w stosunku do praktyk innych państw. W USA programy rewitalizacyjne zapoczątkowane zostały już w latach 50., 343 Pluta 2012, s. 267 i 269, Wantuch-Matla 2012a, s. 289, Wantuch-Matla 2012b, s. 377. 344 Pluta 2012, s. 267. 135

a trendy wyznaczane za oceanem adaptowane były wkrótce potem w miastach zachodnioeuropejskich345. W krajach tych wcześnie dostrzeżono stymulującą rolę miejskich przestrzeni publicznych. Biorąc pod uwagę, jak silnie otoczenie oddziałuje na człowieka, jego samopoczucie i stopień utożsamiania się z miejscem, zrozumiano, że miasta należy dostosować do potrzeb ich mieszkańców. Wykazywano się dużą dbałość o estetykę kreowanych „miejsc”, które mają za zadanie ogniskować życie lokalnej społeczności, sprzyjać integracji, stymulować wydarzenia, a w efekcie tworzyć i wzmacniać poczucie identyfikacji z nim i całym miastem346. W Polsce nadal w wielu przypadkach za przestrzenie publiczne uznaje się przestrzenie

komercyjne

centrów

handlowych.

Inwestycje

takie

realizowane

są przez prywatnych przedsiębiorców, władze miast uważają zaś, że problem kreowania obszarów przeznaczonych dla mieszkańców zostaje im zdjęty z barków. Potężne kompleksy jak Stary Browar w Poznaniu, czy Manufaktura w Łodzi z rozbudowaną, różnorodną ofertą oraz ukształtowaniem na wzór zachodnich przestrzeni społecznych, sprawiają wrażenie miejsc przyjaznych, odpowiadających na potrzeby użytkowników. Tymczasem należy pamiętać, że nie są to miejsca służące kontaktom społecznym, aktywności czy zaspokajaniu potrzeb kulturowych; lecz są to miejsca konsumpcji, których forma nakłaniać ma użytkowników do jak najdłuższego przebywania w nich i wydawania możliwie dużą konsumpcję. Nowe place tworzone w polskich miastach w ramach modernizacji istniejących przestrzeni w mieście, projektowane są często w oderwaniu do potrzeb i preferencji ich użytkowników. Wyrazistym przykładem jest Plac Nowy Targ we Wrocławiu, otwarty w 08.2013 roku po, teoretycznie gruntownej, przebudowie. Powstała przestrzeń sprawia jednak wrażenie pustki, wyobcowania. Ulokowane w niej monumentalne, kamienne ławki-leżaki są za bardzo od siebie oddalone, co uniemożliwia wspólne spędzanie czasu przez większe grupy znajomych. A już Jan Gehl w latach 70. podkreślał w swojej książce: „Istnienie dobrych możliwości siedzenia toruje drogę licznym rodzajom aktywności, które są pierwszorzędnymi atrakcjami w przestrzeniach publicznych (…). Działania te są tak ważne dla jakości przestrzeni publicznych w mieście lub na obszarach zabudowy mieszkaniowej, że dostępność bądź brak dobrych miejsc do siedzenia musi być uznana za najważniejszy czynnik w ocenie jakości środowiska publicznego na danym obszarze347”. Nowy Targ miał stać się nową, atrakcyjną przestrzenią Wrocławia, tymczasem pozostanie przestrzenią opuszczoną. 345 Lorens 2010a, s. 14-15. 346 Wantuch-Matla 2012b, s. 379. 347 Gehl 2009, s. 155. 136

Pomimo jednak niezrozumienia istoty przestrzeni publicznej, Polska ma swoje szanse.

Dzięki

upływowi

czasu,

możemy

realizacje

amerykańskie

oraz zachodnioeuropejskie spojrzeć z dystansem, mamy możliwość oceny słuszności działań i ich efektów uzyskanych po latach. Autorzy polskich projektów mogą korzystać z wypracowanych już metod i zebranych doświadczeń – zarówno tych dobrych, jak i złych. Bazując na takiej wiedzy, możemy budować własny model planowania i

wdrażania

działań

modernizacyjnych

dostosowany

polskich

warunków

ekonomicznych oraz ustrojowych. Ogromna liczba opisanych zrealizowanych projektów stanowi świetne źródło inspiracji – pod względem architektoniczno – urbanistycznym, organizacyjno – finansowym, a także – społecznym 348. Czynnikiem sprzyjającym jest także nakładanie się procesów degradacji pewnych struktur miejskich (np. poprzemysłowych) i tendencja do ich przekształceń w atrakcyjną przestrzeń społeczną. Nie mamy do czynienia z długim czasem braku zainteresowania terenami nieużytkowanymi, jak miało to miejsce w innych krajach. Obserwowany obecnie ogólnoświatowy trend przekształcania struktury miast, dostosowywania jej do potrzeb mieszkańców oraz, co równie istotne – wymagań ekologicznych, może stanowić siłę napędową projektów realizowanych w naszym kraju349.

POSUMOWANIE Na przestrzeni wieków przestrzeń publiczna razem z miastem podlegała przeobrażeniom. Tak jest i dziś. Przestrzeń publiczna miast ewoluuje, zmienia się oddalając

się

tradycyjnej

formy

modelu

funkcjonowania.

Nie

jest

to już ogólniedostępna ulica lub plac pełniące różnorodne funkcje społeczne i gospodarcze. Nowe definicje kładą nacisk na publiczny charakter, czyli możliwość nawiązywania kontaktów społecznych, oraz atrakcyjność wizualną i funkcjonalną. Niezależnie jednak od zmian, jakim podlega, przestrzeń publiczna będzie kluczowym elementem rozwoju miast przyszłości. Jest elementem krajobrazu, który podlegać może przekształceniom w celu zmiany wizerunku metropolii. Władze miast muszą mieć na uwadze, że kształtowanie krajobrazu miast, a w szerszym kontekście państw, należy dziś do nich, gdyż miasto jest organizmem mniejszym, w którym 348 Lorens 2010b, s. 14. 349 Lorens 2010a, s. 24-25. 137

wprowadzanie zmian przebiega łatwiej. Pokreślić jednak należy, że poza czynnikami wizerunkowymi, funkcjonalnymi czy gospodarczymi, przestrzeń publiczna kreowana powinna być z myślą o mieszkańcach i ich potrzebach. Niezależnie od sposobu jej tworzenia – czy to poprzez rewitalizację czy tworzenie miejsc nowych, aspekt społeczny jest kluczowym zapewniającym późniejsze powodzenie i użytkowanie miejsca. Faktycznie to bowiem ludzie korzystający z danych przestrzeni tworzą ją w głównej mierze. Dlatego tylko uważna obserwacja ludzkich działań i interakcji pozwala na stworzenie faktycznie „żyjących przestrzeni”.

