InnoVisie Magazine voor schoolmanagers
z
Nummer 0, maart 2009
VO
Over innoveren gesproken z Innovatie begint bij goed leiderschap z Ict visiespel z Leren met meer effect z Avonturen in de avonduren?
2
Van de redactie
Over innoveren gesproken Niemand kan exact zeggen hoe de stand van zaken is als het gaat om innovatie binnen scholen. Omdat mensen van mij regelmatig zinnige teksten verwachten over ‘hoe we ervoor staan in het Nederlandse onderwijs’ en ‘welke kant we op moeten bewegen in onze school’, lees en luister ik me een slag in de rondte. Dat is niet vervelend hoor, het zijn tenslotte ook vragen waarop ik zelf ook dolgraag een antwoord wil hebben. Je hoort zoveel en je hoort vooral ook zoveel NIET! En wat je hoort of ziet of leest: hoe moet je het interpreteren? Ik vertrouw vooral op mijn intuïtie en gezond verstand. Ik heb zo mijn eigen indicatoren waaraan ik merk dat dingen in beweging zijn. Waarom loopt mijn agenda plotseling zo vol met afspraken om met schoolbestuurders en schoolleidingen gesprekken te voeren over leermiddelenbeleid? Waarom richtte de VO-raad een Innovatieplatform op, waarvoor zich al meer dan honderd scholen hebben aangemeld? Kennelijk willen we iets veranderen. Ik denk dat het gaat om de manier waarop we lesgeven en ons onderwijs organiseren. Maar we zijn toch al jaren bezig met veranderen? En toch gebeurt het maar zo traag. Ik ben hierover een boeiend boek aan het lezen: Disrupting Class, van Clayton M. Christensen en enkele andere auteurs. Zij analyseren de onderwijssituatie in de Verenigde Staten en die is niet best, vindt iedereen. De problemen die ze beschrijven, lijken sprekend op die van ons, inclusief het lerarentekort. Dus al is het een ander land: de ideeën uit dit boek zijn prima bruikbaar voor ons. Veel belang wordt gehecht aan de extrinsieke en intrinsieke motivatie van leerlingen om te leren. Daar moeten we goed op letten. En dat is mij uit het hart gegrepen, want hoe vaak vragen we ons per lesdag af of de activiteiten die we voor onze leerlingen bedenken nu werkelijk LEREN tot gevolg hebben? Wat dit boek me leert, is dat de hele discussie over vroeger, toen we zoveel beter rekenden en geschiedenis leerden dan tegenwoordig, een zinloze is. De ene golfbeweging volgt op de andere en kennelijk zitten we in een periode dat er niet zoveel extrinsieke motivatie is voor jongeren om massaal de techniek in te willen. We zullen het anders moeten spelen. Aan de andere kant beschrijft het boek dat we als school wel degelijk in staat zijn om het heft in handen te nemen en veel te bewerkstelligen. Daar zijn rigoureuze maatregelen voor nodig. Welke? Lezen maar. Een aanrader. Frans Schouwenburg Sectormanager vo
Stelling:
“Innovatie begint bij goed leiderschap” Eens Leiderschap geeft ruimte aan innovatie. Creativiteit in een onderwijsorganisatie is de spil voor innovatie. Een docent moet zich vrij voelen om samen met collega’s aan de slag te gaan met het bedenken van nieuwe concepten en weten dat er een bodem is waarin dit gezaaid kan worden. Docenten moeten daarna een luisterend oor vinden en een meedenkend persoon in de leiding. Innovatie is iets dat in die kleine denkgarage begint, daar gebeurt het en dan komt het naar buiten. Als leidinggevende moet je dat koesteren. Tal van voorbeelden heb ik daarvan die in het Northgo College
InnoVisie VO • Nummer 0, maart 2009
op die manier zijn begonnen. Ik ben ook heel blij dat ik leiding geef in een onderwijsorganisatie, waar ruimte is voor die creativiteit. Lieneke Jongeling Bestuurder van het Northgo College
Nieuwe stelling Reageer nu op onze nieuwe stelling op managervo.kennisnet.nl! “Maken van goed leermateriaal moet niet worden belegd bij docenten.”
