Moed enkel op de drempel voor de doorbraak van mijn gave maak ik een verlegen klim richting de aanblik van het gebrek loyaal hinkt mijn gedachte op een bedachte val in angst in die kiem van alle vernietiging resoneert mijn verlangen jij verleider van beweging kom me halen inhaleer resulteer in meer en bedek de afschrik vol overgave val ik samen enkel op de drempel ben ik in staat
Diederik Steeman
& Leiderschap
Die verwondering was de start voor onderzoek, ontdekking en ontmoeting. Zou dat ook voor leiderschap gelden was mijn drijvende vraag. Laten fysieke beperkingen van sporters zich vertalen naar psychische beperkingen van leiders? Beperkingen zoals drijfveren, waarden, overtuigingen en angsten. Komt de gave van een leider voort uit een gebrek en waar haalt de leider dan de moed vandaan om, ondanks belemmeringen, leiding te nemen en zijn talenten te laten schitteren? Vol in het licht.
Dit boek vertelt negen verhalen over moed die laten zien waar je de sleutel kunt vinden om leiderschap te ontketenen. Leiderschap & Moed. Een soepel samenspel tussen deze twee woorden is mogelijk de mooiste opdracht voor hen die hun roeping vinden in leiderschap: anderen inspireren en in beweging krijgen door zelf initiatief te nemen. Wat een uitdaging! Aan het begin van 2013 kreeg ik een indrukwekkend boek in handen over de Paralympics in Londen 2012. Fascinerend, dacht ik na het lezen, dat mensen met een beperking een mentaliteit ontwikkelen waarmee ze het uiterste uit hun talent halen. Het lijkt erop dat de compensatie van een gebrek een gave oplevert. Verwonderd was ik over de moed van de atleet die zijn beperking letterlijk bloot geeft om zijn talent te laten schitteren.
‘Wie zich werkelijk verdiept in de levens van hen die op deze aarde iets gepresteerd hebben, wordt telkens getroffen door het verschijnsel dat de eigenlijke kracht van die mensen een gebrek is geweest dat ze tot een kracht hebben omgebogen.’
Godfried Bomans
4
• MOED
Met die vraag voor ogen ben ik de biografieën van ‘grote’ leiders gaan lezen en heb ik een aantal leiders uit het bedrijfsleven, de politiek en de kunsten geïnterviewd. Dan valt op wat een enorme invloed het levensverhaal heeft op de persoonlijkheid en daarmee de leiderschapsstijl van de leider. Het gemis heeft een enorm talent voortgebracht. Leiders zijn het product van een psychologische overcompensatie van een gebrek, bedacht ik me. En als ze de moed hebben om dat talent in te zetten dan inspireren ze hele volksstammen. Wát een parallel met de paralympische atleet! De vraag: ‘Hoe dan?’, die bleef. Hoe buig je het gebrek om tot een kwaliteit? Het antwoord dat ik in dit boek beschrijf luidt: ‘moed’. In dit boek staan negen prachtige portretten van leiders. Negen portretten die negen bronnen van moed laten zien. In elk hoofdstuk wordt een portret en de bijbehorende bron van moed uitgewerkt. Sommige bronnen herken je, andere zijn nieuw. Het zijn hoe dan ook bronnen waar je uit kunt putten als de situatie daarom vraagt, de moed je in de schoenen is gezakt en je eigen bronnen zijn opgedroogd. Met ‘Moed’ wil ik de lezer een gids bieden om met je leiderschapsgaven in het licht te gaan staan; een inspiratiebron voor jouw moed. Dit boek, dat hier en daar wetenschappelijk onderbouwd is, wil je vooral uitdagen, met je spelen, verbeelden en verwonderen. Veel plezier, Diederik Steeman, Driebergen 2014
‘Courage is a Love Affair with the Unknown.’ Osho
&leiderschap
•5
Inhoud
6
• MOED
18
42
62
86
108
132
156
178
200
&leiderschap
•7
M= (axA) (Moed)
(angst)
(Actie)
angst
Angst is de meest bepalende emotie die we als mensen kennen. Een emotie die ons doet bewegen of juist stil doet staan als er onheil dreigt. ‘We doen meer dingen niet vanuit angst dan dat we dingen wel doen vanuit verlangen’ (Psychiater, Damiaan Denys). Het is een waakhond die de hele dag met ons meeloopt om ons te beschermen. Angst wordt veroorzaakt door een gedachte of een gevoel en heeft bijna altijd te maken met een verlies van controle. Als we geen cognitieve en emotionele houvast hebben aan een situatie. Als we ons bevinden op ‘The edge of the unknown’.
