Cavide uyarlıgil kitap içindekiler

Prof. Dr. Cavide UYARGİL İ.Ü. İşletme Fakültesi İnsan Kaynakları Yönetimi Anabilim Dalı

Performans Yönetimi Sistemi Bireysel Performansın Planlanması Değerlendirilmesi ve Geliştirilmesi

3. Baskı

Yayın No : 2901 İşletme-Ekonomi Dizisi : 585

3. Baskı - Nisan 2013 - İSTANBUL

ISBN 978 - 605 - 377 - 925 - 4

Cop­yright© Bu ki­ta­bın bu ba­sı­sı­nın Tür­ki­ye’de­ki ya­yın hak­la­rı BE­TA Ba­sım Ya­yım Da­ğı­tım A.Ş.’ye ait­tir. Her hak­kı sak­lı­dır. Hiç­bir bö­lü­mü ve pa­rag­ra­fı kıs­men ve­ya ta­ma­men ya da özet ha­lin­de, fo­to­ko­pi, fak­si­mi­le ve­ya baş­ka her­han­gi bir şe­kil­de ço­ğal­tı­la­maz, da­ğı­tı­la­maz. Nor­mal öl­çü­yü aşan ik­ti­bas­lar ya­pı­la­maz. Nor­mal ve ka­ nu­nî ik­ti­bas­lar­da kay­nak gös­te­ril­me­si zo­run­lu­dur.

Dizgi : Baskı - Cilt :

Kapak Tasarım :

Beta Basım A.Ş.

Pasifik Ofset Cihangir Mah. Güvercin Cad. No: 3 Baha İş Merkezi A Blok Avcılar / İSTANBUL Tel: (0212) 412 17 77 (Sertifika No. 12027) Gökhan Ayrancı

Beta BASIM YAYIM DAĞITIM A.Ş.

Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com

ÖNSÖZ

III

ÖNSÖZ İşletmelerde insan kaynağının stratejik öneminin uygulamacılar tarafından sık sık dile getirilip, vurgulandığı ve akademisyenlerin de stratejik insan kaynakları yönetimi konusunda çok sayıda araştırma ve yayın yaptığı bir dönem içindeyiz. Son otuz yılını oldukça hareketli geçiren insan kaynakları yönetiminin çeşitli fonksiyonlarının da bu gelişmeler doğrultusunda yeni yöntem, yaklaşım, ve bilimsel verilerden yararlandığını görüyoruz. Kitabın ilk baskısında performans değerlendirme, ikinci ve son baskısında da performans yönetimi olarak ele aldığımız insan kaynakları fonksiyonunun, günümüzde işletmeler ve bu konuda çalışan akademisyenler için hala çok çekici ve aynı zamanda da çeşitli güçlükler içeren bir konu olduğunu ifade etmek sanırım hatalı olmayacaktır.

Kitabımızın ilk baskısı 1994 yılında çıktığında işletmelerimizde büyük bir heyecan ve ilgi ile kurulan ya da güncellenerek yeniden düzenlenen performans değerlendirme sistemleri, geçen süre zarfında belirli değişimler geçirmiştir. Bu nedenle 2007 yılındaki ikinci baskıda 360 derece geri-besleme, yetkinliklere dayalı performans değerlendirme ve koçluk kavramlarına yer verilerek çalışma yaşamının o günlerdeki ihtiyaçlarına yanıt verecek performans değerlendirme kavram ve yaklaşımları ele alınmıştır. İkinci baskıdan yaklaşık beş yıl sonra yenilenerek çıkan üçüncü baskıda ise, güncel gelişmeler doğrultusunda kitabın bazı bölümleri kısaltılmış, ekip performansının yönetimi gibi bazı yeni konular eklenmiştir. Bu baskıda ayrıca özellikle bu alanda çalışan öğrenci ve uygulamacılara yardımcı olmak amacı ile iki örnek olay, yetkinlikler listesi, yetkinlik tanımları, testler ve tartışma soruları ekler bölümüne dahil edilmiştir.

Kitap bir önceki baskısında belirtilen iki temel amacını bu baskıda da korumaktadır: Birinci amaç performans yönetimi alanında yapılacak olan akademik çalışmalarla ilgili olup, özellikle araştırmacıların güncel uygulamalar hakkında bilgi sahibi olmalarını sağlamaktır. İkinci amaç ise uygulamacılara performans yönetimi sürecinin temel hedeflerini yeniden hatırlatarak oluşturacakları sistemlerde ya da iyileştirme çalışmalarında daha sorgulayıcı, objektif, bilimsel ve kurum kültürlerine uygun bir bakış açısı ile konuya yaklaşmalarını önermektir.

