Το φυσικό φως ως συνθετικό εργαλείο στην αρχιτεκτονική [Peter Zumthor & Tadao Ando]. by mariaamberiadou

ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΩΣ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ [Peter Zumthor & Tadao Ando]

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Το φυσικό φως ως συνθετικό εργαλείο στην αρχιτεκτονική [Peter Zumthor & Tadao Ando]

Φοιτήτρια Αμπεριάδου Μαρία

Αριθμός Μητρώου 601517

Επιβλέποντες καθηγητές Πολυχρονόπουλος Δημήτριος - Καθηγητής Θωμάς Νικόλαος - Επίκουρος Καθηγητής Γρηγοριάδου Μαρία - Αναπλ. Καθηγήτρια Ξάνθη, Ιούνιος 2019

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ......................................................................................................... 9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ......................................................................................................... 11 Αντικείμενο Ερευνητικής Εργασίας ......................................................................... 12 Στόχος Ερευνητικής Εργασίας .................................................................................. 13 Μεθοδολογία ........................................................................................................... 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 | ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ .................. 15 1.1|Το φως για τον άνθρωπο ................................................................................... 16 1.2| Φως – σκιά: Μια σχέση αλληλεπίδρασης ........................................................ 18 1.3| Η χρήση του φωτός στην αρχιτεκτονική .......................................................... 19 1.4| Το φως ως εργαλείο σχεδιασμού ..................................................................... 21 • Φως που ορίζει το χώρο .................................................................................. 24 • Φως που καθοδηγεί ........................................................................................ 26 • Φως ως σύμβολο ............................................................................................. 28 • Φως και υλικό .................................................................................................. 30 • Φως που δημιουργεί ατμόσφαιρα .................................................................. 31 1.5| Peter Zumthor και Tadao Ando ........................................................................ 32

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 | PETER ZUMTHOR ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ............................................. 33 2.1|Peter Zumthor: βιογραφία ................................................................................ 35 2.2|Η χρήση του φυσικού φωτός στο έργο του Peter Zumthor .............................. 36 2.3| Το φως μέσα από κτηριακά παραδείγματα του Zumthor ................................ 37 • Bruder Klaus Field Chapel |Γερμανία, 2007 .................................................... 37 • Kunsthaus Bregenz Museum |Αυστρία, 1997 ................................................. 38 • Kolumba Museum |Γερμανία, 2007 ................................................................ 40 2.4|Therme Vals: κτηριακή ανάλυση ....................................................................... 42 • Εισαγωγική προσέγγιση του έργου ................................................................. 42 • Πηγή έμπνευσης για το σχεδιασμό των Therme Vals ...................................... 44 • Εξωτερική κτηριακή δομή ............................................................................... 45 • Οργάνωση κτηριακών όγκων ........................................................................... 47 • Εσωτερική οργάνωση χώρων .......................................................................... 48 • Εξωτερική οργάνωση χώρων ........................................................................... 50 • Χρησιμοποιούμενα υλικά ................................................................................ 51 • Συνδυασμός των υλικών για την απόδοση ποιοτήτων .................................... 52 • Φως και κίνηση στο εσωτερικό των λουτρών ................................................. 53 • Η ατμόσφαιρα στο εσωτερικό των λουτρών ................................................... 55

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 | TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ .................................................. 57 3.1|Tadao Ando: βιογραφία .................................................................................... 59 3.2|Η χρήση του φυσικού φωτός στο έργο του Tadao Ando ................................... 61 3.3| Το φως μέσα από κτηριακά παραδείγματα του Ando ..................................... 62 • Koshino House |Ιαπωνία, 1980-1984 .............................................................. 62 • Meditation Space, UNESCO |Γαλλία, 1994-1995 ............................................. 64 • Chichu Art Museum and Art House Project |Ιαπωνία, 1999-2004.................... 65 • Armani Teatro in Milano |Ιταλία, 2001 ............................................................ 66 3.4|Church of the Light: κτηριακή ανάλυση ............................................................ 68 • Εισαγωγική προσέγγιση του έργου ................................................................. 68 • Οργάνωση κτηριακών όγκων και χωρική κυκλοφορία .................................... 70 • Εσωτερική οργάνωση κυρίως ναού ................................................................. 72 • Εσωτερική οργάνωση Σχολείου Κυριακής ....................................................... 73 • Χρησιμοποιούμενα υλικά ................................................................................ 73 • Ο συμβολικός χαρακτήρας του φωτός στον κυρίως ναό ................................ 75 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ........................................................................................................... 77 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................................................... 80 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΩΝ ................................................................... 87

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Από την αρχή της δημιουργίας το φυσικό φως αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα ανάπτυξης και εξέλιξης όλων των ζωντανών οργανισμών, και κατά συνέπεια του ανθρώπου. Ο ίδιος σύντομα συνειδητοποίησε τη σπουδαιότητά του και για το λόγο αυτό, αποφάσισε να το εντάξει στους χώρους στους οποίους ζει και κινείται. Την ανάγκη αυτή για φυσικό φως θέλησαν να ικανοποιήσουν οι αρχιτέκτονες, οι οποίοι αποφάσισαν να το αξιοποίησαν ως εργαλείο στο σχεδιασμό τους. Ωστόσο, οι ίδιοι δεν αρκέστηκαν μόνο στο να εξασφαλίσουν οπτική άνεση, εισάγοντας το φυσικό φως στο εσωτερικό των κτηρίων, αλλά το διαχειρίστηκαν με τρόπους ώστε να αποκτά, κάθε φορά, ιδιαίτερο χαρακτήρα. Η έρευνα αυτή μελετά τις ιδιότητες που λαμβάνει το φυσικό φως όταν αξιοποιείται ως συνθετικό εργαλείο. Παράλληλα, μέσα από την ανάλυση δύο κτηριακών παραδειγμάτων, του Therme Vals του Peter Zumthor και της Εκκλησίας του Φωτός του Tadao Ando, επιδιώκεται μια πρώτη προσέγγιση μεθόδων εισαγωγής του φωτός στο εσωτερικό των κτηρίων, προκειμένου να διευκρινιστεί ο ρόλος του στη διαμόρφωση της συνθετικής ιδέας.

SUMMARY From the beginning of humanity, natural light was a fundamental indice for the growth and development of all living organisms, as well as the humans. Eventually, humans realized it's importance and thus decided to incorporate it in their living and moving spaces. This basic need for natural light, architects took as advantage and decided to use it as a tool for their design. Nevertheless, they do not only focus on providing visional comfort, by introducing natural light into the interiors of the buildings, but also managing it in such a way that, each time, it acquires a special character. This research, study the properties which natural light receives when used as a synthetic tool. Alongside, through the analysis of two building examples, the Therme Vals of Peter Zumthor and the Church of the Light of Tadao Ando, a first approach is being proposed to detect the methods being used to introduce light into internal building design, in order to clarify its role in the synthesis idea formulation.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Αντικείμενο Ερευνητικής Εργασίας Η συγκεκριμένη ερευνητική εργασία έχει ως θέμα το φυσικό φως και το ρόλο του στην αρχιτεκτονική σύνθεση. Το φυσικό φως αποτελεί απαραίτητο στοιχείο για την ανάπτυξη και την εύρυθμη λειτουργία όλων των ζωντανών οργανισμών. Η ύπαρξή του καθίσταται αναγκαία, καθώς μέσω αυτού ενεργοποιείται η όραση, συμβάλλοντας στην αντίληψη των πραγμάτων. Τα παραπάνω αποτελούν τους λόγους για τους οποίους το φως κατέχει σημαντική θέση στην αρχιτεκτονική. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική εκφράζεται μέσω της μορφής. Παράλληλα, η ευσυνείδητη και προσεκτική χρήση του μπορούν να προσδώσουν σε ένα κτήριο ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές ποιότητες. Ανάλογα με τον τρόπο αξιοποίησής του από τον αρχιτέκτονα, το φυσικό φως αποκτά κάθε φορά συγκεκριμένη ιδιότητα και χαρακτήρα. Αντικείμενο, λοιπόν, της εργασίας αυτής είναι η μελέτη του φυσικού φωτός ως εργαλείο της αρχιτεκτονικής και η αναφορά στους τρόπους αξιοποίησής του κατά την αρχιτεκτονική διαδικασία. Συνεπώς, υπόθεση εργασίας αποτελεί το παρακάτω ερώτημα: Εάν το φυσικό φως, και σε τι βαθμό, παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της συνθετικής ιδέας.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στόχος Ερευνητικής Εργασίας Σκοπός της εργασίας είναι ο αναγνώστης να κατανοήσει τους ρόλους που λαμβάνει το φυσικό φως όταν αξιοποιείται ως συνθετικό εργαλείο. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από την παράθεση κτηριακών παραδειγμάτων, που έχουν ως βασικό γνώμονά τους το φυσικό φως. Παράλληλα, η εμβάθυνση στο Therme Vals του Peter Zuthor και στην Εκκλησία του Φωτός του Tadao Ando, στοχεύει στην κατανόηση μεθόδων που εφάρμοσαν οι δύο αρχιτέκτονες για την εισαγωγή του φωτός στο εσωτερικό των κτηριακών τους όγκων, προκειμένου να αποδώσουν συγκεκριμένο χαρακτήρα. Η επιλογή των δύο αρχιτεκτόνων, μεταξύ πολλών άλλων που αξιοποιούν το φυσικό φως στις συνθέσεις τους, έγινε έπειτα από μελέτη του προσωπικού τους έργου. Τόσο ο Peter Zumthor, όσο και ο Tadao Ando, εισάγουν το φως στα περισσότερα έργα τους, εκμεταλλευόμενοι τις ιδιότητες που μπορούν να προσδώσουν σε αυτό. Τέλος, η μελέτη όλων των προηγούμενων στοχεύει στο να αντιληφθεί ο αναγνώστης την προσεκτική χρήση του φωτός που απαιτείται κατά την αρχιτεκτονική διαδικασία, με σκοπό να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Μεθοδολογία Η εργασία αποτελείται από τρία κεφάλαια, όπου σταδιακά αναλύεται ο ρόλος του φυσικού φωτός τόσο στην ανθρώπινη ύπαρξη, όσο και στην αρχιτεκτονική δημιουργία. Παράλληλα, γίνεται αναφορά των ιδιοτήτων που αυτό αποκτά όταν χρησιμοποιείται ως αρχιτεκτονικό εργαλείο. Επιπλέον, μέσα από την ανάλυση δύο κτηριακών παραδειγμάτων γίνεται κατανοητός ο ρόλος του φωτός στην αρχιτεκτονική διαδικασία, καθώς και η συμβολή του στο τελικό αποτέλεσμα. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο αναλύονται οι λόγοι για τους οποίους το φυσικό φως έχει σημαντική επίδραση στην ανθρώπινη ζωή. Ακολουθεί η αιτιολόγηση της δυναμικής σχέσης φωτός- σκιάς και της σπουδαιότητας αυτής στην αρχιτεκτονική σύνθεση. Έπειτα, μέσω της παράθεσης παραδειγμάτων, αναλύονται τα χαρακτηριστικά που λαμβάνει το φως, κατά την αξιοποίησή του ως συνθετικό εργαλείο. Το κεφάλαιο κλείνει με την αναφορά σε δύο αρχιτέκτονες, τους Peter Zumthor και Tadao Ando, και στη χρήση του φωτός στα έργα τους. Ωστόσο, εκτενέστερη περιγραφή τους πραγματοποιείται στα επόμενα κεφάλαια. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται αποκλειστική περιγραφή της αξιοποίησης του φυσικού φωτός από τον Peter Zumthor. Έπειτα από μία σύντομη αναφορά στη βιογραφία και τις αρχές του αρχιτέκτονα, ακολουθεί η παράθεση κτηριακών παραδειγμάτων που αναδεικνύουν την χρήση του φωτός στο έργο του. Στη συνέχεια, γίνεται περιγραφική ανάλυση του Therme Vals, ενός από τα κτήρια του Zumthor που δίνει έμφαση στη χρήση του φωτός. Η ίδια μέθοδος ακολουθείται επίσης και στο τρίτο κεφάλαιο, όπου αναλύεται η χρήση του φυσικού φωτός στο έργο του Tadao Ando. Την αναφορά στη ζωή και το έργο του αρχιτέκτονα διαδέχεται η αξιοποίηση του φυσικού φωτός από τον ίδιο, μέσα από την παράθεση κτηριακών παραδειγμάτων που συγκαταλέγονται στα έργα του. Έπειτα, ακολουθεί περιγραφική ανάλυση της Εκκλησίας του Φωτός, ενός από τα σπουδαιότερα έργα του Ando, που αξιοποιεί το φυσικό φως. Στο τέλος της εργασίας γίνεται μία ανακεφαλαίωση όλων όσων αναλύθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια, προκειμένου να επισημανθεί ο σπουδαίος ρόλος του φυσικού φωτός ως εργαλείο στην αρχιτεκτονική σύνθεση.