14
• MOED
Wat doe jij als je Moed toont?
Wat is jouw existentiĂŤle angst?
.. . kennis delen .. . open en transparant zijn .. . je kwetsbaar opstellen .. . vertrouwen geven .. . je verbinden .. . trouw zijn . . . ontrouw zijn .. . de confrontatie aangaan .. . een besluit nemen .. . je droom realiseren . .. leven . . . loyaal zijn aan jezelf .. . loslaten .. . op het podium klimmen . . . intiem zijn .. . fouten maken .. . je excuses aanbieden .. . buiten je kaders treden .. . prestaties waarmaken .. . tegen verwachtingen ingaan .. . feedback geven .. . je mening geven .. . je verhaal delen .. . leiding nemen . .. . ..
... om niet goed genoeg te zijn ... om niet perfect te zijn ... om het niet te kunnen ... om geen waarde te hebben voor een ander ... om er niet bij te horen ... om afgewezen te worden ... om verlaten te worden ... om te sterven ... om te leven ... om niet aardig gevonden te worden ... om niet gezien te worden ... om geen controle te hebben ... om het niet te weten ... om het niet te begrijpen ... om niet bijzonder te zijn ... om lichamelijke pijn te voelen ... om verdriet te hebben ... om eenzaam te zijn . . . ...
Welke Actie compenseert jouw angst? ... ik negeer angst ... ik ga hard werken ... ik ga perfecte prestaties leveren ... ik spreek me uit en deel mijn angsten ... ik ga ze onderzoeken ... ik kom in actie ... ik leid mezelf af met sport, boeken of muziek ... ik ga anderen helpen ... ik ga eten ... ik ga shoppen ... ik ga organiseren ... ik sluit me af ... ...
&leiderschap
• 15
commitment
42
• MOED
• verbintenis • verplichting • verbondenheid • betrokkenheid • belofte
• toezegging • toewijding •
& commitment
• 43
44
•
Commitment is een emotionele verbintenis vanuit een innerlijke overtuiging, waarbij je de verplichting voelt om in actie te komen. De mate waarin je gecommitteerd bent, heeft te maken met de mate van verbondenheid en komt tot uiting in de hoeveelheid energie en inzet die je toont. Hoe meer je verbonden bent met dat wat je ziet, hoort of voelt, hoe makkelijker het is om in actie te komen en twijfel, tegenslagen en teleurstellingen het hoofd te bieden. Verbondenheid met een onderwerp, vraagstuk of iemand voel je. Het raakt je, het roept een emotie op, een verlangen of een afkeer. Als je ergens aan gecommitteerd bent, dan bedwingt dat alle poortwachters in je hoofd. De ‘zaak’ gaat je zo aan het hart, dat je iets wilt realiseren, de ‘belofte’ die je gedaan hebt waar wilt maken, de toezeggingen na wilt komen. Dat genereert energie. Soms zoveel dat het zich uit in bevlogenheid of extase.
Waaraan ben jij op dit moment gecommitteerd?
Echt gecommitteerd?
Moedige leiders zijn gecommitteerd
Commitment is een bron van moed. Als je als leider voldoende commitment voelt, dan overwint dat de onzekerheid om in actie te komen. De creërende energie van commitment kan het winnen van de verlammende energie van angst. Bovendien werkt het aanstekelijk. Gecommitteerde leiders inspireren medewerkers om ook in beweging te komen. In dit hoofdstuk staat het commitment van Melanie Schultz van Haegen centraal, minister van Infrastructuur en Milieu. Zij inspireert door haar commitment en verbindt consequent ‘denken, zeggen en in actie komen’. Naast een interview met Melanie Schultz van Haegen en onze reflectie daarop, beschrijven we het effect van commitment in de context van leiderschap. Verder ontrafelen we in dit hoofdstuk het thema commitment en geven we enkele handreikingen om jouw commitment en die van jouw medewerkers te verhogen.
