GACALLAR Şumnu ve Razgrad Bulgarları bütün Türk köylerine Gacal veya Çitak adı vermiş. Deli Orman Türkleri bazı durumlarda Dobruca Türklerini Gacallar diye isimlendirmiş. Bu hitap aşağılama anlamı taşıyormuş. Evlîya Çelebi 17. asırda Bulgaristan’ı gezerken, Gacallar veya Çitaklar denilen topluluğun Tatar, Vlah, Latin (Moldavya) ve Slav Bulgarlar’ın sentezinden oluşmuş olabileceğini yazıyor. Güney Bulgaristan’ın Kırcali ve Cebel bölgelerinde yaptığım araştırmada, burada yaşayan ve Türkçe konuşan Türkler ve kısmen Pomakların Gacal sözünü duymamış olduğuna tanık olduk. Bir kişi (Nihat Süleyman), 1995 yılında askerdeyken, Kırcali tarafındakilere Gacal dediklerini Bulgarlardan işitmiş. Bunu doğrulayan bir bilgiye ulaşamadık. İlk görüşme, Zafirovolu, orta yaşlı bir Türk ile oldu. Gacal diye kendilerine söylendiği ve Türklerle berâber bütün Müslümanın gaco olarak adlandırıldığı bilgisini verdi. Böylelikle, kendisine Gacal dendiğini bilen bir kişiyle ilk defa tanışmış oldum. Ancak, O da sözcüğün anlamını ve kendilerine söyleniş sebebini bilemiyordu. Konuşmayı anlattığım Ali Bayram (73), Zafirovo Bulgar köyü olduğundan, Bulgarlar Türkleri aşağılamak için Gacal diyebileceğini söyledi. Romlarla (Çingeneler) yaptığım görüşmelere geçmeden evvel, birkaç görüşmeyi daha aktarmak istiyorum. Bunlardan en ilginci, Lütfü Mehmet Gacal (60) ile olanıdır. Dulovo’da, soyadı Gacal olan bir ailenin varlığını öğrenince, hemen görüşmeye gittim. Sosyalist dönem sonrasında, isim değiştirmeler sırasında kendisine verilen adı istemeyerek, lakabları olan Gacal’ı soyadı olarak yazdırdığını hattâ bunun için dava bile açmış olduğunu anlattı. Vaktinde neden kendilerine bu lâkabın takıldığını da lâkabın anlamını da bilmiyor. Mehmet Gacal’ın halası (75), üvey dedesinin ölmeden önce ağır hasta olduğunu, ziyârete gelenlerin ona Gacal diye hitap ettiğini duymuş. Nedenini bilmiyor. Dulovo’ya geldikleri yerin adı: Golebina nâm-ı diğer Oyardanvo. Gacallar’ın ayrı bir topluluk olduğunu söyleyen Ali Osman Dağlı (60), onların yukarı bölgede, yani daha kuzeyde yaşadığını ileri sürüyor. Oysa kendisiyle karşılaştığım yer Dulovo’ya 8–10 km. ve yeterince kuzeyde!
Kimi yerlerde, Gacallar’ın aynı zamanda Batı Trakya’da da yaşadığı bilgisi mevcut. Bunun doğruluğunu Gümülcine’de yaşayan edebiyatçı dostumuz Rahmi Ali’ye sordum. Rahmi Ali’nin yanıtı: Bizde, benim bildiğim kadarıyla, ‘Gacal’ sözü geçiyor. Ancak insanlar birbirlerine takılırken, ‘hadi be, Gacal, sen de’ gibilerden. Yoksa kendilerini "Gacal" diye tanımlayan, adlandıran bir topluluk yok. Bilmiyorum, belki de eskiden böyle bir topluluk olabilir. Gacallar’ı sorduğum kişilerden Ravie Radfev (Razgrad), önce bilmediğini söylüyor. Biraz düşündükten sonra, Razgrad’da Romanlara Gacal dendiğini anımsıyor. Başka bir bayan, soruma karşılık olarak ; Duymuşluğum var Gacal diye bence Romlara diyorlar, diyor. Dulovo’da şoparlara Gacal diye deniyor diye bir görüş ileri süren de oldu. Bu ipuçları değerlendirildiğinde, bir Roman-Gacal bağlantısı görülüyor. Yazının bu bölümünde, Romanlarla yaptığım görüşmelere geçebiliriz. Mehmet Hocov, açık cevap veren sayılı insandan biriydi. Ona göre, Gacal, Romların Türkçe konuşanlara verdiği bir isim. Günay Nazıf Hakkı, bunu bir biçimde doğruluyor. Onun görüşü; Gaco sözcüğünün yalnızca Türklere yönelik kullanıldığı ve Gagavuzların da buna dâhil olduğu doğrultusundaydı. Dobriç’in Kiremitçi mahallesinde (Rom mahallesi) yaptığım araştırmalar sırasında beni evine davet etme inceliği gösteren Nevriye, yukarıda söylenenleri âdeta onaylıyor, Gaco diye Türklere söylediklerini belirtiyordu. Gagavuzları sorduğumda, onlara da diyoruz, onlar da Türk karşılığını alıyordum. Adını yazmayı unuttuğum başka bir Rom, Gacal diye kendisini Türk sayan Romlara dendiğini anlatıyordu. Usta Romlar olarak bilinen bu Romlar, Türk olduğunu ve Türkçe’den başka dil bilmediğini söylüyor. Onlara aynı zamanda Usta Milleti deniyor. Millet, Bulgaristan’da yaşayan Romanların kendisine yakıştırdığı bir kimlik gibi geldi bana. Konuşmalardan, Osmanlı’dan geriye kalan anlamında kullandıkları kanısına vardım. Nedeni araştırılmaya değer. Benim fikrimi, Razgrad’a bağlı Rakovski’nin Rom mahallesinden Ali Aliov (Hasanali) da doğrulamakta. Anlattıklarına göre; Millet, yani Romlar üç gurup altında toplanıyor: Usta Milleti (Romca bilmezler), Millet (Romca bilirler) ve Burgucular-Gezgiciler. Aliov « Gacal, esas olarak baş Türklere denir » dedi. Mesela Romlar, dilini, bilmediği bir kişi geçerken ‘bak Gacal geçiyor’ der, diye konuşuyor. Yine Rakovski’nin başka bir Rom mahallesinde görüştüğümüz Sabri Mandacı, « Gacel, Türk’e derler » dedi. Biz, maalesef dilimizi gizli tutuyoruz. Romlar
aralarında konuşurken, üzerine konuşulan kişi işlerine yaramazsa onun için gaco der. « Gacel’i kadınlar için kullanırız; erkekler için Gaco » bilgisini veriyor. Görüştüğüm Romlardan biri, önce, Bulgarların Türklere Gacal dediğini söylüyor: Bu sözü, kültürlü olmayan insanlar kullanır. ‘Gacol ayolo « Türk geliyor »’ derler. Ancak, Bulgarlar bizden öğreniyor, diye eklemeyi de ihmâl etmiyor. Dulovo’da kahvede otururken masamızdan biri, Trakya’daki yerli Gacallar’ın kökenine indiğinizde, onların da kökeni Rom çıkar!, demişti. Küçümseme içeren bu söz farklı topluluklarda oldukça geniş kullanım alanı bulmuşa benziyor. Dulovo’da edindiğim bilgilere göre, Kızılbaşlar diğer sünnî Türklere Gacal diyor. Trgovişte'de Gagavuzların tüm Türklere Gacal demesi ile Tatarların tüm Türklere aman « bırak şu Gacalları ! » sözleri de verilen bilgiler arasında. Bu bilgileri, Tatarların kadın şairi, Leman Sayit Balbek doğruluyor. Onun anlatımına göre, Bulgarlar ve Tatarlar, Türklere Gacal diyor. Türkler de Tatarlara, at eti yediklerinden, Ekşi Tatar diyor. Konuştuğum Romlardan birine, ‘siz Gacal diye kime diyorsunuz’ diye sorduğumda, ‘size diyoruz’ diye karşılık alıyorum. Kim olduğumu ve nereden geldiğimi bilmeyen bu Romun gözünde beni Gacal yapan tek özelliğim Türkçe konuşuyor olmamdı muhtemelen. Kendisiyle görüşme olanağı bulduğum ve bana elinden gelen yardımı esirgemeyen, Rakovski muhtarı Buniat S. Tatarov, Romlara ilişkin şu bilgileri verdi: Romlar kendilerini ‘Millet’ olarak adlandırıyor. Alaycıklar ve Ustalar olarak ikiye ayrılıyorlar. Alaycık, Türk köylerinin dış kesimlerine veya çevresine yerleşen Romlar. ‘Nereden geldin?’ sorusuna, ‘Alaycıktan geldim’ diye karşılık verilir. Ustalar, zamanla Türklerle kaynaşmış olan Romlardır. Bir topluluk, başka bir topluluğun kendisini adlandırış biçimiyle anılabileceği gibi, kendisinin başkalarını adlandırdığı biçimle de anılabilir. Somutlaştıracak olursak: Romların ‘Gaco / Rom olmayan’ olarak adlandırdığı bir topluluk zamanla ‘Gaco’ (belki de Gacal) olarak adlandırılabileceği gibi, Rom gurubunun bizzat kendisi de diğerleri tarafından ‘gaco’ olarak adlandırılabilir.
Neden Türklere Gacal dediklerini sorduğum bir Rom, size Gacal demişler; aslında Gaco diyoruz Türklere karşılığını veriyor. Buradan edindiğim bilgiye göre; kimine göre Türkçe konuşan Romlar, kimine göre ise Usta Milletinden olan Romlar Türklere Gaco diyor. Usta Milletinden olanlar, Rom olduğunu zaten kabul etmiyor; Türk olduklarına inanıyor. Bu bölgelerde, içinde yaşadığı toplumla özdeşlik kurmuş Rom gruplarıyla sıkça karşılaşılır. Kimi Türk, kimi Arnavut, kimi Bulgar olduğunu söyler. İlginç olan, Gaco, genel anlamda ‘Rom olmayan’ herkesi kapsadığı halde, Bulgaristan’da yalnızca Türklere deniyor. Romlar, örneğin Bulgarlara Gaco değil, Das diyor. Burada hemen belirtelim: Gaca’nın olduğu gibi Gacal’ın da Türkçede bir karşılığı yok. Gacal, Balkanlar’da yaşayan Romların Türkçe konuşanlarının, yine bu bölgelerde yaşayan Türkleri tanımlamak için kullandığı bir sıfat. Gacal sözcüğünün izini sürerken uğrak noktalarından biri de, Bulgarca’da Yabancı Sözcükler Sözlüğü oldu. Buradan Gacal sözcüğünün dil kökenine ulaşmış olduk Gaco’nun diğer bazı kaynaklardaki karşılıkları şöyle: Gaco: a. (Çingenece sözc.) Arg. Metres, dost. – Sey. oy. Karagözcü argosunda zenneye verilen isim. Yazarın, sözcüğün birinci/gerçek anlamını vermeden argosunu vermesinin nedeni belli değil. Gaco (Gađó) Rom olmayan, köylü. Bu sözcük, Romcada yabancı anlamına gelen gaco (aslında yabancı adam) ya da gace (yabancılar, aslında yabancı adamlar) sözcüğünün Türkçe çoğul eki ″-ler / -lar″ ile söylenişinden (gacolar / gaceler ya da gaceller) bozularak ya da değişerek oluşmuş olabilir. Bu durumda Gacolar ya da Gaceller’in söylenişte zamanla Gacallar’a dönüştüğü elbette düşünülebilir. Bundan sonra, söz artık Gaco değil, Gacal olarak kabul görmüş olmalıdır. Nispi aşağılama da içeren bu sözcük, yine zamanla diğer topluluklar tarafından da benimsenerek Türklere karşı kullanılır olmuş olabilir. Yazı boyunca ‘çingene’ sözcüğünün kullanılmamış olması okurun dikkatini çekmiş olabilir. Artık, Romlar bu ismi tercih etmekte ve kullanılmasını da istememektedir. Bu konuda CIT - Comité International Tsigane (Beynelmilel Çingene Komitesi)’nin 1971 yılında Londra’da toplanan ilk kongresinde, kongreye 14 ülkeden katılan delegelerin ortak benimsemesi ile Rom (Türkiye’de ekseriyetle Roman) sözcüğü kabul görür. Bu aynı zamanda, Romanlara dışarıdan (Gacolar tarafından) takılan adlara karşı, kendilerini yüzyıllardır tanımladıkları addır.(13)
Gaco sözcüğünün, ‘Rom olmayan’ anlamında yabancıya söylendiği açıktır. Farklı coğrâfi/siyâsî/sosyal ortamlarda ayrışan kültürlerin taşıyıcıları birbirleriyle karşılaştığında, küçümseyici adlandırmalar daha yaygın kullanılır. Çıtak’ta da yabancı anlamı vardır ve sözlük anlamlarından biri, sürüye dışarıdan katılan davar demektir. Benzer bir durum, Kürtler’in sık kullandığı Kıro, (Kürt Kuro erkek çocuk, delikanlı) sözcüğü için de geçerlidir. Sözcük, göç ettikleri büyük kentlerde Kürtleri içine alan farklı kültürün (yanlış) yakıştırmasıyla genel bir küçümseme anlamı kazanmış olmakla birlikte, genellikle Kürtlere karşı kullanılır. Mete Esin, internetteki bir yazısında ... Türkleri, Rumeli’nde ayrıca üç isim altında görmekteyiz. dedikten sonra Gagavuzlar, Gacallar, Çitaklar ve (belki dördüncüsü, diyerek) Konyarlar olarak sıralıyor (http://www.balkanlar.net/index.php?ind=reviews&op=entry_view&iden=64) Yazının konusu Gacallar’dı. Çitaklar’la ilgili bilgi de dipnotta verildi. Bir de Konyarlar’a bakalım: « Kon », Bulgarca’da at demektir. Konyar ise, ‘at tüccarı’ anlamına geliyor ve bu işleri de Romlar yapar. Romlar, Lovara, Tşurara, Kalderaş ve Matchvaya dört ana alt gurubun hâricinde, yaptıkları mesleklere göre adlandırıldı. İnsanların mesleği etnik kimlik yerine kullanılabilir mi? Araştırmaya dayanmayan yazılara itibâr etmeyin. Bilgi kirliliğine pirim vermeyin. Verilen bilgiler ışığında, Gaca (Gaco) ile Gacal (Gacel) sözcüklerinin aynı Aryen dil kökeninden Romca olduğunu elbette söyleyebiliriz.