Oud of the Box!

Oud of the Box!

Voorbeeldprojecten, artikelen en dilemma’s voor het zelfstandig wonen in de derde levensfase.

mannen in de ruimte ruimtelijk ontwerp &

arc h itec tuur

2

Dit boekwerk Dit boek is het resultaat van ons project Oud of the box. In dit onderzoek zijn door ons veertien woonprojecten voor ouderen geselecteerd en bezocht.

Daarnaast zijn diverse experts betrokken die vanuit verschillende hoeken hun visie geven op het wonen voor ouderen.

Aanleiding Wij zijn dit project begonnen omdat wij zagen dat een groot deel van de bestaande ouderenhuisvesting niet aansluit op de wensen van de nieuwe generatie ouderen. Daarom zijn wij op zoek gegaan naar succesvolle gerealiseerde woonprojecten voor ouderen waarbij juist de wens van de ouderen centraal stond.

Projectbezoeken en expertgesprekken Tijdens het onderzoek hebben we deze projecten bezocht en gesproken met de bewoners en initiatiefnemers. Een panel van experts heeft commentaar gegeven op de bevindingen.

De projectbezoeken en de gesprekken met de experts zijn gepubliceerd op het weblog van het onderzoek.

Aankondiging van ons project ‘Oud of the box’ op onze website.

Het weblog is te vinden op: http://www.manneninderuimte.nl/oudofthebox.

Meer dan alleen zorg Het resultaat van het onderzoek is een selectie van voorbeelden en oplossingen die de enorme bandbreedte van huisvesting voor ouderen weergeven. Het laat zien dat de huisvestingvraag voor ouderen niet langer te zien is als een behoefte naar woningen met een zorgfunctie; de wensen van de nieuwe ouderen gaan veel verder dan deze zorg. Zo zijn gezelschap en een zinvol bestaan zeker net zo belangrijk in de motivatie op zoek te gaan naar een woning voor de ‘derde levensfase’. Wij hebben dit gezien in zowel de projecten die door middel van collectief particulier opdrachtgeverschap zijn gerealiseerd, als de projecten die door andere organisaties zijn gerealiseerd.

De vele voorbeelden, mogelijkheden en oplossingen die wij zijn tegengekomen bij het onderzoek bieden een goede houvast bij het realiseren van nieuwe projecten. Wij hebben de uitkomsten van het onderzoek daarom gebundeld in dit boekwerk. Wij vonden het bijzonder interessant dit boek te maken en hopen dat het u inspireert en hiermee bijdraagt aan een nieuwe generatie woningen voor ouderen. Wij wensen u veel leesplezier!

Huisdier bij de Zwanenpport in Varsseveld.

3

De bewoner aan zet Veel van de projecten die wij hebben bezocht zijn voortgekomen uit het initiatief van de bewoners zelf. Juist bij deze projecten hebben de bewoners het meeste invloed gehad op het uiteindelijke gebouw. Hierbij hebben ze zelf kunnen bepalen welke ruimtes waar zouden komen en op welke manier deze zouden moeten functioneren. Wij zien daarom goede kansen in dit soort projecten waarbij de particulier als opdrachtgever zelf de regie neemt.

Maarten in gesprek met bewoners van Het Kwarteel, Culemborg.

Buiten dit voordeel van een woning naar eigen smaak en gebruik, biedt het zelfbouwen voor ouderen nog een ander voordeel: het geeft de mogelijkheid de woning voor te bereiden op een latere zorgvraag. Hiermee kan de bewoner zeker zijn dat het normale leven ook op hoge leeftijd op een comfortabele manier kan worden voortgezet.

Toch is het voor veel mensen lastig om te formuleren wat ze in hun eigen woning willen.

Hugo Versteeg, initiatiefnemer De Derde Fase (zie p.9), noemde het zelfs een voordeel dat het aanloopproces met de gemeente in zijn project zo lang duurt. Dit geeft de toekomstige bewoners de extra tijd die ze nodig hebben om te scherp te krijgen hoe ze precies willen wonen. “Er zijn tenslotte weinig mensen die hier al heel lang en goed over na hebben gedacht”, aldus Versteeg. Bij meerdere projecten werd de ideevorming genoemd als een tijdrovend maar belangrijk onderdeel van het gehele proces. Zo is men bij Het Kwarteel in Culemborg lange tijd bezig geweest met het groepsgewijs formuleren van de wensen voor de woningen en de woongroep.

In het onderzoek hebben wij veel verschillende oplossingen voor de dezelfde vraagstukken gezien. Bijvoorbeeld op het gebied van gedeelde voorzieningen, het beheer van de gedeelde ruimtes of de omgang met de omgeving van het gebouw. Hoe om te gaan met deze vraagstukken is afhankelijk van de voorkeuren van de bewoners. In dit boek hebben wij deze verschillende keuzes samengevat in een aantal dilemma’s. Deze dilemma’s helpen bij het formuleren van de eigen wensen en kunnen een leidraad vormen voor de discussie met toekomstige medebewoners. Aan de hand van deze dilemma’s kan op een zorgvuldige wijze worden nagedacht over het functioneren van het wooncomplex. weblog van het onderzoek op www.manneninderuimte.nl/oudofthebox.

4

De projecten

individueel

Op deze pagina hebben wij de bezochte projecten geordend op basis van vier eigenschappen. Op de horizontale as staat het ondersteund wonen tegenover het zelfstandige wonen. Hierbij speelt niet alleen de mate van zorg die de bewoner nodig heeft

Villa Beekbergen, Beekbergen

een rol, maar ook de vraag of het wonen vanuit een organisatie wordt ondersteund en hoe afhankelijkheid de bewoner hiervan is.

Op de verticale as staat het individueel wonen tegenover het

Onze Woonwens, Apeldoorn

Offingaburg, Hallum

gemeenschappelijk wonen. Hier gaat het over de verhouding van de bewoner ten opzichte van zijn buren.

Lieflijk IndiĂŤ, Haarlem Bergwegcomplex, Rotterdam

Johan Enschede Hofje, Haarlem

zelfstandig

ondersteund

Sprenkelaarshof, Apeldoorn

Opteiland, Dordrecht

Foe Ooi Leeuw, Amsterdam

De Zwanenpoort, Varsseveld

gemeenschappelijk

De Herbergier, Delft Beotuin, Nootdorp

Het Kwarteel, Culemborg

5

6

Inhoud

Gedurende de projectbezoeken en de gesprekken met de initiatiefnemers en bewoners zagen wij dat een aantal thema’s onmisbaar zijn voor een geslaagd woonproject voor ouderen. Voor zowel de verslaglegging op het weblog als voor de indeling van dit boekwerk hebben wij daarom deze thema’s centraal gesteld.

GROOTTE

PAG.

3 DIT BOEKWERK

PAG.

4 DE BEWONER AAN ZET

PAG.

5 DE PROJECTEN

PAG.

8

PAG.

9 IN GESPREK MET HUGO VERSTEEG

DE ZWANENPOORT, VARSSEVELD PAG. 10 BERGWEGCOMPLEX, ROTTERDAM PAG. 12 WOONCOMFORT

PAG. 18 PAG. 19 IN GESPREK MET CAROLIEN SMITS DE HERBERGIER, DELFT-CENTRUM PAG. 22 HET KWARTEEL, CULEMBORG PAG. 24

LEVENSSTIJL

PAG. 28 PAG. 29 IN GESPREK MET DICK KITS BEOTUIN, NOOTDORP PAG. 30 FOE OOI LEEUW, AMSTERDAM PAG. 32 LIEFLIJK INDIË, HAARLEM PAG. 34

THUIS

PAG . 40 PAG. 41 REGISSEUR ZIJN VAN JE EIGEN WOONOMGEVING ONZE WOONWENS, APELDOORN PAG. 42 OPTEILAND, DORDRECHT PAG. 44

OMGEVING

PAG. 48 PAG. 50 IN GESPREK MET GUNTER SCHWANDT DE OFFINGABURG, HALLUM PAG. 52 JOHAN ENSCHEDÉHOFJE, HAARLEM PAG. 54

ARCHITECTUUR

PAG. 60 SPRENKELAARSHOF, APELDOORN PAG. 62 VILLA, BEEKBERGEN PAG. 64 PAG. 70 CREDITS/DANKWOORD

7

GROOTTE

Een bepalende factor voor het succes van de ouderenwoning is de grootte van het woongebouw: deze moet passen bij de bewoners. Dit geldt uiteraard meer voor gemeenschappelijke woonprojecten dan voor individuele woningen. Bij de projectbezoeken zagen wij dat de grootte van geslaagde projecten klein genoeg was voor ongedwongen contact tussen de bewoners, maar groot genoeg om draagvlak te creĂŤren voor activiteiten en voorzieningen.

8

Voeder- en vogelhuisjes bij De Zwanenpoort, Varsseveld.

Hugo Versteeg is initiatiefnemer van De Derde Fase. De Derde Fase heeft als doel “het verwerven van een nieuwe, duurzame positie van ouderen in de samenleving”. Volgens De Derde Fase kunnen ouderen met hun eerder opgedane ervaring en wijsheid een zinvolle plaats in de samenleving innemen.

Volgens De Derde Fase blijven ouderen die het leven als zinvol ervaren langer gezond en hebben minder professionele zorg nodig. Zo kan een productieve gemeenschap van ouderen die elkaar bijstaan, bijdragen aan een oplossing voor de kosten van de vergrijzing.

Al sinds 2004 zijn er ideeën voor een concreet bouwproject

zelf. Om toch een behapbare schaal in het project te

Benieuwd

dat is gebaseerd op het principe van De Derde Fase.

krijgen en sociaal contact te faciliteren, worden de

Hugo Versteeg heeft jaren gewerkt als planoloog en

In het project Ubuntuplein Zutphen moeten maar liefst

woningen aan het Ubuntuplein gegroepeerd in delen

staat aan de basis van de mix van functies voor het

167 woningen komen: een mix van levensloopgeschikte

van 25 woningen (Hugo noemt de hierbij te overbruggen

Ubuntuplein. Maar ook voor Hugo Versteeg is dit project

woningen, werkruimtes, verblijf- en verpleegzorg voor de

afstand de pantoffelafstand). De bewoners van deze

een experiment. ‘Het wordt pas echt spannend als het

alleroudsten gecombineerd met circa 40 woningen voor

gegroepeerde woningen delen een hoofdingang en een

project is opgeleverd. Dan zal pas zichtbaar zijn of deze

jonge gezinnen.

gezamenlijke woonkamer met elkaar.

mix daadwerkelijk zal functioneren zoals verwacht.”

Grootte

De bindende factor

Hugo Versteeg noemt 150 woningen als een minimaal

Hugo Versteeg waarschuwt dat het proces dat

benodigde grootte. Volgens Hugo is hiermee het

voorafgaat aan de bouw veel tijd kost. Niet alleen het

complex voldoende groot om de sociale druk niet

starten, financieren en bouwen, maar ook de vorming

als beklemmend te ervaren (Hugo: “Ik maak zelf wel

van de bewonersgroep is tijdrovend. De ontwikkeling

uit tegen wie ik goedemorgen zeg”). Ook brengt een

van alle wensen en ideeën is een intensief proces en

dergelijke groep bewoners voldoende vaardigheden en

het kost veel tijd om te bepalen wat nu werkelijk het

In gesprek met Hugo Versteeg, initiatiefnemer van De Derde Fase. interesses met zich mee om naast het wonen diverse andere functies te creëren waarin de bewoners van nut

doel is van het project (Hugo: “Er zijn maar weinig

kunnen zijn voor hun omgeving. Tenslotte garandeer

mensen die hier lang over hebben nagedacht voordat

je er voldoende doorstroom van mensen mee. De veel

ze aan zoiets beginnen”). Een bindende factor tussen

geziene complexgrootte van ongeveer 25 woningen is

de bewoners is hierbij gewenst. Hugo gaat zelfs zover

volgens hem te kwetsbaar: “Vijftien jaar na de start van

te zeggen dat de enige geslaagde projecten die hij tot

het project is iedereen oud en gaan jongere ouderen er

nu toe is tegengekomen, die van etnische groepen

niet meer wonen”, aldus Hugo.

zijn. Hierbij is de bindende factor tussen de bewoners meteen duidelijk. Er is bij het Ubuntoplein tot nu toe

Rollatorafstand versus pantoffelafstand

nog moeilijk te zeggen wat de bindende factor is. Wel is

Het idee van het Ubuntuplein is een grote hoeveelheid

duidelijk dat de mensen die zich hebben aangemeld zich

aan functies op ‘rollatorafstand’ te kunnen aanbieden,

sterk aangetrokken voelen tot het idee achter De Derde

voor een deel ontstaan uit initiatieven van de bewoners

Fase.

Schetsontwerp De Derde Fase, Zutphen.

Hugo Versteeg Initiatiefnemer van De Derde Fase in Zutphen.

“Ik maak zelf wel uit tegen wie ik goedemorgen zeg.”

9

Een overzichtelijk gebouw met drempelloze woningen De schaal van de Zwanenpoort is overzichtelijk. Het gebouw heeft een duidelijke hoofdingang en bestaat uit 20 woningen die verdeeld zijn over drie verdiepingen. De woningen zijn geschikt gemaakt voor een eventuele zorgvraag door de toepassing van brede deuren, het ontbreken van drempels en een gelijkvloerse toegang met een gemeenschappelijke lift en galerij.

Ook de badkamers zijn zeer ruim en worden door de gebruikers als zeer comfortabel ervaren.

De buren zijn er voor elkaar De Zwanenpoort is opgezet als een woongemeenschap. Tijdens het bezoek viel veelvuldig de term “naoberschap”: naast de gezelligheid als buren betekent dit ook dat de bewoners klaarstaan om elkaar te helpen. De schaal van het gebouw maakt deze betrokkenheid mogelijk zonder dat het opgedrongen wordt. De schaal is groot genoeg om draagvlak te creëren voor activiteiten maar biedt de bewoners ook de keuze in welke mate zij meedoen met gemeenschappelijke activiteiten.

Ruim balkon als vervanging voor de tuin van vroeger De woningen in De Zwanenpoort zijn ruim opgezet. Er is een grote woonkamer en de woningen hebben naast een grote slaapkamer allemaal een extra kamer.

Wij zagen dat deze kamer zeer verschillend wordt gebruikt: als hobbyruimte, Voorgevel van De Zwanenpoort.

voor opslag of als rommelhok, als logeerkamer voor de kleinkinderen of een combinatie hiervan. Specifiek voor de woningen van de Zwanenpoort zijn

De Zwanenpoort, Varsseveld

de grote balkons. Dit was tijdens het ontwerpproces een uitdrukkelijke wens

De Zwanenpoort in Varsseveld is ontstaan vanuit een initiatief van twee plaatselijke bewoners. Zij hebben met de lokale woningbouwvereniging Wonion de interesse voor een collectief woonproject voor ouderen van boven de 50 jaar gepolst en de interesse bleek groot genoeg om het project te realiseren.

Het project is in vrij korte tijd van de grond gekomen: de eerste bijeenkomst voor geïnteresseerden was in 2007 en in 2011 is het gebouw opgeleverd. In het complex bevinden zich 20 woningen met een grootte van 80 tot 95 vierkante meter. Tijdens ons bezoek hebben we gesproken met drie bewoonsters van het complex. Zij hebben ons ook rondgeleid in het gebouw en ons diverse woningen laten zien.

10

Houten galerij met colonnade.