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

1.1| Το φως για τον άνθρωπο «Ο κόσμος μας αγγίζει και αγγίζουμε τον κόσμο, κυρίως μέσα από το φως».1 - Juhani Pallasmaa

Εικ. 1_ Το φως δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να αντιλαμβάνεται τις μορφές και τις κινήσεις.

Ο άνθρωπος υπάρχει χάρις στο φως. Όλες του οι ενέργειες εξαρτώνται από αυτό, καθώς αποτελεί συστατικό και προϋπόθεση της ζωής του. Για το λόγο αυτό, κάθε προσπάθεια ερμηνείας του Κόσμου έχει ως αφετηρία το φυσικό φως. Από τη γέννηση του, ο άνθρωπος στρέφεται προς το φως, που αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο και βάση της ζωής στον πλανήτη μας. Η σπουδαιότητά του αποτυπώνεται στην πρώτη εντολή της Γένεσης, «… και εγένετω Φως». Το φως είναι που μεσολαβεί, ώστε να αντιλαμβανόμαστε τα πάντα γύρω μας. Ενεργοποιεί την όραση, που είναι η κυρίαρχη αίσθηση του ανθρώπου. Αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε το χρώμα, το βάθος, το χώρο ή τον όγκο και να αντιληφθούμε τις μορφές και τις κινήσεις. Η ποσότητα, το χρώμα και η κατεύθυνση του φωτός αλλάζουν, κατά τη διάρκεια των ημερών και των εποχών. Αποτέλεσμα αυτού είναι να μεταβάλλεται συνεχώς η αντίληψη μας για την υφή και τη μορφή των πραγμάτων. Συνεπώς, «ο άνθρωπος απολαμβάνει ένα πλούσιο οπτικό κόσμο, γεμάτο από λεπτές διαφορές και αποχρώσεις. Το φως είναι το μέσο με το οποίο αποδίδονται αυτές οι πολύτιμες διακρίσεις, η ύπαρξη των οποίων παίζει κυρίαρχο ρόλο στον παράγοντα ευδαιμονίας του ανθρώπου, ο οποίος μπορεί να επηρεάσει τόσο την ψυχική αλλά και τη σωματική υγεία».2 Αυτή η ποικιλία διαφορετικών πληροφορίων αποτελεί αποκλειστικό στοιχείο του φυσικού φωτός. Ωστόσο, το φως δεν αποτελεί μόνο τη φυσική αιτία των όσων βλέπουμε. Η ποιότητά του επηρεάζει την ατμόσφαιρα του χώρου και κατ’ επέκταση τη διάθεση μας. Παράλληλα, το φυσικό φως εμπλουτίζει την εμπειρία μας στην αντίληψη των πραγμάτων. Η εμπειρία αυτή διαφέρει μεταξύ των ανθρώπων. Αυτό συμβαίνει λόγο του ότι ο κάθε άνθρωπος έχει διαφορετική αντίληψη του φωτός, που εξαρτάται από τον τόπο ή τους χώρους με τους οποίους είναι εξοικειωμένος. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι το φυσικό φως κατέχει σημαντικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου. Το φυσικό φως επηρεάζει τόσο την υγεία του, όσο και την Juhani Pallasmaa, The Eyes of the skin: Architecture of the senses, Sussex, England: John Wiley & Sons, 1996 2 Elizabeth Wilhide, Φως και Χώρος, μετάφραση: Δανάη Χρυσομάλλη, Αθήνα: Μέλισσα, 1998, σελ. 12 1

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

κοινωνική του ανάπτυξη. Παράλληλα, η σπουδαιότητα του φωτός για τον άνθρωπο γίνεται αισθητή στον τρόπο με τον οποίο κατασκεύασε τις κατοικίες, ώστε να υποδέχονται το φως του ήλιου και να το διασκορπίζουν στο εσωτερικό τους. Παρά το γεγονός ότι το φυσικό φως δεν είναι άμεσα αντιληπτό, η παρουσία του επηρεάζει έμμεσα την άποψή μας για ένα χώρο. Το φως είναι πιθανό είτε να απορροφηθεί από μια επιφάνεια, είτε να ανακλαστεί από αυτή είτε, τέλος, να διαθλαστεί.3 Σε κάθε περίπτωση, για να οριστεί ένας χώρος απαιτείται η διάδραση μεταξύ φωτός και επιφανειών. Μέσω του φωτός, ο χώρος αποκτά προοπτική, εντοπίζονται τα όρια του, αναδεικνύεται η μορφή, οι υφές και οι λεπτομέρειές του. Οποιαδήποτε αλλαγή στις συνθήκες του φωτός, ή στη σχέση φωτός- επιφανειών, επηρεάζει την αντίληψη μας για το χώρο και την ατμόσφαιρα του. Σύμφωνα με το Γερμανό φιλόσοφο Gernot Bohme, «Η ατμόσφαιρα δεν είναι μονάχα ό,τι αποπνέουν τα αντικείμενα ή ό,τι αισθάνονται τα υποκείμενα αλλά προκύπτει από το διάλογο μεταξύ τους, έγκειται στην αλληλεπίδρασή τους και όχι στη στιγμιαία και μοναδική αντίληψη. Η ατμόσφαιρα δε γίνεται άμεσα κατανοητή, σε πρώτο στάδιο όμως επηρεάζει πνευματικά και συναισθηματικά τον άνθρωπο. Η εκτίμησή της είναι μια συνεχής και συνήθως ασυνείδητη διαδικασία που προϋποθέτει τη χρονική επεξεργασία καθώς συνδυάζει την αντίληψη, τη μνήμη και τη φαντασία».4

Εικ. 2_ Ο άνθρωπος στρέφεται προς το φως (Μουσείο Αμερικανικής Τέχνης Whitney, Νέα Υόρκη, 1977). Lou Michel, Light: The Shape Of Space, Designing With Space And Light, New York: John Wiley and Sons Ltd, 1995, σελ. 35 4 Juhani Pallasmaa, Space, Place And Atmosphere- Peripheral Perception in Existential Experience, Helsinki: ESARQ, 2011 3

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

1.2| Φως – σκιά: Μια σχέση αλληλεπίδρασης

Εικ. 3 και 4_ Η σκιά αποδεικνύει την ύπαρξη του φωτός.

Η ύπαρξη του φωτός γίνεται αντιληπτή μέσω της δυναμικής σχέσης του με το σκοτάδι. Ωστόσο, η παρουσία του φωτός μπορεί να γίνει αισθητή και με μια πιο ήπια εκδοχή του σκότους, τη σκιά. Η σκιά είναι, μεταφορικά μιλώντας, «μια τρύπα στο φως, κάτι το απών».5 Η σκιά ακυρώνει το φως, αποδεικνύοντας την ύπαρξη του. Με άλλα λόγια, η σκιά είναι ο αρνητικός χώρος που παράγεται όταν ένα αντικείμενο διακόπτει το φως. Η σχέση μεταξύ αντικειμένου - φωτός, καθορίζει την κατεύθυνση και το σχήμα της πάντοτε δισδιάστατης σκιάς. Οι σκιές είναι άμεσα συνδεδεμένες με τη φύση. Τόσο η κίνηση και η ένταση τους, όσο και οι χρωματικές ποιότητες που παράγουν εξαρτώνται από τη θέση του ήλιου και την εκάστοτε πρόσπτωση του φωτός. Συνεπώς, μέσα από τη σχέση σκιάς φωτός γίνεται αντιληπτό το πέρασμα του χρόνου. «Όταν το φως του ήλιου “σβήνει” το ίδιο κάνουν και οι σκιές με αποτέλεσμα οι χώροι να μεταβάλλουν ή και να χάνουν τα περιγράμματα τους».6 Παρατηρούμε ότι η συνεχής ροή των σκιών επιδρά στην αντίληψη του χώρου περιγράφοντας το χρόνο και τα αντικείμενα. H σχέση ανάμεσα στο φως και τη σκιά είναι αυτή που κάνει αισθητούς τους όγκους, τις επιφάνειες και τα χωρικά χαρακτηριστικά. Η αλληλεπίδρασή τους διαιρεί ένα χώρο σε υποδιαστήματα και μέρη, του δίνει χαρακτήρα, ρυθμό, αίσθηση κλίμακας και οικειότητα. Αντίθετα, ένας ομοιόμορφα φωτισμένος χώρος, από τον οποίο απουσιάζει η σκιά, χαρακτηρίζεται από ομοιογένεια, έλλειψη προοπτικής και σαφήνειας. Από τα παραπάνω, προκύπτει ότι η αρχιτεκτονική βασίζεται κυρίως στις σκιές. Τα πάντα θεμελιώνονται πάνω στην αέναη αντίθεση φωτός - σκιάς.7 Προκειμένου να προσαρμοστεί ένα σχέδιο στο φυσικό φως οφείλει να ενσωματώσει την κίνηση των σκιών που δημιουργούνται. Κάποιες σκιές μπορούν να υπολογιστούν εκ των προτέρων, ώστε το αποτέλεσμα που θα προκύψει να προσελκύσει τον παρατηρητή και να του γεννήσει ποικίλα συναισθήματα.

