James Turrell, "greeting the light" by Gesthimani Roumpani

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Μάθημα: Ιστορία και Θεωρία 7 (εμβάθυνση)

Σπουδάστριες:Ρουμπάνη Γεσθημανή_Ταρουδάκη Καλλιρρόη__Διδάσκουσα: Μ. Εμμανουήλ Εξάμηνο 7ο_Ακαδημαϊκό Έτος: 2011-2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ______________________________________________________________________________________ 3 Light Art______________________________________________________________________________ 3 Οι επιδράσεις και η εξέλιξη του James Turrell__________________________________________ 4 ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ___________________________________________________________________________________ 7 Κατηγορίες έργων_______________________________________________________________________ 8 Α) Ganzfeld_____________________________________________________________________ 8 B) Wedgework____________________________________________________________________ 9 Γ) Perceptual Cell_____________________________________________________________ 11 Δ) Ολογράμματα_________________________________________________________________ 13 E) Skyspace____________________________________________________________________ 14 ΣΤ) Τέχνη σε μορφή μόνιμης αρχιτεκτονικής εγκατάστασης_________________________ 15 Ανάλυση δύο χαρακτηριστικών έργων_____________________________________________________ 16 1. The Wolfsburg project______________________________________________________ 16 2. Roden Crater_______________________________________________________________ 19 ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ___________________________________________________________________________________ 25 Ο James Turrell και ο Πλάτωνας________________________________________________________ 25 Σύγκριση με άλλους light artists______________________________________________________ 26 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ_________________________________________________________________________________ 31 ΠΗΓΕΣ________________________________________________________________________________________ 33

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο James Turrell είναι Αμερικανός καλλιτέχνης και γεννήθηκε στην Καλιφόρνια στις 6 Μαΐου του 1943. Το αντικείμενο των σπουδών του αρχικά ήταν η ψυχολογία και τα μαθηματικά, ενώ έχει μελετήσει και άλλες επιστήμες όπως αστρονομία και γεωλογία. Αργότερα, όμως, η τέχνη τον κέρδισε και έλαβε ΜFA (Master of Fine Arts) από το Claremont Graduate School της Καλιφόρνια. Ασχολήθηκε με τις ιδιότητες του φωτός, τις σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ του φωτός και του χώρου, την ανθρώπινη και ιδιαίτερα την οπτική αντίληψη και είναι από τους πρωτοπόρους καλλιτέχνες της τέχνης του φωτός, ή αλλιώς “Light Art”. Light Art Ο όρος αναφέρεται σε έργα τέχνης που χρησιμοποιούν τεχνητό φωτισμό, είτε ως αυτοδύναμο καλλιτεχνικό μέσο είτε ως σημαντικό συστατικό στοιχείο του έργου. Ως εναλλακτικοί όροι χρησιμοποιούνται οι “luminal art” και “luminism”, ενώ συχνά συμπίπτει και με άλλα είδη 1 2 τέχνης, όπως η Κινητική Τέχνη (Kinetic Art) και η Τέχνη του Ελάχιστου (Minimal Art).

Η κινητική τέχνη αποτελεί καλλιτεχνικό κίνημα της δεκαετίας του 1950 και συγκεκριμένα από το 1959 έως το 1968. Είναι ένα είδος τέχνης που έχει την τάση να επικοινωνεί, να εκφράζει και να δείχνει τον δυναμισμό και την κίνηση που διαπερνά ολόκληρη την σύγχρονη ζωή 2

Η τέχνη του ελάχιστου ή μινιμαλισμός εμφανίζεται σε διάφορες μορφές τέχνη και έχει ως στόχο την παρουσίαση ενός θέματος με την εξάλειψη όλων των μη ουσιωδών χαρακτηριστικών, εννοιών και μορφών.

Το φως ανέκαθεν ενέπνεε τους καλλιτέχνες. Χαρακτηριστικό, μάλιστα είναι το κίνημα του ος ιμπρεσιονισμού (19 αιώνας), όπου οι καλλιτέχνες ζωγράφιζαν συνθέσεις σε εξωτερικούς χώρους δίνοντας έμφαση στην αναπαράσταση του φωτός, θέλοντας να αποτυπώσουν την άμεση εντύπωση που προκαλεί ένα αντικείμενο ή μια καθημερινή εικόνα. Τότε, βέβαια, το αποτέλεσμα αποδιδόταν στις δύο διαστάσεις. Αλλά και σε τρισδιάστατα έργα (πχ αγάλματα, γλυπτά), το φως, και κυρίως ο τρόπος που πέφτει πάνω στα αντικείμενα, έχει μεγάλη σημασία για την παρουσίαση του έργου και την τελική εντύπωση που αφήνει στο θεατή. Ωστόσο η light art ως καλλιτεχνική κίνηση μπορούμε να πούμε ότι εμφανίζεται από το 1960 και μετά όταν διάφοροι καλλιτέχνες εισήγαγαν στα έργα τους αυτό το νέο – άυλο - εικαστικό μέσο. Ένα χαρακτηριστικό των light artists, που γίνεται εμφανές τόσο στα έργα της πρώιμης εποχής του κινήματος όσο και σήμερα, είναι πως σημαντικό στοιχείο στα έργα τους είναι ο αρχιτεκτονικός χώρος. Το φως άλλοτε τον διατρέχει σε σωλήνες νέον, άλλοτε τον δημιουργεί και άλλοτε έρχεται για να τονίσει τα χαρακτηριστικά του. Με την πάροδο του χρόνου κ αι την εξέλιξη της τεχνολογίας, δίνονται νέα μέσα στους καλλιτέχνες για να δημιουργήσουν ή να περιγράψουν αρχιτεκτονικό χώρο με το τεχνητό φως. Έτσι, τα όρια μεταξύ τέχνης και αρχιτεκτονικής γίνονται ακόμα πιο ασαφή. Ακόμη, σημαντικό ρόλο στο έργο παίζει και ο ίδιος ο θεατής που γίνεται πλέον χρήστης, αφού η σύγχρονη τεχνολογία του προσφέρει τη δυνατότητα να συμμετέχει και να αλληλεπιδρά με το έργο, κάτι που είναι και ζητούμενο άλλωστε από πολλούς καλλιτέχνες της light art. Οι επιδράσεις και η εξέλιξη του James Turrell Το ενδιαφέρον του James Turrell για το φως, και κατ’ επέκταση γι’ αυτή τη μορφή τέχνης, είχε ήδη αρχίσει από τα παιδικά του χρόνια. Ακόμα και οι πρώτες αναμνήσεις του όταν ήταν ακόμα στην κούνια, όπως ο ίδιος εξομολογείται, είχαν να κάνουν με φως. Εναρκτήριο λάκτισμα

για να γοητευθεί από τη μαγεία του φωτός και να θελήσει να το εξερευνήσει, αποτέλεσαν διάφορα χαρακτηριστικά γεγονότα, τα οποία έχει περιγράψει σε συνεντεύξεις του. Τον επηρέασε σημαντικά ο χρόνος που περνούσε ως παιδί με τη γιαγιά του, η οποία ως βαθιά θρησκευόμενη τον προέτρεπε να “χαιρετήσει το φως” (greet the light), γιατί έτσι θα ήταν 3 σωστός Κουάκερος . Η φράση αυτή (την οποία και επιλέξαμε για τίτλο της εργασίας μας) τον είχε προβληματίσει πολύ ως προς την ερμηνεία της, αφού ακόμα και για βαθιά θρησκευόμενους ανθρώπους, ο Θεός και η πίστη μιας θρησκείας είναι δύσκολο να εξηγηθούν με όρους που συνάδουν με την ανθρώπινη λογική. Αναζητώντας ως παιδί αυτό το φως, στο οποίο αναφερόταν η γιαγιά του, συμπέρανε πως είναι κάτι σπουδαίο, είναι η ίδια η ζωή, είναι κάτι που έχει θεία υπόσταση. Ο ίδιος γοήτευε μπροστά ουρανό. εικόνα.