IV

PERFORMANS YÖNETİMİ SİSTEMİ

Performans değerlendirme konusunda bana bilgi ve deneyim kazandıran ve böylece kitabın oluşması ve güncellenmesinde etkili olan insan kaynakları yönetimi alanında çalışan bütün akademisyen ve uygulamacılara, İ.Ü. İşletme Fakültesi İnsan Kaynakları Yönetimi Anabilim Dalı’nın emekli olmuş ya da halen çalışmakta olan bütün öğretim üye ve yardımcılarına ve bu son baskıda kitabın düzeltmelerinde nostaljik duygular yaratarak bana yardımcı olan “ilk asistanım” Prof. Dr. Gönen Dündar’a teşekkürlerimi sunarım.

Kitabın bu baskısı için beni yüreklendiren ve destekleyen Propedia Yayın Gurubu Yönetim Kurulu Başkanı Seyhan Satar’a, ilgi ve desteği için Gonca Çarpık’a ve titiz, yaratıcı ve özenli çalışmaları için Gökhan Ayrancı’ya çok teşekkür ederim.

Levent, 2013 Prof. Dr. Cavide Uyargil

V

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER

BÖLÜM 1 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNDE PERFORMANS YÖNETİMİ SÜRECİ Performans Değerlendirme ve Performans Yönetimi Sistemi............................................................2

Performans Yönetimi Sisteminin Amaçları........................................................................................4

Performans Yönetimi Sisteminin Temel Unsurları.............................................................................5

İşletmelerde Performans Yönetimi Sisteminin Kullanım Alanları ve Yararları...................................6

Performans Yönetimi Sisteminin Kullanım Alanları...........................................................................6

Stratejik Planlama......................................................................................................................6

Ücret-Maaş Yönetimi.................................................................................................................7

Kariyer Geliştirme Sistemi......................................................................................................... 7

Eğitim İhtiyacının Belirlenmesi...................................................................................................9

İşten Ayırma Kararları................................................................................................................9

İnsan Kaynakları Programlarının Geçerliliğinin Belirlenmesi...................................................10

Performans Yönetimi Sisteminin Yararları.......................................................................................10

Değerlendirenler (Yöneticiler) İçin Yararları.............................................................................10

Değerlendirilenler (Çalışanlar) İçin Yararları............................................................................ 11

Organizasyon İçin Yararları..................................................................................................... 11

Performans Yönetimi Sisteminin Evreleri ..........................................................................................12 Performans Yönetimi Sürecinin Çatışan Hedefleri.............................................................................14

Organizasyon Hedefleri ile Bireysel Hedeflerin Çatışması..............................................................14

Çatışmaların Sonuçları....................................................................................................................15

Performans Yönetimi Sürecine İlişkin Tutumlar . ..............................................................................16

Değerlendirenlerin (Yöneticilerin) Tutumları ...................................................................................16

Değerlendirilenlerin (Çalışanların) Tutumları ..................................................................................18

VI

PERFORMANS YÖNETİMİ SİSTEMİ

BÖLÜM 2 PERFORMANS YÖNETİMİ SİSTEMİNİN GELİŞTİRİLMESİ İlgili Kişi ve Çevrelerin Performans Yönetimi Sisteminden Beklentileri..........................................21

Değerlendirenlerin (Yöneticilerin) Sistemden Beklentileri................................................................21 Değerlendirilenlerin (Çalışanların) Sistemden Beklentileri..............................................................23 İnsan Kaynakları Departmanın Sistemden Beklentileri...................................................................25 İşçi Sendikalarının Sistemden Beklentileri.......................................................................................26

Değerlendirmelerde Kullanılacak Kriter ve Standartların Belirlenmesi...........................................26

Performans Kriterleri........................................................................................................................26

Performans Kriterlerinin Kapsadığı Bilgiler Açısından Sınıflandırılması..................................27 Performans Kriterlerinde Bulunması Gereken Özellikler.........................................................27 Performans Kriterlerinin Kapsamı............................................................................................28 Performans Kriterlerinin Belirlenmesinde Yararlanılan Yöntemler...........................................29

Performans Standartları..................................................................................................................29

Performans Kriteri ile Standart Arasındaki Fark......................................................................30 Performans Standartlarının Türleri..........................................................................................30

Değerlendirmelerin Kim/Kimler Tarafından Yapılacağının Belirlenmesi..........................................31

Değerlendirmenin İlk Üst Tarafından Yapılması...............................................................................31 Kişinin Kendini Değerlendirmesi......................................................................................................33 Değerlendirmenin İş Arkadaşları (Eşitler) Tarafından Yapılması.....................................................33 Çalışanın Yöneticisini Değerlendirmesi...........................................................................................34 Değerlendirmenin Müşteriler Tarafından Yapılması.........................................................................35

360 Derece Geri-Besleme Yaklaşımı....................................................................................................36