Ulrike Brandi, Lighting Design, Basel, Switzerland: Birkhäuser, 2006, σελ 52 op. cit. 7 Τάσης Παπαϊωάννου (2011), «Το αμετάκλητο φως», www.greekarchitects.gr , [πρόσβαση 31/08/2018]. 5 6

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

1.3| Η χρήση του φωτός στην αρχιτεκτονική «Το φυσικό φως διαδραματίζει ζωτικό ρόλο στη συμφωνία των αισθήσεών μας, αποτελεί προϋπόθεση για την ανθρώπινη υγεία και μας δίνει την αίσθηση του χώρου και του χρόνου. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές, δεν γνωρίζουμε τη σημασία του και θεωρούμε τη παρουσία του δεδομένη. Σπουδαία έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής έχουν τη δυνατότητα να το αλλάξουν αυτό. Μας δίνουν την ευκαιρία να βιώσουμε το φως σε όλες τις αποχρώσεις και τα χρώματα του, να νιώσουμε την αλληλεπίδρασή του με το υλικό και το χώρο και να “καταστήσουμε ορατό τον τρόπο που μας αγγίζει ο κόσμος”8 , όπως αναφέρει ο Maurice Merleau-Ponty ».9 - Juhani Pallasma Η ύπαρξη της αρχιτεκτονικής συνδέεται άμεσα με τη παρουσία του φυσικού φωτός. Η σύνδεση αυτή προκύπτει από το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική εκφράζεται πρώτιστα με την εικόνα, η οποία είναι άμεσα συνυφασμένη με το φως που την κάνει αντιληπτή στο ανθρώπινο μάτι. Αυτός είναι και ο λόγος που «το φυσικό φως είναι το φυσικό ξεκίνημα»10 στην αρχιτεκτονική. Το φυσικό φως έχει την ικανότητα να προβάλλει τη μορφή και τα υλικά της κατασκευής, να αποκαλύπτει τις λεπτομέρειες της υφής και της φόρμας, καθώς και να μεταβάλλει την αντίληψη του χρόνου, της εποχής και του οπτικού βάθους. Η δυνατότητα του φωτός να προβάλλει τα δομικά υλικά ενός αρχιτεκτονήματος, του επιτρέπει να συμπεριληφθεί ανάμεσα τους ως ένα «άυλο αρχιτεκτονικό υλικό»11. Συνεπώς, ο φωτισμός αποτελεί την «τέταρτη διάσταση του χώρου»12, χωρίς να διαθέτει υλική υπόσταση. Παράλληλα, η διαχείριση του φωτός κατά το σχεδιασμό επιδιώκει στο να «προκαλέσει μια συναισθηματική αντίδραση- να αυξήσει τα ερεθίσματα».13 Τα παραπάνω, αποτελούν βασικούς λόγους ώστε το φυσικό φως να παίζει καθοριστικό ρόλο στην αρχιτεκτονική σύνθεση και να αποτελεί, σε πολλές περιπτώσεις, βασικό συνθετικό εργαλείο. Η ευφυής εκμετάλλευση του φυσικού Maurice Merleau-Ponty, Sense and Non-Sense, μετάφραση: Hubert L. Dreyfus, Patrica A. Dreyfus, Evanston, Illinois: Northwestern University Press, 1964, σελ. 19 9 Juhani Pallasmaa (2016), “DWELLING IN LIGHT- TACTILE, EMOTIVE AND LIFE – ENHANCING LIGHT”, www.velux.com/article/2016/dwelling-in-light , [πρόσβαση 31/08/2018]. 10 Derek Phillips, Lighting historic buildings, New York: Architectural Press, 1997, σελ. 1 11 Νικόλας Χριστοφίδης (2017), «Φως… Φωτισμός… Σκοτάδι… Μια εισαγωγή στον αρχιτεκτονικό φωτισμό», www.cy-arch.com/fos-fotismos-skotadi-christofides/, [πρόσβαση 31/08/2018]. 12 Θεόδωρος Δ Κοντορήγας (2006), «Σχεδιάζοντας με το φως: η τέχνη του αρχιτεκτονικού φωτισμού», www.greekarchitects.gr, [πρόσβαση 31/08/2018]. 13 Nick Baker, Koen Steemers, Daylight Design of Buildings, Λονδίνο: James & James, 2002, σελ. 4 8

Εικ. 5_ Το φυσικό φως ως αύλο αρχιτεκτονικό υλικό (Μουσείο Neanderthal, Ισπανία, 2010).

Εικ. 6_ Ο αρχιτέκτονας εισάγει το φως στο έργο του, με σκοπό να αποκαλύψει συγκεκριμένα νοήματα (Εθνικό Κοινοβούλιο του Μπαγκλαντές, Louis Kahn, Ντάκα, Μπαγκλαντές, 1982).

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

φωτός οδηγεί σε ποικίλες αρχιτεκτονικές ποιότητες στον εσωτερικό χώρο ενός κτηρίου. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Alberto Campo Baeza: «Το φως είναι για το κτήριο όπως ο αέρας σε ένα μουσικό όργανο. Του δίνει ζωή, το δημιουργεί. Εάν το φως δεν αξιοποιείται από το κτήριο – μουσικό όργανο, τότε το τελευταίο μένει σιωπηλό. Το φως είναι άυλο, είναι πολύ ακριβές. Ο ήλιος είναι ο ήλιος, είναι σταθερός και ολοκληρώνει κάθε μέρα μια συγκεκριμένη διαδρομή. Μπορεί να διαχειριστείς αυτό το γεγονός όπως την πέτρα ή το μάρμαρο. Τα μάρμαρα του Παρθενώνα είναι υπέροχα όμως χωρίς τον Ικτίνο και Καλλικράτη να τους προσδώσουν μέγεθος και μορφή, νόημα, δεν έχει τίποτα. Το φως τις διάφορες ώρες της ημέρας μπορεί να αποκαλύψει πολλά μυστικά του αρχιτεκτονήματος».14 Ο αρχιτέκτονας εισάγοντας το φως στο έργο του, δε στοχεύει μόνο στην αποκάλυψη της μορφής του, αλλά και των νοημάτων και των προθέσεων που διατυπώθηκαν κατά τη διαδικασία της σύλληψης. Με άλλα λόγια, καθώς το φως αποκαλύπτει το κτήριο, τις φόρμες του και τα νοήματα πίσω από αυτό, αποκαλύπτει την ίδια την αρχιτεκτονική και σε πολλές περιπτώσεις η αρχιτεκτονική αποκαλύπτει το φως.15

Alberto Campo Baeza (2009), «Αγγίζοντας τον χρόνο μέσω του φωτός», www.greekarchitects.gr , [πρόσβαση 31/08/2018]. 15 Marietta S. Millet, Light Revealing Architecture, New Jersey: John Wiley & Sons, 1996, σελ.3 14

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

1.4| Το φως ως εργαλείο σχεδιασμού Όπως έγινε αντιληπτό στην προηγούμενη ενότητα, το φως είναι μία από τις βασικές πτυχές της αρχιτεκτονικής, καθώς αποκαλύπτει το κτήριο, τη μορφή του, την πρόθεση και το νόημά του. Το φως αποκαλύπτει την αρχιτεκτονική και η αρχιτεκτονική οφείλει να αποκαλύπτει το φως. Με άλλα λόγια, το φως δεν γίνεται αντιληπτό χωρίς τη μορφή όπως και η μορφή δε γίνεται αντιληπτή, τουλάχιστον οπτικά, χωρίς το φως.16 Σύμφωνα με τα λόγια του Louis Kahn: «Το φως του ήλιου δεν ξέρει ποτέ πόσο μεγάλο είναι μέχρι να χτυπήσει τη πλευρά ενός κτηρίου ή να λάμψει μέσα σε ένα δωμάτιο».17 Ως συνθετικό εργαλείο, συσχετίζεται με σημαντικές αρχιτεκτονικές αποφάσεις που αφορούν την κεντρική ιδέα, με αποτέλεσμα πολλές αρχιτεκτονικές λύσεις να στηρίζονται στο χειρισμό του φωτός. Για να εισάγει ο αρχιτέκτονας το φυσικό φως στη σύνθεσή του, χρειάζεται αρχικά να προσδιορίσει το χαρακτήρα που θέλει να της δώσει. Με την ένταξη του φωτός στο χώρο, ο αρχιτέκτονας στοχεύει όχι μόνο στη χρηστικότητα του, αλλά και στον καθορισμό συγκεκριμένου νοήματος και στη δημιουργία ατμόσφαιρας. Συνεπώς, η διαδικασία σχεδιασμού έχει ως αφετηρία το επιθυμητό φως, ώστε να ακολουθήσει η επιλογή της μορφής, των υλικών και των χρωμάτων, που επηρεάζονται άμεσα από αυτό. Σημαντική παράμετρο στο σχεδιασμό αποτελεί και ο τρόπος με τον οποίο εισάγεται και "εγκαθίσταται" το φως σε ένα χώρο. Τα ανοίγματα, από τα οποία εισέρχεται το φως, αποδίδουν σε αυτό δικές τους ιδιότητες, καθώς παίζουν καθοριστικό ρόλο ώστε να αποδοθεί σωστά η ατμόσφαιρα που θέλει να δημιουργήσει ο αρχιτέκτονας. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το φως έχει τη μεγαλύτερη ποικιλία από οποιοδήποτε άλλο αρχιτεκτονικό στοιχείο. Συνεπώς, το φως μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ορίσει τη μορφή, να καθοδηγήσει ή να καθορίσει τα όρια ενός χώρου, να αποδώσει τις λεπτομέρειες του, να λειτουργήσει ως σύμβολο ή να δημιουργήσει μία ατμόσφαιρα. Η γνώση γύρω από τις δυνατότητες που μπορεί να προσφέρει το φως δίνει στον αρχιτέκτονα απαραίτητες πληροφορίες για την ορθότερη χρήση του. Ένα κτηριακό παράδειγμα, στο οποίο μπορεί να παρατηρήσει κανείς πολλούς από τους τρόπους αξιοποίησης του φωτός, είναι η εκκλησία Nôtre Dame-du-haut, του Le Corbusier. Op. cit., σελ 47 Louis Kahn, παραφράζοντας τον Wallace Stevens στο “Harmony Between Man and Architecture”, Νέα Υόρκη: Rizzoli International Publications, 1991, σελ. 343 16 17

Εικ. 7_ Τοίχος με ανοίγματα που επιτρέπουν την εισχώρηση του φυσικού φωτός στο εσωτερικό του ναού (Εκκλησία Notre Dame de Haut, Le Corbusier, Ronchamp Γαλλία, 1955).

Εικ. 8 (Απέναντι σελίδα)_ Δημιουργία φεγγίτη μεταξύ της οροφής και της κατακόρυφης τοιχοποιίας (Εκκλησία Notre Dame de Haut, Le Corbusier, Ronchamp Γαλλία, 1955).

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

Η εκκλησία κατασκευάστηκε το 1955, στη Ronchamp της Γαλλίας, έχοντας ως μία από τις βασικές παραμέτρους σχεδιασμού το φυσικό φως. Σκοπός του Le Corbusier είναι η αποκάλυψη της μορφής και του νοήματος του κτηρίου, μέσα από τη χρήση του φωτός, στο οποίο αποδίδει συμβολικό χαρακτήρα. Καθώς το φως εισέρχεται από τα ανοίγματα της εκκλησίας, αποκτά κάθε φορά διαφορετική ταυτότητα και ρόλο. Πιο συγκεκριμένα, ανοίγματα διαφορετικών διαστάσεων και τεχνοτροπιών, σε έναν από τους περιμετρικούς τοίχους, επιτρέπουν στο φυσικό φως να εισχωρεί άμεσα, ανάλογα με την ώρα, περιγράφοντας τη μορφή του εσωτερικού και επηρεάζοντας την ατμόσφαιρα του χώρου. Μέσα από τη σκιά, το φως, και τη σχέση τους με το χώρο, αποδίδεται στο εσωτερικό μια αίσθηση ηρεμίας, γαλήνης και ταυτόχρονα μυστηρίου και περισυλλογής. Παράλληλα, η οροφή αποκόπτεται μερικά εκατοστά από την κατακόρυφη τοιχοποιία, διαμορφώνοντας έναν ενιαίο φεγγίτη. Αποτέλεσμα αυτού είναι η αίσθηση που δίνεται στον επισκέπτη, ότι η οροφή αιωρείται. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πως το φως και ο τρόπος που θα εισέλθει στο κτήριο έχει τη δυνατότητα να του αποδώσει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

Φως που ορίζει το χώρο «Είναι ωραίο να ακούς και να βλέπεις: οι αισθήσεις μπορούν να συλληφθούν ως ένα ενιαίο γεγονός. Το φως, δωρητής όλων των παρουσιών, είναι ο δημιουργός της υλικότητας».18 - Louis Kahn

Εικ. 9_ Τα χαρακτηριστικά του χώρου αποδίδονται με τη βοήθεια του εισερχόμενου φωτός (Εκκλησία του Juha Leiviskä, Myyrmäki, Φινλανδία, 1984).