θυμάται και άλλο ένα περιστατικό που τον έκανε να το παιχνίδισμα του φωτός. Κι αυτό έχει να κάνει με στο παράθυρό του τα βράδια, μπορούσε να κρύβει ή να Και ο ίδιος να παίζει με την κουρτίνα για να βλέπει

συνειδητοποιήσει πόσο τον το πώς μια απλή κουρτίνα εμφανίζει τα αστέρια στον κάθε φορά μια διαφορετική

Το τρίτο στοιχείο της ζωής του που τον οδήγησε στο να ασχοληθεί με τη light art, προέρχεται από τα εφηβικά του χρόνια. Στην ηλικία των 16, απέκτησε δίπλωμα πιλότου και ξεκίνησε να πετάει. Εκεί είχε την ευκαιρία να παρατηρήσει πολλά διαφορετικά στοιχεία του φωτός: τον τρόπο που προβάλλει από τον ορίζοντα, το πώς παίζει μέσα από τα σύννεφα, π ώς ο ουρανός από γαλάζιος γίνεται όλο και πιο σκοτεινός όταν αυξάνεται το υψόμετρο, το ότι ενώ 3

Οι Κουάκεροι ή Χριστιανοί Φίλοι (αγγλ.: Quakers) είναι μέλη μιας Χριστιανικής Ομολογίας που φέρει την ονομασία Θρησκευτική Κοινωνία των Φίλων (Religious Society of Friends) και ιδρύθηκε τον 17ο αιώνα στην Αγγλία.

αυτός επί της ουσίας βρίσκεται στον αέρα, ο ίδιος ο αέρας αντικατοπτρίζεται στη γη, πάνω στο νερό. Όλα αυτά τα γεγονότα, λοιπόν, τον έκαναν να εντυπωσιαστεί από τη δύναμη του φωτός και τα χρόνια που σπούδαζε είχε την ευκαιρία να μελετήσει σε βάθος τις ιδιότητες του. Άρχισε να δημιουργεί έργα άυλα, και όχι από χρώμα, μάρμαρο ή πηλό, όπως ήταν συνηθισμένο, δουλεύοντας “με την ακρίβεια ενός επιστήμονα, τον λυρισμό ενός ποιητή και τον ζήλο ενός 4 οραματιστή” , θέλοντας να ξεφύγει από την κλασική αντίληψη ότι η τέχνη είναι κάτι που μπορείς να πάρεις σπίτι σου (πχ ένας πίνακας). Είναι πολύ εύκολο να παρατηρήσει κανείς πως μορφές τέχνης, όπως η ζωγραφική και η φωτογραφία, προσπαθούν να αναπαραστήσουν όσο πιο πιστά γίνεται τρισδιάστατα αντικείμενα σε δύο διαστάσεις. Ακόμα λοιπόν και με τις πιο άρτιες τεχνικές, χρώματα και εστιάσεις, πάντα κάτι θα λείπει: η τρίτη διάσταση. Ο Turrell όμως, δεν επιδιώκει απλά να διαφυλάξει και να παρουσιάσει τα στοιχεία που προσφέρει η παρατήρηση κάποιου αντικειμένου ή σύνθεσης, αλλά να προσδώσει σε αυτά και επιπλέον πράγματα. Κάνει, δηλαδή, το αντίθετο από αυτό που περιγράψαμε παραπάνω: εμφανίζει διαστάσεις, από εκεί που δεν υπάρχουν, για να εξιτάρει τις αισθήσεις, να ξεγελάσει το μάτι και να δημιουργήσει ιδιαίτερα συναισθήματα. Για να το καταφέρει αυτό, δίνει στα έργα του διαστάσεις αρχιτεκτονικού χώρου, αφού είναι εγκαταστάσεις, που καταλαμβάνουν επιφάνειες, δωμάτια ή ολόκληρες εκτάσεις. Βασικός στόχος του είναι ο θεατής να μην είναι παθητικός αλλά να συμμετέχει στην όλη διαδικασία. Δε χρειάζεται να έχει συγκεκριμένες γνώσεις για να κατανοήσει το βαθύτερο νόημα που θέλει να αποδώσει ο καλλιτέχνης, γιατί το έργο βασίζεται στην εμπειρία του ίδιου του θεατή. Τον μετατρέπει σε χρήστη, ενσωματώνοντας τον στα έργα και ελέγχοντας την αντίληψή του για το φως, το οποίο δεν ακονίζει το μυαλό, αλλά τις αισθήσεις. Ο επισκέπτης δεν παρατηρεί το έργο. Το βιώνει. Ο ίδιος αναφέρει χαρακτηριστικά: “Θέλω να δημιουργώ μια 4

έχει ειπωθεί για τη συλλογή bindu shards, πηγή: http://www.seecolour.se/en/bindu-shards

ατμόσφαιρα που να μπορεί να σταθμιστεί συνειδητά με το μάτι, όπως η σκέψη που έρχεται στο μυαλό σου κοιτάζοντας τη φωτιά∙ σκέψη που δεν μπορεί να αποδοθεί με λόγια”.

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Τα πρώτα έργα του James Turrell έγιναν στη δεκαετία του 1960, όταν ήταν ακόμα φοιτητής. Από τότε μέχρι και σήμερα εξελίσσει συνεχώς τις τεχνικές που χρησιμοποιεί, μπορούμε όμως να διακρίνουμε κάποιους κοινούς μηχανισμούς με τους οποίους αξιοποιεί το φως για να δημιουργήσει φόρμες στο χώρο. Ένας από αυτούς είναι η προβολή έντονου φωτισμού στις διασταυρώσεις των τοίχων της εγκατάστασης. Δημιουργεί έτσι οπτικές ψευδαισθήσεις στον παρατηρητή, κάνοντας τον να αναρωτιέται τι είναι αληθινό και τι είναι κατασκεύασμα του δημιουργού. Όπως έχει αναφερθεί χαρακτηριστικά: “Μοιάζει με χρωματιστή ομίχλη: το βλέπεις, νομίζεις πως μπορείς να το ακουμπήσεις, μπορείς ακόμα και να το εισπνεύσεις, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι 5 εκεί”. Ένας άλλος μηχανισμός είναι να “επιβάλλει” στο φως να περνά μέσα από περιορισμένα ανοίγματα. Σε αυτήν την περίπτωση, οι φωτεινές πηγές πίσω από τα επίπεδα, δημιουργούν φωτισμό που περιβάλλει το επίπεδο επιμηκύνοντας τις τεμνόμενες ακμές του πατώματος και των τοίχων. Σαν αποτέλεσμα, τα κατασκευαστικά στοιχεία μοιάζουν να επιπλέουν στο χώρο, σαν να περιβάλλονται από ένα λαμπερό φωτοστέφανο.

Butterfield, Jan. The art of light and space. New York: Abbeville, 1995

Φυσικά, στο πλήθος των έργων του απαντώνται κι άλλες τεχνικές χρήσης του φωτός, τις οποίες θα περιγράψουμε πιο αναλυτικά παρακάτω. Κατηγορίες έργων Λόγω του πλήθους της δουλειάς του και για να γίνουν πιο κατανοητά τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της τέχνης του James Turrell, έχουμε εξετάσει τα έργα του ομαδοποιώντας τα σε κατηγορίες, που παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά. Επιλέξαμε, όμως, να αναλύσουμε και δύο έργα στα οποία φανερώνονται ξεκάθαρα τα χαρακτηριστικά της δουλειάς και οι επιδιώξεις του. Α) Ganzfeld Ο τίτλος προέρχεται από το γερμανικό όρο που μεταφράζεται ως πλήρες /ολοκληρωμένο πεδίο και αναφέρεται σε ένα φαινόμενο οπτικής αντίληψης που προκαλείται όταν παρατηρούμε ένα σταθερό, αδιαφοροποίητο χρωματικό ερέθισμα. Τότε ο παρατηρητής μπορεί να βιώσει λανθασμένη αντίληψη της απόστασης ή του χώρου, παραισθήσεις ή/και ψευδαίσθηση τύφλωσης. Στην καθημερινότητα, σπάνια αντιλαμβανόμαστε το φως με αυτό τον τρόπο, είναι όμως πολύ κοντά στο πώς το αισθανόμαστε στα συνειδητά όνειρα, το βαθύ διαλογισμό ή τις λεγόμενες near 6 death experiences. Οι Ganzfeld εγκαταστάσεις του Turrell καταλαμβάνουν ολόκληρα δωμάτια, στα οποία συχνά οι συναρμογές τοίχων και οροφής είναι “αόρατες”, αφού το δάπεδο καμπυλώνει ώσπου να συναντήσει τον τοίχο. Είναι λευκοί χώροι όπου το φως προβάλλεται και αντανακλάται ομοιόμορφα. Ειδικά στην απουσία άλλων επισκεπτών, χάνεται η αίσθησης της 6

Ο όρος αναφέρεται σε μια ευρεία σειρά από προσωπικές εμπειρίες που σχετίζονται με τον επικείμενο θάνατο. Πιθανές αισθήσεις είναι η αποσύνδεση από το σώμα, το συναίσθημα της αιώρησης, ακραίος φόβος ή απόλυτη ηρεμία, η παρουσία του φωτός.

