मराठ्यांच चेे आरमार १६५ ५८-१८१८
--ूितश ख खेडेकर भाग १ - िशवपूवर् आरम मार, सागर, आणी आ सागरी व्व्यवहार: ७,५१७ क की.मी. चा िक कनारा लाभलेला; ल गंगा, यमुन ना, आिण िसं सधू सारखे महाानदी लाभलेल ला; तब्बल ४० ० महत्वाचे द्वीप बाळ ळगणारा, हा आपला आ भारत दे श. पण या दे शाचे सागरी वैभव आिण इितहास इ सामाान्य माणसाला ला माहीतच नाही ही खेदाची गोष्ट आहे . आशा आहे की ही लेखमाला वााचून झाल्याव वर, सागरी ज्ञा ज्ञानाची ही उण णीव भरून काढण्यात त आमचा हा खारीचा ख वाटा सफल स होईल. ज्या िसंध धूू नदीने भारत ताला िहं दः न आणी इं िडया या हे नाव िदले ले, त्याच िसंधू नदीत भारतााच्या सागरी इितहासाचा इ ु तान जन्म झााला. भारतात जन्माला आल लेले पिहले रााज्य म्हणजेच िसंधू संःकृ ती. त हरप्पा आण आणी मोहें जोदाररो ही नावं आपल्याल ला ज्ञात असण णारच. गुजरात त मधील लोथााल शहर हे सद्धा सु याच राज्य याचे भाग होते त. आणी इथेच जगातील पिहले व्य यापारी बंदर बां ब धले गेले. या य शहरांचे साागरी संबध ं थेट इराक आण णी इराणशी हहोते. इराक-इरराण मध्ये सापडलेल लीी भारतीय नाण णी या गोष्टीची ची मूक ग्वाही दे तात. आणी इथूनच सुरु होते ह आपली स सागरी कहाणी..
लोथाल च चे व्यापारी पेठ आणी आ बंदर
पुराण, वेद, सूऽ, जात तक, या साव वार्ंमध्ये सागरी री व्यापाराचे दाखले सापड डतात. तर रा रामायण - महाभारतात म आरमाराचे चे उल्लेख आहे आ त. आजही इं डोनेिशया म मध्ये नौसेनापत तीला “लआमण ण” म्हणतात. महाभारतातल ला सहदे व याने नदी दी आणी समुिातले ि द्वीप िजं ि कून त्यांच्य या राजांना युिधिष्ठराचे मांडिलकत्व ड ःवीक ीकारण्यास भााग पाडले.
ौीकृ ंणेच चीी द्वारका ही एका ए द्वीपावर वसवले व ली असू सून, ित एक समृ स द्ध व्यापारीी पेठ होती. ित ितचे व्यापारी सागर स पार करून दस सढया दे शांचे माल म बाजारात िवकण्यास आ आणत. िमॐ (इग्जीप्त), ( यवन (मीस), रोम मक (रोम) सारखे स शब्द ु संःकृ तात त आले त्याचे कारण फक्त सागरी स व्यवहारर आणी व्यापाार. जेव्हा चंि िगुप्त मौयर्ने मौयर् म साॆाज्य याची ःथापना केली तेव्हा, त्याने आरमााराची सुद्धा ःथ थापना केली. नवाध्यक्ष नावाचे स सरखेल नेमले गेले. नदी आिण आ सागरावर भारतीयांचे आणी आ सागरी व्यापाराचे व् रक्षण ण करणे.