138

7. BIBLIOGRAFIA 1. A as Architecture (2013) http://www.aasarchitecture.com/2013/08/Heat-Exchanger-Vazecka-Atrium-Studio.html [dostęp:17.09.2013 r.]. 2. Alperovich 2011 http://inhabitat.com/magnificent-open-skate-park-by-selgascano-brings-cool-and-healthyplayfulness-to-a-spanish-city/ [dostęp:17.09.2013 r.]. 3. Archidose (2007) http://www.archidose.org/Aug07/13/dose.html [dostęp:17.09.2013 r.]. 4. Arcspace.com (2013) http://www.arcspace.com/features/robbrecht-en-daem-architecten--marie-jose-van-heearchitecten/ghent-market-hall/ [dostęp:17.09.2013 r.]. 5. Argyriades 2011 http://www.yatzer.com/Metropol-Parasol-The-World-s-Largest-Wooden-Structure-JMAYER-H-Architects [dostęp:17.09.2013 r.]. 6. Barcelona Field Studies Centre (2013) http://geographyfieldwork.com/DiagonalMarSuccessfulRedevelopment.htm [dostęp:17.09.2013r.]. 7. Bauman 2000 Zygmunt Bauman, Globalizacja i co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2000. 8. Benevolo 1995 Leonardo Benevolo, Miasto w dziejach Europy, Warszawa 1995. 9. Berlin.de http://www.berlin.de/orte/sehenswuerdigkeiten/potsdamer-platz/index.en.php [dostęp: 5.10.2013 r.] 10. Berry 2005 G. Berry, Narzędzia tworzenia więzi ludzi z miastem, [w:] Publiczna przestrzeń współczesnego miasta, Czasopismo Techniczne z. 9-A/2005, Kraków, s. 55-64. 11. Bielecki 1996 Czesław Bielecki, Gra w miasto, Warszawa 1996. 12. Billert 2004 Andreas Billert, Centrum staromiejskie w Żarach: problemy, metody i strategie rewitalizacji, Słubice 2004, http://www.zary.pl/e-cms/ob.php/32-strrew-1.pdf?id=1488 [dostęp: 17.09.2013r.]. 13. Bravo Bordas 2011 David Bravo Bordas, The flaneur's suprise, [w:] In favour of public space. Ten years of the European Prize for the Urban Public Space, Barcelona 2010, s. 44-50. 14. Broadgates Estate (2012) http://www.broadgate.co.uk/News/Detail/63 [dostęp:17.09.2013 r.]. 15. Bryla.pl (2008)a 139

http://www.bryla.pl/bryla/1,85298,5161177,High_Line.html [dostęp:17.09.2013 r.]. 16. Bryla.pl (2008)b http://www.bryla.pl/bryla/1,85298,5361006,Miejski_salon_w_St__Gallen.html [dostęp: 17.09.2013r.]. 17. Burckhard+Partner (2002) http://www.burckhardtpartner.ch/en/references/items/new-mfo-park.html [dostęp:17.09.2013 r.]. 18. Burda 2010 Izabela Burda, Woda w kształtowaniu przestrzeni publicznych, [w:] Problemy kształtowania przestrzeni publicznych, red. Piotr Lorens, Justyna Martyniuk-Pęczek, Gdańsk, s. 167-177. 19. Campus Martius Park (2011) http://www.campusmartiuspark.org/about [dostęp: 17.09.2013 r.]. 20. Charytonow 1963 Edward Charytonow, Zarys historii architektury, Warszawa 1963. 21. Chądzyńska 2008 Elżbieta Chądzyńska, Miasta przyszłości – tendencje rozwojowe wybranych miast na świecie, [w:] Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, red. Janusz Słodczyk i Maria Śmigielska, Uniwersytet Opolski, Opole 2008, s. 27-36. 22. Chmielewski 2001 Jan Chmielewski, Teoria Urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Warszawa 2001. 23. Colville-Andersen 2012 http://www.copenhagenize.com/2009/08/visionary-urban-planning-from-1913.html [dostęp:17.09.2013 r.]. 24. Cullen 2011 Gordon Cullen, Obraz miasta. Wydanie skrócone. The Concise Townscape, Lublin 2011. 25. Dezeen (2013) http://www.dezeen.com/2013/04/19/market-hall-by-robbrecht-en-daem-architecten-andmarie-jose-van-hee-architecten/ [dostęp:17.09.2013 r.]. 26. Dreamhammar (2011) http://www.dreamhamar.org/about/ [dostęp: 17.09.2013 r.]. 27. Drewers 2012 http://untappedcities.com/2012/11/28/the-history-of-streets-stone-street-nyc/ [dostęp:17.09.2013 r.]. 28. Dunlap 2000 David W. Dunlap, Commercial Real Estate; Turning an Alley Into a Jewel, http://www.nytimes.com/2000/12/06/nyregion/commercial-real-estate-turning-an-alleyinto-a-jewel.html [dostęp:17.09.2013 r.]. 29. Eco 1994 Umberto Eco, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, Warszawa 1994.