Ligging aan zijstraat van het centrum van Varsseveld.

van de toekomstige bewoners, veel van hen hadden voorheen een huis met een tuin en wilden ook in hun nieuwe woning veelvuldig kunnen genieten van de buitenlucht.

Bewoners bepalen zelf de afwerking Tijdens het bezoek hebben we een kijkje kunnen nemen in vier verschillende woningen in het gebouw. Het was leuk te zien dat elke bewoner zich zijn of haar huis echt eigen heeft gemaakt; wat betreft de inrichting waren er grote verschillen tussen de woningen te zien. Voorbeelden hiervan zijn verschillen in vloerafwerking (van tapijt tot en met plavuizen) en de keuze van meubilair (van lichte rieten stoelen tot en met zware eikenhouten banken).

Een rustig en informeel zijstraatje in het centrum van het dorp Een van de meest opvallende aspecten van de Zwanenpoort is de inpassing van het gebouw in Varsseveld. Doordat het gebouw ten opzichte van de naburige panden een stuk naar achter is geplaatst, is in het centrum een rustig en

De woningen zijn op de begane grond door middel van glazen schermen afgescheiden van de straat.

informeel zijstraatje ontstaan. Hierdoor is het gebouw een passend onderdeel geworden van het dorp, dat een informeel stratenplan kent met vele sprongen in de rooilijnen. Verder is ervoor gekozen om de hoofdentree en de galerij die toe-

De houten galerij geeft het gebouw een karaktervolle uitstraling

gang geeft tot de woningen direct aan het openbare voetpad te laten grenzen.

Een van de opvallendste elementen bij de Zwanenpoort was voor ons de licht gekromde

Hiermee is de overgang tussen straat en voordeur vrij direct. Binnen een rustig

houten galerij, rustend op kolommen van metselwerk. Deze galerij is een prettige ruimte

dorp is een dergelijke aansluiting van gebouw, tuin en openbare ruimte natuurlijk

en vormt een bijzondere collectieve voorruimte van de individuele woningen. Bovenop

prima. De enige overlast die er ooit is geweest, is die van een late klant van de

deze galerij is een bredere luifel gemaakt, deze is tevens in hout uitgevoerd. Deze luifel

kroeg aan de overkant die een slaapplekje zocht op de galerij.

geeft het geheel een extra beschut gevoel.

Het balkon functioneert als verlengstuk van de woning.

De tuin rondom het complex is grotendeels gemeenschappelijk.

Helaas kijken de balkons uit op het parkeerterrein.

11

Bergwegcomplex, Stichting Humanitas, Rotterdam Wij werden getipt om dit project te bezoeken, onder meer omdat de stichting achter het Bergwergcomplex, Stichting Humanitas, zich onderscheidt door “haar aanpak, haar benadering van cliënten, de werkwijze van haar personeel en de inrichting van haar gebouwen”.

Het complex bestaat uit 250 woningen voor zelfstandig wonende ouderen. Bovenop het gebouw is recentelijk nog een extra verdieping gebouwd voor kleinschalig wonen voor ouderen met dementie. Opvallend aan het complex is het enorme atrium. Deze centrale overdekte ruimte dient als binnenstraat en als plek voor vele activiteiten. Rondom het atrium zijn de voorzieningen geplaatst, zo is er een restaurant, bar, kapper, museum, winkel en internetcafé. Wij zijn tijdens ons bezoek rondgeleid door André Jager, directeur van Humanitas-Noord en Kralingen-Crooswijk.

Stichting Humanitas, Rotterdam.

Een stukje stad op zich Met 250 woningen is het Bergwegcomplex het grootste project dat wij in het kader van ons project hebben bezocht. Hoewel met deze grootte het risico bestaat dat de inwoners zich een nummer voelen, biedt het de mogelijkheid om een grote hoeveelheid aan voorzieningen aan te bieden. Zo is er een goed bezocht restaurant en is er een kapper en een internetcafé. Zonder de vaste klandizie van de bewoners van het complex zou het veel moeilijker zijn deze faciliteiten aan te bieden. De aanzienlijke schaal van het gebouw is volgens de heer Jager geen probleem: de bewoners wonen zelfstandig en leiden hun eigen leven, maar tegelijkertijd is er genoeg onderling contact tussen buren.

Het overdekte atrium in het hart van het gebouw is een ruimte waar veel verschillende activiteiten worden georganiseerd. Men heeft hier in het begin wel veel moeite gehad om de ruimte een huiselijk gevoel te geven.

Daarnaast is de grote schaal van het atrium minder geschikt voor kleine gezelschappen.

Zelfstandig wonen maar toch alles om je heen De

12

Gemeenschappelijk atrium, Stichting Humanitas, Rotterdam,

woningen

levensloopbestendige

in

Humanitas-Bergweg woningen:

ze

zijn

zijn

zogenaamde

gelijkvloers,

veel

voorzieningen zijn nabij (een groot aantal in het complex zelf), en de bewoners kunnen benodigde thuiszorg individueel inkopen. In het complex is er sprake van een goede mix tussen zeer vitale mensen tot en met bewoners die zeer intensieve zorg nodig hebben.

Voor veel mensen zijn de grotere en modernere woningen in het Bergwegcomplex een verbetering ten opzichte van hun oude woning in de wijk. Wel missen de woningen balkons, dit heeft ermee te maken dat ze destijds volgens de ziekenhuisnormen van de jaren ‘90 zijn gebouwd.

Wonen waar het gebeurt Veel van de bewoners zijn mensen met sterke banden met de omgeving. Voor ze er komen wonen kennen de meesten het complex al: er gebeuren in het gebouw veel leuke dingen waar veel mensen vanuit de omgeving op afkomen. Ook kennen veel mensen het complex via hun kennissen die er wonen of zelfs via een lidmaatschap van een van de verenigingen in het complex. HumanitasBergweg staat in een multiculturele omgeving. Om aansluiting te houden met de omgeving zijn er veel activiteiten gericht op andere culturen. Zo kunnen de mensen op een informele manier Aan de imposante gevel ontbreken buitenruimtes.

kennismaken met Humanitas en de manier waarop er vanuit de Nederlandse cultuur over huisvesting van ouderen wordt nagedacht.

Informele inrichting met ‘conversation pieces’ Bij het bezoek was goed te zien dat er veel energie is gestoken in de inrichting van het gebouw. André Jager vertelt hierover dat het interieur van het gebouw oorspronkelijk veel te veel als een ziekenhuis was vormgegeven: nogal klinisch en onpersoonlijk. Door veel meer kleur te introduceren en diverse meubels te plaatsen is een meer ‘Conversation pieces’ in gemeenschappelijk atrium

Diverse spullen geven de galerij een persoonlijk tintje.

huiselijke atmosfeer ontstaan. De inrichting is bewust niet stilistisch of georganiseerd. Het dient vooral als ‘conversation piece’: het biedt onderwerpen waar de bewoners over kunnen praten en van mening over kunnen verschillen. Zoals André Jager zegt: “We hebben liever dat de bewoners over een lelijk beeld praten dan over de negatieve kanten van het ouder worden”. Ook worden er bewust zeer verschillende mensen als personeel ingezet. “Bewoners hebben behoefte aan een praatje, niet alleen met hun leeftijdgenoten maar ook met veel jongere mensen.”

Doorkijkje naar gemeenschappelijk atrium.

Gemeenschappelijk atrium met vijver en wandschildering.

13

dilemma >

Hoe bereikt u de voordeur van uw woning?

Ik bereik mijn woning via een gezamelijke entree.

14

De Zwanenpoort, Varsseveld.

Ik bereik mijn woning direct vanaf de straat.

Onze Woonwens, Apeldoorn.

Het Kwarteel, Culemborg.

Het Kwarteel, Culemborg.

inventarisatie >

Aan welke (gedeelde) voorzieningen heeft u behoefte? > garage en fietsenstalling

Gastenkamer

Garage en fietsenstalling Het Kwarteel, Culemborg.

> gastenverblijf > klusruimte

Tai Chi lessen.

> spor truimte > wasruimte > ................

Tijdens

onze

projectbezoeken

hebben

we

verschillende gedeelde voorzieningen gezien. Vaak

Klusruimte

Sportruimte

zijn deze ruimtes van te voren bedacht, zoals de gedeelde parkeerkelder, de klus- en bergruimte en de logeerkamer. Voor de laatste geldt dat in de eigen woning lang niet altijd de mogelijkheid is

Het Kwarteel, Culemborg.

Stichting Humanitas, Rotterdam.

om een extra slaapkamer met eigen badkamer te realiseren. Dit kost veel ruimte en geld, zeker voor een kamer die niet elke dag gebruikt wordt. Bij een collectieve woonvorm is het daarom een goed idee de gastenkamer te delen met de andere bewoners, zoals we gezien hebben bij Het Kwarteel.

Soms worden voorzieningen pas later gerealiseerd, nadat de wens naar voren is gekomen. Voorbeelden hiervan zijn de pottenbakruimte, de inpandige bergingen en de biljartkamer bij het bezochte project

Bibliotheek

Herinneringenmuseum

Opteiland in Dordrecht.

15

dilemma >

Welke gemeenschappelijkheid past bij u?

Ik heb de voorkeur voor stedelijke gezelligheid.

Stichting Humanitas, Rotterdam.

Ik houd meer van dorpse intimiteit.

Gezelligheid en menselijk contact is voor bijna iedereen belangrijk, maar betekent niet voor iedereen hetzelfde. De een vindt stedelijke gezelligheid prettig, terwijl de ander zich meer thuis voelt in een intieme dorpse omgeving.

In het Bergwegcomplex is er duidelijk sprake van stedelijke drukte. Het gebouw staat in een drukke winkelstraat en in het gemeenschappelijke atrium zijn een bar, restaurant en andere openbare voorzieningen aanwezig. Hierdoor is er hier altijd wel wat te beleven.

In Lieflijk IndiĂŤ wordt de drukte juist op afstand gehouden. De tuin en gedeelde ruimtes zijn niet openbaar en het aantal bewoners is te overzien.

Hierdoor kennen alle bewoners elkaar goed en kunnen goed op elkaar letten.

16

Lieflijk IndiĂŤ, Haarlem.

dilemma >

Behoudt u een eigen tuin of deelt u deze met anderen?

Ik wil een tuin voor mijzelf.

Villa, Beekbergen.

Ik vind een gedeelde tuin wel gemakkelijk.

Veel mensen hebben hun hele leven al een eigen tuin gehad en zijn hieraan gewend. Juist nu er meer tijd vrij komt kan er eindelijk rustig getuinierd worden. Een eigen tuin geeft vrijheid, de mogelijkheid alleen in je eigen tuin te zitten. Maar de tuin moet natuurlijk wel onderhouden worden.

Een gedeelde tuin: hieraan zitten uiteraard een aantal grote voordelen.

Door de tuin met andere bewoners te delen heb je samen een grotere tuin met meer mogelijkheden. Ook kan het onderhoud aan de tuin overgelaten worden aan de mensen die van tuinieren houden. Het nadeel is uiteraard dat het moeilijker is je af te zonderen of alleen in je tuin te zitten.

De Zwanenpoort, Varsseveld.

17

WOONCOMFORT

Hoewel de zorg een belangrijke factor is voor comfortabel wonen op latere leeftijd, is het zeker niet noodzakelijk deze allesoverheersend te maken.

Door het wooncomfort op de eerste plaats te zetten en deze op een niet storende wijze door de zorg te ondersteunen, hoeft de woning er niet uit te zien als een klinische ziekenhuisomgeving.

18

De Herbergier, Delft-Centrum.

Tijdens ons onderzoek hebben wij met Dr. Carolien Smits gesproken over ons project ‘Oud of the Box’. Carolien Smits is lector aan de hogeschool Windesheim in Zwolle. Binnen het lectoraat Innoveren in de Ouderenzorg vindt onderzoek plaats naar vernieuwingen in de ouderenzorg. Het doel van deze vernieuwingen is om ouderen zo lang mogelijk de regie op het eigen leven te laten houden. Hierbij ligt de focus niet op de zorg maar op behoud van het normale leven van ouderen.

De oudere voelt zich niet aangesproken

p.29) noemt Carolien Smits 75 jaar als de leeftijd waarbij

haar nog geen grootschalig onderzoek gedaan.

Volgens Carolien Smits is ons project zeer actueel.

gezondheidsklachten bij veel mensen een grotere rol

De oudere van tegenwoordig ziet zichzelf vaak niet

gaan spelen en het lichaam meer ‘onderhoud‘ nodig heeft.

Behoefte aan zingeving

als oudere. De meeste ouderen voelen zich vaak juist

Ze ziet grote kansen voor min of meer ‘gewone’ woningen

Ouderen willen net als andere mensen een zinvol en

vijftien jaar jonger dan ze in werkelijkheid zijn. De nieuwe

voor een normaal leven, waar je langer kunt blijven

nuttig leven leiden. Ze zijn volwaardige consumenten

ouderen zijn mensen die actief in het leven staan, bij van

wonen omdat een eventuele zorgbehoefte eenvoudig

en leveren ook na hun pensionering hun bijdrage in

alles betrokken zijn en opkomen voor zichzelf. Dit heeft

kan worden ingevuld. Een voorbeeld hiervan is het door

de samenleving. Mogelijk is dit een verklaring voor de

gevolgen voor het fenomeen “ouderenwoning”. Ouderen

ons bekeken project Onze Woonwens in Apeldoorn (zie

populariteit van initiatieven waarbij de actieve rol van de

voelen zich voor een woning onder deze noemer nog veel

p.42). Dit soort projecten kan een uitkomst bieden voor

oudere bewoner centraal staat, zoals het initiatief voor

te jong en zijn gelukkig in hun huidige woning. De stap

kleinere gemeentes, waar ouderen vaak gedwongen zijn

De Derde fase in Zutphen (zie ook ons gesprek met Hugo

naar een ouderenwoning voelt voor de meesten als een

te verhuizen naar een groter complex buiten het dorp.

Versteeg op pagina 9). De fase van het leven waar je je als oudere in bevindt, wordt in dit project gepresenteerd

stap terug en die zijn ze vooralsnog niet bereid te nemen.

De trend is dan ook dat steeds meer ouderen blijven

Geen sprake van vereenzaming

als een nieuw avontuur, waar oudere mensen hun kennis

wonen in hun huidige huis. Dit is een groot verschil ten

Een veel gehoord probleem is de vereenzaming van

en ervaring op een nuttige manier kunnen inzetten om zo

opzichte van dertig jaar geleden: toen woonde 17% van

ouderen. Volgens Carolien Smits valt dit tegenwoordig

een wezenlijke bijdrage te leveren aan de samenleving.

de 65-plussers in een bejaardenhuis ten opzichte van de

ontzettend

mee

en

zijn

ouderen

als

groep

niet

huidige 7%.

In gesprek met Carolien Smits, Lector Innoveren in de Ouderenzorg. eenzamer dan anderen. Ouderen onderhouden veel

“Ouderen zijn net mensen”

contacten met elkaar en met anderen, hierbij geholpen

Bij de start van ons project was één van de doelen

door

het

ideale

Bovendien is het merendeel van de vrijwilligers in ons

ouderenwoning. Carolien Smits stelt dat de ideale

land ouder dan 65 jaar. Veel woningen voor ouderen

ouderenwoning niet bestaat en dat ouderen zich ook niet

worden in stads- en dorpscentra gebouwd. Ook is het

in een vakje laten duwen, “Ouderen zijn wat dat betreft

zogenaamde woonservicegebied een actueel thema. Een

net mensen zoals jij en ik”. Ook stelt ze dat er niet veel

gemeenschappelijk kenmerk hiervan is dat noodzakelijke

verandert na het pensioen. Toch komt er een moment

voorzieningen in de buurt zijn. Carolien Smits vraagt zich

dat de zorgbehoefte toeneemt. Net als Dick Kits (zie

af of ouderen hier blij van worden. Hiernaar is volgens

verzamelen

van

ingrediënten

voor

dé

nieuwe

communicatiekanalen

en

internet.