शऽ ऽूचे सैन्य,
आरमार, आणी चाच्यांचा च िनपात कररणे. सागरी क कर वसूल करणे णे, जहाज बांधणे ध , व्यापाढयांांस ूोत्साहन दे णे, अशा महत्वाच्य या जवाबदारी यांवर होती. ित ि त्यांनी िक कती कटाक्षपणे पाळली याचे उदाहरण द्याय यचे झाले तर सेलेउकस िनकेतोरच ची भारतावर ःवारी. ः सेलेउकस क हा यवन न (मीक) होता ता. खलाशीच्याा जातीला सााजेल अशी हीी यवनांची जात होती ती. यांचा पूणर् इितहास ही सागरिवजय स ग गाथाच आहे . फैलाका द्वीपाव वर (आजचे क कवै ु त जवळ) यां य चे मुख्य आरमारी ठाणे होते, आणी आ फारसची खाडी पासून आ आजच्या कराच ची पयर्ंतच्या भागावर यांच्य या टे हळणी पथ थके िफरत असत. त तरीही जलमाग गर् न घेता आजच्या आ पािक िकःतानावरून सेलेउकसची ःवारी करण्य यात आली. से सलेउकसचे आरमार हे भारताच्याा आरमाराचा सामना करू शकत नाही म्हणूनच त्य याने जमीनीव वरून हल्ला केला. पण त्यातही त्त्याला यश आले आ नाही. मौयर् नंत तर आपले इित ितहासाचे पुःतक क आरमारािव िवषयी मूक होत तात. आणी सामान्य स जनते तेला वाटते की भारतात आरमारच च नष्ट झाले. पण प तसे कधीीच झाले नाहीी. मौयर् नंतर सगळ्याच राज जांनी आरमारा राचा वापर केले लला आहे . गुप्त साॆ ॆाज्यामध्ये तरर आरमाराचे महत्व इतके होते की, बुिद्धबळातील ि उट उं हे त्या का काळात नौका या य नावाने वापरले ज जाई. महाराष्टर्ाच चे पिहले साॆ ॆाज्य, म्हणजेच शातवाहन साॆाज्य. स यांचे चे आरमारी ठााणे म्हणजे आजचे आ गोवे बेट. इथेच त्यांचे भोज जराजे म्हणून सरखेल वसत त होते, आणी पुढे ते शातव वाहानांचे मांडिल िलक झाले. सलग स ५०० वषर् यांचे आरमार िसंधू धू सागरावर शाातवाहानांचे ध्व वज फडकवत होते.
बंगाली हिःतदंत बुिद्धबळ Ð डावीीकडू न, राजा, मंऽी, ऽी गज, घोडा, नौौका आणी प्यादा.
http://histoory.chess.free.ffr/india.htm
परमारांचे नौसाधनाध्यक्ष, ूितहारांचे नौकाध्यक्ष, तर पाल राजांचे नवाध्यक्ष, अशी वेगवेगळी आरमारी नावं इितहासात हरवून गेली आहे त. गुजरात, िसंध आणी बंगाल मध्ये यांनी आपल्या राज्यांचे िवजय पताके िमरवले. कोंकणातील मौयर्, नल, आणी कदं ब राजे यांचे आरमार िसंधुसागरावर राज्य करत होते. महाराष्टर्ाचे चालुक्य राजे िकतीर्वमर्न यांनी तर आजचे गोवे आणी चौल घेऊन आपली आरमारी िसद्धता दाखवली. त्यांचे पुऽ पुलकेशी यांनी तर कोंकण िदिग्वजय केलं. याच पुलकेशींनी सॆाट हषर्वधर्नला नमर्देकाठी परािजत केले होते. पण त्याचं कोंकण िदिग्वजय कोणाला ठाऊक ही नाही. याचे नातू, िवनयािदत्य (६८०-६९६) यांनी लंका, कामेर (आजचे कॅम्बोिडया), आणी पारिसक (इराण) यांच्या कडू न खंडणी घेतली. यांचे आरमारी ठाणे कल्याण, कारवार, आणी होनावर येथे होते. आणी आता आपण इितहासाच्या एका महत्वाच्या टप्प्यावर आलो आहोत. साल होते ६३६ ई.स. पिश्चमेकडे एक नवीन धमर् उदयास आले होते, आणी त्याचबरोबर एक नवीन शक्ती. अरब. अरबःतानातून येऊन काही मोज्या वषार्ंमध्ये यांनी इॐाईल, इराक, इराण, िमॐ सारखी संपन्न दे शांवर ःवतःचा काळा ध्वज फडकावला. आणी आता यांची
नजर
वळली
ित
िहं दः ु तानाकडे .
भारताच्या
पिश्चमेला
दोन
महत्वाची
राज्ये
होती.
िसंध(आजचे
पािकःतानातील िसंध ूांत) आणी पािकःतानातील पंजाब ूांत. िसंधचे महत्वाचे शहर आणी आरमारी तळ दे बल होते, हे आजच्या कराची जवळ होते. िसंधवर चाच नामक एका ॄाह्मणाचे राज्य होते, आणी त्याचा दे बलला शंभू नावाचा सुभेदार होता. पंजाबचे महत्वाचे शहर मुलतान होते. मुलतान हे समुिापासून शेकडो की.मी लांब असूनसुद्धा एक आरमारी तळ म्हणून ूिसद्ध होते. अरबांची राजधानी दमाःकसला असून त्यांचा मुख्य खलीफा म्हणून ओळखला जाई. खलीफा उमारच्या काळातली ही गोष्ट आहे ई.स.६३६. उत्तर अरबःतानात बहरे न पासून मःकट पयर्ंतची जबाबदारी खलीफाने उःमान िबन असी
साकीफी यास िदली होती. उःमानने कोणतेही कारण नसताना मःकटचे आरमार ठाण्यावर छापा घालण्यास पाठवले. हे आरमार काहीही िसद्ध न करता परत आले. पण यामुळे भारतीय सज्ज झाले. यांनी आपले आरमार तयारीत ठे वले. त्याच वषीर् उःमानचा धाकटा भाऊ, मुघैर, हा बहरे नचे आरमार घेऊन दे बलवर चालून गेला. दे बलचा सरदार शंभू याने त्यास आरमारी युद्धामध्ये पराःत केले. खुद्द मुघैर मारला गेला. दमाःकसला बसलेल्या खालीफाला तर धक्काच बसला. त्याने आपल्या बसरा(इराक) च्या सुभेदार (अबू मुसा
अशारी) याला िहं दची ताकतेचं आढावा घेऊन तपशील पाठवण्याचा आदे श िदला. अबू मुसा चे उत्तरे तील एक ओळ वाचण्यासारखी आहे . तो िलिहतो, “िहं द आणी िसंधचा राजा, शिक्तशाली आणी आगाऊ असून चुकीच्या मागार्वर
चालणारा (म्हणजेच मूितर्पज ू क) आणी मनात पाप भरलेला आहे ”. लगेचच खलीफा उमारने खिलता काढला, कोणत्याही ूकारे िहं द िवरुद्ध िजहाद पुकारू नये. सवर् मुसलमानांना सागरावर लढाई िनिषद्ध आहे . जो याचे पालन करणार नाही, तो दं डाचा पाऽ ठरे ल. ६४४ मध्ये उमारचा खून झाला, आणी ६६१ मध्ये नवीन खलीफा मुआिवया याने उमारचा हा कायदा रद्द केला. (हा मुआिवया उमय्याद राजवंशाचा संःथापक असून याने काळ्या ध्वजाचा त्याग करून पांढरा ध्वज वापरण्यास सुरुवात केली). ६३६ साली झालेल्या पराभावामुळे अरबांनी पुढची १२१ वषर् भारताच्या समुिाकडे डोळे वर करून पािहले नाही. ७१२ मध्ये िसंध ूांतवर अरबांची ःवारी ही जमीनीवरून आली. चाच राजाचा मुलगा दाहीर हा तेव्हा राजा होता. अरबांचा मुहम्मद िबन कािसम यासोबत लढता लढता तो मारला गेला. िसंध हे आता दार-उल-इःलाम चे भाग झाले. िसंधची बौद्ध आणी िहं द ू संःकृ ती नष्ट झाली. पण यांची आरमारी परं परा नष्ट झाली नाही. हे अजूनही
ःवताला भारतीय समजत होते. आणी यांचे अरबांशी खटके उडत असत. आजही पािकःतानातील िसंधी २ जून दाहीरच्या हौतात्म्याची आठवण म्हणून साजरा करतात. ७३० साली चालुक्य राजे दस ु रे िवबमािदत्य यांनी गुजरात जवळ अरबी आरमाराचा पराभव केला. अरबांनी ७५७ साली पोरबंदर पिरसरावर एक छापा घालण्याचा अयशःवी ूयास झाला. ७७६ साली त्यांनी परत एकदा ूयत्न केलं, आणी काही जागा काब्ज्यात आणले. पण यातले बहुतेक अरब