140

30. Ecoistema Urbano (2010) http://ecosistemaurbano.org/tag/stortorget/ [dostęp: 17.09.2013 r.]. 31. EM2N (2012) http://www.em2n.ch/projects/tonisite [dostęp:17.09.2013r.]. 32. Embarcadero http://en.wikipedia.org/wiki/Embarcadero_(San_Francisco) [dostęp: 5.10.2013 r.] 33. Encyklopedia PWN 2010 Encyklopedia PWN, 2010, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3967463[dostęp: 17.09.2013 r.]. 34. Eysymontt 2010 Rafał Eysymontt, Średniowieczne miasto idealne we Włoszech, [w:] “Quart” Kwartalnik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, nr 4 (18)/2010, s. 63-82. 35. Filar 2013 Przemysław Filar, Chciwość, czyli jak upadło Detroit, http://www.instytutobywatelski.pl/16197/komentarze/chciwosc-czyli-jak-upadlo-detroit [dostęp: 5.10.2013 r.] 36. Franta 2004 Anna Franta, Reżyseria przestrzeni. O doskonaleniu przestrzeni publicznej miasta, Kraków 2004. 37. Foster and Partners (2011) http://www.fosterandpartners.com/projects/marseille-vieux-port/ [dostęp:17.09.2013 r.]. 38. Friends of The High Line (2011) http://www.thehighline.org/about/park-information [dostęp:17.09.2013 r.]. 39. Garden Visit (2008) http://www.gardenvisit.com/landscape_architecture/london_landscape_architecture/visitors _gfuide/broadgate_landscape [dostęp:17.09.2013 r.]. 40. Gawlikowski 1991 Andrzej Gawlikowski, Ulica w strukturze miasta, Warszawa 1991. 41. Gehl Gemzoe 2001 Jan Gehl, Lars Gemzoe, New City Space, Copenhagen 2001. 42. Gehl 2009 Jan Gehl, Życie między budynkami. Użytkowanie przestrzeni publicznych, Kraków 2009. 43. Gehl 2010 Jan Gehl Jan, Miasta są dla ludzi, nie dla słoni, http://wyborcza.pl/1,76842,7676126,Miasta_sa_dla_ludzi__nie_dla_sloni.html#ixzz1GKoy rWsk [dostęp: 17.09.2013 r.]. 44. Geobrug (2010) http://reference.rope.ch/specialapps/default.asp? s=ref_report.asp{q}listtype=A{a}lang=en{a}ID=63{a}PID63=1 [dostęp:17.09.2013r.]. 45. Goitia 2009 141

Fernardo Chueca Goitia, Las catedrales de Valladolid, Madryt 2009. 46. Green Paper 1990 Green Paper on the Urban Environment, red. Commision of the European Communities, Luksemburg 1990. 47. Gutowski 2006 Bartłomiej Gutowski, Przestrzeń marzycieli. Miasto jako projekt utopijny, Warszawa 2006. 48. Gyurkovich 2007 Jacek Gyurkovich, Miejskość miasta, [w:] Czasopismo Techniczne, z. 2-A/2007, s. 105118. 49. Gyurkovich 2008 Jacek Gyurkovich, Dzieło architektury w mieście. Wstęp, [w:] Czasopismo Techniczne, z. 6A/2008, s. 67-72. 50. Gyurkovich 2011 Mateusz Gyurkovich, MuseumsQuartier jako dopełnienie kompozycyjne Forum Cesarskiego w Wiedniu, [w:] Wiadomości Konserwatorskie 29/2011, s. 34-41. 51. Gyurkovich 2012 Jacek Gyurkovich, Znaczenie współczesnych transformacji obszarów miejskich dla globalnych procesów urbanizacji, [w:] Czasopismo Techniczne 1-A/1/2012, Kraków, s. 231-246. 52. Hanzl 2010 Małgorzata Hanzl, O uprawach w Detroit, http://mojemiasto.bblog.pl/wpis,o;uprawach;w;detroit,39735.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 53. Hybel 2013 http://www.arcspace.com/features/eduardo-souto-de-moura/viana-do-castelo-multipurposepavilion/ [dostęp:17.09.2013 r.]. 54. Jacobs 1961 Jane Jacobs, The Death and Life of Great American Cities, Nowy Jork 1961. 55. Jałowiecki, Szczepański 2009 Bohdan Jałowiecki, Marek S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2002. 56. Jewell 2010 http://buildipedia.com/aec-pros/featured-architecture/the-reina-sofia-museum-the-momaof-madridprint=1&tmpl=component [dostęp:17.09.2013 r.]. 57. Kluckert 2007 Ehrenfried Kluckert, Projektowanie miast w okresie baroku, [w:] Toman 2007b, s. 76-77. 58. Koch 2005 Wilfried Koch, Style w architekturze. Arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne, Warszawa 2005. 59. Kosiński 2008 Wojciech Kosiński, Preliminaria badań nad problematyką: piękno miasta, [w:] Przestrzeń i Forma 10/2008, s. 13–42. 142

60. Landry 2008 Charles Landry, The Creativy City. A toolkit for urban innovators, London 2008. 61. Lavedan 1941 Pierre Lavedan, Histoire de l'urbanisme. Renaissance et temps modernes, Paris 1941 62. LDDC 1998 http://www.lddc-history.org.uk/beforelddc/index.html [dostęp: 17.09.2013r.]. 63. Lee In-Keun (2006) http://worldcongress2006.iclei.org/uploads/media/K_LEEInKeun_Seoul__River_Project.pdf [dostęp:17.09.2013 r.]. 64. Le Monde 2012 Yves Bordenave, Laurent Borredon, Marseiile: l'emprise de la drogue, http://www.lemonde.fr/societe/article/2012/01/17/marseille-l-emprise-de-ladrogue_1630760_3224.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 65. Litwińska 2008 Elżbieta Litwińska, Zjawisko urban sprawl – jeden z wymiarów współczesnych procesów urbanizacji, [w:] red. Janusz Słodczyk i Maria Śmigielska, Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, Opole 2008, s. 37-48. 66. Lorens 2005 Piotr Lorens, Nowy Urbanizm jako strategia strukturalizacji amorficznych przestrzeni podmiejskich, [w:] Problem suburbanizacji, red. Piotr Lorens, Warszawa 2005, s. 301-309. 67. Lorens 2006 Piotr Lorens, Tematyzacja przestrzeni publicznej miasta, Gdańsk 2006. 68. Lorens 2009a Piotr Lorens, Nowa doktryna urbanistyczna. Kształtowanie nowej doktryny urbanistycznej, [w:] 3. Kongres Urbanistyki Polskiej. Informator Kongresowy, Poznań-Warszawa 2009. 69. Lorens 2009b Piotr Lorens, Zagadnienia wprowadzające, [w:] Wybrane zagadnienia rewitalizacji miast, red. Piotr Lorens, Justyna Martyniuk-Pęczek, Gdańsk, s. 7-19. 70. Lorens 2010a Piotr Lorens, Rewitalizacja miast: planowanie i rewitalizacja, Gdańsk 2010. 71. Lorens 2010b Piotr Lorens, Definiowanie współczesnej przestrzeni publicznej [w:] Problemy kształtowania przestrzeni publicznych, red. Piotr Lorens, Justyna Martyniuk-Pęczek, Gdańsk, s. 6-17. 72. Lorens 2010c Piotr Lorens, Zarządzanie rozwojem przestrzennym w kontekście przeobrażeń współczesnej doktryny urbanistycznej, [w:] Zarządzanie rozwojem przestrzennym miast, red. Piotr Lorens i Justyna Martyniuk-Pęczek, Gdańsk 2010. 73. Lucignano www.comune.lucignano.ar.it/en/history.html [dostęp: 17.09.2013r.].

143

74. Lynch 2011 Kevin Lynch, Obraz miasta, Kraków 2011. 75. Malgoire 2004 http://www.ateliers-habitatvivant.fr/geobiologie/les_traces_regulateurs.html [dostęp: 17.09.2013r.]. 76. Markowski 2001 Tadeusz Markowski, Przestrzeń publiczna w ekonomice [w:] Rozwój regionalny i przestrzeń publiczna, red. Tadeusz Markowski, Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju pan, Zeszyt 194, Warszawa 2001. 77. Markowski 2009 Tadeusz Markowski, Podsumowanie Kongresu, [w:] Nowa urbanistyka – nowa jakość życia. Materiały III Kongresu Urbanistyki Polskiej, red. Ewa Cichy-Pazder, Tadeusz Markowski, Warszawa 2009. 78. Martyniuk-Pęczek 2009 Justyna Martyniuk-Pęczek, „Rewitalizacja przestrzeni publicznej przy udziale światła sztucznego”, [w:] Wybrane zagadnienia rewitalizacji miast, red. Piotr Lorens, Justyna Martyniuk-Pęczek, Gdańsk, s. 167-183. 79. Merriam Webster 2013 http://www.merriam-webster.com [dostęp: 17.09.2013 r.]. 80. Mierzejewska 2008 Lidia Mierzejewska, Smart growth jako model rozwoju miasta, [w:] Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, red. Janusz Słodczyk i Maria Śmigielska, Opole 2008, s. 49-61. 81. MIMOA (2013) http://www.mimoa.eu/projects/United%20Kingdom/London/Finsbury%20Avenue %20Square%20Installation[dostęp:17.09.2013 r.]. 82. Ministerstwo Gospodarki i Pracy 2004 Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Przewodnik dotyczący kryteriów planowania oraz zarządzania projektami dotyczącymi rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich, po-przemysłowych i po-wojskowych w ramach zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego finansowanego ze środków funduszy strukturalnych, Warszawa 2004, http://www.pleszew.pl/images/rewitalizacja/zporr_przewodnik_rewitalizacja.pdf [dostęp: 17.09.2013 r.]. 83. Minner Kelly (2011) http://www.archdaily.com/111287/madrid-rio-west-8-and-mrio-arquitectos/ [dostęp:17.09.2013r.]. 84. Morris 1994 A.E.J. Morris, History of Urban Form: Before the Industrial Revolution, Londyn 1994. 85. Murray 1999 Peter Murray, Architektura włoskiego renesansu, Wrocław/Toruń 1999. 86. Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía (2013) http://www.museoreinasofia.es/en/museum/history [dostęp:17.09.2013 r.].

144

87. MuseumsQuartier Wien (2013)a http://www.mqw.at/en/about/chronology/ [dostęp:17.09.2013 r.]. 88. MuseumsQuartier Wien (2013)b http://www.mqw.at/en/institutions [dostęp:17.09.2013 r.]. 89. Nasza Przestrzeń (2011)a http://www.naszaprzestrzen.pl/2011/05/przykady-plac-pormetxeta-w-barakaldo.html [dostęp:17.09.2013 r.]. 90. Nasza Przestrzeń (2011)b http://www.naszaprzestrzen.pl/2011/06/przykady-raiffeisen-platz-w-sankt.html [dostęp: 17.09.2013 r.]. 91. Nemetschek Vectorworks (2011) http://www.vectorworks.net/success-stories/?id=134 [dostęp:17.09.2013 r.]. 92. New Urbanism http://www.newurbanism.org/ [dostęp: 17.09.2013 r.]. 93. Nowa urbanistyka 2009 Nowa urbanistyka – nowa jakość życia. Materiały III Kongresu Urbanistyki Polskiej, red. Ewa Cichy-Pazder, Tadeusz Markowski, Warszawa 2009. 94. NYC Parks (2011) http://www.nycgovparks.org/parks/highline [dostęp:17.09.2013 r.]. 95. Office for Urban Innovation (2012) http://noapeer.com/learning-from-hamar/ [dostęp: 17.09.2013 r.]. 96. Olsen 1986 Donald J. Olsen, Miasto jako dzieło sztuki, London 1986 97. OpenBuildings (2011) http://openbuildings.com/buildings/mfo-park-profile-38965 [dostęp:17.09.2013 r.]. 98. OpenBulidings (2013) http://openbuildings.com/buildings/heat-exchanger-vazecka-profile-45722 [dostęp:17.09.2013 r.]. 99. Ostrowski 1996 Wacław Ostrowski, Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko, Warszawa 1996. 100. Our Common Future 2000 World Commision on Environment and Development, Our Common Future, From One Earth to One World, http://www.un-documents.net/ocf-ov.htm#1.2. [dostęp: 17.09.2013 r.]. 101. Oxford Dictionaries 2013 Oxford Dictionaries Online, 2013,http://oxforddictionaries.com [dostęp: 17.09.2013 r.]. 102. Parysek 2008 Jerzy J. Parysek, Urbanizacja i niektóre współczesne idee, koncepcje i modele planowania rozwoju miast, [w:] Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, red. Janusz Słodczyk i Maria Śmigielska, Opole 2008, s. 11-26. 145

103. Paszkowski 2012 Zbigniew Paszkowski, Idea miasta, [w:] Przestrzeń i forma 2012, nr 17, s. 145-164. 104. Pęski 1999 Wojciech Pęski, Zarządzanie zrównoważonym rozwojem miast, Warszawa 1999. 105. Pfeffer 2011 http://architecture.mapolismagazin.com/burckhardt-partner-raderschall-partner-mfo-parkzuerich [dostęp:17.09.2013 r.]. 106. Pieniążek 2006 Marek Pieniążek, Wstęp, [w:] Dynamika przestrzeni miejskiej, Poznań-Warszawa 2006, s. 57. 107. Pier http://en.wikipedia.org/wiki/Pier#Pleasure_piers [dostęp: 5.10.2013 r.] 108. Pluta 2012 Katarzyna Pluta, Przestrzenie publiczne miast europejskich. Projektowanie urbanistyczne, Warszawa 2012. 109. Porębska 2010 Maria Porębska, O potrzebie piękna w przestrzeni publicznej miasta, [w:] Czasopismo Techniczne 3-A/2010, s. 155-163. 110. Port of San Francisco http://www.sfport.com/index.aspx?page=135 [dostęp: 5.10.2013 r.] 111. Pratt 1998 Andy Pratt – niepublikowany referat wygłoszony podczas konferencji DCMS „A Working Culture”, wrzesień 1998, za: Landry 2008. 112. Project for Public Spaces (2004) http://www.pps.org/great_public_spaces/one?public_place_id=623 [dostęp:17.09.2013 r.]. 113. Project For Public Spaces (2009) http://www.pps.org/blog/london-worse-than-average-public-spaces/ [dostęp:17.09.2013 r.]. 114. Project For Public Spaces (2013) http://www.pps.org/blog/announcing-the-placemaking-leadership-council/ [dostęp: 17.09.2013 r.]. 115. Rogers 1996 Richard Rogers, The culture of Cities, [w:] Richard Rogers Partnership: Works and Projects, red. Burdett Richard, Cook Peter, Rogers Richard, New York 1996, s. 7-9. 116. Rosenfield 2012 http://www.archdaily.com/216305/masterplan-for-marseille%E2%80%99s-vieux-port-fosterpartners/ 117. RPBW Renzo Piano Building Workshop, Potsdamer Platz, http://www.rpbw.com/project/44/potsdamer-platz/ [dostęp: 5.10.2013 r.]

146

118. Seoul Fundation Arts and Culture (2009) http://english.sisul.or.kr/grobal/cheonggye/eng/WebContent/index.html [dostęp: 30.07.2013 r.]. 119. Skalski 2004 Krzysztof Skalski, Rewitalizacja obszarów starej zabudowy w miastach, mps, za: Ministerstwo Gospodarki i Pracy 2004. 120. Słodczyk 2001 Janusz Słodczyk, Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia, Opole 2001. 121. Słodczyk 2012 Janusz Słodczyk, Historia planowania i budowy miast, Opole 2012. 122. Słownik terminologiczny 2007 Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. Krystyna Kubalska-Sulkiewicz, Monika Bielska-Łach, Anna Manteuffel-Szarota, Warszawa 2007. 123. Sola-Morales 2010 Manuel de Sola-Morales, The impossible Project of Public Space, [w:] In favour of public space. Ten years of the European Prize for the Urban Public Space, Barcelona 2010, s. 2433. 124. Sosnowiec 2010 http://www.sosnowiec.pl/_upload/file/Lokalny%20Program%20Rewitalizacji%20miasta %20Sosnowca%20na%20lata%202010-2020.pdf [dostęp: 17.09.2013r.]. 125. Steimr 2010 Dietmar Steiner, A Decade of Awards [w:] In favour of public space. Ten years of the European Prize for the Urban Public Space, Barcelona 2010, s. 41-44. 126. Szolginia 1975 Witold Szolginia, Architektura i budownictwo, Warszawa 1975 127. Szpakowska 2011a Ernestyna Szpakowska, Architektura miasta idealnego, wprowadzenie, [w:] Przestrzeń i forma 2011, nr 16, s. 121-154. 128. Szpakowska 2011b Ernestyna Szpakowska, Atlas miast idealnych. XVI-XVIII w., [w:] Przestrzeń i forma 2011, nr 17, s. 147-170. 129. Taborska 2006 Halina Taborska, Miejskie przestrzenie otwarte – jakie i czyje?, [w:] Dynamika przestrzeni miejskiej, red. Duda Tomasz, Poznań-Warszaw 2006, s. 77-86. 130. Tołwiński 1948 Tadeusz Tołwiński, Urbanistyka, Tom I – Budowa miasta w przeszłości, Warszawa 1984. 131. Toman 2007a Renesans w sztuce włoskiej, red. Toman Rolf, 2007. 132. Toman 2007b Sztuka Baroku, red. Toman Rolf, 2007.

147

133. Turner 2008 http://www.worldchanging.com/local/canada/archives/009216.html[dostęp: 17.09.2013 r.]. 134. Ustawa 2003 Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27.03.2003 r., http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20030800717 [dostęp: 17.09.2013 r.]. 135. Vasari 1985 Giorgio Vasari, Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, Warszawa 1985. 136. Wancke 2008 Piotr Wancke, Miejsce publiczne to przestrzeń służąca do wspólnego użytkowania, 2008, http://samorzad.infor.pl/sektor/zadania/gospodarka_komunalna/artykuly/389028,miejsce_pub liczne_to_przestrzen_sluzaca_do_wspolnego_uzytkowania.html# [dostęp: 17.09.2013 r.]. 137. Wala 2008 Ewa Wala, Sony Center – Nowa przestrzeń, nowa estetyka, [w:] Czasopismo Techniczne z. 6A/2008, s. 567-571. 138. Wantuch-Matla 2012a Dorota Wantuch-Matla, Przestrzeń miasta przyszłości. Programy i utopie., [w:] Architektura. Czasopismo Techniczne 1-A/2/2012, s. 287-293. 139. Wantuch-Matla 2012b Dorota Wantuch-Matla, Stymulująca rola miejskich przestrzeni publicznych, [w:] „Przestrzeń i forma” 12/2012, s. 373-384. 140. Wantuch-Matla 2012c Dorota Wantuch-Matla, Topografia współczesnych miejskich przestrzeni publicznych, [w:] Przestrzeń i Forma 17/2012, s. 387-396. 141. Wantuch-Matla 2013 Dorota Wantuch-Matla, Publiczna, złożona, współczesna, czyli o przemianach zachodzących we współczesnej miejskiej przestrzeni publicznej, [w:] Architektura&Bizness, 1/2013, s. 84-89. 142. Wejchert 1984 Kazimierz Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Warszawa 1984. 143. WEST8 (2006) http://www.west8.nl/projects/madrid_rio [dostęp:17.09.2013 r.]. 144. Witruwiusz 2004 Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, Warszawa 2004. 145. Zaborska 2006 Katarzyna Zaborska, Osiedla strzeżone – bezpieczne domy szczęśliwych ludzi?, [w:] Dynamika przestrzeni miejskiej, red. Duda Tomasz, Poznań-Warszawa 2006, s. 61-70. 146. Załuga 2005 Artur Załuga, O rewitalizacji po angielsku, [w:] Purpose 2005, nr 6, http://www.purpose.com.pl/archiwum/mag-nr_6/analiza/mago_rewitalizacji_po_angielsku.html [dostęp: 17.09.2013r.].

148

8. SPIS ILUSTRACJI 01. Atlantyda według Platona. Źródło: http://www.crystalinks.com/atlantistheories.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 02. Plan Miletu – przykład miasta odbudowanego na planie Hippodamosa. Źródło: http://www.mlahanas.de/Greeks/CityPlan.htm [dostęp: 5.10.2013 r.] 03. Przykład planu castrum romanum. Źródło:http://www.wiw.pl/kulturaantyczna/twardecki/termin.asp?et=00074 [dostęp: 5.10.2013 r.] 04. Plan miasta idealnego według Witruwiusza. Źródło: http://www.songsouponsea.com/Promenade/Still2A1.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 05. Niebieskie Jeruzalem na rycinie z II poł. XII w. Źródło:http://historiasztuki.uni.wroc.pl/quart/pdf/quart17_Eysymontt.pdf [dostęp: 5.10.2013 r.] 06. Plan klasztoru w Sankt Gallen. Źródło: http://www.planetware.com/map/plan-of-st-gallen-monastery-map-ch-gallmon.htm [dostęp: 5.10.2013 r.] 07. Plan Sforzindy projektu Filarete. Źródło:http://www.cairn.info/revue-histoire-et-mesure-2009-1-page-109.htm [dostęp: 5.10.2013 r.] 08. Plan Palma Nuovy. Źródło: http://www.rudi.net/books/3613 [dostęp: 5.10.2013 r.] 09. Plan barokowego Rzymu z zaznaczonymi traktami przebudowanymi przez Domenico Fontanę, pod kierunkiem Sykstusa V. Źródło:http://www.studyblue.com/notes/note/n/ahist-206/deck/2877557 [dostęp: 5.10.2013 r.] 10. Plan przebudowy Londynu po pożarze w 1666 roku według Christophera Wrena. (Na czerwono zaznaczono katedrę Św. Pawła). Źródło:http://www.architecture.com/LibraryDrawingsAndPhotographs/OnlineWorkshops/ UrbanAdventures/01Wren.aspx#.UlmS29Lwk8p [dostęp: 5.10.2013 r.] 11. Plan miasta Chaux według projektu Claude'a Nicolasa Ledoux. Źródło:http://commons.wikimedia.org/wiki/File:ClaudeNicolas_Ledoux_Die_Salinenstadt_Chaux.jpg [dostęp: 5.10.2013 r.] 12.Chaux – wersja powstała w rzeczywistości. Źródło: http://rekultura.blox.pl/2009/07/Architekci-rewolucyjni.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 13. Projekt rozbudowy Barcelony według Ildefonso Cerdy. Źródło: http://www.ronet.pl/index.php?mod=inne&inne_id=488 [dostęp: 5.10.2013 r.] 149

14. Zdjęcie Barcelony współcześnie – po rozbudowie zgodnie z projektem I. Cerdy. Źródło: http://www.ronet.pl/index.php?mod=inne&inne_id=488 [dostęp: 5.10.2013 r.] 15. Schemat miasta-ogrodu według projektu Ebenezera Howarda. Źródło: http://ecotownpenang.wikispaces.com/Ideas+Pool [dostęp: 5.10.2013 r.] 16. Le Corbusier – projekt „ville contemporaine”. Źródło: http://thecarandtheelephant.com/chapter/context [dostęp: 5.10.2013 r.] 17. Le Corbusier – projekt „radiant city”. Źródło:http://www.studyblue.com/notes/note/n/arch-311-presentation-13-le-corbusier-paul-rudolph/deck/5999847 [dostęp: 5.10.2013 r.] 18. Frank Lloyd Wright i makieta „Broadacre city”. Źródło:http://www.beloose.com/profiles/blogs/frank-lloyd-wright-on-drawing-part-threeun-built [dostęp: 5.10.2013 r.] 19. Plan forów starożytnego Rzymu. Źródło:http://www.studyblue.com/notes/note/n/ital-250-midterm/deck/5479781 [dostęp: 5.10.2013 r.] 20. Plac Il Campo, Siena. Źródło: http://www.delmangia.it/DOVE_SIAMO.htm [dostęp: 5.10.2013 r.] 21. Plan Il Campo i katedra w Sienie widziane z lotu ptaka. Źródło:http://www.pepemare.de/en/Vacation-Apartments-Casole-d-ElsaID93/surroundings.php [dostęp: 5.10.2013 r.] 22. Plan Florencji z zaznaczonymi katedrą oraz placem Santissima Annunziata. Źródło:http://www.toscanemonamour.com/IL%20FIORDISOLE/FIORDISOLE %20IT/FIORD%20IT%20ACCESSO.htm [dostęp: 5.10.2013 r.] 23. Plan Św. Marka w Wenecji z lotu ptaka. Źródło:https://maps.google.pl/maps?q=venice+st+marks+square&ie=UTF8&ei=WptZUoWXNIqMtQbf6oCACQ&ved=0CAgQ_AUoAg [dostęp: 5.10.2013 r.] 24. Wzgórze kapitolińskie, Rzym. Rycina autorstwa Etienne Duperac. Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:CampidoglioEng.jpg [dostęp: 5.10.2013 r.] 25. Plan miasta Rzymu. Widoczne usytuowanie Kapitolu względem Watykanu oraz Porta del Popolo. Źródło: http://mojewycieczki.w.interia.pl/Italia/rzym-plan.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 26. Plaza mayor, Madryt. Źródło:http://culturalrites.com/2012/10/09/19-july-2002-along-the-fraser-highway/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 27. Plac Św. Piotra przed bazyliką. Rzym. Źródło: http://www.4kingdoms.com/untitled1.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 28. Piazza del Popolo, Rzym. 150

Źródło:http://www.roma-o-matic.com/monumenti_en.php3?cod_ric=24 [dostęp: 5.10.2013 r.] 29. Wielka oś Paryża zaznaczona na planie miasta. Źródło: http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?p=87977680 [dostęp: 5.10.2013 r.] 30. Plac Stortogret przed przebudową. Źródło:http://www.sabadellartiga.com/2010/07/lluis-sabadell-junto-a-ecosistema-urbanoen-noruega/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 31. Tymczasowa realizacja na placu Stortoget, Hamar. Źródło:http://www.dreamhamar.org/2011/09/dreamhamar-opening-event-from-parking-lotto-colorful-creative-space/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 32. Debaty społeczne na placu Stortoget, Hamar. Źródło: http://afasiaarq.blogspot.com/2011/10/ecosistema-urbano.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 33. City Lounge na planie miasta St. Gallen. Źródło:http://www.naszaprzestrzen.pl/2011/06/przykady-raiffeisen-platz-w-sankt.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 34. City Lounge, St. Gallen. Źródło: http://www.fotocommunity.de/pc/pc/display/10203233 [dostęp: 5.10.2013 r.] 35. Campus Martius Park w Detroit przed rewitalizacją. Źródło:http://plannersweb.com/2009/06/campus-martius-park-in-downtown-detroit/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 36. Campus Martius Park w Detroit po przebudowie. Źródło:http://www.pps.org/blog/nominate-your-public-space-for-the-uli-amanda-burdenurban-open-space-award/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 37. Stroget w Kopenhadze przed zamkięciem ruchu samochodowego. Źródło:http://cphpost.dk/news/national/%E2%80%98copenhagenizing%E2%80%99world-one-city-time [dostęp: 5.10.2013 r.] 38. Stroget w Kopenhadze dziś. Źródło: http://forum.nationstates.net/viewtopic.php?f=6&t=71789 [dostęp: 5.10.2013 r.] 39. Stone Street, Nowy Jork. Źródło:http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Stone_Street,_NYC.jpg [dostęp: 5.10.2013 r.] 40. Plan przebudowy centralnej części Berlina projektu Renzo Piano i Jahna Helmuta. Źródło: http://www.archsociety.com/userposts.php?400.forums.4 [dostęp: 5.10.2013 r.] 41. Wewnętrzny dziedziniec Sony Center, Berlin. Źródło:http://www.germany.travel/ro/travel-information/federalstates/bundeslaender_1/berlin/detail_1628.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 151

42. Wieczorna wewnętrznego dziedzińca Sony Center, Berlin. Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Sony_Center [dostęp: 5.10.2013 r.] 43. Finsbury Avenue, Londyn przez przebudową. Źródło: http://www.flickr.com/photos/johnabutler2/4808222171/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 44. Nowa przestrzeń Finsbury Avenue, Londyn. Źródło:http://landscapeiscarpenter.blogspot.com/2010/03/finsbury-avenue-park-benchdetail.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 45. Nowa przestrzeń Finsbury Avenue, Londyn. Źródło: http://www.panoramio.com/photo/18854595 [dostęp: 5.10.2013 r.] 46. Broadgate Arena, Londyn przed przebudową. Źródło:http://monikaplatform09.blogspot.com/2011/10/it-was-harder-than-i-thoughtto.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 47. Projekt Broadgate Arena, Londyn. Źródło: http://www.broadgate.co.uk/News/Detail/63 [dostęp: 5.10.2013 r.] 48. Plan Museum Reina Sofia, Madryt. Źródło:https://maps.google.pl/maps?q=reina+sofia&ie=UTF8&ei=cKRZUqzrGvO00QXTgIHQAw&ved=0CAoQ_AUoAg [dostęp: 5.10.2013 r.] 49. Wewnętrzny dziedziniec Museum Reina Sofia, Madryt. Źródło: http://vivuc.tumblr.com/post/5128533297/madrids-favourites [dostęp: 5.10.2013 r.] 50. Plan Museums Quartier. Źródło: http://www.science-and-aids.org/e/location.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 51. „Enzi” na tle budynków autorstwa Fischera von Erlacha. Źródło: http://www.chezcroque.com.br/cultura/54/Austria [dostęp: 5.10.2013 r.] 52. Wewnętrzny dziedziniec MQ. Źródło: http://ds-lands.com/places/museums-quartier.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 53. Bryła Toni Site, Zurych. Źródło: http://www.urbika.com/projects/view/2568-toni-areal [dostęp: 5.10.2013 r.] 54. Zewnętrzne rampy i bryła Toni Site, Zurych. Źródło:http://www.allreal.ch/de/nc/publikationenmedien/medienmitteilungen/medienmittei lung-detail/allreal-erwirbt-toni-areal-in-zuerich-west/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 55. Projekt wnętrz Toni Site, Zurych. Źródło:http://www.archdaily.com/303982/the-new-toni-areal-in-zurich-west/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 56. Bryła Mulituse Pavillon, Viana del Castela, Portugalia. Źródło:http://plusmood.com/2013/08/cultural-center-of-viana-do-castelo-eduardo-soutode-moura/jm_multiusos_vianacastelo_002/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 57. Wnętrze Mulituse Pavillon, Viana del Castela, Portugalia. 152

Źródło:http://www.archdaily.com/412054/cultural-center-of-viana-do-castelo-eduardosouto-de-moura/520100aae8e44ebcd300001f_cultural-center-of-viana-do-castelo-eduardosouto-de-moura_jm_multiusos_vianacastelo_042-jpg/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 58. Bryła Heat Exchanger, Słowacja. Źródło:http://www.aasarchitecture.com/2013/08/Heat-Exchanger-Vazecka-AtriumStudio.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 59. Metropol Parasol wśród hisotrycznej zabudowy Sewilli. Źródło:http://sampleblogforpenndesign.wordpress.com/2012/11/14/re-defining-urbanspaces-without-crashing/jurgen-mayer-h-seville-spain-photo-fernando-alda-yatzer-12/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 60. Metropol Parasol, Sewilla. Źródło: http://hovercraftdoggy.com/2012/12/10/we-want-a-waffle/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 61. Factoria Joven, Merida, Hiszpania. Źródło:http://news.spainhouses.net/2012/10/merida-factory-youth-movement/1309980824factory-selgas-cano-5687/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 62. Ścianka wspinaczkowa, Factoria Joven, Merida, Hiszpania Źródło:http://designlike.com/2011/11/22/inventive-skate-park-in-spain/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 63. Prometxeta Square, Barakaldo. Źródło: http://www.e-architect.co.uk/spain/pormetxeta_square.htm [dostęp: 5.10.2013 r.] 64. Widok na centrum Genui. Źródło:http://www.archdaily.com/368920/market-hall-in-ghent-marie-jose-van-heerobbrecht-and-daem-by-hufton-crow/5187d6dbb3fc4b3b170000e0_market-hall-in-ghentmarie-jos-van-hee-robbrecht-daem-by-hufton-crow_r_d_market_hall_ghent_hufton_crow_018-jpg/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 65. Hala Targowa na tle historycznych zabudowań miasta. Źródło:http://www.archdaily.com/368920/market-hall-in-ghent-marie-jose-van-heerobbrecht-and-daem-by-hufton-crow/5187d6f3b3fc4b4d520000d0_market-hall-in-ghentmarie-jos-van-hee-robbrecht-daem-by-hufton-crow_r_d_market_hall_ghent_hufton_crow_024-jpg/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 66. „Wnętrze” Hali Targowej w Genui. Źródło:http://www.archdaily.com/368920/market-hall-in-ghent-marie-jose-van-heerobbrecht-and-daem-by-hufton-crow/5187d6a2b3fc4b3b170000da_market-hall-in-ghentmarie-jos-van-hee-robbrecht-daem-by-hufton-crow_r_d_market_hall_ghent_hufton_crow_004-jpg/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 67. Vieux Port Pavillon, Marsylia. Źródło:http://www.maritimejournal.com/news101/industry-news/new-port-pavilion-for153

marseille [dostęp: 5.10.2013 r.] 68. Przebieg The High Line w Nowym Jorku. Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/High_Line_(New_York_City) [dostęp: 5.10.2013 r.] 69. Widok na The High Line w Nowym Jorku. Źródło:http://cutedecision.com/new-park-instead-of-the-old-railway-in-new-york/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 70. Harmonijne połączenie zieleni, betonu i siedzisk w The High Line, Nowy Jork. Źródło:http://entertainmentdesigner.com/news/experiences/nycs-high-line-opens-newsection-this-spring/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 71. Centrum Seulu przed i po rewitalizacji. Źródło: http://oclblog.wordpress.com/category/highway-planning/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 72. Założenie Park Lineal de Manzares, Madryt. Źródło:http://www.carpinteriascte.com/noticias/madrid-rio-el-manzanares-ecologico/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 73. Avenida de Portugal, fragment Park Lineal de Manzares, Madryt. Źródło:http://urbangreens.tumblr.com/post/177993269/parque-lineal-de-manzanares-inmadrid-by-landscape [dostęp: 5.10.2013 r.] 74. Okolica Park Diagonal Mar w Barcelonie. Źródło:http://geographyfieldwork.com/DiagonalMarSuccessfulRedevelopment.htm [dostęp: 5.10.2013 r.] 75. Park Diagonal Mar w Barcelonie. Źródło:http://www.zielonyogrodek.pl/park-diagonal-mar-w-barcelonie [dostęp: 5.10.2013 r.] 76. MFO Park w Zurychu. Źródło:http://www.landezine.com/index.php/2009/07/mfo-park-switzerland/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 77. Zielony dach urzędy miasta Toronto. Źródło:http://inhabitat.com/toronto-city-hall-podium-roof-goes-green/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 78. Zielony dach ratusza widziany z lotu ptaka. Źródło:http://www.prweb.com/releases/Greenbuild_Green_Roof/LiveRoof/prweb8780230. htm [dostęp: 5.10.2013 r.] 79. Mała architektura na dachu ratusza, Toronto. Źródło: http://www.nomeancity.net/tour-toronto-city-hall-green-roof/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 80. Zielony dach ratusza w Chicago. Źródło:http://wildnewjersey.tv/2009/05/28/wild-new-jersey-exclusive-green-roof-offersnative-habitat-at-dodge-office-on-morristown.aspx [dostęp: 5.10.2013 r.] 154

81. Widok na front centrum handlowego Vache Noir w Arcueil. Źródło:http://fr.urbarama.com/project/la-vache-noire-shopping-centre [dostęp: 5.10.2013 r.] 82. Widok na zielony dach Vache Noir w Arcueil. Źródło: http://groupe-6.com/en/projects/view/17 [dostęp: 5.10.2013 r.] 83. Widok z lotu ptaka na założenie Namba Parks w Osace. Źródło: http://www.topsten.com/top-10-beautiful-parks-world/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 84. Nowa przestrzeń portu w Dublinie. Źródło: http://archiseek.com/tag/grand-canal-theatre/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 85. Przestrzeń zrewitalizowanego waterfrontu w Dublinie. Źródło: http://www.gsd.harvard.edu/media/dublin-docklands-2.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 86. Plan bryły Ponte Porti w Genui, Źródło: http://www.archdaily.com/188744/ponte-parodi-unstudio/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 87. Dach Ponte Porti, Genua. Źródło: http://www.archdaily.com/188744/ponte-parodi-unstudio/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 88. Etapy przebudowy portu w Tel Aivive. Źródło:http://www.landezine.com/index.php/2010/11/tel-aviv-port-public-spaceregeneration-by-mayslits-kassif-architects/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 89. Nowe siedziska, port w Tel Aivivie . Źródło:http://www.landezine.com/index.php/2010/11/tel-aviv-port-public-spaceregeneration-by-mayslits-kassif-architects/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 90. Przestrzeń portu w Tel Aivivie po pracach modernizacyjnych. Źródło:http://www.landezine.com/index.php/2010/11/tel-aviv-port-public-spaceregeneration-by-mayslits-kassif-architects/ [dostęp: 5.10.2013 r.] 91. Plaża w Benidrom przed modernizacją. Źródło:http://www.publicspace.org/en/works/f174-paseo-maritimo-de-la-playaponiente/prize:2010 [dostęp: 5.10.2013 r.] 92. Plaża w Benidrom po modernizacji. Źródło:http://www.publicspace.org/en/works/f174-paseo-maritimo-de-la-playaponiente/prize:2010 [dostęp: 5.10.2013 r.] 93. Nowa przestrzeń publiczna plaży w Benidrom. Źródło:http://www.publicspace.org/en/works/f174-paseo-maritimo-de-la-playaponiente/prize:2010 [dostęp: 5.10.2013 r.] 94. Widok z Capital Beach na nowoczesną architekturę dworca głównego w Berlinie. Źródło:http://www.berlin-audiovisuell.de/sehenswertes/berlin-hauptbahnhof/index.php [dostęp: 5.10.2013 r.] 95. Badeshiff latem. 155

Źródło: http://www.convertiblecity.de/projekte_projekt29_en.html [dostęp: 5.10.2013 r.] 96. Badeshiff zimą. Źródło:http://podroze.onet.pl/berlin-badeschiff-czyli-plywajacy-basen/82fg1 [dostęp: 5.10.2013 r.]

156