Carolien Smits Lector Innoveren in de Ouderenzorg. aan de Hogeschool Windesheim, Zwolle.

“Een project als Onze Woonwens is een uitkomst voor kleine gemeentes.”

19

dilemma >

Betrekt u eventuele zorg liever op afstand of heeft u dit graag binnen handbereik?

Ik betrek de zorg liever op afstand.

20

Foto: Google Maps

Ik verhuis liever naar de plek waar de zorg zich bevindt.

Foto: Google Maps

21

stenen gevel vrij massief en ook de hoge ramen dragen bij aan dit voorkomen. Toch is de schaal van Herbergier niet te groot. Dit komt doordat maar een gedeelte van het pand door Herbergier in gebruik is.

De gangen, die toegang geven tot de appartementen van de bewoners, zijn overzichtelijk en worden bereikt via een ruim en licht trappenhuis. Dit trappenhuis is gerust het hart van Herbergier te noemen.

Het beperkt aantal appartementen in Herbergier zorgt ervoor dat het personeel persoonlijke aandacht kan geven aan iedere bewoner.

Hotelservice zorgt voor persoonlijke en ongedwongen sfeer Herbergier is een formule voor mensen met geheugenproblemen.

Deze mensen zijn niet meer in staat om zelfstandig te kunnen wonen.

Ondanks dat er sommige bewoners een intensieve zorgvraag hebben, gebeurt bij Herbergier Delft-Centrum alles op een heel ongedwongen manier. Dit in tegenstelling tot veel verzorgingscentra, waar volgens Spaan de tijd en aandacht die men kan besteden aan de cliĂŤnten vaak zeer spaarzaam is. Het comfort van wonen is vergelijkbaar met dat van een luxe hotel. Zo kan men gedurende de hele ochtend ontbijten en staat het personeel de hele dag klaar voor de gasten.

Centralel hal, De Herbergier, Delft-Centrum.

Herbergier, Delft-Centrum Herbergier is een landelijke formule waarbij twee zorgondernemers de leiding hebben over een eigen vestiging voor bewoners op leeftijd met geheugenproblemen. De zorgondernemers wonen in het pand, de bewoners zijn de gasten en de zorg wordt waar nodig op maat geleverd.

In Herbergier is er persoonlijke aandacht voor de bewoners, dit is onder andere mogelijk doordat het personeel niet werkt volgens gestandaardiseerde protocollen maar per moment bekijkt wat er moet gebeuren. Ook zijn er geen bezoekuren en heeft elk familielid een eigen sleutel van het pand. In Herbergier Delft-Centrum wonen 16 ouderen met een geestelijke beperking.

Wij zijn hier door een van de zorgondernemers, Pierre Spaan, ontvangen voor een uitgebreid bezoek.

Massief gebouw, persoonlijke invulling Het gebouw van Herbergier komt erg groot over. Het monumentale pand is met haar statige bak-

22

Zonneterras aan achterzijde.

Bewoners zoeken de gezelligheid met elkaar op De bewoners beschikken in Herbergier in Delft-Centrum over hun eigen ruime appartement en bepalen zelf hoe hun dag eruit ziet. Zo speelt een van de bewoonsters zo nu en dan nog steeds in het eigen appartement op haar vleugel. Toch zijn de bewoners veelal in de gemeenschappelijke woonkamer of op het terras en zoeken ze de gezelligheid op.

Dankzij de ruime kamers kan elke bewoner een eigen sfeer creĂŤren De zorgondernemers van Herbergier zetten in op een persoonlijke benadering. Dit betekent dat er voor de bewoners grote vrijheid is om te bepalen hoe zij hun leven in Herbergier vormgeven.

De monumentale voorgevel gaat schuil achter volwassen bomen.

Deze vrijheid is terug te zien in de inrichting van de individuele appartementen van de bewoners.

De ruime kamers met hoge plafonds hebben ieder hun unieke sfeer doordat ze door de bewoners en hun familie zelf zijn ingericht. Zo heeft ieder appartement weer een andere stoffering, andere meubels, en andere persoonlijke spullen die horen bij de bewoner.

Aan de rand van het centrum hebben de bewoners toegang tot het stadse leven Het gebouw staat aan de rand van de Delftse binnenstad. Hiermee is het onderdeel van het stadse leven. Tijdens ons bezoek werd ons verteld dat de bewoners in het verleden eigenlijk ook allemaal in een stad hebben gewoond. Er wordt goed gebruik gemaakt van de voordelen van deze stadse context. Zo gaan bewoners onder begeleiding vaak een boodschap doen of het centrum in. Ook de apotheker en de huisarts zijn om de hoek. Dit maakt de verstrekking van medicijnen en een bezoek op locatie door een arts gemakkelijk. Verder komt er met vaste regelmaat een kapster langs, hiervoor is er een speciale ruimte ingericht.

Het historische gebouw biedt rust

Personeel en bewoners mixen in gemeenschappelijke huiskamer.

Het monumentale pand van Herbergier heeft een uitgesproken karakter. Voorbeelden hiervan zijn de hoge ramen, specifieke metselwerkdetails, de prachtige trappenpartij en de originele tegelmotieven. De heer Spaan vertelde ons dat dit soort karakteristieke elementen vertrouwd overkomen bij de bewoners en dat ze hier rustig van worden. Vrijwel alles in dit voormalige schoolgebouw (een van de bewoners heeft hier vroeger nog les gehad) is zorgvuldig ontworpen.

Dit geldt niet alleen voor de originele elementen maar ook voor de aanpassingen die zijn gedaan ten behoeve van de inpassing van Herbergier. Aan de achterzijde is een terras toegevoegd met een meer eigentijdse, maar niet detonerende vormgeving en materiaalkeuze. De maat van het terras is goed gekozen en de materialen ondersteunen hier de rustige sfeer die ook in de rest van het pand heerst.

EĂŠn van de riante en persoonlijk ingerichte kamers.

23

Luchtig opgezet hof als onderdeel van een grotere reeks Het gebouw bestaat uit twee woonvleugels, die worden verbonden door een middendeel waarin zich de fietsenberging, de ontmoetingsruimte en de logeerruimte bevinden. In totaal wonen er in het gebouw 35 bewoners in 23 appartementen. De grootte van het complex is enerzijds gebaseerd op het stedenbouwkundig plan van de wijk, dat voorzag in hoven van gemiddeld 25 woningen. Anderzijds is de grootte van de woongroep gebaseerd op een rapport dat destijds werd uitgebracht door het onderzoeksinstituut Verwey-Jonker. Hierin wordt een grootte van 20 tot 25 woningen aanbevolen. Volgens de bewoners is de schaal groot genoeg om niet teveel op elkaars lip te zitten, maar wel overzichtelijk genoeg om iedereen te kennen. Het omarmende gebaar van de twee gekromde woonvleugels draagt bij aan het gevoel van collectief wonen, terwijl de openheid van het hof er wel voor zorgt dat het geheel niet beklemmend overkomt.

Goede communicatie is cruciaal De appartementen in het gebouw zijn behoorlijk ruim: ze bevatten allemaal twee slaapkamers, een of meerdere ruime balkons en de meeste woningen hebben een oppervlakte van 100-110 m2. Als annex Gemeenschappelijke tuin, Het Kwarteel, Culemborg.

Het Kwarteel, Culemborg Het Kwarteel is een woongroep voor ouderen in de duurzame wijk Lanxmeer in Culemborg.

Het project is ontstaan op initiatief van de bewoners, die met het project een antwoord wilden geven op de vraag “Hoe worden wij samen oud”. Het complex bestaat uit 23 zelfstandige woningen, een gemeenschappelijke ontmoetingsruimte, een logeerruimte, en een gemeenschappelijke fietsenberging. Het complex is gebouwd rond een forse gemeenschappelijke tuin. Bijzonder aan het Kwarteel is dat het project volledig in eigen beheer is ontwikkeld. Hierbij zijn de bewoners uiteraard wel ondersteund door diverse adviseurs.

Wij zijn tijdens ons bezoek ontvangen en rondgeleid door mevrouw Mariëtte Westendorp – de Serière, mevrouw Riet van Bennekom – Schotman, en mevrouw Hannie Hanhart – Boland.

24

De straat loopt via een informeel vormgegeven doorgang over in de gemeenschappelijke tuin.

aan de ontmoetingsruimte is er een gemeenschappelijke ruimte om de was te doen. Een deel van de bewoners maakt hier gebruik van, met als bijkomend voordeel dat de wasmachine en droger niet in de badkamer hoeven te staan. Er is geen domotica aangebracht in de woningen, wel zijn er hiervoor diverse loze leidingen in de bouw meegenomen. Als elkaars buren letten de bewoners wel op elkaar en helpen elkaar indien dit nodig is. De communicatie tussen de bewoners (“Dit is echt zeer belangrijk�, aldus een van de dames) verloopt via meerdere kanalen: zo is er een logboek van het Rondeel (de ontmoetingsruimte), is er een zo nu en dan uitgegeven nieuwskrantje, en worden vergaderingen via onderlinge e-mails voorgekookt. Ook is er een slim systeem van kleefmagneetjes op de brievenbussen bij de hoofdentree. Hiermee laten de bewoners elkaar weten dat ze recent hun post nog hebben opgehaald.

Hoekappartement op bovenste woonlaag.

Gedeelde opvattingen Het project is ontstaan vanuit een initiatief van een groep vrienden uit dezelfde leeftijdscategorie en met gedeelde opvattingen over onder andere duurzaam bouwen. De duurzame gedachte heeft zich onder meer vertaald in de locatiekeuze van het Kwarteel: op 500 meter van het treinstation. Verder zijn gedeelde activiteiten samen koffie drinken en borrelen in de gemeenschappelijke ruimte. Daarnaast wordt door de bewoners behoorlijk getuinierd: het onderhoud van de forse collectieve tuin is geheel in eigen beheer. Niet iedereen deelt deze passie, maar dat is niet erg, dit wordt weer met andere taken gecompenseerd. Zo is er een bibliotheekcommissie, is er een rooster voor het serveren van koffie, en wordt het onderhoud van het gebouw in eigen beheer uitgevoerd.

Unieke woningen Mede doordat het gebouwvolume naar boven toe een vertrapte opzet heeft, bevinden zich in het gebouw vier verschillende woningtypes. Daarnaast hebben de eerste bewoners tijdens het ontwerp- en bouwproces in de rol van opdrachtgever veel eigen inbreng gehad, wat zich heeft vertaalt in onderlinge verschillen in de indeling van ramen en tussenwanden. Dit was onder andere mogelijk door de keuze van een houten casco met weinig dragende

Het Kwarteel vanaf de straat.

wanden. Ook hebben de bewoners zelf hun badkamers en keukens uitgezocht.

Combinatie van hout en veel daglicht Opvallend bij het Kwarteel is het gebruik van hout dat vrijwel overal terugkomt: in de draagconstructie, de gevels, de galerijen en de balkons. Een van de onderliggende redenen is de locatie: dit is een waterwingebied en er moest daarom licht worden geconstrueerd. Het resultaat is een duurzaam gebouw, dat ondanks kinderziektes als splinterende handleuningen en gladde vlonders zeer prettig aanvoelt. Opvallend vonden wij ook de prettige lichttoetreding in sommige woningen: bij de ene woning kwam via een hooggeplaatst horizontaal raam het daglicht ver de woning in, terwijl bij de andere woning ruime balkondeuren aan weerszijden van de woonkamer hiervoor zorgden.

Sprongen in de houten gevels markeren de individuele woningen.

25

dilemma >

Hoe ziet u uw toekomst?

Als welverdiende rust...

...of klaar voor een nieuwe stap?

Niet iedereen ziet de toekomst na het pensioen hetzelfde.

Sommigen zien het als een welverdiende rust en kijken uit naar een lange vakantie. Anderen zien de extra vrije tijd als een mogelijkheid vele nieuwe projecten op te starten en het leven een nieuwe invulling te geven.

Bij de Sprenkelaarshof heeft de bewoner een mooie kamer, waarvandaan hij kan genieten van het uitzicht op de groene omgeving. Daarnaast kan hij genieten van een hoog serviceniveau.

De bewoners van Het Kwarteel doen alles nog zelf: van de was tot en met het regelen van het onderhoud aan het gebouw en de enorme tuin.

26

Sprenkelaarshof, Apeldoorn.

Het Kwarteel, Culemborg.

dilemma >

Wat doet u wel en niet zelfstandig?

Ik regel alles zelf wel.

De gemeenschappelijke ruimte wordt gezamenlijk beheerd in Lieflijk IndiĂŤ, Haarlem.

Tegen wat extra hulp heb ik geen bezwaar.

Personeel en vrijwilligers zorgen dat alles op rolletjes loopt in De Herbergier, Delft-Centrum.

27

LEVENSSTIJL

‘De standaard oudere’ bestaat niet en dus is er ook geen standaard ouderenwoning te bedenken. Een goede ouderenwoning sluit aan op de bewoner en zijn levensstijl. Of de bewoner nu veel klust, in een rolstoel rondrijdt, vaak kleinkinderen op bezoek heeft of dagelijks aan het sporten is: een goede woning sluit hier naadloos op aan en biedt hier de ruimte voor.

28

Gemeenschappelijke klusruimte, Het Kwarteel, Culemborg.

Dick Kits is ondernemer en sinds 1999 met Ina Kits verantwoordelijk voor Kroese Kits, een organisatie die adviseert en bemiddelt in deskundige zorg. Hiernaast heeft Dick inmiddels twee boeken geschreven en uitgegeven. Zijn laatste boek is Het Nieuwe Oud. In het boek laten ouderen zien dat zij nog volop deelnemen aan het leven. Wij vonden de positieve toon van het boek erg inspirerend en hebben daarom contact met Dick gezocht. Dick gaf aan het erg leuk te vinden om zijn visie te geven en met ons mee te denken over ons onderzoek. In dit artikel behandelen wij enkele onderwerpen die we met hem hebben besproken.

Begin op tijd met zoeken Volgens Dick zie je pas tussen 75 en 80 jaar ‘ouderdom’

stevig verankerd moet zijn in de omgeving. Het is geen

optreden. Gemiddeld genomen neemt kwetsbaarheid

eilandje in de wijk, maar maakt onderdeel uit van een

op die leeftijd iets toe en bieden vaste structuren meer

netwerk van vrijwilligers en zorgaanbieders.

houvast. Dan pas verhuizen naar een nieuwe woning is niet altijd ideaal, vanwege de hoge stressfactor die

Menging

verhuizen met zich meebrengt. Het is verstandiger al

Dick Kits was enthousiast over de projectbezoeken die wij

eerder een ‘levensloopbestendige’ woning te betrekken

tot nu toe hebben afgelegd. De Offingaburg in Hallum vond

waar het mogelijk is comfortabel oud te worden. Dit heeft

hij fantastisch om te zien, vooral vanwege de combinatie

als gevolg dat een ouderenwoning zowel moet passen bij

van privacy, contact en het beschermd wonen. Dick is

de levensstijl van de fitte oudere met een actief leven als

een voorstander van de menging van doelgroepen. Dit

bij de oudere met een zorgbehoefte.

heeft ook weer te maken met het netwerkmodel dat hij Zelfstandigheid van 65-plussers. (Afb.: Het Nieuwe Oud)

In gesprek met Dick Kits, schrijver van ‘Het Nieuwe Oud’ en zorgondernemer.