परत िजवंत गेले नाही. आणी जे गेले त्यांना एवढ्या यातना सहन कराव्या लागल्या की, खलीफा महिद(७७५-७८५) याने िसंधुसागरावर आपली सत्ता ःथापन करण्याचे ःवप्न सोडू न िदले. यावेळी इथे सैन्धव राजघराण्याचे राज्य होते. हे चालुक्य राजे दस ु रे िवबमािदत्य यांचे मांडिलक होते. आणी यांना अपार-समुिाधीपती हा िखताब होता. ७७६ नंतर अरबांचा भारतावरील पिहला आरमारी आबमण म्हणजे १६७४ साली वसई वर केलेला छापा. म्हणजे ८९८ वषर् नंतर!!! मःकट आणी पोतुग र् ीजांचे तेव्हा युद्ध सुरु होते म्हणून त्यांनी हा छापा टाकला. आणी जर यांत आपण आधीची १२१ वषर् जोडली तर १०१९ वषर् अरबांची भारतावर ःवारी करण्याची िहम्मत झाली नाही, हे आपल्याला ःपष्ट िदसून येतं. भारताचे सागरी ःवातंत्र्य हरपले ते सन १५०० साली, जेव्हा वाःको दा गामा “बाटवा िकंवा मारा” या उद्दे शानं भारतात आला (...begin by preaching, and if that failed, to proceed to the
decision of the sword). ७७६ नंतर भारतीयांनीच आपले आरमार घेऊन अरबानवर आबमण सुरु केले. यात िसंधी आणी जाट(मुलतान) राज्यांचा िसंहाचा वाटा होता.
८३४ मध्ये जाटांनी आपले आरमार इराकच्या ितमीस नदीपयर्ंत नेले, आणी चक्क
खालीफाची माणसं पकडू न परत आणली. ८६६ साली तर िसंधी लोकांनी बासढयावर ःवारी केली. सुमालीया जवळ असलेले सोकोऽा बेट यांनी ःवताच्या काब्ज्यात घेतले, आणी अरबांच्या जहाजांवर हल्ले करू लागले. िसंधी आरमाराच्या एका जहाजावर ४५ माणसं असत: १ कणर्धार, १ आचारी, १ सुतार, ३ नाफ्फातून(आग गोळे फेकणारे ) आणी ३९ खलाशी. ही जहाजं अरबांच्या जहाजायेवढी मोठी नव्हती, तरी फक्त ःवताच्या िजद्दीच्या जोरावर यांनी अरबांच्या नाकात दम करून ठे वला होता. राष्टर्कुट राजांमध्ये ौेष्ठ असे ितसरे कृ ंण(९३९-९६७) यांनी लंके वर ःवारी केली. चालुक्य राजांसारखे यांचे आरमारी ठाणे कल्याण, कारवार, आणी होनावर येथे होते. पूवर् आणी पिश्चम सागरावर यांचे राज्य होते. पिश्चमेला जर पराबम झळकत होते तर दिक्षणेत सुद्धा कीितर् गाजत होती. दिक्षणेत चोल, चेर, पांड्य, पल्लव, आणी गंगा राज्यांचे आरमार सागरावर गःत घालत होते. १०१४ यावषीर् तािमळनाडू चे पिहले राजराज चोल यांनी केरळ, मालडाईव, आणी उतर ौीलंका यावर समुिमागेर् ःवारी करून, िजंकून घेतले. यांचे पुऽ राजेंि चोल याने कीतीर्ची पराकाष्टाच केली. १०२५ मध्ये यांनी ौीिवजय साॆाज्य (आजचे सुमाऽा आणी इं डोनेिशया) यावर मात केली. चीनसोबत व्यापारी मागर् परत चालू केले. चेर आणी पांड्या राज्ये खालसा केली. चालुक्य राजांना ही हरवले. गोदावरी पार करून किलंग (ओिरसा), कोशल (पिश्चम बंगाल), आणी अंग (बांगलादे श) वर ःवारी केली. ॄह्मदे श (मयन्मार), आणी अंडमान Ð िनकोबार िजंकले आणी भारताशी जोडले. आजचे साउथ-ईःट एिशया हे राजेंिचे मांडिलक होते. खालील नकाशात आपल्याला भारतीय संःकृ तीचा िवःतार कळे ल.
भारतीय संःकृ कतीचा िवःतार (Greater G India)
१०७० सुम मारास, गोव्यााचे जयकेशी यां य नी ठाण्याचे िशलाहार राज जांवर ःवारी केली. या लढाई ाईचे वैिशठ्य म्हणजे म् ही पिहली ल लढाई होती ज्य यात मुसलमान न खलाशी आ आणी िशपाई यां य चा उलेख सापडतो. स यावेळ ळी कादं बांचे नौसे न नापती
मुहम्मद नबी नावाचे एक मुसलमान न होते. या ल लढाईत कोणाच चा िवजय झाल ला हे काळात नाही, पण या य लढाईचे ःमारक ब बोरीवली जवळ ळ एका गुफेत आहे . दगडांम मध्ये कोरलेली ली नािवक लढ ढाईचे िचऽ आ आजही पाहता ये यतं. काही वषार्ंमध्ये कोंकणात सत्त त्तेचे फासे पाल लटले. १०८४ सु मारास, ठाण्य याच्या अनंत्तदेव िशलाहारांनी गोव्याच्या गुलहल्ल्दे व कादं बांना थेट गोव्यापय यर्ंत पळायला लावले. हा िवज वजय एवढा मोोठा होता की िशलाहार ि राजांांनी ःवतःला लं लकेश्वर ही पदवी लाव वून घेतली. १०२७ सााली एक महत् त्वपूणर् लढाई झाली. झ आधी स सांिगतल्या ूम माणे पंजाबचे राजे ःवतःचे आरमार बाळ ळगत असे. घाझ्नीचा महमूद जेव्हा सोमनाथ लुटून परत आफ् फ्घािनःतानलाा जाट होतं, तेव्हा पंजाब्यांन नी त्यावर घिन िनमी कावा वापरून हल्ला केला. याचा सूड घे घण्यासाठी मह हमूद याने पंजाबवर ःवारी री केली. आररमार नष्ट केल्यािशवाय ल् मुलतान(प पंजाबची राजध धानी) हाती येणार नाही हे जाणून महमू मूदने ःवतःचे आरमार आ बांधून घेतले. आणी णी मुलतान जवळ दोोन्ही शऽूंची लढाई ल झाली. या य लढाईत पंज जाबचे आरमारर ४००० गलब बत तर महमूद दचे १४०० गल लबत होते. या लढाई ईत महमूदने कच्चा क तेल(crude oil) वाप परले. हा तेल आधी जहाजाांवर एका मोठ् ठ्या िपचकारीन ने ओतला जाई, आ आणी मग त्या जहाजावर एक ए आग लाव वलेले बाण मारण्यात मा येई. कच्च्या तेलााने िभजलेले हे गलबत पत्कान आ आगीने राख होत. ह हा तेल पाण्यावर तरं ग गत असल्यामु मुळे पाण्यावर सुद्धा आग भ भडकत असे. या य लढाईत बरे च पंज जाबी आणी जााट मारले गेल.े जे िजवंत उर उरले, त्यांचा िशरच्छे िश द करण्य यात आला. ही लढाई महत्वाची आहे आ कारण
१.
या लढाई नंतर त पंजाब हे उघड्या दरव वाज्या ूमाणे होते. कोणत् त्याही लुतेरयान ाने यावे आणी णी इकडची संपत्ती, िस्तर्या लुटून बाटवून परत घेऊन जावे.
मारी हार होती , जी आपण तांिऽक अभाव वामुळे (Tech hnological Infferiority) २. ही भारताची पिहली आरम मुळे हरलो. आणी आ हे च परत त होणार १५००० च्या शतकात त.