Σύμφωνα με τα λόγια του Louis Kahn, ένα από τα βασικά γνωρίσματα του φυσικού φωτός είναι η ικανότητα του να συμβάλλει στην ερμηνεία του χώρου, αναδεικνύοντας τη δομή και τη μορφή ενός κτηρίου. Όπως ο ίδιος σημειώνει «… Η δομή είναι ο δημιουργός του φωτός. Όταν λαμβάνεις αποφάσεις για τη δομή, στην ουσία αποφασίζεις για το φως… Από αυτό πηγάζει η αντίληψη ότι στην ουσία «απελευθερώνουμε» (οι αρχιτέκτονες) φως».19 Το φως σκιαγραφεί με σαφήνεια τη μορφή και οργανώνει το χώρο. Η σχέση κάθε μέλους με το σύνολο είναι σημαντική, καθώς αυτοί οι συσχετισμοί δίνουν τις πληροφορίες στην αντίληψη μας για ένα δωμάτιο, ένα κτήριο ή έναν τόπο. Το φως δίνει έμφαση στη μορφή με έναν οργανωτικό τρόπο δημιουργώντας μία οπτική διάταξη στο κτισμένο περιβάλλον.20 Σύμφωνα με όσα αναφέρει η M. Millet, φως και μορφή είναι δύο στοιχεία αλληλένδετα, καθώς η ύπαρξη του ενός προϋποθέτει την παρουσία του άλλου. Στη σχέση αυτή αναφέρεται και ο Le Corbusier: «Η αρχιτεκτονική είναι το επιδέξιο, σωστό και θαυμαστό παιχνίδι των όγκων που συμπλέκονται κάτω από το φως. Τα μάτια μας είναι φτιαγμένα για να βλέπουν τις μορφές στο φως».21 Ένα παράδειγμα απόδοσης της μορφής με τη βοήθεια του φωτός, αποτελεί η εκκλησία του Juha Leiviskä στο Myyrmäki, της Φινλανδίας (1984). Στο εσωτερικό του ναού διαμορφώνεται ένα ισχυρό διαγώνιο μοτίβο φωτός και σκιάς, που επιτυγχάνεται μέσω ενός φεγγίτη που διασχίζει πλευρικά το χώρο. Έτσι τα χαρακτηριστικά του χώρου αποδίδονται με τη βοήθεια του εισερχόμενου φωτός. Με άλλα λόγια, το φως γίνεται οργανωτικός παράγοντας του χώρου. Οι δοκοί κάτω από το φεγγίτη δημιουργούν μορφές φωτός και σκιάς, κατά τη διάρκεια της ημέρας.

Louis I. Kahn, Christian Devillers, Silence et lumière : Choix de conférences et d’entretiens 1955-1974, μετάφραση: Mathilde Bellaigue, Paris: Linteau, 1996, σελ. 163-164 19 Richard S. Wurman, What Will Be has Always Been: The words of Louis I. Kahn, HarperCollins Publishers, 1986, σελ. 63 20 Marietta S. Millet, op. cit., σελ. 51-55 21 Le Corbusier, Για Μια Αρχιτεκτονική, μετάφραση: Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Αθήνα: Εκκρεμές, 2004, σελ. 16 18

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

Όπως η μορφή, έτσι και ο χώρος συνδέεται άμεσα με το φως. Το φως δίνει ποιότητα και ατμόσφαιρα στο χώρο. Σύμφωνα με τον Louis Kahn «ο χώρος δεν θα μπορούσε ποτέ να κατακτήσει τη σημαντική του θέση στην αρχιτεκτονική χωρίς το φυσικό φως».22 O ορισμός του αρχιτεκτονικού χώρου είναι, στην ουσία, ο ορισμός του χώρου μέσα σε όρια, στον οποίο το φως παίζει κυρίαρχο ρόλο. Η δική μας αίσθηση του χώρου εξαρτάται άμεσα από τον τρόπο με τον οποίο το φως αποκαλύπτει αυτόν το "περιφραγμένο χώρο" σε εμάς. Όταν επεξεργαζόμαστε το φως, στην ουσία επεξεργαζόμαστε την αντίληψη μας για τον αρχιτεκτονικό χώρο.23 Σύμφωνα με τον Louis Kahn: «Η κατασκευή είναι ένα σχέδιο από φως. Η κρύπτη, ο θόλος, η αψίδα, η κολώνα είναι κατασκευές συσχετισμένες με το χαρακτήρα του φωτός. Το φυσικό φως διαμορφώνει τη διάθεση του χώρου από τις διακυμάνσεις του κατά τη διάρκεια της ημέρας ή το πέρασμα των εποχών κατά τη διάρκεια του χρόνου. Η κάτοψη ενός κτηρίου θα έπρεπε να διαβάζεται σαν μια αρμονία χώρων στο φως. Ακόμα και ένας χώρος που προορίζεται να είναι σκοτεινός, πρέπει να έχει το απαραίτητο φως από μυστηριώδη ανοίγματα, τα οποία στην ουσία θα είναι αυτά που θα αναδεικνύουν το πόσο σκοτεινός είναι στην πραγματικότητα ο χώρος. Ο κάθε χώρος πρέπει να καθορίζεται από την κατασκευή του αλλά και από το φυσικό του φως».24 Χαρακτηριστικό παράδειγμα, που ανταποκρίνεται στα λόγια του Louis Kahn, αποτελεί το παρεκκλήσι του Τιμίου Σταυρού (Chapel of the Holy Cross, Pekka Pitkänen, 1967) στο νεκροταφείο του Turku, της Φινλανδίας. Ο εσωτερικός του όγκος δέχεται άμεσα το ηλιακό φως από γωνιακούς φεγγίτες. Αυτή η επίδραση συμβαίνει μόνο σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές, όμως βασίζεται στην εξαιρετική αντίθεση μεταξύ των επιφανειών από σκυρόδεμα που δέχονται το φως της ημέρας και αυτών που παραμένουν στο σκοτάδι. Κατά συνέπεια, το φυσικό φως που εισέρχεται από τους φεγγίτες, ορίζει το χώρο και δίνει έμφαση στις λεπτομέρειές του.

Louis I. Kahn, Silence and Light, διάλεξη στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του Ελβετικού Ομοσπονδιακού Ινστιτούτου Τεχνολογίας στη Ζυρίχη, 1969 23 Marietta S. Millet, op. cit., σελ. 93 24 Urs Buttiker, Louis Kahn: Light and Space, Βοστώνη: Birkhäuser, 1993 22

Εικ. 10 και 11_ Το φυσικό φως που εισέρχεται από τους γωνιακούς φεγγίτες ορίζει το χώρο (Παρεκκλήσι του Τιμίου Σταυρού, Pekka Pitkänen, Turku, Φινλανδία, 1967).

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

Φως που καθοδηγεί Ο άνθρωπος ανταποκρίνεται στο φως, καθώς αυτό έχει τη δυνατότητα να καθοδηγήσει την κίνηση και το βλέμμα του. Ο αρχιτέκτονας μπορεί να εκμεταλλευτεί το φως, ώστε να ορίσει ένα σημείο εστίασης, να ενισχύσει μια ιεραρχική οργάνωση του χώρου, ή να ενθαρρύνει την κίνηση. Το φως μπορεί να δώσει ρυθμό σε ένα μονοπάτι ή ένα χώρο, δημιουργώντας την αίσθηση ότι υποδέχεται ή απομακρύνει τον επισκέπτη. Για παράδειγμα, σε μία κιονοστοιχία, η εναλλαγή από το φωτεινό , στο σκιερό - ημιφωτισμένο επιδρά στην ψυχολογία του χρήστη – επισκέπτη, συμβάλλοντας σε συναισθήματα οικειότητας και υποδοχής. Παράλληλα, το φως έχει την ικανότητα να ενώσει ή να διαχωρίσει το μέσα από το έξω, κάνοντας αισθητά τα όρια ενός χώρου, να ενοποιήσει ή να διαχωρίσει εσωτερικούς χώρους ή ακόμα να αποδώσει διαφορετικές φωτεινές συνθήκες ενός χώρου, συμβάλλοντας στο να κατανοήσει ο παρατηρητής τα όρια κίνησης του. Όπως αναφέρει ο Π. Μιχελής: «...Δεν αρκεί να λέγουμε ότι υποκειμενικώς παρεισάγουμε στο ακίνητο πλάσμα της αρχιτεκτονικής την κίνηση, εξωτερικώς μεν επειδή κινούμεθα με το σώμα και τα μάτια μας παίζουν, εσωτερικώς δε επειδή περιεργαζόμεθα το έργο κριτικά με το πνεύμα, όταν συν-κινούμεθα με τη μορφή του. Η κίνηση στο έργο πρέπει και αντικειμενικώς να υπάρχει. Αλλά πως είναι δυνατόν το ακίνητο πλάσμα της αρχιτεκτονικής να έχει κίνηση, αφού με τη παραμικρή το έργο γκρεμίζεται; Γι’ αυτό καταφεύγει η αρχιτεκτονική σε ένα στοιχείο απαραίτητο και μοιραίο για την όλη μορφολογία της, που ζει, κινείται και αναλύεται σε επτά χρώματα από μόνο του: στο φως… η αρχιτεκτονική παίζει και παίζεται στο φως και σε αυτό εμπιστεύεται αντικειμενικώς την κατάργηση της στατικότητάς της. Γι’ αυτό το λόγο έχει πολύ μεγάλη σημασία η επεξεργασία των κατατομών, οι οποίες προκαλούν έντεχνες φωτοσκιές που χωρίζουν, ξεχωρίζουν, συνδέουν και ζωντανεύουν τα μέλη του έργου. Έτσι το έργο ζωντανεύει, αφού η αρχιτεκτονική δεν μπορεί με παραστάσεις να μιλήσει αμεσότερα στη ψυχή του ανθρώπου».25 Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενη ενότητα, το φως συνδέεται άμεσα με τη σκιά, προκειμένου να γίνει αντιληπτό και να αξιοποιηθεί ως συνθετικό εργαλείο. Συνεπώς, σημαντικό στοιχείο που συνδράμει στη κατεύθυνση κίνησης σε ένα χώρο είναι η εναλλαγή του φωτός και της σκιάς. Αυτή η εναλλαγή μπορεί να δώσει ρυθμό, εντείνοντας την αίσθηση της κίνησης. Η αντίθεση φωτός- σκιάς, που δημιουργείται, είναι ικανή ώστε να παρακινήσει το παρατηρητή. Έτσι, το φως ανάλογα με τη

Παναγιώτης Μιχελής, Η Αρχιτεκτονική ως τέχνη, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 1940