Actieve deelname aan de samenleving

voor ogen heeft. Een juiste mening van doelgroepen en

De huidige ouderenzorg is volgens Dick Kits verkokerd.

een goede verhouding tussen privacy en contact maakt

In plaats daarvan zouden we naar een model toe moeten

het voor ouderen mogelijk onderdeel te blijven uitmaken

waarin de klant centraal staat en een netwerk om zich

van de samenleving.

heen heeft waarop hij kan terugvallen. Het sociale netwerk is hierin zeer belangrijk en mede-ouderen hebben hierin een grote rol. Volgens Dick gaat de fitte 75% van de ouderen zorgen voor de 25% die het niet langer alleen kan. Deze ouderen zijn kortom ‘het nieuwe kapitaal’. Dit betekent voor de ouderenwoning dat deze

Dick Kits Schrijver van ‘Het Nieuwe Oud’ en zorgondernemer.

“Het is verstandiger al eerder een ‘levensloopbestendige’ woning te betrekken.”

29

30

Beotuin, Nootdorp.

Beotuin, Nootdorp De Beotuin in Nootdorp is onderdeel van Ipse de Bruggen Nootdorp, een groot terrein voor wonen en zorg van geestelijk gehandicapten. De Beotuin is een locatie voor dagbesteding, deels voor jongeren en deels voor ouderen met een geestelijke handicap. Het gebouw is vormgegeven als een glazen plantenkas en oorspronkelijk niet bedoeld om de functie van dagbesteding te huisvesten, dit is na verloop van tijd pas ontstaan. De Beotuin is gesitueerd aan de rand van het terrein van Ipse de Bruggen. Hier bevinden zich tevens een kinderboerderij en een manege. Wij werden tijdens ons bezoek rondgeleid door de locatiemanager van de Beotuin, Rick Diepenhorst.

Ingepast in de oorspronkelijke plantenkas De

Beotuin

bestaat

hoofdzakelijk

uit

twee

gebouwdelen aan weerszijde van de entreepartij.

Werk aan de tuin rondom het complex.

De grotere ruimte wordt gebruikt voor de dagopvang van geestelijk gehandicapte jongeren en het kleinere

interieur, de hoge mate van lichttoetreding en de aanwezigheid van planten een zeer prettige binnenruimte op.

gedeelte is bestemd voor de dagopvang van ouderen met geestelijke klachten. De grootte van de ruimtes

Route en zichtas plaatsen het gebouw midden in de samenleving

is bepaald op basis van de oorspronkelijke functie als

Het gebouw is opgezet met het idee om toegankelijk en transparant te zijn. Dit zie je onder meer terug in het gebruik van

plantenkas.

glas als gevelmateriaal, maar ook in de toegang van het gebouw, die zeer laagdrempelig is vormgegeven. Grote glazen deuren geven zicht op de hal en de tuin erachter. De zichtas die hierdoor ontstaat, is uitnodigend en functioneert als een

Plantenkas als activiteitencentrum

tussenruimte op de grens van binnen en buiten. Ook de omliggende tuin is zeer toegankelijk. Gecombineerd met de ligging

Het glazen gebouw van de Beotuin is oorspronkelijk niet

van het gebouw in de vriendelijke context van een woonwijkje, manege en kinderboerderij is de functie van dagopvang

gebouwd om de functie van dagopvang te vervullen; in

hiermee niet verscholen en onzichtbaar, integendeel, de Beotuin staat juist midden in de samenleving.

eerste instantie was het de bedoeling om het gebouw werkelijk als plantenkas te gebruiken. Hoewel een

Transparantie en groen tegenover warmte en galm

glazen kas voor de functie van activiteitencentrum wat

De transparantie en inrichting met groen zijn waardevolle aspecten voor een activiteitencentrum. De uitwerking als volledig

betreft klimaathuishouding en akoestiek behoorlijke

glazen kas levert echter veel problemen op voor de warmtehuishouding en de akoestiek.

beperkingen heeft, leveren de ruimtelijkheid van het

31

Gemakkelijk contact ondanks grote schaal De schaal van het gebouw is met haar 7 verdiepingen en ongeveer 75 bewoners behoorlijk fors.

Tijdens ons bezoek zagen wij echter dat dit het prettig wonen in het gebouw niet in de weg staat. Er is veel onderling contact tussen de bewoners. Dit beperkt zich op de begane grond niet alleen tot de gemeenschappelijke activiteitenruimtes, ook maken de bewoners van hun gedeelde gang gebruik om met hun buren een praatje te maken.

Ruime woningen met eenvoudige inrichting Tijdens ons bezoek hebben we in verschillende woningen een kijkje mogen nemen. Alle woningen hebben drie kamers, een badkamer, een apart toilet en een balkon (zowel uit- als inpandig). Het viel ons op dat de inrichting van de woningen zeer neutraal en eenvoudig was, anders dan we bij de andere projectbezoeken hebben gezien. Een specifiek kenmerk van deze ouderenwoningen is de feng shui-inrichting van de keuken (vuur en water zo ver mogelijk van elkaar af). De deur tussen slaapkamer en woonkamer voldoet niet aan feng shui-principes; veel bewoners hebben hier daarom maar een grote kast voor geplaatst. Tenslotte zijn er veel klachten over het lage

Foe Ooi Leeuw, Amsterdam.

Foe Ooi Leeuw, Amsterdam Foe

Ooi

Leeuw

is

een

woongemeenschap

voor

Chinese ouderen. Wij hoorden over het gebouw op een bijeenkomst van Chinese ouderen uit Amsterdam en Den Haag, waarbij het project als voorbeeld werd aangehaald. Het gebouw staat in Amsterdam Zuidoost en is sinds begin 2009 in gebruik. De letterlijke betekenis van Foe Ooi Leeuw is een huis om in harmonie met elkaar te wonen. Het is de eerste woongemeenschap voor Chinese oudere migranten in Amsterdam. Het complex maakt deel uit van een nieuw wijkje in Amsterdam Zuidoost. In het gebouw bevinden zich 54 appartementen, een gemeenschappelijke ruimte en een parkeergarage. Tijdens ons bezoek zijn wij rondgeleid door mevrouw Lieuw, een van de betrokken vrijwilligers.

32

Balkons en terrasstrook boven parkeergarage.

Door de bewoners wordt samen vaak Mahjong gespeeld.

gedaan. Als het weer deze activiteit buiten niet toelaat, wijkt men uit naar binnen. Door het vroege tijdstip waarop dit plaatsvindt, wordt hiervoor dan niet de gang gebruikt, maar de parkeergarage.

Behang moet het verschil maken De gangzone wordt geregeld gebruikt voor gezamelijke etentjes.

In de parkstrook naast het gebouw doen de bewoners aan Tai Chi en eten met de buurt.

Er zijn in het gebouw twee gemeenschappelijke ruimtes: een ruimte waar vaak Mahjong wordt gespeeld en een ruimte die onder andere gebruikt wordt voor bijeenkomsten van de Chinese Christelijke kerk. Net als bij de individuele woningen is hier de inrichting zeer basic, haast onuitgesproken. Ook op de gangen is de inrichting vrij basic. Wel heeft men per verdieping een ander behangpatroon gekozen, zodat de bewoners er snel achter komen als ze op de verkeerde verdieping uit de lift stappen. Ook zijn op de ramen aan de eindes van de gangen verschillende versieringen aangebracht. Samen met de Chinese raamdecoraties van een paar appartementen geeft dit het gebouw ook vanaf de buitenkant enigszins een eigen uitstraling.

Chinees eten met de buurt

Appartement met inpandig balkon.

Appartement met balkon aan gevel.

Foe Ooi Leeuw is een netjes, onopmerkelijk gebouw en is onderdeel van een nieuw wijkje in de Bijlmer. Het gebouw staat op een dichte plint van metselwerk van een halve verdieping hoog: hierin bevindt zich de parkeergarage van het gebouw. De grens tussen het gebouw en de omgeving is hiermee vrij hard. Als passant krijg je hierdoor de indruk dat het leven in het gebouw weinig te maken heeft met de context waarin het zich bevindt. Het tegendeel is waar: men heeft bijvoorbeeld al diverse keren gezamenlijk met buurtbewoners Chinees gegeten en er is voor de buurt een barbecue georganiseerd. Hiervoor ontvangen de bewoners steun van de verhuurder. De parkeergarage heeft ook een “buurtfunctie”: doordat de parkeerplaatsen onder het gebouw nauwelijks worden gebruikt,

Bij slecht weer wordt voor het beoefenen van Tai Chi uitgeweken naar de parkeergarage.

Een praatje op de gang.

afwerkingsniveau: in de badkamers vallen tegels nu al van de wanden en de bewoners verwonden zich geregeld aan de scherpe randen van de plastic kranen.

Samen eten koken en Mahjong spelen De gedeelde achtergrond van de bewoners uit zich in de diverse activiteiten die in het gebouw worden georganiseerd. Zo wordt er in de gemeenschappelijke ruimte op de begane grond veelvuldig Mahjong gespeeld. Ook wordt hier geregeld samen gekookt, maar voor gezamenlijke etentjes is deze ruimte vaak te klein. In zulke gevallen wijkt men uit naar de gang. Alle gangen in het gebouw zijn extra breed uitgevoerd en bieden ruimte voor andersoortig gebruik.

worden deze aan anderen verhuurd. Dit heeft wel voor overlast gezorgd: zo zijn er mensen die hier allerlei autoreparaties uitvoeren en heeft men overlast van mensen die hier niks te zoeken hebben.

Een normaal appartementengebouw Foe Ooi Leeuw is onderdeel van een nieuw wijkje aan de rand van de Bijlmermeer. Het wijkje is als één project gerealiseerd en de gebouwen hebben dezelfde architectonische kenmerken. Zo is er voor alle gebouwen dezelfde steen gebruikt. De architectuur van Foe Ooi Leeuw speelt aan de buitenzijde dan ook niet specifiek in op de doelgroep en zou ook zo door andere gebruikers kunnen worden bewoond. Specifiek aan het gebouw is dat een gedeelte van de oostgevel terugspringt, en dat aan de westgevel de balkons niet allemaal boven elkaar zijn gelegen. Verder is vrijwel de gehele gevel voorzien van een raster van hoge smalle kozijnen. De bewoners hebben zicht op de omgeving als ze voor het raam staan, doordat deze kozijnen tot op de grond komen. Anderzijds is het uitzicht door deze smalle kozijnen vanaf andere hoeken in de kamer geringer.

Ze zijn hiermee als het ware de straatjes waarin het openbare leven van het gebouw zich afspeelt. Tenslotte wordt er door de bewoners ook aan Tai Chi

33

Prettige ruimtes voor ongedwongen onderling contact.

De bewoners van Lieflijk Indië zijn nog erg zelfstandig. Ze hebben hun eigen ruime appartement en de meeste mensen koken hun eigen eten.

Ook zijn ze sociaal erg actief. De grootte en opzet van het gebouw (27 woningen verdeeld over drie U-vormige verdiepingen met galerij) past hier erg goed bij: de schaal van het gebouw is overzichtelijk en de aan de balkons gekoppelde galerij biedt ruimte voor ongedwongen contact tussen buren. De bewoners kennen elkaar, passen op elkaar en ongewenste bezoekers worden in het gebouw snel opgemerkt. Door de ligging naast de hoofdentree is de gemeenschappelijke binnenruimte van het complex voor iedereen goed bereikbaar. Het is door deze ligging aan de bewoners de keuze om de gezamenlijkheid op te zoeken .

Zo lang mogelijk thuis blijven wonen De woningen in Lieflijk Indië zijn volwaardige appartementen.

Het zo belangrijke Indische eten (een van de aanleidingen voor het project) wordt voor de bewoners in hun eigen keuken bereid.

Voor de bewoners die niet meer zelf koken wordt dit eten van buitenaf

thuisbezorgd.

Door

het

ontbreken

van

drempels,

de

toepassing van brede deuren en een ruime badkamer kunnen de Lieflijk Indië, Haarlem.

Lieflijk Indië, Haarlem Dit project is ontstaan vanuit de Stichting Indische Ouderenraad Haarlem. Een van de eerste activiteiten van de stichting was het organiseren van dansavonden. Lieflijk Indië is een wooncomplex voor ouderen met affiniteit voor voormalig Nederlands Indië. De huidige bewoners hebben grote invloed gehad op het uiteindelijke gebouw, dat in 2011 is opgeleverd. In het gebouw bevinden zich 27 appartementen en een gemeenschappelijke activiteitenruimte. Het gebouw is gelegen in Europawijk, een van de grote naoorlogse stadsuitbreidingen van Haarlem. De afgelopen jaren hebben in de wijk als onderdeel van een grootschalig wijkvernieuwingsproject diverse veranderingen plaatsgevonden. Tijdens ons bezoek hebben we uitvoerig uitleg gekregen van Chris Rijken, een van de vrijwilligers van de SIOH. Als projectleider is hij namens de SIOH nauw betrokken geweest bij het initiatief en de planvorming van het complex.

34

Bakstenen buitenzijde van het gebouw met entree links op de foto.

bewoners lang in hun huis blijven wonen. Er zijn hiernaast geen specifieke “zorgvoorzieningen” getroffen.

Indien een bewoner bepaalde zorg nodig heeft, wordt dit op individueel niveau geleverd door externe partijen.

De vele problemen met de gebruiksonvriendelijke lift laten zien dat bezuinigen met een goedkopere lift niet altijd de beste oplossing is.

De gezamenlijke cultuur bindt Lieflijk Indië biedt de bewoners een woonomgeving die past bij hun achtergrond. Op meerdere plekken in het gebouw zijn koloniale invloeden te vinden. Zo is de gemeenschappelijke ruimte sfeervol ingericht met

Buitenruimte grenzend aan binnentuin met tafeltennistafel.

elementen uit de Indische cultuur. Ook het gemeenschappelijke binnengebied is op deze manier ingericht.

Hierdoor is een fijne tuin ontstaan waar de bewoners zich in thuis voelen en elkaar ook frequent in opzoeken.

In de gemeenschappelijke ruimte wordt onder andere domino gespeeld, worden er verjaardagen gevierd (niet alleen van bewoners) en wordt er minstens een keer per week gedanst.

Balkon vormt persoonlijke entree naar woning De woningen hebben een balkon aan de binnenzijde van het gebouw en bieden uitzich op de binnentuin. De balkons zijn onderdeel van de galerij en vormen zo de ingang van de woningen. Door de balkons op een eigen manier in te richten creëren de bewoners een persoonlijke overgangszone tussen de woning en de gemeenschappelijke binnentuin. Deze persoonlijke invulling geeft de binnentuin een persoonlijk tintje en maakt het onderling contact ongedwongen.

Vanaf de galerij is er zicht op de gedeelde binnentuin.