προοπτικής, του ορίζοντα, της απόστασης και των υλικών. Ένα από τα πρώτα έργα της σειράς αυτής είναι το Ronin (1968).

Εικόνα 1: Ronin (1968) - σκίτσο

Εικόνα 2: Ronin (1968) – φωτογραφία Πηγή: Craig Adcock, “James Turrell: the art of light and space”

B) Wedgework Και σε αυτή την κατηγορία τα έργα του Turrell δημιουργούν μια σειρά από ψευδαισθήσεις στο θεατή, μέσω της χειραγώγησης του φωτός. Με κατάλληλο τρόπο ο καλλιτέχνης ρίχνει το φως στις γωνίες των δωματίων δημιουργώντας την εντύπωση τρισδιάστατων αντικειμένων, διαφόρων

σχημάτων ανά περίπτωση, πείθοντας τους επισκέπτες ότι μπροστά τους υπάρχουν απτά αντικείμενα. Το 1980 μάλιστα, σε μια από τις εκθέσεις του Turrell στο Whitney Museum, μια γυναίκα νόμιζε ότι μπροστά της βρισκόταν ένας τοίχος και προσπάθησε να στηριχτεί πάνω του, με αποτέλεσμα να πέσει και να σπάσει τον καρπό της. Μετά απ’ αυτό το γεγονός, η γυναίκα μήνυσε τον Turrell. Χαρακτηριστικά έργα αυτής της κατηγορίας αποτελούν τα: Catso Red (1967), Juke Green (1968) και Pleiades (1983).

Εικόνα 3: Catso Red (1967) – σκίτσο

Εικόνα 4: Catso Red (1967) φωτογραφία

Εικόνα 5: Juke Green (1968) - Φωτογραφία -

Πηγή: Craig Adcock, “James Turrell: the art of light and space”

Γ) Perceptual Cell Ο Turrell ασχολήθηκε και με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το φως ως ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία. Η εμμονή του αυτή είναι προφανής στους πειραματισμούς του για την συλλογή με όνομα “Perceptual Cell”. Είναι αυτόνομοι θάλαμοι, σχεδιασμένοι έτσι ώστε ένας επισκέπτης/χρήστης κάθε φορά να έχει μια οπτική ή και ηχητική εμπειρία σε ένα πλήρως ελεγχόμενο περιβάλλον. Η ιδέα ξεκίνησε από τους φοιτητικούς πειραματισμούς του, την μετέπειτα συνεργασία του με τον Robert Irwin και δυο ψυχολόγους το 1968 - 1970 και είναι 7 σαφώς επηρεασμένη από το πνεύμα της εποχής και τα sensory deprivation και floatation 8 tanks. Το πιο πρόσφατο έργο είναι το Bindu Shards. To έργο αυτό εξελίσσει τους αρχικούς πειραματισμούς του James Turrell στα έργα Space (1983) και Gassworks (1993), ερευνώντας την σχέση ανάμεσα στο “εξωτερικό” και “εσωτερικό” φως. Δύο χειριστές με λευκές ιατρικές μπλούζες συνοδεύουν τον επισκέπτη σε ένα σφαιρικό θαλαμίσκο από fibre-glass. Εκεί για 15’ είναι εκτεθειμένος σε μια αλληλουχία από οπτικά και ηχητικά ερεθίσματα, σχεδιασμένα να προκαλέσουν στον εγκέφαλο το alpha state, ένα στάδιο συνειδητότητας που βιώνουμε σε καταστάσεις waking sleep, ή υψηλότερου επιπέδου διαλογισμού, yoga και κάποιων πολεμικών τεχνών. Οι εναλλαγές προκαλούν το Purkinje effect, μια σειρά από μοτίβα που είναι ορατά στο μάτι μόνο κατά την διάρκεια της μετάβασης από το φως στο σκοτάδι. Έτσι, ο επισκέπτης/χρήστης του θαλάμου βιώνει την κατάλυση των ορίων αυτού που βρίσκεται μπροστά του και αυτού που είναι στο μυαλό του, μιας οπτικής ψευδαίσθησης. Οι αυτόνομες αυτές 7

Σκόπιμη μείωση ή εξάλειψη των ερεθισμάτων από μία ή περισσότερες από τις αισθήσεις

Σκοτεινές δεξαμενές με καλή ηχομόνωση μέσα στις οποίες τα αντικείμενα επιπλέουν σε αλατόνερο σε θερμοκρασία σώματος. Χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά από τον John C. Lilly το 1954, με σκοπό να εξεταστούν οι

συνέπειες από τα sensory deprivation.

κάψουλες, δηλαδή, μπορούν να παρουσιάζουν εναλλαγές στην αντίληψη του ατόμου μέσω της αλλοίωσης των συνθηκών φωτισμού, παρόλο που οι εξωτερικές συνθήκες, όπως η θερμοκρασία και ο χώρος παραμένουν σταθερές. Βέβαια, σε κάποιο βαθμό, οι συχνότητες, τα χρώματα και οι εντάσεις του φωτός μπορούν να ελέγχονται από τον ίδιο το θεατή. Έτσι, η εμπειρία που παράγεται μέσω της διαδικασίας αυτής δε γίνεται αισθητή μόνο οπτικά αλλά και σωματικά.

Εικόνα 7: Bindu Shards – φωτογραφία θαλάμου

Εικόνα 6: Bindu Shards - σκίτσο

Πηγή: http://fridge.gr/9427/stiles/james-turrell-lights-the-way/

Δ) Ολογράμματα Τα ολογράμματα είναι ένας τρόπος απεικόνισης ενός τρισδιάστατου αντικειμένου, αφού μας επιτρέπουν ν' αναπαράγουμε με μεγάλη ακρίβεια την εικόνα του αν το κοιτάξουμε υπό τις κατάλληλες συνθήκες (γωνία, φωτισμός κτλ). Στα ολογράμματα του ο Turrell, όμως, παρουσιάζει τη μάζα, τη σωματικότητα και τις ποιότητες του ίδιου του φωτός. Το θέμα αυτό άρχισε να τον απασχολεί ήδη από τη δεκαετία του ’60 και είναι φανερό σε έργα που επεξεργάστηκε, όπως το «Projection Pieces» ενώ μια πιο σύγχρονη συλλογή είναι τα «Large Holograms», του 2007-2008, που αποτελείται από μια συλλογή 15 ολογραμμάτων μεγάλης κλίμακας, με ύψη που πλησιάζουν τα δύο μέτρα.

Εικόνες 8-12: Ολογράμματα Πηγή: http://www.alminerech.com/en/artists/56/49/Untitled

E) Skyspace Με τον όρο αυτό ονομάζεται μια σειρά έργων του Turrell, που φέρουν, θα λέγαμε, την υπογραφή του, αφού κανένας καλλιτέχνης δεν έχει δημιουργήσει κάτι αντίστοιχο. Αποτελούν δωμάτια σχεδιασμένα για να “ανοίγονται” στους ουρανούς. Τα περισσότερα έχουν μια τρύπα στην οροφή, που εστιάζει το βλέμμα στον ουρανό, καθώς μια πηγή φωτός είναι προγραμματισμένη να αλλάζει χρώματα, δημιουργώντας χρωματικές αντιθέσεις μεταξύ δωματίου και ουρανού. Έτσι σιγά σιγά καθώς το μάτι προσαρμόζεται στις συνθήκες χάνεται η αίσθηση του χώρου και ο θεατής δεν αντιλαμβάνεται τελικά τι ακριβώς είναι αυτό που βλέπει. Ο Τurrell έχει δημιουργήσει ένα μεγάλο αριθμό από skyspace, περίπου 50, σε διάφορα μέρη του κόσμου, τόσο για περιοδικές εκθέσεις όσο και για ιδιώτες, όπως ο δισεκατομμυριούχος James Goldstein. Καθ’ ένα απ’ αυτά είναι ένα μοναδικό κομμάτι που προσφέρεται για επικοινωνία με τον ουρανό και στοχασμό. Κάποια, μάλιστα, έχουν και εξωτερικές διαμορφώσεις, με χώρους πρασίνου κτλ., αποτελώντας ολόκληρα αρχιτεκτονήματα.

Εικόνα 13 (αριστερά): Skyspace II (1976)-σκίτσο Πηγή: Craig Adcock, “James Turrell: the art of light and space” Εικόνα 14 (δεξιά): Live Oak House Skyspace Πηγή:http://www.bayoucityoutdoors .com

ΣΤ) Τέχνη σε μορφή μόνιμης αρχιτεκτονικής εγκατάστασης Ο χώρος, το φως και η αντίληψη είναι εξίσου σημαντικά για την αρχιτεκτονική. Κάποια από τα εργαλεία για την κατανόηση του φωτός, τις σχέσεις που δημιουργεί το φως με τον χώρο και την σημασία της αντίληψης σε αυτή τη διαδικασία, μας τα δίνει ο James Turrell, μέσα από το έργο του. Για τις εγκαταστάσεις του χρησιμοποιεί ένα ελάχιστο δείγμα αρχιτεκτονικής, την αρχιτεκτονική που δημιουργείται από το φως. Ένα από τα τελευταία έργα του αυτής της κατηγορίας είναι ο φωτισμός των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων του κτηρίου κατοικιών One HydePark στο Λονδίνο. Το σχεδιασμό του κτηρίου έχουν αναλάβει οι αρχιτέκτονες Rogers Stirk Harbour + Partners και την εσωτερική διακόσμηση το γραφείο Candy &Candy που ζήτησε από τον James Turrell μια ομοιογενή πρόταση φωτισμού που να δένει αρμονικά με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του κτηρίου. Όπως είπε ο ίδιος ο καλλιτέχνης, “μου αρέσει να επεκτείνω τη ζωή ενός κτηρίου και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Με τo φως μπορείς να προβάλεις χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής που δεν είναι εμφανή κατά την διάρκεια της μέρας”. Για πρώτη φορά ο James Turrell επεξεργάζεται και εφαρμόζει εγκαταστάσεις φωτισμού ως ένα ολοκληρωμένο σύνολο αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, καταφέρνοντας να μετατρέψει ολόκληρο το κτήριο κατοικιών σε ένα τεράστιο έργο τέχνης.

Εικόνες 15, 16: Κτηρίο Κατοικιών One HydePark Πηγή:http://www.wallpaper.com

Ανάλυση δύο χαρακτηριστικών έργων 1. The Wolfsburg project Το Wolfsburg project ανήκει στην κατηγορία Ganzfeld. Είναι μια μεγάλη εγκατάσταση που δημιουργήθηκε το 2008 για το μουσείο Kunstmuseum Wolfsburg της Γερμανίας. Καλύπτει επιφάνεια 700 τετραγωνικών μέτρων και έχει ύψος περίπου 11 μέτρα. Η εγκατάσταση χωρίζεται σε δύο διασυνδεόμενες αίθουσες - το “viewing space” και το “sensing space”. Αποτελείται, δηλαδή, από ένα “χώρο μέσα σε χώρο”. Και τα δύο αυτά δωμάτια είναι τελείως άδεια ενώ μια ράμπα συνδέει τα δύο επίπεδα. Η εγκατάσταση πλημμυρίζει από φως το οποίο σταδιακά αλλάζει χρώματα (κόκκινο, μπλε, ροζ κ.ά). Οι επισκέπτες εισέρχονται στο χώρο από τον πάνω όροφο και μέσω της ράμπας, η οποία έχει αρκετά απότομη κλίση, οδηγούνται στο κάτω επίπεδο, μέσα στο “viewing space”. Σ’ αυτόν τον χώρο τα αρχιτεκτονικά στοιχεία μοιάζουν να διαλύονται και όλο το δωμάτιο φαίνεται σαν ένας ενιαίος χώρος χωρίς αρχή, μέση και τέλος. Το “sensing space” είναι νοητά διαχωρισμένο από το “viewing space” αφού και εδώ οι διαστάσεις δε γίνονται αντιληπτές. Τα όρια του χώρου, δηλαδή οι ακμές πατώματος, οροφής και τοίχων, μοιάζουν αόρατα, δίνοντας στον επισκέπτη την εντύπωση ενός ατέρμονος δωματίου που λούζεται από φως. Εικόνα 17: Τομή εγκατάστασης Ganzfeld Πηγή: Craig Adcock, “James Turrell: the art of light and space”

Μέσα σε αυτούς τους χώρους ο θεατής χάνει κάθε αίσθηση διάστασης, ειδικότερα όταν δεν υπάρχουν άλλοι άνθρωποι τριγύρω. Είναι δύσκολο να αντιληφθεί το πού πατάει και πού θα βρεθεί μετά καθώς προχωράει. Ίσως να δημιουργείται και μια αίσθηση φόβου ή αμηχανίας. Οι θεατές προσπαθούν να αγγίξουν αυτό που βρίσκεται μπροστά τους, χωρίς να είναι σίγουροι αν πρόκειται για κάτι υπαρκτό ή αν όλα είναι μια φωτεινή ψευδαίσθηση. Ο χώρος, δηλαδή, παίζει με τις αισθήσεις και δημιουργεί συναισθήματα που είναι δύσκολο κανείς να βιώσει ξύπνιος. Οι ποιότητες των επιφανειών αλληλεπιδρούν με αυτές του χρώματος και του χώρου, δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα που καθηλώνει το θεατή.

Εικόνες 18-20: Χρωματικές αλλαγές στο εσωτερικό του Wolfsburg project Πηγή: http://www.designboom.com

Το αποκορύφωμα του έργου βρίσκεται προς το τέλος της εγκατάστασης και είναι ο χώρος εξόδου, στο κάτω επίπεδο. Με μια πρώτη ματιά βλέπει κανείς μια δισδιάστατη εικόνα στον τοίχο. Αλλά και μετά από αρκετή ώρα παρατήρησης ο θεατής δεν αντιλαμβάνεται τίποτα περισσότερο από ένα ορθογώνιο, σαν πίνακα. Στην πραγματικότητα όμως, αυτό που βρίσκεται

πίσω από την εικόνα είναι ένα ολόκληρο δωμάτιο. Ή μάλλον η ίδια η εικόνα είναι αυτό το δωμάτιο, λουσμένο από φως, έτσι ώστε κι εδώ τα όρια να μην είναι κατανοητά. Ξαφνικά δηλαδή, η εικόνα μετατρέπεται σε χώρο, ένα χώρο από τον οποίο μπορείς να εξέλθεις. Όπως 9 έχει σχολιάσει και ο Dr. Markus Brüderlin : η έξοδος από την εικόνα είναι καθοριστική στιγμή στην ιστορία της μοντέρνας τέχνης. Και δεν υπάρχει κανένας που να το έχει αποδώσει με τόσο εντυπωσιακό τρόπο όπως ο James Turrell. Ο ίδιος περιγράφει την εμπειρία αυτή σαν να “αισθάνεσαι με τα μάτια σου”, μια εμπειρία δηλαδή όχι μόνο αισθητική αλλά και πνευματική.

Εικόνα 21: Η ράμπα που ενώνει τα δύο επίπεδα Πηγή: http://www.n-tv.de

Εικόνα 22: Η έξοδος Πηγή: http://www.aiunderscore.com

Διευθυντής του Kunstmuseum Wolfsburg

2. Roden Crater To Roden Crater είναι το όραμα ζωής του James Turrell και βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. Πολλοί το εντάσσουν στα πλαίσια της land art και το θεωρούν το μεγαλύτερο έργο σύγχρονης τέχνης στον πλανήτη. Πρόκειται για έναν ανενεργό κρατήρα από ηφαιστειακή στάχτη που βρίσκεται στο Σαν Φρανσίσκο, στην έρημο της Αριζόνα, σε υψόμετρο 5.400 ποδιών. Ο Turrell ανακάλυψε τον συγκεκριμένο κρατήρα στις αρχές της δεκαετίας του 1970, πετώντας με το αεροπλάνο του μεταξύ Καναδά και Μεξικού για περίπου 700 (όπως λέει) ώρες, αναζητώντας έναν κατάλληλο χώρο στον οποίο θα μπορούσε να εφαρμόσει σε μεγάλη κλίμακα όσα μέχρι τώρα έκανε στα μικρότερα έργα του. Η θέση του τον εντυπωσίασε γιατί βρίσκεται μόνος του στο κέντρο μιας τεράστιας ερήμου, και την πρώτη φορά που τον επισκέφτηκε από κοντά τον μάγεψαν τα χρώματα και το τοπίο. Το 1977 αγόρασε τον κρατήρα και από το 1979 άρχισε να εργάζεται σε αυτόν. Επί δύο χρόνια, μάλιστα, έμενε σε μια μικρή καλύβα κοντά στην περιοχή, που του επέτρεπε να έχει οπτική επαφή με τον κρατήρα. Κατά τη διάρκεια της διαμονής του εκεί, όπως μαρτυρά σε συνέντευξή του, παρατηρούσε, σκεφτόταν και προσπαθούσε να συνειδητοποιήσει τι ακριβώς ήταν αυτό που έκανε.

Εικόνα 23: Η θέση του κρατήρα Πηγή: http://maps.google.com/

Σκοπός του Turrell είναι να μετατρέψει αυτόν τον κρατήρα σε ένα μνημειακό παρατηρητήριο αστρικών φαινομένων και φωτός, δια γυμνού οφθαλμού. Θέλει να φέρει το φως του ουρανού στη γη, και να συνδέσει τους επισκέπτες με τις ουράνιες κινήσεις των πλανητών, των αστεριών και των μακρινών γαλαξιών. Μάλιστα, η σχετική γεωγραφική απομόνωση του κρατήρα θα απαιτεί ένα αρκετά χρονοβόρο ταξίδι από την πλευρά των επισκεπτών μέχρι να φτάσουν, γεγονός που, σύμφωνα με τον καλλιτέχνη, θα εντείνει την εμπειρία της ανακάλυψης. Στην ουσία ο Roden Crater αποτελεί συν τοις άλλοις και μια συλλογή από skyspace, των οποίων η λειτουργία αναλύθηκε παραπάνω. Καθ’ όλη τη διάρκεια της εξέλιξης του έργου, ο Turrell έχει κατασκευάσει πολλές μακέτες και σχέδια, τα οποία έχουν παρουσιαστεί και στα μέσα ενημέρωσης. Η εγκατάσταση αποτελείται από ένα δίκτυο υπόγειων διαδρόμων που συνδέουν εννέα αίθουσες. O λόγος που υπάρχουν πολλές αίθουσες είναι γιατί για καθεμία έχει επιλέξει διαφορετικά τμήματα του ουρανού και έναν περιορισμένο αριθμό εκδηλώσεων. Με την πάροδο του χρόνου, λόγω της εμπειρίας που αποκτούσε δουλεύοντας και κατανοώντας καλύτερα τις ιδιότητες του φωτός, έχει μετατρέψει κάποιους χώρους σε σχέση με τα αρχικά του σχέδια κι έχει προσθέσει κάποιους άλλους. Η αρχική ιδέα του, όμως, για το έργο παραμένει σταθερή. Το σημαντικότερο σημείο της εγκατάστασης είναι το “East Portal”. Είναι ένας οβάλ θάλαμος, σαν εσωτερική αυλή, απ’ όπου είναι ορατός μόνο ο ουρανός. Μιλάμε, δηλαδή, για ένα skyspace. Ο επισκέπτης οδηγείται εκεί διαμέσου ενός υπόγειου, σκοτεινού διαδρόμου, που ονομάζεται “Alpha Tunnel”. Ο διάδρομος αυτός είναι αρκετά μακρύς και στο τέλος του διακρίνει κανείς κάτι που μοιάζει με γιγάντια κλειδαρότρυπα λουσμένη από φως. Στην κορυφή της κλειδαρότρυπας αυτής, προβάλλει μια τρύπα προς τον ουρανό σε σχήμα κύκλου. Όσο, όμως, πλησιάζει κανείς προς το δωμάτιο ο κύκλος αυτός μετατρέπεται με μαγικό τρόπο σε μια μικρή

έλλειψη. Η παρατήρηση του ουρανού σε συνδυασμό με τα χρώματα που αλλάζουν στην αίθουσα καθηλώνουν το θεατή. Στο κέντρο της αίθουσας αυτής υπάρχει και μια σκάλα που οδηγεί στην τρύπα της οροφής, απ’ όπου μπορεί κανείς να εξέλθει και να βρεθεί στον εξωτερικό χώρο του κρατήρα, παρατηρώντας τον ουρανό και το τοπίο χωρίς πλέον να του περιορίζει κάτι το βλέμμα. Με το “East Portal” συνδέεται μέσω του ίδιου διαδρόμου κι άλλο ένα δωμάτιο skyspace, που ονομάζεται “Crater’s Eye” (το μάτι του κρατήρα). Είναι μια στρογγυλή και λευκή αίθουσα, που περιτριγυρίζεται από ένα ενιαίο κάθισμα για τους επισκέπτες και έχει κυκλικό άνοιγμα στην οροφή για την παρατήρηση του ουρανού.

Εικόνα 24: Alpha Tunnel

Εικόνα 25: East Portal

Εικόνα 26: Crater’s Eye Πηγή: http://rodencrater.com/

Στην όλη εγκατάσταση προβλέπεται κι ένας χώρος στο πλευρό του κρατήρα, το “South Lodge” (Νότια Στοά), που θα προσφέρει διανυκτέρευση στους μελλοντικούς επισκέπτες, καθώς και μια πανοραμική θέα της ερήμου που τον περιβάλλει. Απ’ αυτό γίνεται κατανοητό ότι ο Turrell έχει αυξήσει το χρόνο διαδραστικότητας του θεατή με το έργο. Ένα άλλο εντυπωσιακό κομμάτι του όλου έργου είναι αυτό που ο Turrell ονομάζει “shaping the sky”, ή αλλιώς θα μπορούσαμε να πούμε σχηματοποίηση του ουρανού. Βρίσκεται στον εξωτερικό του κρατήρα και εκεί ο θεατής μπορεί να ξαπλώσει σε συγκεκριμένο χώρο και να αντιληφθεί με διαφορετικό τρόπο τον ουρανό, νιώθοντας σαν να βρίσκεται εκεί, σαν να είναι ένας αστροναύτης χωρίς ποτέ να έχει ξεφύγει από τη γη. Για το σκοπό αυτό χρειάστηκε να εργαστεί μεγάλο πλήθος εργατών, με μπουλντόζες και χωματουργικά μηχανήματα, αφού πάνω από ένα εκατομμύριο κυβικά μέτρα ηφαιστειακών υλικών χρειάστηκε να μετατοπιστούν για να δημιουργηθεί αυτό το αποτέλεσμα. Στην ουσία ο Turrell μετασχηματίζει το έδαφος και το χώρο που βρισκόμαστε ώστε να καταφέρει να σχηματοποιήσει τον ουρανό, ή καλύτερα τον τρόπο που τον αντιλαμβανόμαστε. Έχει καταφέρει, δηλαδή, να ενώσει το υπόγειο, υπέργειο και επίγειο στοιχείο. Αυτό το άνοιγμα στον ουρανό μας φέρνει στο μυαλό κάποια έργα του Mantegna, ο οποίος ζωγράφιζε στις οροφές των κτηρίων ουρανούς με διάφορα θέματα, σαν να επιδίωκε να ανοίξει το δωμάτιο προς τα έξω και να συνδέσει το εσωτερικό των χώρων με το εξωτερικό περιβάλλον. Οι επιρροές του Turrell για τη δημιουργία αυτού του έργου, όμως, δε βρίσκονται τόσο στην ιστορία της τέχνης. Περισσότερο μπορούμε να τις εντοπίσουμε σε αρχιτεκτονικά μνημεία και σε άλλες επιστήμες, όπως η αστρονομία.

Ο ίδιος ο καλλιτέχνης έχει δηλώσει πως για το επιβλητικό αυτό έργο του έχει δεχτεί αρκετές επιρροές και εμπνεύσεις. Ίσως η σημαντικότερη από αυτές να είναι το Κενοτάφιο του 10 Νεύτωνα , το οποίο είναι ουτοπικό έργο μεν, είναι σαφείς οι προθέσεις του δε. Σκοπός του Κενοταφίου ήταν η προσομοίωση των φαινομένων της ημέρας και της νύχτας στο εσωτερικό του, σα να φέρνει τον ίδιο τον ουρανό μέσα του, σε αυτή τη μεγάλη σφαίρα. Μια τέτοια κατασκευή λοιπόν, είναι απόλυτα κατανοητό πως καθιστά αναγκαία τη μελέτη της πορείας του ήλιου και των ιδιοτήτων του φωτός για να εξυπηρετήσει τη λειτουργία του. Μιλάμε στην ουσία για ένα πλανητάριο. Ακριβώς έτσι και στο Roden Crater, ο καλλιτέχνης δημιουργεί ένα real - time πλανητάριο, για επιτόπια παρατήρηση αστρικών και όχι μόνο φαινομένων, που συμβαίνουν εκείνη την ώρα μπροστά στον επισκέπτη και υπό άλλες συνθήκες δε θα μπορούσε να παρατηρήσει με τέτοια ευκολία, όπως στο πλήρως αυτό ελεγχόμενο περιβάλλον, το οποίο "ενισχύει" τις οπτικές του δυνατότητες. 11

Μπορεί ο James Turrell να μην αναφέρει το προϊστορικό έργο Stonehenge ως επιρροή ή έμπνευσή του, όμως μπορούμε να διακρίνουμε πως το δένουν κάποια κοινά στοιχεία με το Roden Crater. Ιστορικοί και επιστήμονες δεν έχουν συμφωνήσει ως προς το ποια ήταν ακριβώς η λειτουργία και η χρησιμότητα του μνημείου αυτού, αλλά πολλές έρευνες περί αυτού επισημαίνουν πως η κεντρική πέτρα της σύνθεσης, ή αλλιώς Heel Stone, είναι ευθυγραμμισμένη 10

Το Κενοτάφιο του Νεύτωνα είναι ένα ουτοπικό έργο του Étienne-Louis Boullée που χρονολογείται το 1784 και αφιερώνεται στο Νεύτωνα, μια από τις πιο εμβληματικές προσωπικότητες του Διαφωτισμού, στη φυσική και την αστρονομία. 11 Nεολιθικό μεγαλιθικό μνημείο του οποίου η διαμόρφωση συνεχίστηκε ως την Εποχή του Χαλκού, κοντά στο Amesbury της Αγγλίας . Πρόκειται για έναν κύκλο μεγαλίθων, που κατασκευάστηκε σύμφωνα με τις πλέον αποδεκτές αρχαιολογικές εκτιμήσεις ανάμεσα στο 2500 π.Χ. και το 2000 π.Χ.

με το σημείο του ορίζοντα από το οποίο ανατέλλει ο ήλιος. Είναι δηλαδή σα να δείχνει στο θεατή το πού θα πρέπει να επικεντρώσει το βλέμμα του για να ξεκινήσει την παρατήρηση της πορείας του ήλιου. Δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν πως το Stonehenge ήταν αυτό ακριβώς: ένα παρατηρητήριο του ήλιου. Όπως και να έχει πάντως, το σίγουρο είναι πως απαιτήθηκε μεγάλη προσοχή για να επιτευχθεί αυτή η ευθυγράμμιση. Και όλο αυτό δε μπορεί παρά να μας θυμίσει τις αίθουσες που βρίσκονται στο Roden Crater, οι οποίες είναι προσεκτικά τοποθετημένες ώστε να ευθυγραμμίζονται με τους άξονες τον ισημεριών για να καθιστούν δυνατή την παρατήρηση του ήλιου, των αστεριών και του φεγγαριού.

Εικόνα 27: Andrea Mantegna Ceiling Oculus, Πηγή: www.Wikipedia.org

Εικόνα 28: Κενοτάφιο του Νεύτωνα Πηγή: www.Wikipedia.org

Εικόνα 29: Stonehenge Πηγή:http://www.soulsofdistortion.nl

Το Roden Crater, λοιπόν, είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα παρατηρητήριο για το γυμνό μάτι. Είναι ένας ναός αφιερωμένος στο φως, και στην αντίληψη μας γι αυτό, αφού προσφέρεται μέσω της τέχνης του Turrell στα δικά μας μάτια με συγκεκριμένο τρόπο, θυμίζοντάς μας πόσο

περίπλοκη είναι η τέχνη της όρασης. Ίσως μετά από μια τέτοια εμπειρία να μπορεί ο καθένας να κοιτάξει με διαφορετική ματιά τον κόσμο που τον περιβάλλει, ή ακόμα και τον εσωτερικό του κόσμο.

ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Ο James Turrell έχει δημιουργήσει συλλογές έργων άξιες θαυμασμού, που ταυτόχρονα δίνουν πολλές αφορμές για σύγκριση με άλλα έργα και καλλιτέχνες που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε το πώς προέκυψε αυτή η μοναδική δουλειά. Αξίζει να δoθεί προσοχή στη σχέση που υπάρχει και με άλλες τέχνες, όπως η φιλοσοφία, στις ομοιότητες και τις διαφορές του με άλλους light artists, ενώ ήδη αναλύσαμε κάποιες σχέσεις μεταξύ του μεγάλου του έργου “Roden Crater” με το γνωστό αναγεννησιακό ζωγράφο Andrea Mantegna, το προϊστορικό μνημείο Stonehenge και το Κενοτάφιο του Νεύτωνα. Ο James Turrell και ο Πλάτωνας Τα έργα του James Turrell, ήταν αποτέλεσμα πολλών βιωμάτων, επιρροών και αναζητήσεων του καλλιτέχνη. Οι αναφορές που παρατηρούνται σε αυτά για τη ζωή του, γίνονται αντιληπτές χωρίς να χρειάζεται κανείς να ξέρει πολλά πράγματα γι' αυτή. Το αποτέλεσμα της δουλειάς του και του σκοπού αυτής όμως μπορεί να παραλληλιστεί, όπως έχει γίνει και από τον ίδιο, και με ένα γνωστό από την αρχαιότητα έργο. Πιο συγκεκριμένα, μιλάμε για το γνωστό απόσπασμα με το “μύθο του σπηλαίου”, στο 7ο κεφάλαιο της “Πολιτείας” του Πλάτωνα.

Η αναζήτησή μας γι' αυτό δεν είναι τυχαία, καθώς ο ίδιος ο καλλιτέχνης έχει αναφέρει το απόσπασμα σε πολλές από τις συνεντεύξεις του. Διαβάζοντας το κείμενο του Πλάτωνα, όπου μιλάει για ανθρώπους που το μόνο που έβλεπαν στη ζωή τους ήταν κάποιες σκιές στον τοίχο και ουδεμία αντίληψη είχαν περί του τι γίνεται στον πραγματικό κόσμο, αντιλαμβανόμαστε πως έχει να κάνει με τον έλεγχο των αισθήσεων του ανθρώπου, ο οποίος όμως αν θέλει, μπορεί να απαλλαγεί από τα δεσμά του και να αρχίσει να αναγνωρίζει τα πράγματα γύρω του βασισμένος όχι πάνω σε αυτά που του έδειχναν και του έμαθαν, αλλά πάνω στον ορθό λόγο και την καθαρή σκέψη. Όταν κάποιος βιώνει τα έργα του James Turrell, κάνει το ακριβώς αντίθετο. Έχει τη δυνατότητα να βρεθεί στην κυριολεξία σε ένα πλήρως ελεγχόμενο από τον καλλιτέχνη περιβάλλον και να βλέπει όσα θέλει ο δημιουργός να του δείξει. Δε μπορεί να βγάλει συμπέρασμα με την ορθολογική του σκέψη, πρέπει να αφήσει τον εαυτό του να παρασυρθεί από τα παιχνίδια του φωτός και να βρεθεί για λίγο σε έναν κόσμο διαφορετικό από τον πραγματικό. Όπως οι άνθρωποι στο μύθο του Πλάτωνα, είχαν τη δυνατότητα να δουν μόνο ότι συνέβαινε μπροστά τους, έτσι ακριβώς κι εδώ γυρνούν την πλάτη τους στην πραγματικότητα. Ο καλλιτέχνης βλέπει το μάτι ως το πιο εκτεθειμένο όργανο του ανθρώπινου εγκέφαλου, θεωρεί πως έχει τη δική του αντίληψη και σε αυτό βασίζεται για να δημιουργήσει την αίσθηση που θέλει να δημιουργήσει. Σύγκριση με άλλους light artists Αυτές οι επιδιώξεις του James Turrell, τα συναισθήματα που θέλει να δημιουργήσει στον κόσμο και ο τρόπος που χρησιμοποιεί το φως, τον οδήγησαν σε αυτά τα αποτελέσματα. Μια

σύγκριση όμως με άλλους γνωστούς light artists θα βοηθούσε στο να κατανοήσουμε γιατί η δουλειά του είναι τόσο ξεχωριστή και διαφορετική αλλά και να δούμε ταυτόχρονα εναλλακτικούς τρόπους προσέγγισης αυτής της τέχνης. Ένας από τους πρωτεργάτες της light Art λοιπόν, είναι ο Dan Flavin. Ξεκίνησε να κάνει έργα του το 1963, δηλαδή πολύ κοντά χρονικά με το James Turrell. Όπως και ο Turrell, ο Flavin δίνει μεγάλη σημασία στα χρώματα τα οποία χρησιμοποιεί στα έργα του, για να δημιουργήσει κάθε φορά το επιθυμητό αποτέλεσμα. Το φάσμα των βασικών χρωμάτων που χρησιμοποιεί όμως, δεν είναι τόσο ευρύ, ενώ προτιμά να τα συνδιάζει όλα μαζί, ποντάροντας στον αντίκτυπο που θα έχει το χρωματικό αποτέλεσμα στο ανθρώπινο μάτι. Παλαιότερα, χρησιμοποιούσε αποκλειστικά σωλήνες φθορισμού, από αυτούς που βρίσκει κανείς στο εμπόριο. Στη συνέχεια όμως, προσέθεσε στη δουλειά του και τον κυκλικό λαμπτήρα φθορίου. Αυτοί οι λαμπτήρες αποτελούν στην ουσία το έργο του, καθώς προβάλλονται απευθείας στο γυμνό μάτι του επισκέπτη. Αντίθετα, όπως είδαμε ο James Turrell, κρατάει την πηγή του φωτός του κρυφή, όταν αυτή δεν είναι φυσική βέβαια(συλλογή “Skyspace”), για να παίζει με τις αισθήσεις του επισκέπτη και να του δημιουργεί πρωτόγνωρα και μοναδικά συναισθήματα. Ο Dan Flavin όμως, δηλώνει ψυχρά πως το έργο του δεν είναι κάτι άλλο πέρα από αυτούς τους λαμπτήρες. Επειδή και μόνο μπορεί να δημιουργηθεί μια άλλη εντύπωση στο θεατή, παρατηρώντας τα έργα του για ώρα, καθώς ανακαλύπτει με το μυαλό του σχέσεις που στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν, βάσει της χρήσης του φωτός, αυτό δεν κάνει τον ίδιο να θεωρεί το έργο του κάτι παραπάνω από αυτό που είναι: λαμπτήρες σε συγκεκριμένες θέσεις. Ακριβώς γι' αυτό το λόγο, δεν πιστεύει πως του αρμόζει ο τίτλος “γλύπτης του φωτός”, όπως είπαμε για τον James Turrell, αφού δεν έχει σκοπό να δώσει στο φως άλλη ιδιότητα, αλλά να χρησιμοποιήσει τις υπάρχουσες και γνωστές ιδιότητές του.

Εκτός από τους λαμπτήρες όμως, επιλέγει να χρησιμοποιήσει αρκετά και το φυσικό φως και να το αφήσει να “παίξει” με τα χρώματα που έχει τοποθετήσει ο ίδιος. Με αυτόν τον τρόπο σέβεται παράλληλα και την αρχιτεκτονική του μέρους όπου φιλοξενεί τα έργα του και την κάνει κομμάτι αυτών. Και ο James Turrell αντίστοιχα, έχει ολόκληρη συλλογή έργων που βασίζονται στο φυσικό φωτισμό (Skyspace), μόνο που το συνδυάζει με “κρυμμένο” φως, για να το ενισχύσει/τονίσει και να προσφέρει μια μοναδική εμπειρία παρατήρησης φαινομένων που καθημερινά αγνοούμε. Η μεγάλη διαφορά όμως βρίσκεται στο ότι ο συγκεκριμένος καλλιτέχνης κάνει και αρχιτεκτονική με ή για τα έργα του. Τα Skyspace είναι σε πολλές περιπτώσεις ολόκληρα κτήρια, ανεξάρτητα από άλλες κατασκευές, ώστε να έχει τη δυνατότητα να χειριστεί το φυσικό φωτισμό όπως θέλει αυτός, όχι όπως πιθανόν του προσφέρεται από κάποιον αρχιτέκτονα σε συγκεκριμένο κτήριο. Παρατηρούμε ακόμα πως όταν έχει να κατασκευάσει κάποια εγκατάσταση εντός συγκεκριμένου χώρου, συνήθως εκμηδενίζει το φυσικό φωτισμό, αλλάζοντας την υπάρχουσα αρχιτεκτονική του. Δεν αναδεικνύει το χώρο με το φως – με το φως δημιουργεί καινούργιους χώρους. Χαρακτηριστικό και των δύο καλλιτεχνών πάντως, αποτελεί ότι έχουν πολλά έργα – εγκαταστάσεις. Έργα τα οποία ο επισκέπτης βιώνει, περιπλανιέται μέσα τους και με έκπληξη παρατηρεί πως του γεννούν ιδιαίτερα συναισθήματα. Εδώ όμως συναντάμε άλλη μία μεγάλη διαφορά, καθώς ο Dan Flavin επιλέγει να κάνει έργα που αν χρειαστεί διορθώνονται, μετακινούνται, ανασυντίθενται. Με αυτόν τον τρόπο μένουν ανεξίτηλα στο χρόνο και μπορούν να φιλοξενηθούν από πολλά μουσεία για να τα θαυμάσουν οι επισκέπτες. Όπως είδαμε όμως, τα έργα του Turrell, στις περιπτώσεις που δεν αποτελούν αυτόνομο κτήριο βέβαια, προορίζονται για συγκεκριμένους χώρους, μέσα στους οποίους έχει γίνει η εκάστοτε μελέτη. Δεν είναι

εγκαταστάσεις που μπορούν να “κουμπώσουν” σε οποιοδήποτε μουσείο θα θελήσει κάποια στιγμή να φιλοξενήσει έργο του, γι' αυτό άλλωστε συναντώνται πάντα υπό τη μορφή μόνιμων εκθεμάτων. Επειδή το κάθε ένα είναι μοναδικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συλλογή “Ganzfeld”, της οποίας τα κομμάτια μοιάζουν πάρα πολύ μεταξύ τους, στην πραγματικότητα όμως το καθένα έχει σχεδιαστεί αποκλειστικά για το χώρο που προορίζεται. Φυσικά ας μην ξεχνάμε και τον “Roden Crater” που στην ουσία αποτελεί μια εγκατάσταση που είναι ένα με τη γη και τα φυσικά στοιχεία. Πάντως οι δύο καλλιτέχνες μοιράζονται σίγουρα έναν κοινό βασικό σκοπό: να κάνουν τον επισκέπτη να δει το φως με άλλο μάτι. Ο μεν Dan Flavin επιλέγοντας να βγάλει από την αφάνεια το φωτισμό φθορισμού και ο James Turrell καταφέρνοντας να “πλάσσει” το φως με τέτοιον τρόπο, ώστε να δημιουργεί εικόνες που μοιάζουν αφύσικες.

Εικόνα 30: Dan Flavin Greens Crossing Greens Πηγή: http://www.guggenheim.org

Εικόνα 31: James Turrell, Milk Run III Πηγή: http://www.mattress.org/

Άλλος ένας γνωστός light artist, είναι ο Στυλιανός Αντωνάκος (Stephen Antonakos). Ο τρόπος που επιλέγει να χειριστεί το φως είναι διαφορετικός σε σχέση και με τις δύο παραπάνω περιπτώσεις. Ξεκινώντας από το είδος του φωτός το οποίο χρησιμοποιεί, το νέον, μέχρι το αποτέλεσμα που προκύπτει από τα έργα του, καταλαβαίνουμε πως μιλάμε για άλλη κατηγορία καλλιτέχνη. Προσπαθεί να προσεγγίσει το νέον με διαφορετικό τρόπο, να το πλάσσει ώστε να σταματήσει να δίνει την εντύπωση του “ψυχρού” που παίρνει κανείς με την πρώτη ματιά. Σκοπός του είναι να αναδείξει την αρχιτεκτονική του χώρου, να αφηγηθεί αυτά που θέλει με τη χρήση του φωτός ως εικόνα, όχι ως λέξη γραμμένη με νέον, όπως βλέπουμε στις διαφημιστικές πινακίδες οι οποίες διαβάζονται με απλή ανάγνωση της αλφαβήτας. Θέλει τα έργα του να διαβάζονται ως προς την εντύπωση που προκαλούν στο θεατή, να αποτελούν μια σύνθεση που θα πρέπει να ανακαλύψει και να εξερευνήσει. Ακολουθώντας χαράξεις και γραμμές της αρχιτεκτονικής, προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει τους χώρους μορφολογικά, αλλά και συναισθηματικά. Σίγουρα η ευαισθησία με την οποία αντιμετωπίζουν το φως είναι κοινή και για τους τρεις καλλιτέχνες. Ενδιαφέρον όμως στην περίπτωση του Αντωνάκου και του Turrell, αποτελεί ένα άλλο κοινό τους στοιχείο: η επιρροή από το παρελθόν τους, οι αναφορές σε αυτό από τα έργα τους και κυρίως ο ρόλος που έπαιξε και παίζει για τον καθένα η θρησκεία. Είδαμε πως για τον Turrell η αναζήτηση της θείας χάρης που η γιαγιά του χαρακτήριζε ως φως, τον οδήγησε στο να βρει και να αναγνωρίσει μια θεία υπόσταση σε αυτό και να το χειριστεί με ιδιαίτερη φροντίδα και λεπτότητα, ώστε να καταφέρει να βγάλει αυτή τη φύση προς τα έξω και να την κάνει αναγνωρίσιμη και στους άλλους. Αντίστοιχα λοιπόν ο Στυλιανός Αντωνάκος φτιάχ νει έργα τα οποία διακρίνονται από μεγάλη πνευματικότητα και έντονες αναφορές στην ενέργεια του

Θεού. Όσο κι αν διαφέρουν οι δουλειές των δύο καλλιτεχνών, σίγουρα αντιμετωπίζουν το φως ως την ίδια τη ζωή, ως κάτι που έχει θεία υπόσταση.

βλέπουμε

πως

Εικόνα 32: Stephen Antonakos Εγκατάσταση στο σταθμό Μετρό Αμπελόκηποι Πηγή:http://angelfloresjr.multiply.com/journal/item/902

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Μελετώντας τα έργα του James Turrell, εύκολα κανείς διαπιστώνει πως υπάρχουν πολλοί χαρακτηρισμοί που θα μπορούσαν να αποδοθούν σε αυτόν τον άνθρωπο, όσον αφορά τη δουλειά του: αρχιτέκτονας, γλύπτης, land και conceptual artist είναι μερικοί από αυτούς. Βλέπουμε, όμως, ότι τα συμπεράσματα που προκύπτουν μέσα από αυτή τη μελέτη, ισχύουν ανεξάρτητα από το τι είδους καλλιτέχνη τον θεωρεί ο καθένας, καθώς το φως είναι το κέντρο της δουλειάς του και κύριο άξονα περιστροφής στα έργα του αποτελούν οι αισθήσεις του ανθρώπου, τις οποίες επιδιώκει να εξιτάρει και να παραπλανήσει. Μετά από μια περιπλάνηση, έστω και εικονική, στα έργα του Turrell, συνειδητοποιεί κανείς πως το φως αυτό καθ’ εαυτό δεν αποτελεί το ίδιο το έργο αλλά δημιουργεί το έργο και όλα

αυτά τα φαινόμενα και τις ψευδαισθήσεις που προκαλούνται. Εκμεταλλευόμενος τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά του φωτός, δημιουργεί νέες διαστάσεις προς εξερεύνηση. Χαρακτηριστικό του James Turrell ήταν πάντα η αμφισβήτηση της κυρίαρχης μορφής τέχνης, δηλαδή της ζωγραφικής ή και της φωτογραφίας. Παράλληλα, είναι και κάτι που χαρακτηρίζει τα έργα του και γίνεται αντιληπτό χωρίς να χρειαστεί κανείς να τον ακούσει να μιλάει γι' αυτό. Θεωρεί πως αυτές οι τέχνες υστερούν σε κάτι πολύ σημαντικό: την ύπαρξη/απόδοση της τρίτης διάστασης. Είχε γίνει φανερό πολλά χρόνια πριν, στην Αναγέννηση, πως η τρίτη διάσταση ήταν κάτι που απασχολούσε πολύ τους καλλιτέχνες της εποχής και προσπαθούσαν να την αποδώσουν με το ρεαλιστικότερο δυνατό τρόπο. Γι' αυτό άλλωστε επένδυσαν πολύ στα μαθηματικά και τη γεωμετρία ώστε μέσω της εφαρμογής της προοπτικής να ξεγελάσουν το ανθρώπινο μάτι, σε σημείο να νομίζει πως τα έργα έχουν πραγματικό βάθος. Εξακολουθούσε όμως πάντα να τους λείπει αυτό που ήθελε ο Turrell να έχουν τα έργα του: να τα βιώνεις. Έκανε λοιπόν την επαναστατική κίνηση να ορίσει τον άνθρωπο ως μέρος του έργου του και να τον εντάξει σε αυτά, ως το μόνο τρόπο να τα θαυμάσει. Με αυτόν τον τρόπο πλέον δε θαυμάζεις απλά κάτι το οποίο ξεγελάει το μάτι σου, ζεις μέσα σε αυτό. Δε βλέπεις απλά ένα ατέρμονο δωμάτιο, βρίσκεσαι μέσα σε αυτό και ακόμα ξεγελιέσαι. Δε βλέπεις έναν ουρανό – ζωγραφιά πάνω στο ταβάνι, βλέπεις τον πραγματικό ουρανό και νομίζεις πως είναι μια κινούμενη εικόνα μέσα σε ένα πλαίσιο. Φυσικά δεν υποτιμάμε καμία μορφή τέχνης, καθώς η καθεμιά έχει διαφορετικά πράγματα να προσφέρει, ενώ ας μην αγνοούμε το γεγονός πως την ψυχή του κάθε ανθρώπου την αγγίζουν άλλες συγκινήσεις. Όμως η αμφισβήτηση του James Turrell για το αν οι υπάρχουσες μορφές τέχνης ήταν αρκετές για να προκαλέσουν όλες τις αισθήσεις, ήταν αυτό που τον οδήγησε στο να δημιουργήσει τόσο πρωτότυπα έργα. Και κανείς δε μπορεί να αρνηθεί ότι το έργο του, με τα νέα χαρακτηριστικά που εισάγει, αποτελεί σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης τέχνης και την έχει οδηγήσει ένα βήμα μπροστά.

ΠΗΓΕΣ Βιβλιογραφία 1. Μελίτα Εμμανουήλ, Καλλιτεχνικά κινήματα μετά το 1945, τεύχος σημειώσεων ΕΜΠ 2. Craig Adcock, James Turrell: the art of light and space, university of California prees, 1990 (ηλεκτρονικό βιβλίο από το http://books.google.gr) Διαδίκτυο 1. Richard Whittaker, Greeting the Light: An Interview with James Turrell by, 13 Φεβρουαρίου 1999, http://www.conversations.org 2. Κατερίνα Λατούφη , James Turrell @ One Hyde Park, Οκτώβρης 2010, http://www.designdistrict.gr/ 3. http://en.wikipedia.org/ 4. http://rodencrater.com/ 5. http://www.bbc.co.uk/ 6. http://nga.gov.au/turrell/ 7. http://fridge.gr/ 8. http://www.coolspotting.gr/art/ 9. http://www.pbs.org/art21/artists/james-turrell

10. http://rhizome.org/editorial/2009/jun/10/light-art-museumified/ Βίντεο 1. 2. 3. 4.

The Light Inside - James Turrell James Turrell The Wolfsburg Project James Turrell part 1 James Turrell - Roden Crater 2/2

Πηγή: www.youtube.com