Minister van Infrastructuur en Milieu Melanie Schultz van Haegen werd in 1970 geboren in Laag-Soeren, een rustig dorp in Gelderland aan de rand van de Veluwe. Samen met haar jongere broer groeide zij op in een harmonieuze omgeving met ruimte om zichzelf te ontwikkelen en te ontdekken wat bij haar past. Na het gymnasium-B studeerde Melanie Bestuurskunde in Leiden om vervolgens de politiek in te gaan (o.a. wethouder in Leiden namens de VVD en staatssecretaris). In 2007 switchte Melanie naar het bedrijfsleven en werd directeur zorginkoop bij Achmea. ‘Het mooie van het bedrijfsleven is dat je tot in de haarvaten van het bedrijf mee kunt sturen. Als directeur sta je op de barricade.’ In 2010 keerde zij als minister terug in de politiek. ‘Ik was net toe aan een andere uitdaging, zo’n kruispunt in mijn leven. Toen belde Mark Rutte.’ De volgende stap? ‘In mijn huidige baan zijn mijn werkdagen al maanden van tevoren vastgesteld en alles moet ‘op tijd’. Hoe mooi dit werk ook is, hierna ambieer ik een baan met meer vrijheid.’ Melanie is getrouwd en moeder van twee kinderen. &commitment
• 45
Minister
Als je ergens een mening over hebt en je wilt wat veranderen, kom dan in actie. Ga in een wijkcomité zitten of doe iets op gemeentelijk niveau.’ Krachtige woorden van Melanie Schultz van Haegen. Ze voegde zelf de daad bij het woord. ‘Ik ergerde me jaren terug aan de houding van het rode college van Leiden. Een houding van: wij zijn armlastig. En dat terwijl Leiden als stad veel te bieden heeft: de universiteit, het biosciencepark, een monumentale binnenstad. In plaats van de hand op te houden in Den Haag, moest de stad de kansen grijpen. De sterke punten benadrukken en daarin excelleren. Niet vragen, maar zelf doen.
Melanie Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu
46
• MOED
z &commitment
• 47
ls jong meisje wees niets erop dat ik later de politiek in zou gaan. Ik was net als andere meisjes bezig met jongens, uitgaan en vriendinnen. Het vak maatschappijleer vond ik wel erg leuk, herinner ik me. Bij mijn studie Bestuurskunde voelde ik me als een vis in het water, maar een politiek leider? Laatst vroeg ik mijn man, die ik vanaf de middelbare school ken: ‘Waarom werd je destijds verliefd op mij?’ ‘Omdat je altijd vooraan liep op school. En niet achteraan sukkelde.’
Rust inspireert ‘Een leider moet een intrinsieke wens hebben om dingen beter te willen doen. En je moet het leuk vinden om niet alleen besluiten voor te bereiden, maar ook besluiten te nemen. Het helpt als je de rust kunt houden. Ik zal nooit zeggen ‘ik heb een probleem’, maar ‘er is een probleem en dat ga ik oplossen’. Ik pieker als mens weinig. Die eigenschap heb ik versterkt door aandacht voor mindfulness: een combinatie van meditatie en bewustwording. Ik houd het overzicht, hoe lastig een situatie ook is. Ik denk dat het ook juist die rust is waardoor ik anderen inspireer en waarom het prettig is om met mij samen te werken. Angst of ergens tegenop zien, ken ik niet. In ieder geval niet op het professionele vlak. Ik vind het juist leuk en leerzaam om uit mijn comfortzone te treden. Dat zijn voor mij belangrijke groeimomenten. Ik ben vrij onafhankelijk in wat anderen van mij vinden of wat er over mij geschreven wordt. Hoewel het ook wel prettig is als anderen je leuk vinden, want politiek bedrijven is compromissen sluiten en dat werkt beter als je elkaar ook een beetje mag. Ik heb geen moeite me kwetsbaar op te stellen. Na een pijnlijk kamerdebat bijvoorbeeld, dat gelukkig niet al te vaak voorkomt, geef ik open en transparant antwoord aan iedereen die mij wat wil vragen. Niet makkelijk, maar ook politici moeten feedback krijgen en 48
• MOED
dat betekent voor mij een keihard lesje dat je altijd scherp moet blijven. In een heel masculiene omgeving past misschien meer een leiderschapsstijl die meer op het winnen is gericht. Het is juist mijn doel en stijl om partijen mee te nemen.’
Stilstaan bij het nu ‘Samen met mijn jongere broer ben ik opgegroeid in een veilig, leuk gezin. Alles wat je wilde was goed. Ontdek zelf wat bij je past. De sfeer werd bepaald door vertrouwen, niet door controle. Ik merk dat ik ook op die manier met mijn eigen kinderen omga. Ik beloon ze niet alleen op prestatie, maar ook omdat het ‘zo fijn en goed is dat je er bent’. Ongeacht het gedrag dat je vertoont. Net als mijn ouders geef ik mijn kinderen eigen verantwoordelijkheid. Leren doe je door fouten te maken en zelf te ervaren. Vergeet mijn dochter bijvoorbeeld gymspullen voor school, dan ga ik die niet nabrengen. Dat gebeurt dan ook maar één keer. Van mijn vader heb ik geleerd dat je goed moet weten wat voor type mens je bent: ben je een generalist of een specialist. Hij is een rationele man, een chemicus die werkzaam was in het bedrijfsleven. Hij had voor zichzelf te veel voor één pad gekozen en wilde dat ik niet in diezelfde valkuil zou stappen. Mijn moeder heeft een emotionelere kant, ze was lerares en zat nooit stil. Er was altijd wel een kind dat extra bijles nodig had. Ik vraag me weleens af of mijn moeder echt kon genieten van het moment zelf. Ik ben daar veel meer mee bezig, heb het eerder genoemde mindfulness hoog in het vaandel. Ik kan ook stilstaan bij het nu, niks doen en genieten van wat er op dat moment is. Van mijn beide ouders heb ik een hoog arbeidsethos mee gekregen. ‘Eerst iets afmaken voordat je wat anders gaat doen’, ik hoor het mijn moeder nog zeggen.’