Beperkt contact met de directe omgeving, wel een netwerkfunctie voor de wijde omgeving Wat betreft de aansluiting tot de omgeving vonden wij het opvallend dat het gebouw zich met haar vrij vlakke buitengevel met repeterende ramen wat lijkt af te keren van de omliggende woonwijk. In de praktijk vindt het contact met de buitenwereld bij Lieflijk Indië inderdaad niet zozeer plaats op het niveau van de directe omgeving, maar op een grotere afstand. Het voorzieningenniveau is desondanks hoog door goede contacten met diverse zorginstanties elders in Haarlem-Zuid. Verder heeft de Stichting Indische Ouderenraad Haarlem (SIOH) een wijdvertakt maar enorm betrokken netwerk. Dit zorgt ervoor dat er niet alleen door de bewoners zelf veel activiteiten in de gemeenschappelijke ruimte worden georganiseerd, maar ook voor en door de andere leden van de SIOH. Op deze manier is het complex op haar eigen manier verbonden met de buitenwereld.

De buitenruimtes grenzen aan de galerij.

Sommige bewoners hebben hier een zeer gerieflijk plekje van gemaakt.

De halfopen binnentuin vormt het hart van het gebouw Het gebouw is in een U-vorm gebouwd. Er is hierdoor een semi-besloten binnentuin is ontstaan, waarin en waaromheen zich het leven van de bewoners zich afspeelt. Alles in de architectuur ondersteunt dit gegeven. Zo is als tegenhanger van de bakstenen buitenzijde van het gebouw aan de binnenzijde donkerbruin hout als gevelmateriaal gekozen, wat een vriendelijke uitstraling heeft. Daarnaast wordt de verblijfskwaliteit van de binnentuin verder versterkt doordat de individuele buitenruimtes hieraan grenzen.

Gemeenschappelijke ontmoetingsruimte. Hier wordt onder andere samen gegeten, gekaart, gedanst en elkaars verjaardag gevierd.

35

dilemma >

Wilt u wonen waar het gebeurt of zoekt u liever de stilte op?

Ik woon liever rustig afgezonderd.

Ik woon het liefst midden in het stadse leven.

Het Bergwegcomplex in Rotterdam bestaat uit ruim 200 woningen rondom een atrium. In dit atrium vinden vele activiteiten plaats voor de bewoners en voor de omgeving. Het atrium werkt als een overdekt dorpsplein. De bewoners stappen vanuit hun woning zo een restaurant, bar, internetcafĂŠ, kapper of museum binnen. De woning bevindt zich letterlijk op de plek ‘waar het gebeurt’.

Dit in tegenstelling tot de Villa Beekbergen, die midden in de bossen staat.

De dichtstbijzijnde buurman is een paar honderd meter verder op. De bewoners hebben bewust gekozen voor meer afstand tussen het dorp en de woning. Ze stappen liever op de fiets of in de auto als ze ergens naar toe willen.

36

Stichting Humanitas, Rotterdam.

Villa, Beekbergen.

dilemma >

Heeft u behoefte aan een eigen hobbyruimte in uw huis of deelt u deze met anderen?

Ik sleutel het liefst in mijn eigen werkplaats.

Villa, Beekbergen.

Ik werk het liefst met anderen in de workshop.

Voor het beoefenen van je hobby’s kun je zelf ruimte reserveren. Deze ruimte kan al dan niet gedeeld met anderen worden.

Een

andere

voorzieningen

optie

is

de

hiervoor

te

zoeken in de omgeving. Zo zijn

een

sportschool,

een

roeivereniging, een buurthuis of een werkplaats vaak wel in de buurt te vinden.

Het Kwarteel, Culemborg.

37

dilemma >

Wat heeft u nodig in uw woning voor een zinvol bestaan?

Ik doe graag mee met georganiseerde activiteiten.

Stichting Humanitas, Rotterdam.

Ik onderneem graag zelf dingen.

In het Bergwegcomplex worden veel activiteiten georganiseerd. Zo worden er diverse cursussen voor bewoners en omwonenden aangeboden en was er tijdens ons bezoek een tijdelijk project, waarbij

de

bewoners

elkaar

konden

tippen over leuke adresjes om in de wijk te bezoeken.

De

twee

bewoners

van

de

Villa

Beekbergen hebben daarentegen een druk leven waarin ze nog van allerlei dingen ondernemen, getuige deze foto van de werkkamer in het huis.

38

Villa, Beekbergen.

39

THUIS

40

Het ‘je eigen maken’ van je woonomgeving draagt eraan bij dat je je thuis voelt. Je wilt als bewoner de mogelijkheid hebben je eigen stempel te drukken op het uiterlijk en de sfeer van de woning. Aan zowel de binnen- als buitenkant voelt de woning dan aan als jouw huis.

De Zwanenpoort, Varsseveld.

Het eigen maken van de woonomgeving is volgens ons een belangrijk onderdeel om je thuis te voelen in je woning. Dit gaat verder dan een muur schilderen en je eigen foto’s aan de muur hangen. Het ‘eigen maken’ van de woning houdt in dat de bewoner de woning kan vormen naar eigen gebruik en smaak.

Vrije indeling

Een mooi voorbeeld is de Zwanenpoort in Varsseveld.

Regisseur van de woonomgeving

Niet elke bewoner heeft dezelfde eisen voor zijn woning.

Hier zijn de bewoners vanaf het begin bij de ontwikkeling

Wij pleiten voor flexibele woningen, die het mogelijk

De een zoekt een woning met een ruime woonkamer en

van het wooncomplex betrokken geweest. Hoewel dit

maken dat de bewoner zelf de regie heeft over zijn

eetkeuken en heeft geen behoefte aan een kantoorruimte

huurwoningen zijn, hebben de bewoners toch allemaal

woonomgeving. Deze regie stopt niet bij de keuze van

of een paar extra slaapkamers. Voor de ander staat dit

een eigen afwerking kunnen kiezen. De woonstichting

de afwerking maar gaat een stap verder: het biedt de

soort ruimtes juist bovenaan het wensenlijstje. Wij vinden

heeft

bewoner ook de mogelijkheid om zelf de indeling en de

dat in een duurzaam huis beide opties realiseerbaar

voorgelegd, waaronder de afwerking en inrichting van de

moeten zijn. Een vrije plattegrond waarin dragende

badkamer. Ook de keuken en vloerafwerking hebben de

wanden zoveel mogelijk worden vermeden geeft de

bewoners zelf bepaald.

hierbij

de

bewoners

verschillende

keuzes

uitstraling van het huis te bepalen.

mogelijkheid de woning aan te passen aan het gewenste gebruik. Hiermee is de woning niet alleen geschikt voor

Ook van buiten is de woning herkenbaar

een volgende bewoner, maar kan ook eenvoudiger

Bij veel wooncomplexen is de vorm en het uiterlijk van

geanticipeerd worden op een veranderingen in het leven

het gebouw als totaal sterk aanwezig. De bewoner kan

van de ouder wordende bewoner zelf. Een voorbeeld

eigen huis er niet of nauwelijks in herkennen, terwijl hij

hiervan is een van de bezochte projecten: het Kwarteel

hier misschien wel de behoefte aan heeft. De architect

Regisseur zijn van je woonomgeving. in Culemborg. In plaats van dragende stenen of betonnen

kan hier bij het ontwerp van het gebouw rekening mee

wanden bestaat in dit project de constructie uit houten

houden en hier bewust ruimte voor opnemen. Het

kolommen en balken, waardoor het relatief eenvoudig

resultaat is een veel persoonlijker gebouw, waarin veel

is om de indeling van de woningen aan te passen aan

mensen zich sneller thuis voelen. Een mooi voorbeeld

de individuele woonwensen. Hierdoor is het mogelijk

is Lieflijk Indië in Haarlem (zie p.34). Hier is aan ene

geweest om elke woning weer anders in te delen.

kant van het complex één lange gevel gemaakt, waar de individuele woningen nauwelijks in te herkennen

Keuze in aankleding en afwerking

zijn. Daarentegen is de gevel aan de andere kant veel

Niet alleen de ideale indeling van de woning is

persoonlijker. De voordeuren hebben een herkenbare

verschillend per bewoner, ook de smaak in de afwerking

kleur en de woningen hebben een ruim balkon gekregen

van de woning is verschillend. De keuze voor een houten

die grenst aan de galerij en de gedeelde tuin. Het balkon

vloer, plavuizen, of laminaat kan al een geheel andere

vormt zo de overgang tussen de gedeelde ruimtes en de

sfeer in de woning opleveren. Ook de afwerking van de

eigen woning en deze plek is door elke bewoner weer

keuken, de badkamer, de verlichting en zelfs het hang-

op een andere manier ingericht.

en sluitwerk kunnen hier in sterke mate aan bijdragen.

woningen een persoonlijkere uitstraling gekregen.

Hiermee hebben de

Persoonlijk ingerichte balkons bij Lieflijk Indië.

Pieter van het Kaar & Maarten Konijn, Architecten en oprichters van Mannen in de Ruimte.

Wij pleiten voor een flexibele woning waar de bewoner zijn stempel op kan drukken.”

41

Onze Woonwens, Apeldoorn Dit project is ontstaan vanuit de wens van een ouder echtpaar om te verhuizen naar een woning waar alles gelijkvloers is. Na lang rondkijken naar bestaande woningen is het echtpaar gaan nadenken over het bouwen van hun eigen huis. In deze fase is SIR 55 in beeld gekomen, een organisatie die het gehele traject van bouwen in collectief particulier opdrachtgeverschap heeft begeleid. Het heeft een aantal jaren geduurd voordat er een potentiĂŤle locatie in de nieuwbouwwijk Zuidbroek in het zicht kwam. Nadat er veel belangstelling bleek te zijn voor het project, is het plan in twee fases ontwikkeld. Eerst is er een algemeen voorlopig ontwerp gemaakt, waarna de individuele koperswensen in de bouwplannen voor de patiowoningen zijn verwerkt. De woningen zijn in 2007 opgeleverd.

Wij zijn op bezoek geweest bij de initiatiefnemers van het project, Wim en Lucie Jansen.

Projectgrootte bepaald door beschikbaar kavel Het project bestaat uit een serie aan elkaar geschakelde patiowoningen. De

De gevels van de woningen hebben ieder hun eigen vlakverdeling.

bewoners van het project hebben een zeer zelfstandig leven; er is geen sprake van een woongroep of wooncollectief met allerlei gedeelde faciliteiten. Wel

toegevoegde bouwvolume op de verdieping. Dit was in eerste instantie een optie, maar tijdens de

hebben de bewoners gezamenlijk het onderhoud van de voortuinen en de WTW-

planvorming bleek dat uiteindelijk alle bewoners hiervoor kozen.

installaties geregeld. De grootte van het project is dan ook niet bepaald op basis

Het wooncomfort van de woningen is hoog te noemen: de woningen zijn ruim, licht (daglicht komt

van het leven in een collectief, maar door de grootte van de beschikbare kavel.

voornamelijk binnen via de grote puien grenzend aan de patio) en met 2 slaapkamers en een ruime

Er zijn in totaal 12 patiowoningen gerealiseerd.

badkamer comfortabel.

(Bijna) geheel gelijkvloers wonen

Zelfstandig wonen in een ruim huis

Met betrekking tot het wooncomfort hebben de patiowoningen het grote

De patiowoning past goed bij de levensstijl van de bewoners. De bewoners wensen niet in het

voordeel dat in de basis alles gelijkvloers is. Een uitzondering hierop is het extra

stadscentrum te wonen maar juist aan de rand van de stad; dit geeft hen een ruim gevoel. Na hun

Onze Woonwens, Apeldoorn.

42

Detail van situatietekening met de verschillende woningplattegronden

De patio is een heerlijke plek om ‘s zomers buiten te zitten.

pensionering hadden zij behoefte aan een ruim huis zodat je als echtpaar “niet constant op elkaars lip zit�. De extra kamer op de verdieping voorziet erg goed in deze wens: het is een lichte en grote ruimte waarin in dit geval de hobby van de man des huizes wordt uitgeoefend: schilderen. Verder hebben de bewoners nog een leven vol dingen buitenshuis: hiertoe behoren de opvang van de kleinkinderen en vrijwilligerswerk voor het verzorgingstehuis even verderop.

Individuele invulling met patio als uitgangspunt In dit project hebben de bewoners van het project ook de rol van opdrachtgever gespeeld. Hierdoor heeft iedere bewoner zijn of haar specifieke wensen in direct overleg met de architect kunnen vertalen in de woningontwerpen. Er is hierbij wel uitgegaan van een basismodel, en pas na het voorlopig ontwerp zijn de individuele woonwensen in het project verwerkt.

Het resultaat is een project dat aan de buitenzijde een samenhangende uitstraling heeft gekregen, maar qua indeling en inrichting behoorlijke verschillen vertoont. Zo is bij sommige woningen de garage wel gekoppeld met de patio, terwijl dit bij de andere weer niet het geval is.

Functies binnen bereik?

De woningen zijn gesitueerd aan de rand van nieuwbouwwijk Zuidbroek in het noorden van Apeldoorn. Er bevinden zich in de nabije omgeving van de woningen vrij weinig buurtfuncties, zoals een supermarkt of drogist. Wel bevindt zich een blokje verderop het woonzorgcentrum Kristal en een stukje verder het zorgerf Sprenkelaarshof (tevens in het kader van ons onderzoek bezocht, zie p. 64). Mocht dit in de toekomst nodig zijn, dan willen de bewoners bekijken of ze via een van deze organisaties thuiszorg kunnen regelen.

Zorgvuldige eenvoud Het is duidelijk dat aan de verschijningsvorm van het project door de architect veel aandacht is besteed. Deze wordt grotendeels bepaald door de combinatie van metselwerk en vlakken van stukwerk. Met deze vrij eenvoudige middelen is een interessant en gevarieerd gevelbeeld gemaakt: ogenschijnlijk is elke hoek van het project net even anders.

De woningen bevinden zich aan de rand van de nieuwe woonwijk Zuidbroek in Apeldoorn.

De meeste voorzieningen liggen wat verder weg.

Bij alle woningen is er gekozen voor een extra hobby-/logeerkamer op de verdieping.

43

Opteilland, Dordrecht.

Naast en op het bestaande flatgebouw zijn extra woningen gerealiseerd. De woongroep woont ‘gestippeld’ door het gebouw heen.

Initiatiefrijke bewoners maken er een feestje van De keuze voor het gestippeld wonen maakt dat de woongroep een heel open karakter heeft. De woningen zijn verspreid over het gebouw en hierdoor is het contact ongedwongen en is er ook veel contact met bewoners buiten de woongroep. Dit past erg goed bij de bewoners, die zelf nog een zeer actief leven hebben. Daarnaast brengt gestippeld wonen met zich mee dat de bewoners niet altijd directe buren van elkaar zijn: ze moeten elkaar wat bewuster opzoeken ten opzichte van andere collectieve woonvormen. De heer Dekker vertelde dat dit bij Opteiland geen punt is: de gemeenschappelijke faciliteiten worden intensief gebruikt en er zijn veel eigen initiatieven van de leden. Voorbeelden hiervan zijn het mooie biljart (inclusief tijdklok), de professioneel gerunde bar en het goed geoutilleerde bergingsschuurtje op het terras. Een ander voordeel van gestippeld wonen is dat de woningbouwvereniging flexibel kan omgaan met het totaal aan woningen in het gebouw: dezelfde woning kan door zowel leden van de woongroep als andere bewoners worden gehuurd.