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

ρυθμικότητα και την ένταση του, δημιουργεί είτε συναισθήματα κίνησης είτε στάσης στο χρήστη. Ένας από τους τρόπους που το φως μπορεί να προσδώσει ρυθμό σε ένα κτήριο, είναι η στοά. Η στοά δίνει ρυθμό στην όψη ενός κτηρίου και κατευθύνει την κίνηση, μέσω του παιχνιδίσματος μεταξύ φωτός – σκιάς. Παράδειγμα μπορεί να αποτελέσει η στοά του Ινστιτούτου Ερευνών Salk (Salk Research Institute, Louis I. Kahn, 1959-65) στην La Jolla της Καλιφόρνιας, που παρουσιάζει μία εναλλαγή μεταξύ φωτός και σκιάς, κατά τη διάρκεια της ημέρας, δίνοντας προοπτική και ρυθμό στο χώρο. Επιπλέον, όπως προαναφέρθηκε, το φως μπορεί να βοηθήσει στη δημιουργία ιεραρχίας μέσα σε ένα χώρο, καθώς τα πιο φωτεινά αντικείμενα ή σημεία φωτός μας προσελκύουν περισσότερο. Στο Παρεκκλήσι Αναστάσεως (Resurrection Chapel, Erik Bryggmann, 193941, ανακαινισμένο το 1984) στο νεκροταφείο του Turku, της Φινλανδίας, ο χώρος διαιρείται με τη βοήθεια του φωτός. Ο αρχιτέκτονας, στην προσπάθειά του να φέρει τους επισκέπτες σε επαφή με τη φύση, εισάγει το φυσικό φως στο εσωτερικό του ναού. Μέσω μίας θολωτής οροφής πετυχαίνει τη διανομή του φωτός της ημέρας, προσδίδοντας στο χώρο ένα γενικό αίσθημα φωτεινότητας. Ωστόσο, εκμεταλλευόμενος την ικανότητα του φωτός να δημιουργεί ιεραρχία μέσα σε ένα χώρο, διαχώρισε νοητά το ναό σε τρεις περιοχές εστίασης, οι οποίες γίνονται αισθητές από τη διαφορετική ένταση φωτός που δέχεται η κάθε μία. Παράλληλα, το φως έχει την ικανότητα να δημιουργεί σημείο εστίασης σε ένα χώρο. Ο φωτισμός τείνει να καθοδηγήσει την προσοχή επιλεκτικά, σύμφωνα με το επιθυμητό νόημα. Ένα αντικείμενο μπορεί να ξεχωρίσει χωρίς να πρέπει να είναι μεγάλο ή ζωηρόχρωμο ή τοποθετημένο στο κέντρο.26 Η επίγνωση της δυνατότητα που έχει το φως να καθοδηγεί είναι ισχυρό βοήθημα στην δημιουργία σημείων εστίασης με φως.27 Στόχος του αρχιτέκτονα, σε αυτή την περίπτωση, είναι να προβάλλει ένα συγκεκριμένο μέρος ή στοιχείο, επικεντρώνοντας την προσοχή του θεατή σε αυτό. Για να επιτευχθεί η τεχνική της εστίασης, ώστε να είναι αποτελεσματική, πρέπει να υπάρχει ισορροπημένο φως στο χώρο, και το σημείο εστίασης να είναι πιο φωτεινό. Η ένταση του φωτός, που χρησιμοποιείται για το σκοπό αυτό, είναι ελεγχόμενη, έτσι ώστε να έλκει και όχι να απωθεί το θεατή. Rudolf Arnheim, Τέχνη και οπτική αντίληψη (Η ψυχολογία της δημιουργικής όρασης), μετάφραση: Ποταμιάνος Ιάκωβος, ΘΕΜΕΛΙΟ, 2005, σελ. 355 27 Marietta S. Millet, op. cit., σελ. 113-117 26

Εικ. 12_ Στοά του Ινστιτούτου Ερευνών Salk , Louis I. Kahn, La Jolla, Καλιφόρνια, 1959-65.

Εικ. 13_ Το φως δημιουργεί ιεραρχία μέσα στο χώρο (Παρεκκλήσι Αναστάσεως, Erik Bryggman, Turku, Finland, 1941).

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

Ένα παράδειγμα, όπου το φως χρησιμοποιείται για τη δημιουργία σημείου εστίασης, αποτελεί η Χριστιανική Λουθηρανική εκκλησία (Christ Church Lutheran, Eliel Saarinen, 1949) στη Μινεάπολη, της Μινεσότα. Πρόκειται για μία εκκλησία ορόσημο της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα. Μέσα από τη χρήση των υλικών, της αναλογίας, της κλίμακας και του φωτός, η Χριστιανική Λουθηρανική εκκλησία μετατράπηκε σε ένα χώρο γαλήνης και ηρεμίας. Ο αρχιτέκτονας, με το σχεδιασμό του, εισάγει και διαχέει το φυσικό φως στο εσωτερικό του ναού. Ωστόσο, με τη βοήθεια ανοίγματος, στο νότιο άκρο, που εκτείνεται από το δάπεδο μέχρι την οροφή, δίνεται έμφαση στο σύμβολο του σταυρού, στρέφοντας την προσοχή των πιστών προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση. Εικ. 14_ Ο αρχιτέκτονας με το σχεδιασμό του στρέφει την προσοχή των πιστών προς το σύμβολο του σταυρού (Χριστιανική Λουθηρανική εκκλησία, Eliel Saarien, Μινεάπολη, Μινεσότα, 1949).

Φως ως σύμβολο Το σκοτάδι δεν αποτελεί μόνο την ένδειξη απώλειας του φωτός. Μπορεί, ακόμα, να δηλώσει αντίστροφες έννοιες από αυτές που συμβολίζει το φως. Στη πραγματικότητα, το φως επηρεάζει τον άνθρωπο, τόσο σωματικά, όσο και συναισθηματικά, επιδρώντας στο υποσυνείδητό του. Κατ’ επέκταση, έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει συμβολικό χαρακτήρα, ώστε να “γεννήσει” συγκεκριμένα συναισθήματα στον άνθρωπο. Συνήθως, συμβολίζει τη γνώση, την αλήθεια, το καλό, σε αντίθεση με το σκοτάδι, που συνδέεται με το κρυφό, το πονηρό, το κακό. Το φως μπορεί να επισημάνει την ιερότητα ενός χώρου, αποκτώντας συμβολικό χαρακτήρα, ανάλογα με το τρόπο αξιοποίησής του. Έχει τη δυνατότητα, όχι μόνο να αποδώσει την εμπειρία του χώρου και του χρόνου, αλλά να κάνει τον άνθρωπο να αναρωτηθεί τι υπάρχει πέρα από τον κόσμο που γνωρίζει ως θνητός. Ο άνθρωπος, υποσυνείδητα, το θεοποιεί. Αντιλαμβάνεται το φως ως σύμβολο του θεού και του δίνει μεταφυσικές ιδιότητες. Ως συμβολικό ορίζεται το φως, το οποίο καθώς εισέρχεται σε ένα χώρο, δημιουργεί μια επιβλητική, μυστικιστική ατμόσφαιρα στο εσωτερικό του. Το φως, εμφανέστερο μέσα στο σκοτάδι, γίνεται για μία ακόμα φορά σύμβολο του θείου φωτός όταν αποκαλύπτεται μέσα από το πέπλο του σκότους. Το γεγονός πώς μέσα στο σκοτάδι μπορούμε να εντοπίσουμε το φως, παρακινεί τον άνθρωπο να "κοιτάξει" και μέσα του, στην ψυχή του, για μία ακόμα σύνδεση – με το θείο φως.28

Marietta S. Millet, op. cit., σελ. 148-155

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

Οι αρχιτέκτονες που έχουν ως στόχο την αξιοποίηση του συμβολικού χαρακτήρα του φωτός, το χειρίζονται όχι ως δομικό στοιχείο, αλλά για την ανάδειξη πνευματικών ιδεών. Οραματίζονται τη σχέση του ανθρώπου με το σύμπαν που τον περικλείει, με μοναδικό σύνδεσμο το φως. Συνεπώς, ο συμβολικός χαρακτήρας του φωτός μπορεί να αξιοποιηθεί για την ανάδειξη της ιερότητας ενός χώρου και την αφύπνιση μυστικιστικών συναισθημάτων, αποδίδοντας το ρόλο μιας θείας ύπαρξης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, όπου το φως αποκτά συμβολικό χαρακτήρα, αποτελεί η «ροτόντα» στο Πάνθεον της Ρώμης. Πρόκειται για ένα κυκλικό θολωτό κτήριο, μέσα στο οποίο μπορεί να διεισδύσει το φυσικό φως. Στο Πάνθεον της Ρώμης η χρήση του φωτός γίνεται με λεπτό και επιδέξιο τρόπο. Ένας άξονας φωτός εισέρχεται από ψηλά στο σφαιρικό εσωτερικό χώρο. Με τον τρόπο αυτό, προκαλείται στον εισερχόμενο ένα αίσθημα περιορισμού, καθώς το ίδιο το κτήριο φαντάζει άκαμπτο, εξαιτίας της απώλειας περιμετρικών ανοιγμάτων. Αποτέλεσμα, αυτής της κτηριακής δομής, είναι η συγκέντρωση της προσοχής στο μοναδικό φως που εισέρχεται από ψηλά, προκαλώντας δέος και ενισχύοντας την ιερότητα του χώρου. Όπως περιγράφει ο Rasmussen: «Ερχόμενοι στο Πάνθεον από το μπερδεμένο δίκτυο δρόμων έξω, το βιώνουμε ως την τέλεια έκφραση ειρήνης και αρμονίας… Καθώς εισέρχεσαι στη ροτόντα αντιλαμβάνεσαι αμέσως το ήπιο φως που έρχεται από μία πηγή ψηλά, που βρίσκεται τρεις φορές ψηλότερα από την κορυφή του περιστυλίου. Ο τρούλος δεν φαίνεται να περιορίζει το χώρο, αλλά αντιθέτως να τον επεκτείνει και να τον αυξάνει. Το κυκλικό άνοιγμα στην κορυφή του τρούλου αποτελεί τη μόνη σύνδεση με τον έξω κόσμο – όχι το θορυβώδη, καθημερινό κόσμο του δρόμου, αλλά με ακόμα μεγαλύτερο ημισφαίριο, τον ουρανό».29 Εικ. 15 και 16_ Το φως αποκτά συμβολικό χαρακτήρα, καθώς εισέρχεται από τη ροτόντα (Πάνθεον, Ρώμη).

Nick Baker, Koen Steemers, op. cit., σελ. 11- 12

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

Φως και υλικό

Εικ. 17_ Το φυσικό φως αλληλεπιδρά με το υλικό κατασκευής του ναού (Εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, Mario Botta, 1994- 96).

Εικ. 18_ Τα οριζόντια ανοίγματα προσδίδουν χρώμα στο γκρίζο εσωτερικό του ναού και αποκαλύπτουν την υφή των επιφανειών (Δομινικανή Μονή της La Tourette, Le Corbusier, Γαλλία, 1953- 61).