मुल लतानची लढाई १० ०२७
१२६४ सा साली आजचे इंइडोनेिशया येथील थ ौीिवजय य साॆाज्याने तिमळ नाडू ूांतावर ःवाारी करण्यासाठ ठी आपले आरमार प पाठवले. पांड्य राजांनी या आरमाराचा ौी ौीलंके जवळ पराभव प केला. ठाण्याचे िशलाहार हे महाराष्टर्ाचे म याद दव सॆाटाचे म मांडिलक होते. १२६५ मध्ये यांनी आपले मांडिलकत्व िझडकारून ि टाकले आ आणी ःवतंऽपण णे वागू लागले ले. महादे व याद ादव यांना हे मान्य म नव्हते. त्यांनी आपल ले सैन्य आणी णी आरमार पाठवले. जमीिनवर झाले झ ल्या युद्धात त सोमेश्वर ििशलाहार याच चा पराभव झाला. झ यांनी आ आपली दस ु री राजधानी घारापुरी(आ आजचे एिलफ फटा ं बेट) गाठ ठली. इथेच य यादव आरमारर आणी िशलााहार आरमारााची गाठ पडल ली. यादव िवजायी झ झाले. पण सोोमेश्वराने शरण णागती न पत्क करता आपल्याा जहाजांसोबत त जलसमाधी घेणे ौेयःकरर समजले. या लढाईच ईचे ःमारक बोोरीवली जवळ एकसर येथे आ आहे .
एकस सर येथील यादव Ð िशलाहार आरम मार संमामाचे ःम मारक.
महादे व य यादवानंतर कााही वषार्ंतच यादव या साॆाज्य संपले. उत्तरे तू तन ू अल्लाउद्दीन न िखल्जी आल आले आणी पूणर् महाराष्टर्चे वैभव लुटून गेला. १३२७ १ मध्ये मुहम्मद तुघ्घ्लुक़ याने गोव्याचे ग कदंब राज्यही न नष्ट केले. १४ ४६० मध्ये खेलना(िव िवशालगड) चे राजे शंकर राव र यांचे ३००० गलबतांचे आरमार आ होते. ही गलबत सु लतानाच्या आरमाराला आ वेळो वेळ ळीी गाठू न नष्ट करत क असे. १४ ४६९ मध्ये दख खनच्या सुलताानाचा सेनापती ती महमूद गाव वान याने मोहीीम आखून शंकररावच चा नाश केला. िवजयनग गरचे साॆाज्य हे याच काळी ळी उदयास आल ले. यांचे आरम मार गोवे, भट टकळ आणी मं गलोर येथे िःथत िः होते.
नािवयादू दूभू म्हणून यां याचे सरखेल होोते. हे मुख्य म मंऽी िकंवा सेनापतीच्या न खाली काम करत त. िवजयनगररचे समराट ःवतःस प पूव-र् पिश्चम-दििक्षण-सागराधीप पती म्हणवून घेत. यांच्याा राज्यात ३०० बंदर होते. तर यांना लंका आणी पेगु(आजच जचे म्यानमार)) येथून खंडणी येत. यांनी आपले राजद दत प . कािल िलकत, कोचीन,, भटकळ, ू चीनला पाठवले मंगलोर, आणी गोवे यथे ये जहाज बांधले ध जात असे. केरळ मध् ध्ये कािलकतल ला समुिीराजा राज्य करत ह होता. हा आधी धी िवजयनगरच चा मांडिलक हहोतं, पण पुढे हा ःवतंऽ झाला. तसेच गुज जरात मध्ये अहमदाबादचा अ सुलतान राज्य य करत होता. याचे आरमाार िदऊ येथे हहोते. याने १४ ४८२ साली बलसाड(गु गुजरातीत वलस लसाड) िवरुद्ध आरमारी आ मोहीम म काढली होत ती. बलसाडचे आरमार याने समूळ नष्ट कले के . १४७० म मध्ये महमूद गावान याने १२० गलबता तांचे आरमार घेऊन गोवे बे बट, िजंकले. याच गोवे बे बटा साठी िवजयनग गर आणी िबज जापूर मध्ये मोठी म झटापटीी झाली. पण ण काही फरक क पडला नाहीी. शेवटी इथे बसले ते पोतुग र् ीज. तर सन १५०० सुरु होण्याआधी हो ही मुख्य आरमाारी सत्ता होत्य या. गुजरातचा सुलतान, बहहमनी सुलतान न(त्यानंतर िबजापूर स सुलतान), िवज जयनगर, आण णी केरळचा सम मुिी राजा. या चारहीी सत्ता असतान ना आपण आप पले सागरी ःव वातंत्र्य कसे हरवले ह हे आपण ण पुढच्या भाग गात पाहू. पुढील भााग Ð १५०० Ð १६५० सागरी री पारतंत्र्याची काळी राऽ.