Kiezen tussen verschillende woningplattegronden De appartementen bieden voor de bewoners het grote voordeel dat alles gelijkvloers toegankelijk is. Ook zijn er overal brede deuropeningen

Opteiland, Dordrecht Opteiland is in 2010 opgeleverd. Het project is gesitueerd in een gerenoveerde galerijflat. Zowel ernaast als erbovenop is het gebouw uitgebreid met 30 woningen.

De woongroep Opteiland bewoont volgens het concept ‘gestippeld wonen’ in totaal 40 huurwoningen: de woningen bevinden zich verspreid over zowel oud- als nieuwbouw tussen de andere appartementen van het gebouw. Het ontwikkeltraject bij Opteiland heeft in tegenstelling tot veel andere projecten voor gestippeld wonen een behoorlijke tijd geduurd: het eerste initiatief stamt uit 1999. De woongroep bestaat uit mondige en zelfstandige senioren van circa vijftig jaar en ouder, die de voorkeur geven aan ‘een actieve derde levensfase’. Op de begane grond van het nieuwe gedeelte heeft de woongroep de beschikking over twee gemeenschappelijke ruimtes en een buitenterras. Tijdens ons bezoek zijn wij uitgebreid rondgeleid door Ad Dekker, een van de leden van de woongroep.

44

Vanaf de balkons hebben de bewoners een weids uitzicht over het recent gerealiseerde natuurgebiedje.

Hoog en droog op het inpandig balkon.

Thuis zijn beperkt zich niet alleen tot de woning Niet alleen in de door ons bekeken woning, maar ook in de hallen en de gemeenschappelijke ruimtes heerst een huiselijke sfeer. Belangrijke aspecten hierbij zijn de toetreding van licht, de comfortabele temperatuur van de ruimte, de inrichting, en, niet in de laatste plaats, de akoestiek. Hier is met behulp van zachte materialen (vloerbedekking) en diverse fraai geplaatste akoestische panelen goed over nagedacht. Opvallend is ook dat de leden van de woongroep zich de gedeelde faciliteiten echt eigen maken en hier constant verbeteringen in aanbrengen. Na lang zoeken is door een van de bewoners voor de gemeenschappelijke ruimte een volledig uitgeruste keuken geregeld, boven het biljart hangt sinds kort een professionele biljartlamp, en de laatste aanwinst in het schuurtje in de tuin is een nette frituurhoek voor hapjes tijdens de borrel! gemaakt. De uitbreiding naast en bovenop het bestaande gebouw heeft ertoe geleid dat er uiteindelijk een behoorlijk aantal verschillende woningtypes in het gebouw zijn

Een ontspannen setting

ontstaan. De woningen hebben verschillende indelingen en een verschillende ligging ten

Het gebouw bevindt zich op een rustige locatie aan de rand van een wijkje in Dordrecht

opzichte van de zon en het uitzicht op de omgeving. Ook zijn er tussen de oud- en

en staat aan een vriendelijk dijkje. Vooral aan de oostzijde van het gebouw is er sprake

nieuwbouw verschillen wat betreft afwerkingsniveau en de hoogte van de huur. Er valt

van een ontspannen setting: hier staat het gebouw aan de rand van een nieuw aangelegd

hierdoor ‘wat te kiezen’.

stukje natuurgebied. De begrenzing van het terras aan de kop van het gebouw vindt hier aansluiting bij: het terras is open naar de omgeving en wordt slechts door middel van bloempotten en een lage heg afgescheiden van de omgeving.

Van happy hour tot pottenbakken De leden van de woongroep hebben een levensstijl die past bij wonen in Opteiland. Er vindt, voorafgaand aan de selectie van nieuwe bewoners, een uitgebreide kennismaking

Beschut ontbijten in de ochtendzon

plaats met de andere bewoners en ook streeft men qua achtergrond, interesses en leeftijd

Opvallend goed gelukt bij Opteiland vonden wij de balkons op de hoger gelegen

naar een evenwichtige samenstelling van de groep. De bewoners maken veel gebruik van

verdiepingen van het gebouw. Door het beschutte karakter (niet in de wind zitten), met

de gemeenschappelijke voorzieningen: een grote ruimte (capaciteit +/- 60 pers.), gebruikt

het uitzicht op het aangrenzende natuurgebiedje en met de oriëntatie op de ochtendzon

voor o.a. koffiedrinken, ansichtkaarten maken, puzzelen, en samen voetbal kijken) en een

functioneren deze balkons letterlijk als verlengstuk van de woningen. Verder waren wij

kleinere gemeenschappelijke ruimte (gebruikt voor o.a. biljarten en darten). Ook wordt

ook gecharmeerd van de keuze om een bestaande galerijflat als uitgangspunt te nemen.

het nodige op het gemeenschappelijke terras georganiseerd en wordt de hobbyruimte -

Mede door de toevoeging van het gestippeld wonen voor ouderen is deze 50 jaar oude

die op verzoek van de bewoners is gerealiseerd - frequent gebruikt voor pottenbakken.

huisvestingsoplossing opnieuw actueel.

De woongroep beschikt over een eigen terras.

Na de oplevering zijn er op verzoek van de bewoners extra inpandige bergingen gemaakt.

Een akoestisch plafond zorgt voor een huiselijk sfeertje in de entreehal.

Aan het terras grenzen de twee ontmoetingsruimtes van de woongroep.

45

dilemma >

Hecht u aan een eigen identiteit of juist aan de gezamelijke identiteit?

Ik moet mijn woning wel kunnen herkennen.

46

Mijn woning mag best opgaan in het geheel.

De woningen bij het Kwarteel in Culemborg zijn

Bij Lieflijk IndiĂŤ is in de gevel aan de straatzijde het onderscheid tussen de

in een boog rondom de gemeenschappelijke tuin

individuele woningen minder duidelijk afleesbaar. Deze vlakke gevel heeft een

gesitueerd. De gebogen vorm van het gebouw en

vrij zakelijke uitstraling en alleen de grotere ramen geven je een idee over

het gebruik van hout voor de gevel onderscheidt

hoeveel woningen zich hierachter bevinden. Zoals in de beschrijving van het

het gebouw ten opzichte van de omgeving.

project (p. 34) is te lezen, past deze formele uitstraling prima bij het gebouw en

Daarnaast zijn in de gevel aan de tuinzijde de

de relatie met de omgeving. Het wonen is in dit project veel meer op de andere

losse woningen duidelijk herkenbaar gemaakt

(binnen-)zijde gericht, waar de gevel grenst aan de gemeenschappelijke

door de diverse verspringingen.

binnentuin.

Het Kwarteel, Culemborg.

Lieflijk IndiĂŤ, Haarlem.

dilemma >

Wat wilt u in de woning zelf kunnen bepalen?

Ik hoef alleen de binnenafwerking te bepalen.

De Zwanenpoort, Varsseveld.

Ik wil het hele ontwerp naar mijn hand kunnen zetten.

Bij de ontwikkeling van een wooncomplex worden alle woningen tegelijk ontworpen. De woonwensen van de bewoners zijn echter niet allemaal gelijk. Hier kun je op verschillende manieren mee omgaan.

In de Zwanenpoort hebben de bewoners zelf de afwerking van de woning kunnen kiezen, voor een huurwoning is dit vrij bijzonder. Het resultaat is dat elke badkamer, keuken en vloer in de woningen volgens de wensen van de bewoner is afgewerkt.

Bij de koopwoningen van Het Kwarteel is men verder gegaan. Het complex is zo opgezet dat de woningen vrij indeelbaar zijn. De houten draagconstructie geeft de mogelijkheid muren te verplaatsen. Hierdoor is de indeling van de woning aan te passen op de wensen van de bewoner.

Het Kwarteel, Culemborg.

47

dilemma >

Bent u zelf verantwoordelijk voor de inrichting?

Ik vind het wel fijn als anderen hiervoor zorgen.

Ik wil zelf de regie houden over de inrichting van woning en gemeenschappelijke ruimtes.

Gemeenschappelijke ruimtes kunnen door de bewoners zelf of door derden worden ingericht en aangekleed.

In het Bergwegcomplex in Rotterdam draagt Stichting Humanitas als eigenaar van het complex zorg voor de inrichting van de gemeenschappelijke ruimtes. Ook zorgt deze stichting voor de verdere beheer van het gebouw, zoals het onderhoud aan de gevel en het dak en de schoonmaak van de gemeenschappelijke ruimtes.

In andere complexen, zoals het Kwarteel of Opteiland, zijn de bewoners zelf verantwoordelijk voor de inrichting en het beheer van de gemeenschappelijke ruimtes. De bewoners hebben zitting in verschillende commissies en zijn zo verantwoordelijk voor het dagelijks beheer van het complex.

48

Stichting Humanitas, Rotterdam.

Het Kwarteel, Culemborg.

49

OMGEVING

Een ouderenwoning staat niet op zichzelf maar is gelinkt aan de omgeving waarin het zich bevindt. Dit geldt allereerst voor de aansluiting van het gebouw op zijn omgeving (dit uit zich in de overgang van openbare ruimte naar privĂŠruimte), maar ook voor de wijze waarop het gebouw in verband staat met diverse benodigde voorzieningen (zoals winkels, recreatiefuncties, openbaar vervoer en medische hulp).

OMGEVING

?

overgang

WOONCOMPLEX

?

overgang

WONING

?

overgang

KAMER

Hoe de woning zich ten opzichte van de context verhoudt is erg afhankelijk van de manier waarop diverse overgangen zijn vormgegeven. Bij een slaapkamer kun je bijvoorbeeld denken aan een schuifwand om contact te houden met de rest van het huis. Ook de gevel en de erfafscheiding vormen overgangen waarmee je het contact met de omgeving kunt sturen.

50

De locatie van het Johan EnschedĂŠhofje in de Haarlemse binnenstad. (Bron: Google Maps)

Gunter Schwandt is docent aan de Hogeschool VanHall-Larenstein en is als landschapsarchitect jarenlang verbonden geweest aan een Utrechts architectenbureau. De afgelopen jaren heeft hij zich veel bezig gehouden met het concept Healing Environments: omgevingen die eraan bijdragen dat patiënten zich prettiger voelen, minder pijn ervaren en sneller genezen. Wij vonden het interessant om met hem hierover van gedachten te wisselen en vanuit zijn perspectief feedback te krijgen op ons project.

Therapietuin

Integraal ontwerp

MidR: “Op het gebied van therapietuinen heb je onder

MidR: “In ons onderzoek zagen wij dat de disciplines van

rières. Het voorbeeld dat hierbij wordt genoemd is het

meer een aantal eigen ontwerpen laten zien, zoals het

tuin- of landschapsontwerp en architectuur vaak mooi in

opheffen van balies zodat de betrokkenheid van mensen

landschapsontwerp voor het Gezondheidspark in Hen-

elkaar overlopen. Als je een stap verder gaat, kunnen het

wordt vergroot. Ken je nog andere voorbeelden op zowel

gelo en de therapie- en belevingstuin in Almelo voor

gebouw en de tuin als één samenhangende ‘healing en-

landschappelijk als architectonisch niveau?

verpleeghuis Eugeria. Je gaf hierbij aan dat het landsc-

vironment’ werken. Ben je het hiermee eens, en zo ja,

hapsontwerp soms teveel op de laatste plaats komt, ter-

welke kansen zie je hierbij en hoe zou je dit aanpakken?”

wijl dit een fundamenteel onderdeel is van een omgeving

GS: “Elke situatie is natuurlijk anders. Gewoon goed kijken, nadenken en spreken met de doelgroep. Mijn collega

waarin de gebruiker zich prettig voelt. Kun je voorbeelden

GS: “Dat is nogal wiedes. Tadao Ando kent ook geen ‘dis-

Milee Herweijer had een grappig verhaal over een centrale

geven van beplanting, materialen en kleuren die hier een

ciplines’. Hij was boxer, cafe-baas, jazz-liefhebber, tim-

incheckbalie bij het UMC/AZU in Utrecht. Receptioniste:

bijdrage aan leveren en hoe deze passend zijn voor de

merman, en is architect en landschapsarchitect. Maar in

“Geeft u de koffers hier maar af.” Aankomend patiënt: ”Zijn

doelgroep van ouderen/geriatrische patiënten?”

disciplines heeft Tadao Ando zich nooit geplaatst. Hij is

we op Schiphol?” R: ” Nee, maar dat doen we hier zo.”

100% autodidact en op alle markten thuis. Maar in NedGS: “Het meest sprekende voorbeeld vond ik bij het

erland heb je de DNR-STR 2005 (De Nieuwe Regeling

Doofblindenhuis “Storchennest” in Radeberg bij Dresden.

– Standaardtakenrichtlijn) waarmee je een overgeorgani-

In gesprek met Gunther Schwandt, landschapsarchitect en ontwerper van therapeutische tuinen.

De waarneming van deze mensen beperkt zich slechts

seerde matrix-achtige scheiding van disciplines en stap-

tot tot ruiken en voelen. De tuin is gericht op de beleving

pen in het werkproces krijgt. Dat werkt averechts voor het

van deze zintuigen. Over therapietuinen bestaat veel lit-

idee van integratie.”

Gunter Schwandt, docent aan Hogeschool

endoos. Bovendien gaat het altijd en overal om de bemid-

Meer dan ontwerp alleen

ontwerper van therapeutische tuinen.

delende functie van bewogen en gemotiveerde mensen.

MidR: “In verband met ons onderzoek wees je ons op

Dat gaat dus veel verder dan je aan mij vraagt; het gaat

het planetree-concept (www.planetree.nl). Wij hebben

meer om de sociaal-psychologische dimensie dan de rui-

de website van planetree bekeken en zien een aantal

mtelijke. Bij mensen met dementie gaat het meestal om

raakvlakken met de 6 thema’s die wij in ons onderzoek

handhaving van de levenskwaliteit, enerzijds door groen,

hebben benoemd (voor het overzicht hiervan zie p. 7).

anderzijds door activiteiten die in de buitenruimte plaats-

Bij de 12 planetree-componenten wordt er onder andere

vinden.”

gesproken over het opheffen van architectonische bar-

eratuur in het Duits. Voor de inrichting bestaat geen truk-

VanHall-Larenstein, landschapsarchitect en

“De therapeutische tuin is gericht op de beleving van de teruggelopen zintuigen”.

51

Het dorpse gevoel blijft behouden De Offingaburg combineert ouderenwoningen met woningen voor gezinnen.

Naast deze woningen met een eigen tuin zijn er in het complex appartementen ondergebracht. Ook is er centraal in het complex een activiteitenruimte. Deze hoeveelheid aan functies maakt het project best grootschalig. Er is tussen de verschillende gebouwen echter veel open ruimte, waardoor het gebouw eerder aanvoelt als een dorps wijkje in plaats van een groot wooncomplex. De schaal van het project is overzichtelijk, wat bijdraagt aan het vrije en ongedwongen contact tussen de bewoners van het complex.

Modern en comfortabel wonen Het echtpaar waarmee wij hebben gesproken, gaf aan heel erg blij te zijn met hun woning en de bescheiden eigen tuin. De man van dit echtpaar heeft last van COPD en hierdoor is hij gedwongen niet te veel te ondernemen en veel rust te nemen. De luchtverversingsinstallatie met mogelijkheid voor extra fijnstoffilter wordt door hem erg gewaardeerd. De woningen op de begane grond hebben bovendien een drempelloze berging met eigen ingang. Deze blijkt zeer geschikt voor de opslag van een fiets of een scootmobiel. In een deel van de woningen is extra ruimte gereserveerd voor een trap, zodat er De Offingaburg, Hallum.