Το φυσικό φως, καθώς εισέρχεται στο εσωτερικό ενός κτηρίου, προσπίπτει πάνω στα αντικείμενα και τα υλικά, από τα οποία αποτελείται. Έτσι, η παρουσία του φωτός γίνεται αντιληπτή, μέσω αυτής της πρόσπτωσης. Το υλικό αποτελεί το εργαλείο κατανόησης του φωτισμού ενός χώρου, αφού καθορίζει την ποσότητα και την ποιότητα των φωτεινών δεσμών που ανακλώνται πάνω στην επιφάνειά του. Κάθε υλικό έχει τα δικά του χαρακτηριστικά, δύο εκ των οποίων είναι η υφή και το χρώμα. Αυτά τα χαρακτηριστικά επηρεάζουν την ανακλαστική ιδιότητα του υλικού, στο οποίο προσπίπτει το φως. Μια αλλαγή στα υλικά ενός χώρου μπορεί να αλλάξει την αίσθηση που μας δίνει ο χώρος αυτός καθώς και τα επίπεδα φωτισμού. Ένα κτηριακό, μεταξύ πολλών άλλων, παράδειγμα, όπου το υλικό έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην απόδοση της ατμόσφαιρας, αποτελεί η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή (Mario Botta, 1994- 96). Η εκκλησία έχει επενδυθεί εσωτερικά και εξωτερικά με γκρι γρανίτη και λευκό μάρμαρο. Το ιδιαίτερό του χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι περιμετρικά το κτήριο δεν έχει ανοίγματα και φωτίζεται μόνο με φυσικό φως το οποίο εισέρχεται από την κεκλιμένη γυάλινη οροφή. Η χρησιμοποίηση του γρανίτη και του μαρμάρου, τα οποία είναι υλικά που έχουν υψηλό βαθμό ανάκλασης βοηθούν στη πλήρη διάχυση του φυσικού φωτός στο χώρο. Ο αρχιτέκτονας προσπαθεί να δημιουργήσει μια αλληλεπίδραση μεταξύ της διάταξης της πέτρας, του φυσικού φωτός, καθώς και των σκιάσεων. Άλλο ένα παράδειγμα, ίσως από τα πιο χαρακτηριστικά, σε ό,τι αφορά το χρώμα και την υφή των υλικών για την απόδοση του χώρου, είναι η Δομινικανή Μονή της La Tourette (Le Corbusier, 1953- 61) στη Γαλλία.

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

Οι αυστηροί όγκοι σκυροδέματος του Le Corbusier διαπερνιούνται από «κανόνια φωτός»30, τραπεζοειδείς φεγγίτες και μια σειρά οριζόντιων ανοιγμάτων. Τα τρία κανόνια φωτός είναι στραμμένα προς διαφορετικές κατευθύνσεις και διαθέτουν τρεις διαφορετικούς χρωματισμούς (λευκό, κόκκινο και μπλε) εσωτερικά των κωνικών επιφανειών. Τα χρώματα διαμορφώνουν τα τρία σημεία φωτός, καθορίζοντας τις ιδιωτικές περιοχές προσευχής στην κρύπτη. Τα οριζόντια μακρόστενα ανοίγματα στους τοίχους του παρεκκλησίου έχουν κόκκινο, λευκό, κίτρινο ή πράσινο χρώμα ενισχύοντας το κατά τα άλλα γκρίζο εσωτερικό. Τα ανοίγματα που χρησιμοποιούνται για να ορίσουν τις βασικές γεωμετρικές γραμμές φωτός ώστε να καθορίσουν το χώρο, είναι τοποθετημένα κοντά σε κάθετους τοίχους για να αποκαλύψουν την υφή της επιφάνειας και τις κατευθυντικές ιδιότητες του φωτός.31

Εικ. 19_ Τα τρία "κανόνια φωτός" καθορίζουν τις ιδιωτικές περιοχές προσευχής (Δομινικανή Μονή της La Tourette, Le Corbusier, Γαλλία, 1953- 61).

Φως που δημιουργεί ατμόσφαιρα «... Για μένα, το φυσικό φως είναι το μόνο φως επειδή έχει διάθεση…».32 - Louis Kahn Ένα ακόμη ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του φυσικού φωτός είναι η ικανότητά του να μεταμορφώνει την ατμόσφαιρα κάθε εσωτερικού χώρου. Με τη χρήση του φωτός, ο αρχιτέκτονας στοχεύει στη δημιουργία ιδιαίτερης ατμόσφαιρας και συναισθημάτων, καθώς και στην υποδήλωση σημαντικών εννοιών. Ένα παράδειγμα, όπου γίνεται αντιληπτή η ικανότητα του φυσικού φωτός να δημιουργεί ατμόσφαιρα, αποτελεί η παρέμβαση στον τοίχο nazarí (Masonry and light _Intervención en la muralla nazarí) στη Γρανάδα, της Ισπανίας (Antonio Jiménez Torrecillas, 2006). Πρόκειται για μία εργασία ανασυγκρότησης ενός τοίχους του 14ου αιώνα, που καταστράφηκε από σεισμό. Σκοπός του αρχιτέκτονα ήταν να εξασφαλίσει οπτική συνέχεια της προγενέστερης τοιχοποιίας, επαναπροσδιορίζοντας τα όρια της και προστατεύοντας τα αρχικά κατάλοιπα. Η νέα κατασκευή, ακολουθώντας διαφορετική τεχνική από την προηγούμενη, δεν έρχεται σε επαφή μαζί της. Ωστόσο, διατηρεί τον όγκο της, μέσα στον οποίο δημιουργείται ένα στενό μονοπάτι. Οι πλάκες Marietta S. Millet, op. cit., σελ. 78 Nick Baker, Koen Steemers, op. cit., σελ. 24 32 Henry Plummer, Poetics of Light A+U Architecture and Urbanism, Τόκιο: A+U Publishing, 1987, σελ. 135 30 31

Εικ. 20_ Το φως εισέρχεται από τα διαμορφωμένα κενά της τοιχοποιίας, δημιουργώντας εντυπωσιακή ατμόσφαιρα (Παρέμβαση στον τοίχο nazarí, Antonio Jiménez Torrecillas, Γρανάδα, Ισπανία, 2006).

ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ

γρανίτη, που αποτελούν το υλικό κατασκευής του νέου τοίχου, τοποθετούνται με τρόπο ώστε να αφήνουν τυχαία κενά μεταξύ τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, το φυσικό φως να εισέρχεται σποραδικά σε όλη την έκταση του διαδρόμου, δημιουργώντας ένα “παιχνίδι” φωτός- σκιάς και διαμορφώνοντας εντυπωσιακή ατμόσφαιρα στο εσωτερικό. Ακόμη ένα κτηριακό παράδειγμα, που αξιοποιεί το φυσικό φως για τη διαμόρφωση ιδιαίτερης ατμόσφαιρας, είναι το μουσείο Louvre Abu Dhabi, στο νησί Saadiyat, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων (Jean Nouvel, 2006-2017). Αποτελούμενο από έναν ασημένιο, διάτρητο θόλο, που εκτείνεται πάνω από τους εκθεσιακούς χώρους του μουσείου, επιτρέπει την είσοδο του φωτός στο εσωτερικό. Καθώς το φως εισέρχεται στο χώρο του μουσείου, προσπίπτει στις επιφάνειες, δημιουργώντας ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο μοτίβο.

1.5| Peter Zumthor και Tadao Ando

Εικ. 21 και 22_ Το φως, καθώς διαπερνά το διάτρητο θόλο, διαμορφώνει ιδιαίτερη ατμόσφαιρα στο εσωτερικό (Μουσείο Louvre Abu Dhabi, Jean Nouvel, νησί Saadiyat, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, 2006-2017).

Δύο αρχιτέκτονες, που αξιοποίησαν το φυσικό φως στα έργα τους, προκειμένου να αποδώσουν ιδιαίτερες ατμόσφαιρες, είναι οι Peter Zumthor και Tadao Ando. Αν και δραστηριοποιήθηκαν την ίδια περίπου περίοδο, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το θεωρητικό πλαίσιο υπό το οποίο σχεδιάζουν. Ο σχεδιασμός του πρώτου βασίζεται σε μία περισσότερο εσωστρεφή αρχιτεκτονική. Σκοπός του είναι να κατευθύνει την σκέψη του ανθρώπου, προκειμένου να κατανοήσει το χώρο και την ατμόσφαιρα που διαμορφώνεται σε αυτόν. Ο δεύτερος προάγει το μοντερνισμό, διατηρώντας, παράλληλα, έντονο το στοιχείο της ιαπωνικής κουλτούρας στο έργο του. Και στους δύο, ωστόσο, το φως έπαιξε σπουδαίο ρόλο στο έργο τους. Επιδίωξαν να δημιουργήσουν ατμοσφαιρικούς χώρους, με σκοπό να επιδράσουν στην ψυχολογία του κοινού. Για το λόγο αυτό, πολλά από τα έργα τους έχουν ως αφετηρία το φως που αλληλεπιδρά με το χώρο, τα υλικά, από τα οποία αποτελείται και τον ίδιο τον άνθρωπο.

PETER ZUMTHOR ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

2.1|Peter Zumthor: βιογραφία Ο Peter Zumthor γεννήθηκε το 1943 στη Βασιλεία της Ελβετίας. Η εμπειρία που απέκτησε, από τα 15 έως τα 17 του χρόνια, δίπλα στον επιπλοποιό πατέρα του, του έδωσε τη δυνατότητα να γνωρίζει τη συμπεριφορά του ξύλου και τις ιδιότητές του ως υλικό. Το 1963, ο Zumthor παρακολούθησε το σχολείο Kunstgewerbeschule για εφαρμοσμένες τέχνες στη Βασιλεία, πριν σπουδάσει βιομηχανικό σχέδιο στο Ινστιτούτο Pratt της Νέας Υόρκης (1966). Έπειτα, επέστρεψε στην Ελβετία (1968), όπου εργάστηκε ως σύμβουλος οικοδόμησης και σχεδιασμού και αρχιτεκτονικός αναλυτής στο Τμήμα Συντήρησης Μνημείων (Department for the Preservation of Monuments), στο Graubünden. Αυτή η εργασία σε έργα ιστορικής αποκατάστασης, τον βοήθησε στην κατανόηση της κατασκευής και των ιδιοτήτων των διαφορετικών οικοδομικών υλικών. Το 1979, ίδρυσε το γραφείο του στη μικρή ελβετική πόλη Haldenstein. Μετά από μια δωδεκάχρονη ακαδημαϊκή πορεία στην Ακαδημία Αρχιτεκτονικής του Mendrisio και μια διδακτική περίοδο στο Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής της Νότιας Καλιφόρνιας (SCI-ARC, 1988) και το Harvard Graduate School of Design (1999), αποσύρθηκε από τον ακαδημαϊκό χώρο για να επικεντρωθεί στην πρακτική του. Τα πρώτα του κτήρια ήταν στην Ελβετία, όπου ζει και εργάζεται. Ο ίδιος έχει ολοκληρώσει περίπου δέκα έργα, που θεωρούνται ορόσημα στη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Κατά τη διάρκεια της πρακτικής του πορείας, ο Zumthor κατάφερε να ενσωματώσει τις γνώσεις του, σχετικά με τα υλικά, στο σχεδιασμό του. Στα κτήρια του αξιοποιεί τις ιδιότητες των υλικών, διατηρώντας παράλληλα μία μινιμαλιστική αίσθηση. Η αρχιτεκτονική του, του απέφερε πολλά βραβεία, όπως το Βραβείο Αρχιτεκτονικής Carlsberg (1998), το Βραβείο Mies van der Rohe για την Ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική (1999), το Praemium Imperiale (2008), το Βραβείο Αρχιτεκτονικής Pritzker (2009) και το Χρυσό Μετάλλιο RIBA (RIBA Royal Gold Medal, 2013). Ο ίδιος είναι γνωστός για την ασυμβίβαστη προσέγγιση του έργου του, για τη δεξιοτεχνία του και την προσεκτική χρήση του υλικού και του φωτός.33 Επεξεργάζεται το φως εκμεταλλευόμενος τις ιδιότητες του, έχοντας πλήρη επίγνωση των δυνατοτήτων που μπορεί αυτό να προσφέρει. Η αξιοποίηση του φωτός γίνεται αισθητή σε πολλά έργα του, όπως τα θερμικά λουτρά Therme Vals στην Ελβετία, η Magali Robathan (2017), “PETER ZUMTHOR: Exclusive interview on the role of emotions in his work, his latest projects and those LACMA renderings”, www.cladglobal.com/news. cfm?codeid=330100, [πρόσβαση 31/08/2018]. 33