Zelf ervaren ‘Ik leer vooral door zelf te ervaren. Toen ik bestuurskunde studeerde vroeg ik me al af hoe je kunt leren een organisatie aan te sturen, terwijl je niet in
een organisatie werkt. Boeken blijven ‘op de plank’, het is mooie bagage, maar als er echt een beroep op je wordt gedaan, kun je pas je kracht tonen. Latere ervaringen bevestigden dat gevoel. Zoals bij een leiderschapscursus in Sarajevo die ik volgde. Ik heb daar groepen mensen ontmoet die laten zien hoe je vanuit een Westers perspectief een oorlog overleeft. Er werd een concert gegeven, gewoon buiten, op de resten van het concertgebouw dat was plat gebombardeerd. Zulke voorvallen inspireren mij en leren me dat een positieve instelling essentieel is; je leert van de kracht van anderen. Deze mensen laten zien dat kracht meer betekent dan macht. Of een voorbeeld uit mijn eigen gezin; toen ik mijn kinderen kreeg, werden mijn grenzen pas echt duidelijk. Hoever kun je gaan en wanneer moet je stoppen; iets wat je vooraf onmogelijk kunt invullen. Een waardevol leerproces.’
Liberaal denken ‘In de loop der jaren heb ik geleerd dat er vele verschillende soorten mensen zijn, die anders in elkaar zitten dan ik. Ik had soms moeite als mensen emotioneel werden, boos of verdrietig. Doe nu maar even rustig aan, dacht ik dan al snel. Ik kan daar inmiddels beter mee omgaan, maar het blijft voor mij lastig om emotie terug te geven. Ik word meer gedreven door systeemvraagstukken dan door de mens op zich. Dat past ook bij mijn liberale manier van denken. Maak mensen zelfstandig, zodat ze in hun kracht staan en niet afhankelijk zijn. Voor mij is het belangrijk me open te stellen voor anderen, zodat ik verbindingen aan kan gaan en mezelf kan ontwikkelen. Daardoor voel ik me in een functie, of dat nou in de politiek of het bedrijfsleven is, nooit eenzaam. Ik ben gegroeid door de transformatie van staatssecretaris naar directeur bij Achmea, wat een heel ander type rol was. Dat maakte me sterk. Een ‘lastig’ debat? Niet fijn, wel leerzaam. Trots zijn op jezelf zit bij mij lang niet altijd in de complexiteit van iets dat ik gerealiseerd heb. Het kunnen ook kleine dingen zijn.
‘Ik pieker weinig. Die eigenschap heb ik versterkt door aandacht voor mindfulness: een combinatie van meditatie en bewustwording.’
&commitment
• 49
Over de auteur Diederik Steeman (1968) is organisatiepsycholoog en actief als adviseur, coach en trainer. Hij is oprichter van organisatieadviesbureau Scenter (1999) gevestigd in Driebergen. Diederik adviseert over organisatie- en teamontwikkeling en leiderschap. Zijn passie is de schoonheid van het verborgen talent. Verlangen en geldingsdrang zijn voor hem bekende bronnen van moed. Scenter is als middelgroot bureau met 25 professionals een podium voor organisatieontwikkeling. Scenter ontwerpt en verzorgt programma’s die gericht zijn op het ontwikkelen van snellere, socialere en duurzamere ketens. ‘Wij creëren verbinding tussen mensen en realiseren samenwerking binnen en tussen teams, projecten en organisaties.’ Scenter inspireert en faciliteert. ‘Wij dragen onze kennis over, geven inzicht en maken energie en informatie vrij zodat mensen, teams en organisaties zich verbinden rondom de essentie van hun taak. Wij leren organisaties hun ambities te realiseren.’ Je kunt meer informatie vinden op www.scenter.nl en Diederik bereiken via steeman@scenter.nl