Wandelpaden vanuit het dorp lopen langs en over het terrein van het complex.

een interne verbinding kan worden gemaakt met het bovenliggende huis.

De Offingaburg, Hallum Woningbouwvereniging Wonen Noordwest Friesland zag dat er in het Friese Hallum vergrijzing optrad en wilde ervoor zorgen dat er een mogelijkheid kwam om in een beschermde woonvorm te blijven wonen in het dorp.

In de Offingaburg zijn er verschillende woningtypes gerealiseerd: 12 appartementen, 6 eengezinswoningen, 2 groepswoningen, een zorgsteunpunt en een gemeenschappelijke activiteitenruimte. Een deel van de woningen is zo gemaakt dat er zogenaamde kangoeroewoningen kunnen ontstaan: de voor senioren bestemde woningen op de begane grond kunnen via een optioneel aan te brengen trap worden verbonden met de bovenliggende eengezinswoning.

Tijdens ons bezoek zijn wij ontvangen en rondgeleid door Gerard van Keulen. Namens Wonen Noordwest Friesland is hij betrokken geweest bij de ontwikkeling en bouw van het project, dat in 2009 werd opgeleverd.

52

Een deel van de woningen is als kangoeroewoning te gebruiken: de seniorenwoningen op de begane grond kunnen via een interne trap worden gekoppeld met de erboven liggende eengezinswoningen.

Via een onderdoorgang kom je op het binnenterrein.

De begrenzing van de tuinen is zeer luchtig gehouden.

Het collectieve binnenterrein ademt een informeel sfeertje.

Dit concept, de kangoeroewoning, is niet vanuit de wens van een toekomstige bewoner ontstaan, maar komt uit de koker van de woningbouwvereniging.

Combinatie van jong en oud De bewoners die wij hebben gesproken zijn met hun leeftijd van rond de 65 jaar een van de “jongere” ouderen in de Offingaburg. Het beschermd en collectief wonen past goed bij hen, hoewel zij aangaven tijdens de rustmomenten op de dag soms wel wat geluidsoverlast te hebben van de jongere bewoners van het complex.

Vorm en materiaalkeuze geven het gebouw een modern maar authentiek uiterlijk De naar het binnenterrein gerichte luifels lijken in eerste instantie ontstaan vanuit vormwil van de architect. De luifels versterken echter de samenhang van de losse gebouwen en vormen hiernaast aan één zijde het afdak van de galerij. Wat betreft de toegepaste materialen en details is er een bescheiden palet gekozen: gevels van donker hout en metselwerk met ruwe baarden van specie. Hiermee is een vanzelfsprekend en karakteristiek gebouw gemaakt.

De gemeenschappelijke ruimte wordt met vaste regelmaat gebruikt voor koffiedrinken en biljarten, maar niet zozeer door dit echtpaar: zij vinden zichzelf eigenlijk nog wat te jong en hebben nog niet zo’n behoefte om daar koffie te drinken met hun veel oudere medebewoners.

Buitenruimtes worden geclaimd met bloembakken en speeltoestellen Bewoners van de Offingaburg maken zich hun woonomgeving eigen door bijvoorbeeld bloembakken aan de buitenmuur te bevestigen of deze op het binnenterrein te plaatsen. Ook in de tuinen van de eengezinswoningen was de signatuur van de bewoners goed zichtbaar.

Hier waren bijvoorbeeld speeltoestellen en schommels voor kinderen geplaatst.

Privé en openbaar lopen in elkaar over De gemeenschappelijke ruimte van de Offingaburg wordt ook gebruikt door ‘aanloop’: bevriende ouderen uit de omgeving. Hiermee vervult de gemeenschappelijke ruimte een functie in het dorp. Het parkeerterrein van het complex is openbaar. Een voordeel hiervan is dat het onderhoud wordt gepleegd door de gemeente. Een nadeel is dat het terrein ook gebruikt kan worden door anderen. Zo staan hier geregeld bedrijfswagens en tractoren geparkeerd. De zone rondom het complex is tevens openbare ruimte en ingericht als informeel groen. Hierin is ook een moestuin aanwezig voor de bewoners van de Offingaburg.

Er zijn geen harde grenzen tussen het wooncomplex en de aangrenzende openbare ruimte.

Privé en openbaar lopen in elkaar over, hetgeen goed past in de dorpse setting van het dorp Hallum.

Soms zorgt de dorpsjeugd voor wat overlast op het terrein. Door een bordje te plaatsen is dit al sterk verminderd.

53

Johan EnschedĂŠhofje, Haarlem Dit hofje is een initiatief geweest van de Stichting Bakenesserkamer in Haarlem. De aanleiding was hun onderzoek naar het nut en de actualiteit van hofjes in deze tijd.

De stichting concludeerde dat hofjes nog steeds actueel zijn: het gebeurt zeer vaak dat ouderen (vaak al op jongere leeftijd, 55-60 jaar) door tal van redenen alleen komen te staan. Inschrijven bij een woningbouwvereniging voor een vervangende woning duurt in de meeste gevallen te lang; een hofje kan een goede opvangmogelijkheid zijn. Op een bepaald moment kwam er in de binnenstad een locatie vrij die grensde aan een bestaand hofje en hier is het Johan Enschede Hofje ingepast. Het project is openbaar toegankelijk en bestaat uit 5 hofjeswoningen en 5 appartementen. Het project is in 2007 opgeleverd.

Wel wat op elkaars lip Wij hebben tijdens ons bezoek kort gesproken met de bewoonster van het appartement op de begane grond dat grenst aan de openbare toegang van het hofje. Zij vond het wel prettig wonen in het hofje, alhoewel ze het jammer vond dat het nauwelijks mogelijk was om zo nu en dan op een van de bankjes ongestoord een boek te lezen. Dit in verband met de kleine schaal van het binnenplaatsje en het vele publiek dat even een kijkje neemt in het openbaar toegankelijke hofje.

Middenin het stadscentrum De bewoonster die wij spraken gaf aan dat ze het heerlijk vond om midden in Haarlem te wonen: je loopt de straat uit en je staat op het centrale plein van Haarlem. Verder zijn 5 van de 10 woningen aan het hofje door een lift drempelloos toegankelijk. De overige 5 woningen hebben ook een tweede woonlaag, die met een interne trap wordt bereikt. Hierdoor zijn deze woningen minder geschikt voor ouderen die minder goed ter been zijn.

54

Het Johan EnschedĂŠhofje, Haarlem.

Sterke materiaalkeuze Het complex is voorzien van een buitengevel

van

baksteen

en

een

binnengevel van hout. Deze materialen vinden wij erg goed passen bij de functie van deze twee zijdes: beschermend en solide aan de straatkant en huiselijk en persoonlijk aan de kant van het hof.

Het hofje is ingepast in de historische bebouwing van de Haarlemse binnenstad.

Het hofje met links de hofjeswoningen en rechts de appartementen.

Specifieke typologie voor specifieke doelgroep De typologie van hofjes is volgens de Bakenesserkamer nog steeds actueel.

Het hofje is specifiek in het leven geroepen als opvang voor alleenstaanden.

Wij hebben niet kunnen nagaan of de bewoners van het hofje ook in dit profiel passen.

Bloempotten en tuinmeubels in de gedeelde ruimte De woningen van het Johan Enschede Hofje zijn voornamelijk gericht op het kleinschalige en intieme binnenhof. Op de begane grond vormen zogenoemde ‘gevelbankjes’ een kleine marge tussen de woning en collectieve buitenruimte. De bewoners claimen hier hun eigen plekje door middel van bloempotten en tuinmeubilair. Op de verdieping bieden de balkons wat meer privĂŠruimte.

Voorzieningenniveau in binnenstad hoog Het hofje bevindt zich middenin het centrum van Haarlem. Parkeren kan niet op locatie, er is wel een vanaf de straat toegankelijke (fietsen)berging.

Het voorzieningenniveau is op deze plek erg hoog, veel is op loopafstand bereikbaar. Verder zijn er hier volgens de regenten van de Bakenesserkamer goede mogelijkheden voor het leveren van zorg aan de bewoners.

De privacy van de buitenruimte is door de kleine schaal gering.

55

dilemma >

Wilt u alleen gebruik maken van functies in de wijk of wilt u ze ook aanbieden?

Handig, alle voorzieningen in het gebouw zelf.

Ik maak gebruik van de voorzieningen in de omgeving.

Een wooncomplex voor ouderen kan een belangrijke rol in de wijk spelen.

De verschillende functies kunnen bijvoorbeeld niet alleen voor de bewoners toegankelijk zijn maar ook voor de rest van de wijk. Zo functioneert het atrium van het Bergwegcomplex in Rotterdam als een dorpsplein voor de omgeving. Ook zijn andere voorzieningen in het complex openbaar toegankelijk. Zo is er een kapper, bar, restaurant en museum. Hiermee is het grotendeels van de tijd gezellig druk in het gebouw en is het betaalbaar om deze voorzieningen aan te bieden.

Lang niet alle wooncomplexen hebben een dergelijk voorzieningenniveau.

Het Johan EnschedĂŠhofje in Haarlem bijvoorbeeld richt zich meer op de voorzieningen van de stad zelf en heeft naast een wasserette geen andere gedeelde voorzieningen. Het voordeel hiervan is dat het veel rustiger is in het gebouw en de bewoners de drukte van de stad kunnen opzoeken wanneer ze dat zelf willen.

56

Johan EnschedĂŠhofje, Haarlem. (Foto: dearchitect.nl)

Stichting Humanitas, Rotterdam.

dilemma >

Waar wilt u het liefst wonen?

Ik woon het liefst midden in de stad.

Ik wil graag midden in de bossen wonen.

Het is een belangrijke keuze met veel invloed op het leven in de woning: op welke plek wilt u nu en in de toekomst het liefst wonen?

De Villa Beekbergen staat midden in de bossen, dit geeft ruimte, vrijheid en een afgezonderd en privaat leven. Echter, voor alle voorzieningen moet gereisd worden met de fiets of auto.

Het Johan EschedĂŠhofje staat midden in Haarlem. Alle voorzieningen liggen net buiten de deur en zijn met een korte wandeling te bereiken. Daarentegen heb je natuurlijk lang niet zoveel ruimte voor jezelf als bij de Villa Beekbergen.

Villa, Beekbergen.

Johan EnschedĂŠhofje, Haarlem.

(Foto: Google Maps)

57

dilemma >

Wilt u lekker beschermd of juist meer open naar de omgeving wonen?

58

Uitzicht vanuit de woonkamer.

De woningen in het Johan Enschedéhofje in

De Offingaburg in Hallum staat in een dorp op een ruime kavel. Rondom

Haarlem staan midden in de stad. Het wonen

de gebouwen is een ruime groenstrook aangelegd. Door middel van een

is volledig gericht op het binnenhofje en de

wandelroute is deze strook openbaar toegankelijk gemaakt. Daarnaast kun

woning is van de straat gescheiden door een

je door middel van poorten en trappen ook het binnengebied van het complex

dichte bakstenen muur. Met het dichttrekken

bereiken, deze komen uit bij een openbaar pleintje in het hart van het complex.

van de deur naar het hofje laat je het rumoer

Hiermee is de grens tussen privégebied en openbaar gebied vrijwel geheel

van de stad volledig achter je.

vervaagd.

Johan Enschedéhofje, Haarlem.

Offingaburg, Hallum.

dilemma >

Hoe is de overgang tussen straat en woning?

Ik bereik mijn voordeur via de eigen voortuin.

Onze Woonwens, Apeldoorn.

Ik kom thuis via een gedeeld erf.

De woningen van Onze Woonwens in Apeldoorn hebben allemaal een eigen voortuin aan de straat. Deze voortuin vormt de grens tussen de publieke straat en het privĂŠgebied. Dit is een situatie zoals bij veel individuele woningen.

Het

Sprenkelaarshof

-

tevens

in

Apeldoorn - bestaat uit een aantal gebouwen rondom een erf. Hier zijn geen individuele voortuinen aangelegd, maar zijn de verschillende woningen via een collectieve groenstrook te bereiken.

Sprenkelaarshof, Apeldoorn.

59

ARCHITECTUUR Goede architectuur is niet facultatief, het is een wezenlijke factor voor een succesvol project. Een goed ontwerp kan het goed functioneren van het gebouw versterken. De juiste vorm, materiaalkeuze en afwerking maken het gebouw comfortabel en plezierig om in te wonen.

60

Sprenkelaarshof, Apeldoorn

Offingaburg, Hallum, detail van het metselwerk.

61

Een overzichtelijke schaal dankzij het zorgerf Het bouwvolume van het Sprenkelaarshof is verdeeld over vrijstaande gebouwen van diverse grootte. Deze gebouwen zijn gegroepeerd op een ‘zorgerf’. Dankzij deze opzetblijft het complex overzichtelijk. De gebouwen zelf zijn niet te groot en als losse onderdelen herkenbaar. De gebouwen zijn maximaal drie verdiepingen hoog, waardoor er vanaf elke verdieping voldoende contact met de straat is. De ruimte tussen de gebouwen biedt ruimte voor informele ontmoetingen. Het Sprenkelaarshof brengt verschillende doelgroepen samen: verstandelijk gehandicapte jongeren, ouderen met dementie, ouderen die niet langer zelfstandig kunnen wonen en ouderen die wel zelfstandig kunnen wonen. Het blijkt in de praktijk dat deze combinatie goed werkt. De zelfstandig wonende ouderen hebben de zekerheid van de zorg vanuit de Heerenhof, De jongeren met een verstandelijke handicap assisteren het personeel van het verzorgingshuis.

Sprenkelaarshof, Apeldoorn

Sprenkelaarshof, Apeldoorn Het Sprenkelaarshof is opgezet als een ‘zorgerf’: verschillende gebouwen met een eigen functie zijn gegroepeerd rondom een erf. Op het Sprenkelaarshof bevinden zich zelfstandige ouderenwoningen, beschermd wonen voor verstandelijk gehandicapte jongeren, kleinschalig groepswonen voor ouderen met dementie en een verzorgingshuis voor ouderen met een handicap. Tijdens ons bezoek zijn wij voornamelijk rondgeleid in dit laatste gebouw: de Heerenhof. Het Sprenkelaarshof is geopend in 2011. We zijn rondgeleid door Anke van der Brug, locatiemanager van Zorgroep Apeldoorn.

62

In de gevel van de gebouwen op het zorgerf wisselen hout en baksteen elkaar af.

Bewoners heel tevreden ondanks de late aanpassingen De voor

woningen een

badkamer

redelijk

ruim:

eenpersoonsbed,

een

die

zijn ruim

genoeg

is

een

slaapkamer

woonkamer voor

het

met wassen

naar de omgeving. Er is veel ruimte tussen de gebouwen en het erf is niet omgrenst door met

genoeg

keukentje van

de

en

ruimte

een haag of een hek. Oorspronkelijk zou het Sprenkelaarshof omgeven worden door

een

andere nieuwe bebouwing, maar deze bebouwing wordt voorlopig nog niet gerealiseerd.

bewoners.

In de eindfase van de bouw is het gebouw nog aangepast aan een andere doelgroep.