Εικ. 23 (Απέναντι σελίδα)_ Peter Zumthor

PETER ZUMTHOR KAI ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

γκαλερί τέχνης Kunsthaus Bregenz στην Αυστρία και το Kolumba Diocesan Museum στην Κολωνία της Γερμανίας. Όπως αναφέρει και ο Dietmar Steiner: «Ο Peter Zumthor είναι αρχιτέκτονας εξαιρετικής βραδύτητας ως συνέπεια απίστευτης ακρίβειας».34

2.2|Η χρήση του φυσικού φωτός στο έργο του Peter Zumthor «Όταν σχεδιάζω, αφήνω τον εαυτό μου να οδηγηθεί από εικόνες και διαθέσεις που θυμάμαι. Οι περισσότερες από αυτές τις εικόνες προέρχονται από προσωπικές μου εμπειρίες. Όταν σχεδιάζω προσπαθώ να βρω τι σημαίνουν αυτές οι εικόνες που θα με καθοδηγήσουν στο να δημιουργήσω ιδιαίτερες ατμόσφαιρες».35 Όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, ο Zumthor συνθέτει πολλά από τα κτήρια του, λαμβάνοντας υπόψη το φυσικό φως και τα χαρακτηριστικά που μπορούν να αποδοθούν σε αυτό. Σκοπός του, κάθε φορά, είναι να αναδείξει τα υλικά των κτηρίων του και να δημιουργήσει ατμόσφαιρες. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της γλυπτικότητας των επιφανειών και του ημίφωτος που χαρακτηρίζει τους περισσότερους χώρους του. Σύμφωνα με τον Zumthor «… η αρχιτεκτονική δεν αφορά κατά κύριο λόγο τη μορφή…».36 Όπως ο ίδιος αναφέρει: «Στην πραγματικότητα ποτέ δεν μιλάμε για τη μορφή στο γραφείο. Μιλάμε για την κατασκευή, μπορούμε να μιλάμε για την επιστήμη και για συναισθήματα [...] Από την αρχή τα υλικά είναι εκεί, ακριβώς δίπλα στο γραφείο [...] όταν βάζουμε τα υλικά μαζί, αρχίζει μια αντίδραση [... ] πρόκειται για τα υλικά, πρόκειται για τη δημιουργία μιας ατμόσφαιρας, και για τη δημιουργία αρχιτεκτονικής».37 Από τα παραπάνω λόγια γίνεται αισθητή η επιθυμία του Zumthor να ασχοληθεί με το φως και τα υλικά και να τα συνθέσει με τρόπο ώστε να δώσουν στο χώρο ιδιαίτερες ποιότητες. Αυτή η σχέση του με το φως αποτυπώνεται στα ακόλουθα λόγια του: «Όταν έχω την πρώτη ιδέα, το θέμα, σκέφτομαι πώς αντιδρούν τα στοιχεία του τόπου… Η πιο συναρπαστική στιγμή είναι η αρχή. Είναι πάντα το πιο όμορφο πράγμα. Όταν όλα τα πράγματα υπάρχουν και δεν υπάρχουν, όταν όλα είναι δυνατά. Εικ. 24 (Απέναντι σελίδα)_ Το φυσικό φως, κατά την είσοδό του στο χώρο, αποκτά συμβολικό χαρακτήρα και αποδίδει την υφή των χρησιμοποιούμενων υλικών (Παρεκκλήσι Bruder Klaus Field, Peter Zumthor, Γερμανία, 2007).

Dietmar Steiner, “Peter Zumthor: Bagni termali, Vals, Svizzera = Thermal bath, Vals, Switzerland”, Domus 798 (1997) 35 Peter Zumthor, Thinking Architecture, Basel: Birkhäuser, 1999, σελ.25 36 Peter Zumthor, Presence in Architecture, Seven Personal Observations, διάλεξη στη Σχολή Αρχιτεκτονικής David Azrieli, 2013 37 op. cit. 34

PETER ZUMTHOR ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Δεν υπάρχει κανένας περιορισμός, καμία δέσμευση οικοδόμησης, ούτε κόστος ... Όλα είναι φως, όλα είναι όνειρα, όλα είναι επιθυμία. Είναι μια θαυμάσια στιγμή».38

2.3 | Το φως μέσα από κτηριακά παραδείγματα του Zumthor Στη συνέχεια, ακολουθεί μία σύντομη ανάλυση τριών έργων του Zumthor, στα οποία το φυσικό φως κατέχει πρωταρχικό ρόλο. Πρόκειται για τα κτήρια Bruder Klaus Field Chapel, Kunsthaus Bregenz Museum και Kolumba Museum, όπου ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί ως βασικό συνθετικό εργαλείο το φυσικό φως, δίνοντας έμφαση σε διαφορετική, κάθε φορά, ιδιότητά του.

Bruder Klaus Field Chapel |Γερμανία, 2007 Ανάμεσα στα έργα του Zumthor, ξεχωρίζει το παρεκκλήσι Bruder Klaus Field. Πρόκειται για ένα μικρό λατρευτικό χώρο, σε αγροτική περιοχή της Γερμανίας, που αξιοποιεί το φως προκειμένου να προσκαλέσει σε συνομιλία το άτομο με το υπερφυσικό Ον. Αναμφισβήτητα το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της εκκλησίας βρίσκεται στη μέθοδο κατασκευής της, ξεκινώντας από το στήσιμο 112 κορμών δέντρων σε κωνική μορφή. Μετά την ολοκλήρωση του σκελετού, αυτός καλύφθηκε από στρώματα σκυροδέματος. Όταν το σκυρόδεμα και των 24 στρώσεων είχε τοποθετηθεί, το ξύλινο πλαίσιο πυροδοτήθηκε, αφήνοντας πίσω του μια μαυρισμένη κοιλότητα και τους πυρωμένους τοίχους. Καθώς ο επισκέπτης εισέρχεται στο χώρο, ενεργοποιούνται όλες του οι αισθήσεις. Οσμίζεται τη μυρωδιά του καμένου και βιώνει έντονα την αίσθηση της αφής των καμένων κορμών. Παράλληλα, το κωνοειδές σχήμα του κτίσματος οδηγεί το βλέμμα του επισκέπτη στο άνοιγμα της οροφής (σε σχήμα oculus39). Από το άνοιγμα αυτό, εισέρχεται το φυσικό φως, συμβολίζοντας το «επουράνιο φως» που διαπερνά το απόλυτο σκοτάδι του εσωτερικού. Συνεπώς, στην περίπτωση αυτή, το φως κατέχει συμβολικό χαρακτήρα, ενώ παράλληλα αποδίδει την υφή των χρησιμοποιούμενων υλικών. Ιδιαίτερα, η δυνατότητα εισόδου του φωτός μόνο από την οροφή καθιστά το χώρο σκοτεινό, με Peter Zumthor, “Multiplicity and Memory: Talking About Architecture with Peter Zumthor”, συνέντευξη στο Nico Saieh, 2010 39 Oculus: Στρογγυλό άνοιγμα στο κέντρο ενός θόλου ή τοίχου 38

PETER ZUMTHOR KAI ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

αποτέλεσμα τη μερική περιστολή της όρασης. Αυτό το φαινόμενο ήταν επιθυμητό από το Zumthor, προκειμένου να ενεργοποιήσει όλες τις αισθήσεις των επισκεπτών. Εξάλλου, όπως αναφέρει και ο Steven Holl: «Κατά τη διάρκεια έντονων συναισθηματικών στιγμώντείνουμε να απενεργοποιήσουμε την αίσθηση της όρασης. Οι βαθιές σκιές και το σκοτάδι είναι γοητευτικά επειδή ελαττώνουν την οξύτητα της όρασης και προκαλούν την ασυνείδητη περιφερειακή όραση και την απτική αίσθηση. Το ομοιογενές φως παραλύει τη φαντασία με τον ίδιο τρόπο που η ομογενοποίηση εξαλείφει την εμπειρία του χώρου». 40

Kunsthaus Bregenz Museum |Αυστρία, 1997 Ένα ακόμη παράδειγμα, όπου ο Zumthor αξιοποιεί το φυσικό φως ως συνθετικό εργαλείο, είναι το μουσείο Kunsthaus Bregenz. Πρόκειται για ένα μουσείο στο κέντρο της πόλης Bregenz της Αυστρίας κατασκευασμένο από γυαλί, ατσάλι και οπλισμένο σκυρόδεμα. Σε αυτήν την περίπτωση κτηριακού παραδείγματος, ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί το φως για να αποδώσει ατμόσφαιρα στο εσωτερικό του χώρου. Το εξωτερικό του κτηρίου της έκθεσης ορίζεται από μία εντυπωσιακή γυάλινη πρόσοψη. Μεταξύ της ημι-αδιαφανούς γυάλινης επένδυσης και του εσωτερικού χώρου, παρεμβάλλονται τοίχοι από σκυρόδεμα. Συνεπώς, η πρόσοψη εξασφαλίζει ένα αρχικό φιλτράρισμα του φωτός, που μέσω ενός φεγγίτη διανέμεται στο εσωτερικό. Δημιουργούνται έτσι συνθήκες οπτικής άνεσης, παρ’ όλο που το κτήριο δεν έχει ορατά παράθυρα, ενώ παράλληλα ο χώρος αποκτά μια μυστηριώδη ατμόσφαιρα λόγω της απόκρυφης πηγής του φωτός. Εσωτερικά, οι τοίχοι και το δάπεδο προσδίδουν στο μουσείο μια αίσθηση ψυχρότητας, η οποία αμβλύνεται όταν το φως προσκρούει στις επιφάνειες. Συνεπώς, η μινιμαλιστική δομή στέκεται ως ένα «φωτεινό κουτί»41 που απορροφά, αντανακλά και φιλτράρει το φως σε όλη την έκταση της πρόσοψης και σε ολόκληρο το κτήριο. Το ημιδιαφανές γυαλί των προσόψεων "ακτινοβολεί" καθώς φωτίζεται από το ηλιακό φως ή από τον εσωτερικό φωτισμό. Έτσι η πρόσοψη "μεταμορφώνεται" σε ένα δυναμικό τμήμα του κτηρίου, καθώς αντιδρά διαφορετικά

Steven Holl, Juhani Pallasmaa, Alberto Perez Gomez, Questions Of Perception, Phenomenology Of Architecture, New York: William Stout Publishers, 2006, σελ. 6 41 Andrew Kroll (2011), “Kunsthaus Bregenz / Peter Zumthor”, www.archdaily.com/107500/adclassics-kunsthaus-bregenz-peter-zumthor , [πρόσβαση 12/09/2018]. 40

PETER ZUMTHOR ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

ανάλογα με το φως, την ώρα της ημέρας, τον καιρό και το περιβάλλον.42 Όπως αναφέρει ο Zumthor: «Το μουσείο τέχνης βρίσκεται υπό το φως της λίμνης της Κωνσταντίας. Είναι κατασκευασμένο από γυαλί και χάλυβα και μάζα από χυτοσίδηρο που ενισχύει το εσωτερικό του κτηρίου με υφή και χωρική σύνθεση. Εξωτερικά το κτήριο μοιάζει με λαμπτήρα. Απορροφά το μεταβαλλόμενο φως του ουρανού, το ομιχλώδες φως της λίμνης, εκπέμπει φως και χρώμα και δίνει μια ένδειξη της εσωτερικής ζωής του, ανάλογα με την οπτική γωνία, το φως της ημέρας και τον καιρό».43

Εικ. 25_ Είσοδος του φωτός μέσω φεγγίτη στην οροφή (Μουσείο Kunsthaus Bregenz, Peter Zumthor, Bregenz, Αυστρία, 1997).