Wat vindt u van InnoVisie? Kennisnet wil schoolmanagers in het voortgezet onderwijs op effectieve wijze informeren over de ontwikkelingen en innovaties op het gebied van ict en onderwijs. Dit is een proefexemplaar met een beperkt aantal pagina’s. Wij horen graag uw mening hierover. Zijn de onderwerpen relevant en worden deze voldoende uitgediept? Leest u andere bladen die u al van deze informatie voorzien? Zou dit blad als los magazine moeten verschijnen of als onderdeel van een bestaand blad? Of misschien alleen digitaal? En zou u een gratis abonnement willen nemen? Allemaal vragen die alleen u kunt beantwoorden. Ga naar managervo.kennisnet.nl en vul de online enquête in. z
Visie
3
Een ‘ict visiespel’ voor managers en schoolbesturen “Het is belangrijk om ict doelen te definiëren, die aansluiten op de onderwijsvisie”
Hoe geef je vorm aan een compleet nieuwe school? Welke onderwijsvisie biedt de grootste kansen om leerlingen op het vervolgonderwijs voor te bereiden? Volgens Niek Schoot, Adjunct-directeur van het Citadel College in Lent – een school die in 2007 haar deuren in een groeiwijk opende – is overleg met alle betrokkenen de sleutel tot succes. “Wij hebben er voor gekozen om zoveel mogelijk partners – van ouders en vervolgopleidingen tot het bedrijfsleven – bij de visievorming te betrekken.” Het resultaat is een mix van ‘klassieke’ elementen en moderne onderwijsvormen. “Het is een riskante uitspraak, maar ik denk dat we een goede balans tussen ‘oud’ en ‘nieuw’ leren hebben gevonden. We hanteren een gestructureerd curriculum, maar stimuleren tegelijkertijd de onderzoekende houding van kinderen.” Ict is daarbij belangrijk. Niet alleen bij het Citadel College zelf, maar ook binnen het bovenschoolse samenwerkingsverband Alliantie VO, waar Schoot als voorzitter van de ict beleidsgroep aan verbonden is.
wilt inzetten, moet je eerst een heldere visie hebben. Sommige scholen hebben daar al uitgekristalliseerde ideeën over, terwijl anderen op de olievlekwerking van individuele docenten vertrouwen. Maar dat kan ‘milieurampjes’ veroorzaken, want het is best mogelijk dat docenten een weg inslaan, die niet bij de onderwijsvisie van de school aansluit. Bovendien worden vaak allerlei losse initiatieven opgestart. Een gadget hier, een laptopje daar. Ict wordt dan vooral vanuit een technische invalshoek benaderd en de grote lijn ontbreekt.”
“Olievlekwerking kan tot milieurampjes leiden”
Visiespel zet scholen op scherp
“De zeven aangesloten scholen werden geconfronteerd met vergelijkbare uitdagingen op ict gebied. Hoe geven we richting aan ons ict beleid? Hoe vullen we dat concreet in? En waar willen we over vier jaar staan?” Hoewel de Alliantie scholen concullega’s zijn, denkt Schoot dat samenwerking winst kan opleveren. “Zeker op het gebied van visievorming. Een belangrijk onderwerp, want als je ict intelligent
Het zijn enkele van de redenen om samen met Frans Schouwenburg (Kennisnet) een ‘visiespel’ te ontwikkelen, gebaseerd op de pijlers van Vier in Balans; visie, kennis, leermiddelen en ict-infrastructuur. “Het visiespel helpt schoolbesturen om een richting te bepalen en daar concrete doelstellingen aan te verbinden. Vervolgens kun je de trajecten nader invullen, bijvoorbeeld door het visiespel op afdelingsniveau te herhalen.” Uit de pilot bij Alliantie VO
bleek dat het stimuleren van het gebruik van digitale leermiddelen een hoge ‘sense of urgency’ heeft. “Maar dan moeten die leermiddelen wel aansluiten op de onderwijsvisie. Wil ik überhaupt wel met ict aan de slag? Gaan we zelf leermiddelen ontwikkelen? En in hoeverre beïnvloedt dit mijn manier van lesgeven? Bovendien kun je allerlei kanten op, variërend van vakgericht tot vakoverstijgend, en van een gestructureerde tot een meer flexibele aanpak.”
Concrete resultaten Op basis van zijn ervaringen, verwacht Schoot dat het visiespel ook andere scholen kan helpen om sturing aan het ict beleid te geven. “Het aardige is dat je het op diverse niveaus kunt inzetten. Overigens denk ik wel dat scholen die de ‘visiediscussie’ al hebben gevoerd, de vragenlijst makkelijker doorlopen. Dankzij de gestructureerde opzet kun je de antwoorden dan snel invullen.” Binnen Alliantie VO heeft de inzet van de tool direct tot concrete resultaten geleid. “Eén van de belangrijkste uitkomsten, was het besluit om met al onze scholen deel te gaan nemen aan de Open Leermaterialenbank van de VO-raad. Want dat er een brede behoefte bestaat aan digitale leermiddelen, bleek overduidelijk uit de inventarisatie.” z managervo.kennisnet.nl
4
Onderzoek
Leren met meer effect “Inzet ict houdt leerlingen gemotiveerd”
Gerichte inzet van ict zorgt ervoor dat leerlingen ook aan het eind van
Met en zonder format
het schooljaar goed bij de les blijven. Dat is één van de conclusies uit
Schadron: “Voor het onderzoek lieten we verschillende docenten en klassen in de bovenbouw van het vmbo afwisselend met en zonder format werken. Omdat zij projectonderwijs volgen, kon dat in mooie, afgeronde eenheden.” Bij het ene project volgden docenten het format, bij het volgende project niet. Met vragenlijsten toetsten onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam hoe docenten en leerlingen de verschillende werkwijzen waardeerden.
het onderzoek Leren met meer effect, waarin tien scholen het effect van hun ict-initiatieven maten. De bevindingen zijn niet alleen interessant voor de onderzoekers: instellingen kunnen hun voordeel doen met de praktijkvoorbeelden van ict-inzet die wérkt.
Flankerend onderzoek Scholen brengen ict-middelen naar eigen inzicht in de praktijk. Dat kan heel nuttig zijn: ict heeft heel diverse didactische toepassingen. Toch is vaak moeilijk vast te stellen of ict het passende antwoord is op de specifieke vraag van de school. Met Leren met meer effect stelde Kennisnet tien scholen in staat flankerend onderzoek uit te voeren. Is de kwaliteit van hun onderwijs inderdaad verbeterd? Neemt de motivatie van leerlingen toe door het gebruik van ict-middelen? Maar ook: krijgen leraren meer plezier in hun werk als ze digitale materialen inzetten? En kunnen ze hun tijd beter benutten?
streven: in het schooljaar 2013-2014 hebben alle leerlingen de beschikking over een computer. Zo’n grootschalige implementatie brengt allerlei didactische vraagstukken met zich mee. Om die het hoofd te bieden, heeft de school onderwijskundige Rianne Schadron in dienst. Schadron: “Het belangrijkste knelpunt was en ís het ontwikkelen en aanbieden van digitaal leermateriaal. Als hulpmiddel hebben we docenten een format aangeboden. Dat beschrijft hoe ze materialen stap voor stap op de elektronische leeromgeving, in dit geval Moodle, kunnen aanbieden. Maar verlicht zo’n structuur de taak van de docent? Of werkt ze juist beperkend?”
Digitalisering
“Knelpunt was en is het
Een van de tien deelnemende scholen was het Zuyderzee College. Die school koos er een paar jaar geleden voor de boeken geleidelijk te vervangen door MacBooks. Het InnoVisie VO • Nummer 0, maart 2009
ontwikkelen van digitaal leermateriaal.”
Evidence based Onderzoeker Joost Meijer heeft twintig jaar ervaring met evidence based onderwijskundig onderzoek. Leren met meer effect onderscheidt zich in een aantal opzichten van wat gebruikelijk is in het veld, vertelt hij: “Het is bijzonder dat dit onderzoek vrij snel en rigoureus is uitgevoerd. Doorgaans doen we vooral kwalitatief, beschrijvend onderzoek. Gewoon effecten meten in de praktijk wordt niet zo vaak gedaan. Dat is voor ons als onderzoekers heel interessant. Tegelijkertijd levert deze vorm van onderzoek een paar knelpunten op. Zo zijn onderzoekers meestal niet op de school aanwezig, dus zien ze niet wat er in de klas gebeurt. Daarbij is het bij een onderzoek zoals dat aan het Zuyderzee College moeilijk te bepalen of docenten nog wel in staat zijn het format dat zij zo goed
5 Intern onderwijskundige en projectleider Rianne Schadron van het Zuyderzee College: “Verlicht structuur de taak van de docent? Of werkt dit juist beperkend?”
kennen, helemaal los te laten. Een causaal verband tussen de werkwijze van de docenten en de resultaten van het onderzoek is dus moeilijk vast te stellen.”
Motivatie versterken Toch leverde de casus van het Zuyderzee College een aantal praktisch toepasbare inzichten op. Op twee punten bleken leerlingen het gestructureerd aanbieden van materiaal hoger te waarderen: ze voelden zich meer eigenaar van hun werkproces en hun intrinsieke motivatie was hoger. Ook docenten hadden een uitgesproken voorkeur voor de gestructureerde aanpak. Volgens Schadron omdat het didactische concept docenten een goede houvast biedt bij het ontwikkelen en aanbieden van digitaal leermateriaal. Meijer noemt vooral de toegenomen intrinsieke motivatie van leerlingen een belangrijke conclusie: “Onderzoek heeft al vaker aangetoond dat de motivatie van leerlingen, de mate waarin zij zich competent en autonoom voelen, gedurende het jaar afneemt. Dat ict dat effect kan verzachten, blijkt ook uit het onderzoek aan het Zuyderzee College.” z
Experimenteren met ict Kan ict bijdragen aan aantrekkelijker en efficiënter onderwijs? Met het onderzoeksprogramma Leren met meer effect van Kennisnet werd deze vraag onder de loep genomen. Scholen deden hierbij wetenschappelijk onderzoek naar de toepassing van ict in het onderwijs. De deelnemende scholen experimenteerden met nieuwe vormen van inzet van ict. Daarbij werd steeds bekeken of de vernieuwingen daadwerkelijk leidden tot de verwachte effecten. De resultaten van Leren met meer effect zijn interessant voor de betrokkenen, maar ook voor de sector in zijn geheel. Schoolmanagers kunnen met de bevindingen uit het onderzoek onderbouwde keuzes maken over de toepassing van ict op school.
Conclusies Tien scholen namen deel aan Leren met meer effect. Dit zijn de belangrijkste conclusies:
den aan de onderwijsvernieuwing beter dan de leerlingen die traditioneel les kregen. Zo had op het Penta College het zelfstandig werken aan aardrijkskundeopdrachten in een ELO een positieve invloed op de prestaties van de leerlingen. Motivatie vergroten Zeven scholen wilden met onderwijsvernieuwing de motivatie voor leren of het vak vergroten. Op vier scholen werden positieve effecten geregistreerd. Zo introduceerde het Hermann Wesselink College een wiskundemethode zonder boek maar mét ict. Leerlingen die wiskunde zonder boek volgden, scoorden hoger op onder meer intrinsieke motivatie en autonomie dan de leerlingen die traditioneel onderwijs ontvingen. Uit het onderzoek bleek bovendien dat ook docenten door het gebruik van ict over het algemeen gemotiveerder zijn in hun vak.
Meer weten? Wilt u meer lezen over dit onderzoek? U kunt het researchrapport downloaden via: onderzoek.kennisnet.nl.
Effecten op leerprestaties Vijf scholen verwachtten dat ict effect zou hebben op de leerprestaties. Bij drie scholen scoorden leerlingen die meede-
Onderzoeker Joost Meijer van de Universiteit van Amsterdam: “Onderzoek heeft al vaker aangetoond dat de motivatie van leerlingen gedurende het jaar afneemt. Ict kan dat effect verzachten.”
6
Column
Ict in het onderwijs:
Avonturen in de avonduren? Mooie paradox: een column over ict in de gedrukte media. Dat ict en papier niet samengaan, is een misverstand dat ik nogal eens tegenkom. Het is dan ook een van de drijfveren voor het initiatief van de VO-raad om een open leermaterialenbank te realiseren. Daarmee willen we voor de leerling aantrekkelijk onderwijs mogelijk maken, dat motiveert en op maatwerk gericht is, en voor de docent een moderne, uitdagende onderwijssituatie creëren. Betekent dit dat het boek weg moet? Natuurlijk niet. Maar ga als school het avontuur aan om samen verder te denken over leermiddelenbeleid, over de vraag wat je je leerlingen wilt leren… en hoe je dat bereikt. De kunst is het vinden van de ideale verhouding tussen docenten en leermiddelen, van gedrukte tot digitale en interactieve media. Met de leerling als ‘eindgebruiker’.
end verhaal vertelt, neemt de leerling mee op dat avontuur. Maar dat doet hij ook door de leerling op weg te helpen en hem of haar de wereld te laten ervaren. En door de didactische mogelijkheden van ict te onderzoeken en gebruiken. Als we ook dat avontuur aangaan, wordt (blijft) de school een plek waar wat te beleven valt. Voor iedereen. Sjoerd Slagter Voorzitter VO-Raad
Om ict innovatief en nuttig in te zetten, hebben schoolleiders een vliegwiel nodig. Dat krijgt gestalte als de school vanuit haar onderwijsvisie aandacht gaat schenken aan maatwerk, betekenisvol leren en de integrale inzet van ict. Daar liggen vaak weer motivatieproblemen bij leerlingen aan ten grondslag. Het valt niet mee kinderen van de Net-generatie aan schoolbanken te binden. De evenwichtige inzet van de bouwstenen visie, deskundigheid, software en hardware, die de ‘Vier in Balans monitor’ van Kennisnet beschrijft, vormt daarbij een bruikbaar middel. We zien nu een kentering in de verhouding tussen gedrukte en digitale, interactieve media. Scholen denken na over wat boeken bieden. Klopt het eigenlijk wel dat leerlingen al die extra’s nodig hebben; kleurtjes, vormgeving, grafieken, kaarten? Ook daar schuilt een misverstand. Te weinig onderzoek toont aan dat leerlingen veel plaatjes nodig hebben. Men verwart dat wat leerlingen zelf zeggen nodig te hebben met wat het beste is voor de leerprestaties. Misschien een geruststelling voor docenten die menen dat zij geen arrangeur van lesmateriaal kunnen zijn: leereffect zit ‘m in de inhoud, minder in de vorm. We gaan een mooie, avontuurlijke tijd tegemoet. Dat avontuur moet zoveel mogelijk in de school plaatsvinden, tijdens de les, en niet in de avonduren van docenten en leerlingen. De docent die een boei-
Colofon InnoVisie is een gratis magazine voor schoolmanagers die werkzaam zijn in het voortgezet onderwijs. In het blad staat de praktische gebruikswaarde van ict in het onderwijs centraal. InnoVisie is een uitgave van Stichting Kennisnet. Van InnoVisie bestaat ook een aparte uitgave voor het basisonderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs. Het blad is ook digitaal (pdf-file) beschikbaar op managervo.kennisnet.nl. InnoVisie VO • Nummer 0, maart 2009
Hoofd- en eindredactie: Daphne van der Borgt > Coördinatie: Point to Point Communicatie, Gorinchem > Tekstbijdragen: Point to Point Communicatie, Tekstenzo BV, Daphne van der Borgt, Lieneke Jongeling, Frans Schouwenburg, Sjoerd Slagter > Fotografie en vormgeving: Point to Point Communicatie > Druk: Veenman Drukkers, Rotterdam > ISSN: 1877-7147
Reacties en suggesties: innovisievo@kennisnet.nl. Overname van teksten is toegestaan met bronvermelding. Op reportages en interviews, foto’s en illustraties berusten auteursrechten.
Kennisnet. Leren vernieuwen. kennisnet.nl