Losse gebouwen op het erf geven een ontspannen indruk

Oorspronkelijk was het de bedoeling dat hier bewoners zouden komen met een

Alle gebouwen van het Sprenkelaarshof vallen op door het vele gebruik van hout als

zorgzwaartepakket (ZZP) van 3 tot 4, maar dit werd in verband met het uitblijven

gevelbekleding. Dit gebruik van hout, in combinatie met de kloeke gebouwvormen,

van nieuwe bewoners bijgesteld naar een ZZP van 6 of hoger. Hierdoor was een

versterkt de associatie van het boerenerf. Het erf is zeer ruim opgezet, de afstand tussen

aantal aanpassingen aan het gebouw noodzakelijk: meer personeelsruimten, meer

de gebouwen is groot. Parkeren is mogelijk onder de gebouwen of aan de rand van het

opslagruimte en een tillift boven het bed. Ook zijn er ‘wiggen’ geplaatst om de hoge

erf, waardoor de ruimte tussen de gebouwen vrij blijft voor ontmoetingen, zitplaatsen of

drempels te overbruggen. Toch is nog niet alles goed aangepast, zo zijn bijvoorbeeld

tuintjes van de woningen. Door ruimte te laten tussen de klinkers aan de rand van de

de ‘gewone’ keukens van de individuele woningen met een rolstoel erg moeilijk te

straatjes is de bestrating minder steenachtig, hetgeen het ‘erfgevoel’ ten goede komt.

gebruiken en kunnen bewoners met rolstoel het balkon van hun kamer niet bereiken.

Deze oplossing geeft helaas wat problemen voor mensen met rollators en de bevoorrading

Desondanks zijn de bewoners en medewerkers toch erg tevreden met de Heerenhof.

met rolkarren.

Eigen woonkamer en privacy bevalt bewoners goed Anke van der Brug vertelde ons dat in vergelijking met andere verzorgingshuizen de kamers in de Heerenhof zeer ruim zijn. Naast de slaapkamer is er een eigen woonkamer met een klein keukentje. Deze extra ruimte versterkt het gevoel van een eigen woning en biedt veel privacy. Het is deze extra privacy die de woningen gewild maakt bij nieuwe bewoners. Bezoek wordt in de eigen woonkamer ontvangen in plaats van in de gemeenschappelijke woonkamer. Dit maakt het bezoek van bijvoorbeeld familie veel prettiger.

Onderdeel van het geheel In de buitengevel gaan de individuele woningen vrijwel geheel op in het totaal. De balkons zijn aan de kleine kant: enkele zijn voorzien van een stoeltje en een plant, maar voor een tafel of meerdere personen is er geen plaats. Ook bij de voordeur aan de binnengang

Terras bij het kleinschalig wonen.

Het uitzicht vanuit een stoel wordt helaas deels belemmerd door de dichte borstwering.

is er weinig ruimte de eigen woning te markeren. Binnenin de woning is er wel genoeg ruimte om een deel van het eigen meubilair mee te nemen en persoonlijke items aan de wand te hangen. De woonkamer is op deze manier nog huiselijk te maken. Wel is elke woning door de beperkte afmetingen slechts door één persoon te bewonen. Zo is er in het complex een echtpaar dat twee kamers bewoont.

Wijds uitzicht vanuit elke kamer De landelijke omgeving is van grote invloed op de sfeer van het zorgerf. De gebouwen kijken uit over de volkstuintjes, bossen en weilanden. Deze open ruimte geeft het geheel een rustig karakter. De opzet van losse gebouwen maakt dat het complex erg open is

Binnengang van de Heerenhof.

Zorgerf met op de voorgrond de zelfstandige woningen.

63

Lift maakt traplopen onnodig De villa is niet specifiek ontworpen met het oog op de toekomst. De bewoners zijn wel rond de pensioensleeftijd, maar zijn bij het ontwerpproces van de woning niet echt bezig geweest met de consequenties van het ouder worden. Wel is de woning voorzien van een lift. Met de vele verdiepingen is dat geen overbodige luxe. De lift stopt echter niet op alle verdiepingen. Zo is bijvoorbeeld de eethoek niet met de lift te bereiken. Het wonen in een toren lijkt op het eerste gezicht niet ideaal als huisvesting voor bewoners op leeftijd; het resulteert in veel hoogteverschillen tussen de verschillende ruimtes.

Tussen de meest frequent gebruikte ruimtes van het huis (woonkamer, keuken, slaapkamer en badkamer) is het grootste niveauverschil slechts een halve verdieping. Ook de badkamer en de hoofdslaapkamer zijn naast elkaar gelegen en alleen maar door een glazen wand van elkaar gescheiden. Deze organisatie van functies beperkt het noodzakelijke traplopen tot het minimum.

Villa Beekbergen.

Toerit naar de garage.

Villa, Beekbergen

Deze villa in Beekbergen is gebouwd door een particulier opdrachtgeversechtpaar dat rond hun pensioensleeftijd hun droomhuis wilde realiseren. Het huis is gesitueerd op een afgelegen kavel in de bossen van Beekbergen en is vormgegeven als een afgeknotte kegel. Om de verschillende verdiepingsniveaus te bereiken is er naast de trap een inpandige lift gerealiseerd. Verder is er op de bovenste verdieping van het huis een privĂŠ-zwembad gemaakt, dat vanuit de woonkamer zichtbaar is als een spectaculair en vrijhangend brugelement.

Alles voor jezelf De bewoners van deze individuele woning hadden geen behoefte aan collectiviteit of het delen van voorzieningen. Zij hebben een huis laten bouwen waar ze puur op zichzelf zijn aangewezen en genieten juist van deze zelfstandigheid.

64

Op het erf is een tennisbaan, een vijver en een ponyweide aanwezig.

De werkkamer op de verdieping.

De bewoner reinigt de gevel van zijn woning zelf.

Het zonneterras dat grenst aan de woonkamer.

Het terras bij de keuken.

Nog volop bij van alles en nog wat betrokken

Geïsoleerde woontoren in het bos

De bewoners hebben een actieve levensstijl in en om het huis en zijn daarnaast nog bij

De woning is een alleenstaande toren op een enorme kavel in het bos. De buren zijn met

veel dingen betrokken. De villa is specifiek voor hen ontworpen en past dan ook goed

moeite zichtbaar, veel individueler wonen kan haast niet. De bewoners gaven aan dat de

bij de levensstijl van de bewoners.

autonome ligging van het huis past bij hun zeer zelfstandige levensstijl.

Afwerking volledig volgens de wens van de bewoners

Afgeknotte kegel volgens de wens van de bewoners

De bewoners van de villa hebben zich het huis al tijdens het ontwerpproces eigen

Het ontwerp van de woning is begonnen met de vorm van een afgeknotte kegel. De

gemaakt. Het huis heeft een moderne en strakke uitstraling; de ideeën over de vorm,

woonfuncties hebben hierin vervolgens een plek gekregen. De wens van de bewoners

het materiaalgebruik en de hoge open ruimte op de begane grond waren afkomstig van

was een woning met een modern uiterlijk. De materialen zijn beperkt tot beton, glas en

de bewoners. De afwerking en inrichting is tot in detail van tevoren bedacht, alles

staal. De aparte en heldere vorm en het materiaalgebruik geven de villa duidelijk een

duidelijk naar smaak van de bewoners. Een goed voorbeeld hiervan is de kastruimte

modern uiterlijk. Hierdoor krijgt de villa haar specifieke karakter, volledig passend bij de

in het huis: nagenoeg alle kasten zijn netjes verborgen achter strakke deuren (zelfs de

twee bewoners.

kliko’s staan buiten achter een wand met deuren verstopt).

Gevel aan woonkamer met zonneterras.

Panoramisch uitzicht vanuit de woonkamer op de omliggende natuur.

65

dilemma >

Wilt u dat uw woning meer naar binnen of naar buiten is gericht?

Mijn ideale woning is naar buiten gericht.

Villa,, Beekbergen.

Bij de Villa Beekbergen geven grote glasvlakken direct zicht vanuit de woning naar de tuin en andersom. Deze woning is heel duidelijk naar buiten gericht, het contact met de omgeving is belangrijk.

De woningen van Onze Woonwens zijn daarentegen meer afgesloten van de omgeving en meer naar binnen gericht. Elke woning in dit project heef een eigen patio. De grote ramen van de woonkamer en de hoofdslaapkamer kijken allemaal uit op deze patio. Het uitzicht naar de straat en de omgeving is hier duidelijk van minder belang.

De situering van deze twee woningen is natuurlijk erg verschillend. De villa staat op een enorm stuk eigen grond en heeft hiermee al een behoorlijke afstand tot de buitenwereld.

66

Mijn ideale woning is meer in zichzelf gekeerd.

Onze Woonwens, Apeldoorn.

dilemma >

Waar heeft u meer mee: karakter van vroeger of van nu?

Karakter van vroeger...

...of karakter van nu?

Het gebouw van De Herbergier in Delft was vroeger een oud schoolgebouw. Veel van de oude details zijn nog aanwezig. Zo geven de oude tegels en de monumentale trappartij het gebouw een historisch karakter.

De Offingaburg in Hallum is nog niet zolang geleden gebouwd (2009). Het project heeft desondanks een zeer uitgesproken karakter: eigentijds maar zeker passend binnen de landelijke context van het dorp Hallum.

De Herbergier, Delft-Centrum.

Offingaburg, Hallum.

67

dilemma >

Moet uw huis opvallen?

De woning moet passen in de omgeving.

Lieflijk IndiĂŤ, Haarlem.

De vormgeving van een woning of woongebouw kan aansluiten op de omgeving of er juist compleet van afwijken.

Lieflijk IndiĂŤ in Haarlem heeft een eigentijdse uitstraling, maar sluit door zijn vrij neutrale

Een expliciete vormgeving is mooi.

vormentaal en het gebruik van baksteen goed aan op de andere gebouwen in de omgeving.

De afgeknotte kegelvorm van Villa Beekbergen is daarentegen zeer expliciet. Versterkt door het contrastrijke materiaalgebruik is het al met al een zeer opvallend object.

68

Villa, Beekbergen.

dilemma >

Wat vindt u een prettige toegang tot uw woning?

Mijn woning bereik ik bij voorkeur via een gang: daar heerst een comfortabel klimaat en hier kan ik rustig een praatje maken met de buren.

Mijn voordeur direct moet aan de buitenlucht grenzen.

De woningen van Foe Ooi Leeuw worden bereikt via een gedeelde gang.

Dankzij deze gang kunnen de bewoners comfortabel en veilig hun woning bereiken. Deze brede gang dient tevens als een ontmoetingsruimte en onderweg naar hun voordeur komen de bewoners gemakkelijk in contact met hun buren.

In het Kwarteel bereik je je voordeur via een trappenhuis en galerij die direct grenzen aan de buitenlucht. De trappen aan het eind van de galerij bieden de mogelijkheid zo de tuin in de stappen. Bovendien kun je zo ook snel de straat bereiken zonder per se langs de gemeenschappelijke ruimte te hoeven.

Foe Ooi Leeuw, Amsterdam.

Het Kwarteel, Culemborg.

69

70

Credits Voor de illustraties is zoveel mogelijk gebruikt gemaakt van de foto’s die wij zelf hebben gemaakt tijdens de projectbezoeken.

Daarnaast is voor de volgende pagina’s gebruikt gemaakt van de volgende bronnen: pagina 9 - plattegrond met ondertitel ‘schetsplan De Derde Fase’

Folder ‘Ontwikkeling Ubuntuplein’, p.19., door Zutphen, Proper Stok Ontwikkelaars en Heymans.

pagina 11 - foto met onderschrift ‘Tai Chi lessen’

http://www.harlingenboeit.nl/nieuws/vijf-keer-kennismaken-met-tai-chi-in-harlingen

pagina 19 - foto Carolien Smits

http://www.windesheim.nl/onderzoek/onderzoeksthemas/gezondheid-en-welzijn/innoveren-in-de-ouderen

zorg/ pagina 20-21 - luchtfoto’s https://maps.google.nl/ pagina 29 - afbeelding met onderschrift ‘Zelfstandigheid van 65-plussers’

Het Nieuwe Oud - Dick Kits en Hedda Schut (p.107)

pagina 29 - cover Het Nieuwe Oud

Het Nieuwe Oud - Dick Kits en Hedda Schut

pagina 57 - luchtfoto https://maps.google.nl/ pagina 58 - foto Johan Enschedéhofje

http://www.dearchitect.nl/projecten/2008/03/Haarlem+Doell+Swarte+Senioren/Haarlem+Doell+Swarte+

Senioren.html

Dankwoord Allereerst willen wij alle initiatiefnemers, bewoners, en andere betrokkenen bedanken die ons hebben verwelkomd en rondgeleid en toelichting hebben gegeven tijdens de project-bezoeken. Ten tweede willen wij de bij het project betrokken experts Dick Kits, Gunter Schwandt, Carolien Smits en Hugo Versteeg bedanken voor de gesprekken die wij met hen hebben gevoerd en voor de waardevolle input die deze gesprekken hebben opgeleverd.

Tot slot willen wij het Stimuleringsfonds voor Architectuur - tegenwoordig het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie - bedanken voor de steun die wij in de vorm van een startsubsidie hebben ontvangen.

Pieter van het Kaar en Maarten Konijn, architecten, Mannen in de ruimte, november 2013.

© copyright Mannen in de ruimte 2013. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Mannen in de ruimte.

71

Over dit boekwerk Dit boekwerk is het resultaat van het project Oud of the box. Wij zijn dit project begonnen omdat wij zagen dat een groot deel van de bestaande ouderenhuisvesting niet aansluit bij de wensen van de nieuwe generatie ouderen. Daarom zijn wij op zoek gegaan naar succesvolle woningen voor ouderen waarbij dit wel het geval was.

In het project zijn door ons veertien woonprojecten voor ouderen geselecteerd en bezocht en zijn experts betrokken die vanuit verschillende hoeken hun visie geven op het wonen voor ouderen.

De vele voorbeelden, mogelijkheden en oplossingen die wij zijn tegengekomen bij het onderzoek bieden een goede houvast bij het realiseren van nieuwe projecten. Wij

Over de auteurs

hopen dat dit boek voor u net zo inspirerend is als dat het voor ons was om te maken

ir. Pieter van het Kaar en ir. Maarten Konijn zijn de oprichters van

en dat het hiermee bijdraagt aan een nieuwe generatie woningen voor ouderen.

Mannen in de ruimte, bureau voor ruimtelijk ontwerp en architectuur.

Vanuit Groningen en Amsterdam werken zij met veel enthousiasme aan hun projecten.

Het vervolg: de Kop-staartwoning Met de in het onderzoek opgedane kennis heeft Mannen in de ruimte de Kop-

Met hun eigen bureau richten de architecten zich met name op

staartwoning ontworpen: een woning die de ruimte om te genieten van het leven na het

kleinschalige projecten waarbij de opdrachtgever ook de gebruiker

pensioen combineert met een goede voorbereiding op het ouder worden.

van het gebouw is. Tijdens het ontwerp- en bouwproces wordt alles in nauw overleg met de opdrachtgever en de gebruikers bedacht. Het doel

Kijk op www.manneninderuimte.nl voor meer informatie.

hiervan is om het ontwerp als een maatpak aan te laten sluiten bij de wensen van de gebruiker.

mannen in de ruimte ruimtelijk ontwerp &

a rch i tect uur

G r o n i n g e n | D r. D . B o s s t r a a t 1 | 9 7 2 2 H M Amsterdam | IJburglaan 548 | 1087 BT KvK 53722663 info@manneninderuimte.nl Maarten 06 2827 4554 / Pieter 06 5589 3024

mede mogelijk gemaakt door: