Phantasmagoria a faliro house production
ΤΑΣΟΣ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ
ειδικο ενθετο
SEEING IS AN ACT René Magritte (1898-1967)
Phantasmagoria Μέχρι σήμερα, παρόλο που η διάδοση δοξασιών, προλήψεων, θρύ-
αυτήν τη στιγμή ένα φθαρμένο βιβλιαράκι τσέπης, ελληνική έκδοση
λων, παραδόσεων ή παραμυθιών για φαντάσματα υπάρχει σε πολλούς
του 1949. Η φαντασμαγορία ξεχειλίζει! Ποιος θα νικήσει; Οι δυνάμεις
λαούς της γης, κανείς δεν έχει καταφέρει να προσκομίσει αποδείξεις
του Κακού ή του Καλού;
επιβεβαίωσης της υποτιθέμενης ύπαρξης φαντάσματος. Πολλοί επι-
Όταν τα μανταλάκια ήταν ακόμα ξύλινα, είδα την πρώτη μου ται-
στημονικοί φορείς προσφέρουν έπαθλα εκατομμυρίων δολαρίων σε
νία. Ο Τομ Σώγιερ από… την ανάποδη! Η γεμάτη πλατεία στο προαύλιο
όποιον το κατορθώσει. Δεν χάνω τίποτα να δοκιμάσω κι εγώ την τύχη
της εκκλησίας με ανάγκασε να χωθώ πίσω από τη λυόμενη οθόνη
μου. Εξάλλου, πολλοί πριν από μένα το πίστεψαν και τους πιστέψαμε,
του περιοδεύοντα δημοτικού κινηματογράφου. Δεν με αφορούσαν
όσο κόντρα και να πήγαν στην Επιστημονική Σκέψη: Ο Σαίξπηρ στις
οι αντεστραμμένοι υπότιτλοι, μια και δεν ήξερα ακόμα να διαβάζω.
περιπτώσεις του Άμλετ και του Μάκβεθ. Ο Θερβάντες, όταν έβαζε τον
Στην πίσω πλευρά του πανιού ανακάλυψα την «άλλη» πλευρά του
Σάντσο Πάντσα να λέει στον Ιππότη της Ελεεινής Μορφής: «Αφέντη,
φεγγαριού, η οποία αποδείχτηκε εξίσου φωτεινή! Αργότερα, κάποιο
ξαναγίνε τρελός. Ας φύγουμε ξανά ταξίδι. Η ζωή ήταν τόσο ωραία
κυριακάτικο πρωινό στο σινεμά της γειτονιάς μου, υπήρξα αυτόπτης
όταν ήσουν τρελός!». Ο Βάρναλης, ο οποίος, στην «Αληθινή απολογία
μάρτυς, όταν ο «Μασίστας, ο ελευθερωτής των σκλάβων» είχε ήδη
του Σωκράτη», έτρωγε φλόγες και κατάπινε σπαθιά σαν τους σαλτιμπάγκους
πιάσει… μια φάλαινα, ψαρεύοντας από την παραλία της «Τσινετσι-
των πανηγυριών…
τά», προτού ακόμα πέσουν οι τίτλοι του έργου! Μετά αγόρασα μια
Οι μελετητές της ιστορίας του σινεμά γνωρίζουν πως οι απαρχές
μικρούλα μηχανή προβολής –την πιο φτηνή– και μια ταινιούλα του
του πηγάζουν από μια εφεύρεση του 17ου αιώνα, η οποία ονομάστηκε
Σαρλώ. Κλεινόμουν καθημερινά στο μπάνιο και το μετέτρεπα σε σκο-
«μαγικός φανός» (magic lantern). Η πρωτόγονη αυτή μηχανή προβο-
τεινή αίθουσα προβολής. Κάπως έτσι πρωτογοητεύτηκα από το σινεμά.
λής ήταν ένα κουτί που περιείχε εσωτερικά μια λάμπα πετρελαίου και
Πολλά χρόνια αργότερα πρότεινα στον υπέργηρο πατέρα μου να πάμε
έναν καθρέφτη. Μάλιστα διέθετε και φουγάρο! Προέβαλλε στον τοίχο
να δούμε παρέα καμιά ταινία. Μου αρνήθηκε, χρησιμοποιώντας ένα
γκραβούρες τυπωμένες μεταξοτυπικά σε γυαλί, οι οποίες απεικόνι-
φοβερό επιχείρημα: «Τι να δω, ρε αγόρι μου; Αφού δεν παίζει πια ο
ζαν φαντάσματα, διαβόλους, τέρατα και άλλες τρομακτικές εικόνες.
Έρολ Φλυν»! Είχε χαθεί, ανεπιστρεπτί γι’ αυτόν, αυτό που εγώ εννοώ
Έτσι δημιουργήθηκε το πρώτο «θρίλερ»! Ακολούθησε ο αιώνας του
«φαντασμαγορία». Τότε κατανόησα πραγματικά τη σημασία της και
Ρομαντισμού και της γοτθικής νουβέλας που ήταν επικεντρωμένες
την ιδιαίτερη αξία της.
στο μυστήριο των χαρακτήρων. Αυτό συνετέλεσε στην εξάπλωση των
Όπως μάλλον καταλαβαίνετε, αισθάνομαι ανίσχυρος να δώσω μια
πρώτων φαντασμαγορικών σόου. Πολλοί, εντυπωσιασμένοι και πα-
ξεκάθαρη θεωρητική ιδέα περί τίνος πρόκειται. Δηλαδή να περιγράψω
ραμυθιασμένοι θεατές (σαφώς επηρεασμένοι από περιφερόμενους
το εικαστικό θέαμα της παρούσας έκθεσής μου με ευθύ και πειστικό
μάγους-τσαρλατάνους), πίστευαν στην αληθοφάνεια των εικόνων και
τρόπο. Αναγκαστικά, θα προσπαθήσω να το κάνω μέσω Λαμίας και
των συνοδευτικών ήχων. Μερικές φορές οι αφελείς αντιδράσεις τους
άλλων μακρινών σταθμών, όπως ο Μπρετόν. Ο οποίος, ασπαζόμενος
κατέληγαν σε σκηνές απείρου κάλλους. Όταν ένας Βέλγος φυσικός,
τις ψυχαναλυτικές θεωρίες του Φρόυντ, συμπεραίνει πως η έρευνα του
κάποιος κύριος Robertson, παρουσίασε στο Παρίσι του 1797 την
ασυνείδητου οφείλει να παραμείνει ανοιχτή στους καλλιτέχνες, ώστε
πρωτοποριακή και μακάβρια παράστασή του με τίτλο Fantasmagorie,
να μπορέσουν να αναζητήσουν το «θαυμαστό». Έτσι θα βρουν εναλ-
οι θεατές απαίτησαν να επαναφέρει στη ζωή τον Λουδοβίκο XVI και
λακτικές λύσεις στην κοινή λογική, συμβάλλοντας στην αναδόμησή
προκάλεσαν επέμβαση της αστυνομίας! Το 1862, ένας καθηγητής του
της. Το 1924 στο Μανιφέστο του, ο Μπρετόν κάνει την εξής εμφατική
Πολυτεχνείου του Λονδίνου, ο John Henry Pepper, έκανε γνωστή
εξίσωση: «Μια για πάντα! Το θαυμαστό είναι πάντα όμορφο. Κάθε
μια απλή τεχνική ψευδαισθήσεων, η οποία εμφάνισε στη σκηνή του
θαυμαστό είναι όμορφο. Μάλιστα, μόνο το θαυμαστό είναι όμορφο».
θεάτρου (με τη χρήση καθρεφτών) κρυμμένους ηθοποιούς ως φα-
Αυτό, κατά τη γνώμη μου, είναι προνόμιο της άκριτης φαντασίας της
ντάσματα! Αυτή η πατέντα ονομάστηκε Pepper’s ghost και υπήρξε ο
παιδικής ηλικίας. Και όχι μόνο…
προάγγελος της τεχνολογίας των σύγχρονων ολογραμμάτων.
Πολλοί, άκρως ιδιαίτεροι, καλλιτέχνες έχουν το χάρισμα της πα-
Κάποιοι καλλιτέχνες μπορούν να δουν ανεμόμυλους-φαντάσμα-
ρατεταμένης παιδικής φαντασίας. Οι «Εντιμότατοι φίλοι μου» γέρασαν
τα και να διακρίνουν την ομορφιά τους, δείχνοντάς την και σ' εμάς.
και μυαλό δεν έβαλαν, παραμένοντας για πάντα τα μικρά πειραχτήρια!
Ένας από δαύτους, ο κορυφαίος γλύπτης Αύγουστος Ροντέν (1840-
Διατηρώ μια σχέση λατρείας-περιφρόνησης με την τέχνη. Αγαπώ ιδιαι-
1917), μας συμβουλεύει στη Διαθήκη του: «Οι κακοί καλλιτέχνες πάντα
τέρως το άναρχο και ειρωνικό Νταντά και γελάω με τη σοβαροφάνεια,
φορούν γυαλιά αλλονών. Το πιο σημαντικό είναι να συγκινείσαι, να
π.χ. της Αναγέννησης. Δεν αντέχω να βλέπω άλλο μοδάτες Παρθένες
αγαπάς, να ελπίζεις, να πάλλεσαι, να ζεις. Να είσαι άνθρωπος, πριν
με ένα μωρό στην αγκαλιά και φόντο διάφορα αγγελάκια που ίπτανται
να είσαι καλλιτέχνης! Το αληθινό λέγειν περιφρονεί τα λόγια, έλεγε
σε γαλάζιους ουρανούς με άσπρα συννεφάκια. Κι ας είναι και του
ο Pascal. Η αληθινή τέχνη περιφρονεί την τέχνη». Η περιφρόνηση,
Ρούμπενς! Επίσης, έχω κόλλημα με το Σινεμά. Το αναμειγνύω με τη
όμως, μπορεί να λειτουργεί ποικιλοτρόπως, λέω εγώ. Σαν τη φωνή του
ζωγραφική, παίζοντας και προσπαθώντας να κάνω κινηματο(ζω)γραφι-
Μιχάλη Μενιδιάτη, ας πούμε: «Σ’ αγαπώ, σε πονώ όσο άλλος κανείς,
κή τέχνη. Εξάλλου, ο Κουροσάβα, ο Βάιντα, ο Ντέιβιντ Λιντς και άλλοι
μα για αντάλλαγμα εσύ με περιφρονείς / Περιφρόνα με γλυκιά μου,
μεγάλοι κινηματογραφιστές σπούδασαν ζωγραφική, πριν ασχοληθούν
γέλα με τον έρωτά μου…». Τότε ακριβώς εμφανίζονται τα φαντάσματα!
με τη σκηνοθεσία. Ανακατεύω τον Πικάσσο και τους σαλτιμπάγκους του
Και μας τρομάζουν, μας μαγεύουν, μας γοητεύουν… Όπως οι νουβέ-
με τον Φελίνι και το La Strada, τον Άντι Γουόρχολ με τον Αλμοδόβαρ,
λες του Johnston McCulley με ήρωα τον Ζορρό. Όπου ο σενιόρ Ζορρό
τον Ντάλτον Τράμπο και την εργάρα του Lonely are the brave με τον Βαν
σηκώνει τα χέρια του ψηλά μπροστά στο πιστόλι μιας σενιορίτας. Ναι, ξεφυλλίζω
Γκογκ, τον Μπέργκμαν με τον Ντυσάν, τον Πικαμπιά με τον Τζάρμους,
το Στάχτες και διαμάντια του Βάιντα με τον Μαξ Ερνστ, τον Ακριθάκη με
ο απροσάρμοστος Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί τους ξινούς τεχνοκράτες
το Σινεμά ο Παράδεισος του Τορνατόρε, τον Καραγκιόζη με το ολογραμ-
και τους ανιαρούς ορθολογιστές. Πώς μπορεί να επαναφέρει κανείς
ματικό Ζέλιγκ του Γούντι Άλεν, και πάει λέγοντας…
την περιπέτεια του ταξιδιού και το μυστήριο της δημιουργίας; Τη
Το 1992 είχα παρουσιάσει τα σχέδιά μου σε χαρτί στην ιστορι-
διέξοδο φυγής από την πεζή πραγματικότητα; Πώς μπορούν να εμφα-
κή γκαλερί «Άρτιο», σε μια έκθεση που την ονομάτιζα «Σχέδια-Σχε-
νιστούν εκείνες οι εικόνες που τυχαία διαπλέκονται στο φαντασιακό
δίες». Ταυτόχρονα είχα εκδώσει ένα βιβλιαράκι-λεύκωμα στις εκδό-
του ατόμου; Πώς μπορεί ένας ζωγράφος, λειτουργώντας ως σύγχρονος
σεις «Μαύρος Ήλιος» του αείμνηστου Νίκου Μπαλή. Το παρακάτω
αλχημιστής, να συνδυάσει τη μείξη φαντασίας και πραγματικότητας
κείμενο, το οποίο προλόγιζε τη δουλειά εκείνη, το θεωρώ εξαιρετικά
με τη διεκδίκηση του ασυμβίβαστου; Πώς μπορούμε να διανθίσουμε
επίκαιρο για να περιγράψω και το τωρινό μου εγχείρημα: Σχέδιο είναι η
την καθημερινότητά μας με τη μαγεία, με τη συγκίνηση, με το γέλιο
γραμμική απεικόνιση, το μοντέλο και μεταφορικά ο καθορισμός του τρόπου ενέρ-
και με το αναπάντεχο; Ο γνήσιος καλλιτέχνης, έστω και μέσα από το
γειας, ο σκοπός, ο στόχος. Το σχέδιο αποτελεί την αρχή για κάθε πράξη. Η αρχή
εργαστήρι-καταφύγιό του, πρέπει να ριχτεί στο άπειρο και να περιο-
είναι το ήμισυ του παντός. Άρα και το σχέδιο είναι το ήμισυ του παντός. Ακόμα και
δεύσει σ’ αυτό, κοπιάροντας τη δεξιοτεχνία του ταχυδακτυλουργού και
για τη ληστεία μιας τράπεζας απαιτείται σχέδιο... Ο Πικάσσο έφτιαξε κάποτε ένα
του σαλτιμπάγκου. Με όλη την ποιητική διάθεση που διαθέτει. Χωρίς
σχέδιο πάνω σ’ ένα χαρτονόμισμα και ρώτησε τους παρευρισκομένους ποια είναι η
να φοβηθεί τις γκάφες και τις παλαβομάρες. Ίσως και να τις επιδιώξει
αξία του χαρτονομίσματος... Σχεδία είναι πρόχειρο πλωτό μέσο, το οποίο συχνά χρη-
κιόλας. Τότε όλα θα μπορούν να συμβούν μπροστά στα μάτια μας.
σιμοποιείται και ως μέσο διάσωσης... Εγώ, όταν σχεδιάζω, κάνω σχέδια καταχθόνια,
Πάντως, πολλά απ’ αυτά τα σχέδια που παρουσιάζω, τα έκρυβα
σχέδια στρατηγικά, σχέδια παράλογα, σχέδια κινούμενα, σχέδια τολμηρά, σχέδια
επιμελώς για χρόνια. Γιατί μοιάζουν με βαθιά σκαμμένες, μέσα μου,
παραπλανητικά, σχέδια αποτελεσματικά, σχέδια καταστροφικά, σχέδια τρελά, σχέδια
τρύπες από τυφλοπόντικες. Αποτελούν, όμως, τα κουκούτσια της τέ-
δράσης... Προ-σχεδιάζω εγκλήματα και εκτιμώ αφάνταστα τις καλο-σχεδιασμένες
χνης μου. Ποτέ δεν τα έφτυσα, γιατί είναι η Ψυχή της δημιουργίας
γάμπες... Σχέδια που χρόνια «παίζω» μαζί τους, που τα ξεχνώ, που τα παραμελώ,
μου! Μην κάνετε το τραγικό λάθος να πιστέψετε πως πρόκειται για
που τα χαρίζω, που τα πετάω. Σχέδια που δεν πραγματοποιούνται ποτέ, αλλά και
νοσταλγία ή για αναδρομή. Ούτε καν για παρωδία. Υπάρχουν, ασφα-
πολλά από τα οποία «κάτι» προκύπτει. Σχέδια χωρίς φιλοδοξίες, αλλά και με αυτές...
λώς, αναφορές στον ντανταϊσμό και τα κολάζ του Κουρτ Σβίτερς ή του
Όπως και να έχει το πράγμα, ό,τι σχεδιάζω είμαι εγώ και ό,τι συμβαίνει γύρω μου.