360 Derece Geri-Besleme Nedir?...................................................................................................36 Geri-Beslemenin Anonimliği............................................................................................................ 38 Geri-Beslemenin Kullanım Amaçları................................................................................................38 Geri-Besleme Sağlayacak Eşitlerin Seçimi.....................................................................................38 Geri-Beslemenin Kişiye Sunuluş Şekli............................................................................................39 360 Derece Geri-Beslemenin Başarı Koşulları................................................................................39

Geri-Beslemenin İş Davranışları ve Farkındalık Üzerindeki Etkileri.................................................42 Performans Değerlendirme Yöntemleri...............................................................................................43

Kişilerarası Karşılaştırmalara Dayalı Yaklaşım................................................................................44

Sıralama Yöntemi....................................................................................................................44 Zorunlu Dağılım Yöntemi......................................................................................................... 45

Ortak Performans Kriter ve Standartlarına Dayalı Yaklaşım...........................................................47

Değerlendirme Skalalarını İçeren Yöntemler...........................................................................47

Geleneksel Değerlendirme Skalaları...............................................................................47

Davranışsal Değerlendirme Skalaları..............................................................................51

VII

İÇİNDEKİLER

Kritik Olay Yöntemi .................................................................................................................54

İşaretleme Listesi Yöntemi .....................................................................................................54

Bireysel Performans Standartlarına Dayalı Yaklaşım......................................................................55

Direkt İndeks Yöntemi ............................................................................................................ 55

Standartlar Yöntemi ................................................................................................................56

Amaçlara Göre Yönetim ......................................................................................................... 56

Performans Değerlendirme Yöntemlerinin Karşılaştırılması............................................................57

Çeşitli Yöntemlerden Oluşan Karma Yaklaşım................................................................................58

Yetkinliklere Dayalı İnsan Kaynakları Yönetimi ve Performans Değerlendirmede Yetkinliklerden Yararlanma..................................................................................58

Yetkinlik Modellerinin Geliştirilmesinde Kullanılan Yaklaşımlar...............................................59

İşler için Yetkinliklerin Belirlenmesi..........................................................................................61

Yetkinlik Düzeyinin Belirlenmesi..............................................................................................62

Yetkinliklere Dayalı İnsan Kaynakları Yönetimi........................................................................63

Yetkinliklere Dayalı Performans Değerlendirmenin Geleneksel Performans Değerlendirmeden Farkı......................................................................................65

BÖLÜM 3 PERFORMANS YÖNETİMİ SİSTEMİNİN YÜRÜTÜLMESİ Performansın Planlanması...................................................................................................................69

Performans Planlamanın Yararları..................................................................................................70

Performans Planlamanın Başlıca Evreleri.......................................................................................70

İşletmenin/Bölümün Hedeflerinin İncelenmesi.........................................................................71

Çalışanın İşinin/İş Tanımının İncelenmesi...............................................................................71

Çalışanın Güçlü/Güçsüz Yönlerinin Belirlenmesi....................................................................72

Çalışanın Faaliyette Bulunacağı Çevre Koşullarının İncelenmesi...........................................72

Kesin Performans Planlarının Oluşturulması/Hedef Belirleme Görüşmesinin Yapılması.......................................................................................................... 73

Hedeflerin Konuları..........................................................................................................74

Hedeflerde Bulunması Gereken Özellikler......................................................................75

Performans Planlamada Dikkat Edilecek Hususlar.........................................................................76

Planlamanın Sıklığı . ...............................................................................................................76

Performans Planlamada Bazı Muhtemel Sorunlar..................................................................77

Performansın Değerlendirilmesi..........................................................................................................78

Fiili Sonuçlarla Standartların Karşılaştırılması.................................................................................79

Sorunun Tanımlanması............................................................................................................ 81

Sorunun Öneminin Belirlenmesi..............................................................................................82

Sorunun Nedenlerinin Analizi..................................................................................................82

Değerlendirme Sürecinde Yapılan Hatalar .....................................................................................86

VIII

PERFORMANS YÖNETİMİ SİSTEMİ

Hale Etkisi . .............................................................................................................................86 Belirli Derecelere/Puanlara Yönelme.......................................................................................88 Yakın Geçmişteki Olaylardan Etkilenme..................................................................................90 Kontrast Hataları......................................................................................................................90 Kişisel Önyargılar....................................................................................................................91 Pozisyondan Etkilenme........................................................................................................... 91 Atıf Hataları . ...........................................................................................................................92

Performans Değerlendirmede Güvenirlilik ve Geçerlilik...................................................................93

Güvenirlilik.......................................................................................................................................93 Geçerlilik .........................................................................................................................................95

Performans Değerlendirme Görüşmeleri............................................................................................96

Değerlendirme Görüşmelerinin Davranışsal Özellikleri...................................................................96 Değerlendirme Görüşmesi Öncesi Yapılacak Hazırlıklar.................................................................98

Değerlendirme Görüşmelerinin Yürütülmesi..................................................................................101

Değerlendirmeye İlişkin Verilerin Toplanması..........................................................................98 Görüşmelerin Sıklığı................................................................................................................99 Görüşme İçin Zaman ve Yer Seçimi......................................................................................100 Çalışanın Görüşmeye Hazırlanması......................................................................................100 Görüşmenin Planlanması......................................................................................................101 Görüşmenin Amaçlarının Açıklanması ve Uygun Atmosferin Yaratılması..............................102 Çalışanın Kendini Değerlendirmesi.......................................................................................102 Yöneticinin Çalışanın Performansına İlişkin Görüşlerini İletmesi..........................................103 Gelecek Döneme İlişkin Performansın Planlanması.............................................................104 Değerlendirme Görüşmelerinin Başarı Koşulları...................................................................104

Performansın Geliştirilmesi............................................................................................................106

Performansın Geliştirilmesinin Önem ve Kapsamı................................................................106

Performans Geliştirmede Uygulanan Stratejiler....................................................................109

Personel Danışmanlığı..................................................................................................109

Eğitim Faaliyetleri.......................................................................................................... 112

Koçluk............................................................................................................................ 113

İşe Yönelik Değişiklikler.................................................................................................120

Psikolojik Sözleşme ve Performansın Geliştirilmesi......................................................122 BÖLÜM 4 PERFORMANS YÖNETİMİ UYGULAMALARININ BAŞARISINI ETKİLEYEN TEMEL UNSURLAR

Ekip Performansının Yönetilmesi......................................................................................................125 Performans Yönetimi Sisteminde Eğitimin Önemi...........................................................................128

Eğitim Programı Öncesi Dikkat Edilecek Hususlar........................................................................129

İÇİNDEKİLER

IX

Yöneticilere İçin Performans Yönetimi Eğitim Programları............................................................130

Performans Yönetimine İlişkin Bilgi Sağlayan Eğitimler.......................................................132

Performans Yönetimine İlişkin Beceri Kazandıran Eğitimler ................................................133

Performans Değerlendirme Sonuçlarının Ücret-Maaş Yönetiminde Kullanılması........................134

Performansa Dayalı Ücret Sistemleri............................................................................................134

Bireysel Ücretin Oluşumunda Performans Değerlendirmenin Önemi...........................................136

Performansa Dayalı Ücret Programlarının Geliştirilmesi...............................................................137

Açık Ücret Sınıflarının (Open-Rate Range) Oluşturulması....................................................139

Değerlendirilme Sonuçlarına Göre Çalışanların Gruplandırılması........................................139

Performans Cetvelinin (Merit-Guidechart) Oluşturulması......................................................140

Performansa Dayalı Ücret Sistemlerinin Uygulanmasında Karşılaşılan Güçlükler........................142

Performansın Belirlenmesi ile İlgili Güçlükler........................................................................143

Çalışanlar İçin Önemli Olan Ödüllerin Belirlenmesi ile İlgili Güçlükler...................................143

Performans ile Ödüllerin İlişkilendirilmesindeki Güçlükler.....................................................144

Performansa Dayalı Ücret Sistemlerinin Denetimi........................................................................144

Performans Değerlendirme ve Örgütsel Adalet................................................................................145 Performans Yönetimi Sisteminin Denetimi.......................................................................................148

İlk Değerlendirme Döneminin İzlenmesi........................................................................................148

Sonraki Dönemlerin Periyodik Olarak İzlenmesi...........................................................................149

Performans Yönetimi Sisteminden Sağlanacak Verilerle Yapılacak Araştırmalar.........................149 Tutum Araştırmalarının Performans Yönetimine İlişkin Verilerinden Yararlanma.........................151 Performans Yönetimi Sisteminde Bilgisayar Teknolojisinden Yararlanma...................................152

İnsan Kaynakları Bilgi Sistemi Açısından Performans Yönetimi Süreci.........................................153

E-Performans Değerlendirme........................................................................................................154

Güvenirlilik ve Geçerlilik Çalışmaları.............................................................................................154

İnsan Kaynakları Süreçlerine İlişkin Kararların Alınması...............................................................155

Performans Yönetiminde Güncel Konular ve Gelişmeler................................................................157

Performans Yönetiminin Örgütsel ve Çevresel Bağlamda Ele Alınması ......................................157

Performans Yönetiminin Stratejik Niteliği......................................................................................158

Performans Yönetiminin Yasal Boyutu..........................................................................................158

Dipnotlar................................................................................................................................................159 Kaynakça...............................................................................................................................................165 Ekler......................................................................................................................................................169

X

PERFORMANS YÖNETİMİ SİSTEMİ