Ραούλ Χάουσμαν. Είναι μια ολόφρεσκη, σουρεαλιστική και αντι-φιλο-
Τα σχέδιά μου είναι οι σχεδίες μου στα νερά που ταξιδεύουν οι σολομοί, όπου όμως
σοφική ματιά στο μέλλον. Είναι ένα ατέρμονο κόμικ. Είναι μια προ-
κολυμπούν και πολλοί κροκόδειλοι....
σπάθεια εξήγησης εικόνων σε νεκρούς λαγούς… Κι αν δεν γνωρίζετε
Όλα τούτα, που φλύαρα και χωρίς συνειρμό σας περιγράφω, είναι
ποιος σκότωσε τον Λίμπερτυ Βάλανς (The man who shot Liberty Valance,
μια προσπάθεια να σας αποπροσανατολίσω όσο μπορώ περισσότερο.
John Ford, 1962), τότε άδικα έχασα τον χρόνο μου. Πιο ξεκάθαρος
Να είστε σίγουροι πως όσα θα αποσιωπήσω είναι πολύ σημαντικότερα
δεν μπορώ να γίνω.
από αυτά που σας λέω ή από τις εικόνες που θα σας δείξω. Θα αντικρίσετε χιλιάδες σχέδια πολλών δεκαετιών, παρουσιασμένα με ιδιαιτέρως
ΤΑΣΟΣ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ
παράδοξο τρόπο. Θα δείτε της Παναγιάς τα μάτια και τα όσα παίρνει ο άνε-
Απρίλιος 2015
μος. Θα δείτε μια χάρτινη κοσμοσυρροή από «πεταλούδες» στον τοίχο της γκαλερί, μια πυκνή βλάστηση, ένα δάσος, έναν κατακλυσμό από απομνημονεύματα πολυταξιδεμένων πλοιάρχων, καταρράκτες που κρύβουν μια σπηλιά-κρυψώνα του Ζορρό, ένα τεράστιο ιστό αράχνης που θα έχει παγιδέψει 576 Έλληνες κροίσους, οι οποίοι έχουν περιουσία 88 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Θα υποβληθείτε, άθελά σας, σε κινέζικα μαρτύρια της σταγόνας. Και μόλις διατάξω άμπρα κατάμπρα και χόκους πόκους, θα εμφανιστούν φαντάσματα! Για να σας ξεφύγω, θα επικαλεστώ τη βοήθεια μιας γνωστής μου μάγισσας, η οποία, με τα λάθος ξόρκια της, έστειλε κάποτε έναν ιππότη και τον ιπποκόμο του από τον 12ο στον 21ο αιώνα. Αυτή θα σας μεταμορφώσει σε αγελάδες, σε κατσίκες, σε πρόβατα, σε κουκουβάγιες, σε χιμπαντζήδες, σε ψάρια, κ.λπ. Μετά θα φωνάξω τον Ελβετό γλύπτη Alberto Giacometti (19011996) και θα τον βάλω να σας τρυπήσει πολλάκις στα αχαμνά με τη σουβλερή, μπρούντζινη μύτη του… Όσοι αποχωρήσετε βλαστημώντας, μην παραβλέψετε πως η κινητήρια δύναμή μου ήταν η απροθυμία μου να ενωθώ μαζί σας. Ζούμε σε μια κοινωνία στην οποία το πάθος και η ψυχή έχουν αντικατασταθεί από φτιασιδωμένα «ειδικά εφέ». Όπου οτιδήποτε ασυμβίβαστο θεωρείται ανορθόδοξο. Η ανθρωπότητα έχει πια οργανωθεί και χειραγωγείται σε παγκόσμια κλίμακα από κάποιους υποταγμένους χαρτογιακάδες που μετρούν τη ζωή με το κουταλάκι του καφέ. Έτσι αποκαλούσε
τασοσ παυλοπουλοσ
PHANTASMAGORIA a faliro house production
14/5 - 31/7/2015
KALFAYAN GALLERIES Χάρητος 11, Κολωνάκι, 106 75 Αθήνα Τηλ. 210 7217679, FAX 210 7217623
info@kalfayangalleries.com www.kalfayangalleries.com