Εικ. 26_ Το φυσικό φως προσδίδει ατμόσφαιρα στο εσωτερικό του χώρου, αποϋλοποιώντας παράλληλα τη μορφή του (Μουσείο Kunsthaus Bregenz, Peter Zumthor, Bregenz, Αυστρία, 1997). op. cit. Peter Zumthor, Works: Buildings and Projects 1979-1997, Basel, Switzerland: Birkhauser, 1999, σελ. 214 42 43

PETER ZUMTHOR KAI ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Kolumba Museum |Γερμανία, 2007 Το Kolumba Museum, αποτελεί ακόμη ένα κτηριακό παράδειγμα του Zumthor, στο οποίο αξιοποιήθηκε το φυσικό φως, με σκοπό τη δημιουργία ατμόσφαιρας στο εσωτερικό. Το μουσείο κτίστηκε πάνω από τα ερείπια μιας γοτθικής εκκλησίας που καταστράφηκε κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου. Το έργο του Zumthor περιβάλλει τα ερείπια της εκκλησίας, τα οποία συνιστούν παράλληλα, μέρος της πρόσοψης. Για να το πετύχει αυτό, ενσωματώνει στην πρόσοψη, κατασκευασμένη από γκρίζο τούβλο, τα απομεινάρια της αρχικής εκκλησίας. Εσωτερικά το κτήριο παραμένει ως αρχαιολογικός χώρος στο χαμηλότερο επίπεδο. Στη συνέχεια, ο επισκέπτης οδηγείται, μέσα από ένα μονοπάτι, στα ανώτερα επίπεδα που στεγάζουν τις εκθεσιακές περιοχές του μουσείου. Ο Zumthor σχεδίασε μικρά ανοίγματα στην πρόσοψη, που σχηματίζουν ένα είδος πλέγματος με βάση τα ίδια τα τούβλα και επιτρέπουν την είσοδο του φωτός σε ορισμένους χώρους του κτηρίου. Αυτό το εφέ ελαφρύνει την αντίληψη του όγκου. Ο εσωτερικός χώρος φωτίζεται δραματικά από τη στιγμή που το έμμεσο φως φιλτράρει μέσα από το πλέγμα που δημιουργείται στους τοίχους των όψεων. Καθώς αλλάζουν οι εποχές, το φως που διαπερνά τα ανοίγματα της πρόσοψης μετατοπίζεται, δημιουργώντας ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Ο αρχιτέκτονας, με τη κατάλληλη διαμόρφωση της μορφής και τη χρήση του υλικού και του φωτός, πετυχαίνει να εμπλουτίσει το μουσείο με μια αίσθηση γαλήνης. Σκοπός είναι να αποδώσει στο κτήριο μία ατμόσφαιρα πνευματικότητας, αποκόπτοντας το εσωτερικό από την κοσμική φασαρία της πόλης.

Εικ. 27_ Το φυσικό φως διαπερνά τις διατρήσεις της πρόσοψης, διαμορφώνοντας την ατμόσφαιρα του εσωτερικού (Μουσείο Kolumba, Peter Zumthor, Γερμανία, 2007).

Peter Zumthor: Therme Vals

PETER ZUMTHOR KAI ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

2.4|Therme Vals: κτηριακή ανάλυση

Σχ. 1_ Κτηριακή τοποθέτηση των λουτρών Therme Vals, ως προς το υφιστάμενο ξενοδοχείο. 1. Λουτρά Therme Vals 2. Ξενοδοχείο Therme Vals

Το Therme Vals αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα του Peter Zumthor, στο οποίο εισάγεται με επιδέξιο τρόπο το φυσικό φως. Με την είσοδο του φωτός στο χώρο, ο αρχιτέκτονας επιθυμεί να επηρεάσει την συμπεριφορά των χρηστών και να καθοδηγήσει την κίνησή τους. Στη συνέχεια, ακολουθεί αναλυτική περιγραφή του κτηριακού συγκροτήματος, προκειμένου να μελετηθούν οι τεχνικές που εφαρμόστηκαν, ώστε να λειτουργήσει το φυσικό φως ως συνθετικό εργαλείο.

Εισαγωγική προσέγγιση του έργου Το Therme Vals σχεδιάστηκε κατά την περίοδο 1993-1996 ως προσθήκη στο υφιστάμενο από το 1970 ξενοδοχείο. Πρόκειται για ένα κτήριο λουτρών, τοποθετημένο πάνω από τις ιαματικές πηγές της επαρχίας Graubünden, στο χωριό Vals της Ελβετίας. Το χωριό αυτό, κτισμένο στους πρόποδες των ελβετικών Άλπεων, χαρακτηρίζεται από παραδοσιακά σπίτια που χρησιμοποιούν την πέτρα και το ξύλο ως βασικά υλικά.

Εικ. 28_ Χωριό Vals, Ελβετία.

PETER ZUMTHOR ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Στο Therme Vals επιδίωξη του Zumthor είναι η ομαλή και αρμονική ένταξη των λουτρών στις παρυφές της πλαγιάς των ελβετικών Άλπεων. Για τον λόγο αυτό, αντιμετωπίζει την κατασκευή ως κομμάτι του βράχου, τοποθετώντας στη φύση ό,τι υπήρχε αρχικά εκεί, αλλά με έναν περισσότερο εκσυγχρονισμένο τρόπο, ώστε να αναδείξει ένα είδος ανθρωπογενούς κατασκευής που αναδύεται από την πλαγιά του βουνού. Η κατασκευή αυτή, εν μέρει βυθισμένη στο βουνό, είναι κτισμένη από στρώματα λαξευμένης πέτρας από χαλαζίτες. Η χρήση της πέτρας, σε συνδυασμό με τα μεγάλα ανοίγματα της νότιας και δυτικής πλευράς, συντέλεσαν στη δημιουργία ενός κτηρίου, όπου συνυπάρχουν το φυσικό και τεχνητό περιβάλλον. Ο συνδυασμός του φωτός, της πέτρας και του νερού δημιουργεί ένα ήσυχο αλλά ισχυρό κτήριο που χαρακτηρίστηκε ως εθνικό μνημείο μόλις δύο χρόνια μετά τα εγκαίνια. «Ένα μνημείο της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής ιστορίας».44 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο D. Steiner: «H νέα δομή δίνει την αίσθηση ότι είναι παλαιότερη από τους υπάρχοντες γείτονές της, ότι ήταν πάντα εδώ σε αυτό το τοπίο. Το νέο ιαματικό λουτρό στέκεται μόνο του, βυθισμένο κατά το ήμισυ στη γη. Μια μονολιθική πέτρινη κατασκευή, η οποία προκαλεί την εντύπωση ότι τα δωμάτια και οι χρήσεις έχουν δημιουργηθεί σε μορφή λαβυρίνθου».45

Εικ. 29_ Ένταξη των λουτρών στις παρυφές της πλαγιάς των ελβετικών Άλπεων (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

Εικ. 30_ Τα λουτρά Therme Vals σε σχέση με το υφιστάμενο ξενοδοχείο και η εναρμόνισή τους με το τοπίο. 44 45

Dietmar Steiner, op. cit. Dietmar Steiner, op. cit., σελ. 33-34

PETER ZUMTHOR KAI ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Πηγή έμπνευσης για το σχεδιασμό των Therme Vals Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα, ο Peter Zumthor συνθέτει τα έργα του με βάση προσωπικές του εικόνες και εμπειρίες.46 Αυτή η μέθοδος εφαρμόστηκε και στην περίπτωση του Therme Vals. Συγκεκριμένα, στο βιβλίο του Therme Vals, αναφέρει ως πηγή έμπνευσής του μία εικόνα των λουτρών Rudas Baths στη Βουδαπέστη που χρονολογείται από τον 16ο αιώνα, κατά τη διάρκεια της τουρκικής κατοχής.47 Ο ίδιος γράφει: «Οι ακτίνες του φωτός που διαπερνούν τα ανοίγματα του τρούλου φωτίζουν ένα δωμάτιο που δεν θα μπορούσε να είναι πιο τέλειο για λουτρά: νερό στις πέτρινες λεκάνες, αυξανόμενος ατμός, φωτεινές ακτίνες του φωτός στο ημίφως χαρίζουν μια ήσυχη, χαλαρή ατμόσφαιρα, μέσα σε δωμάτια που σβήνουν σε σκιές. Μπορεί κανείς να ακούσει όλους τους διαφορετικούς ήχους του νερού να απηχούν στα δωμάτια. Υπήρχε κάτι το γαλήνιο, αρχέγονο, στοχαστικό που ήταν εντελώς συναρπαστικό. Η ζωή ενός ανατολίτικου λουτρό».48 Την ατμόσφαιρα αυτή προσπάθησε να αποδώσει και στο κτήριο του, αξιοποιώντας το φυσικό φως, σε συνδυασμό με την πέτρα και το νερό. Εικ. 31_ Rudas Baths, Βουδαπέστη.

Peter Zumthor, Thinking Architecture, op. cit. Peter Zumthor, Sigrid Hauser, Therme Vals, Zurich: Verlag Scheidegger and Spiess, 2007, σελ. 23 48 op. cit. 46 47

PETER ZUMTHOR ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Εξωτερική κτηριακή δομή «Ογκόλιθοι που στέκονται στο νερό. Αυτή υπήρξε η κινητήριος δύναμη: η πέτρα και το νερό».49 – Peter Zumthor Η παραπάνω άποψη του Zumthor υπήρξε η βασική ιδέα, πάνω στην οποία βασίστηκε, για το σχεδιασμό των λουτρών. Στη σκοτεινή κτηριακή μάζα, εισήγαγε φως, που λειτουργεί ως άυλο υλικό στις συμπαγείς επιφάνειες του εσωτερικού. Ο ίδιος τονίζει χαρακτηριστικά: «...η πρώτη απ’ τις ιδέες μου είναι αυτή: να σχεδιάσω το κτήριο σαν μια καθαρά σκιερή μάζα, μετά να εισάγω το φως σαν να τρυπάει το σκοτάδι, σαν το φως να είναι μια νέα μάζα που ρέει εσωτερικά».50 Εξωτερικά το κτήριο μοιάζει να έχει συγκεκριμένη γεωμετρία. Σαν ένας μεγάλος κύβος τοποθετημένος στην πλαγιά. Το μισό κτήριο είναι θαμμένο στην πλαγιά του βουνού. Η όλη δομή τοποθετείται μπροστά από το κεντρικό κτήριο του ξενοδοχειακού συγκροτήματος, εκτεινόμενη σε πλάτος περίπου 58 μέτρων και εισχωρώντας στην πλαγιά κατά 34 μέτρα. Η οροφή του κτηρίου επικαλύπτεται με γρασίδι, ενώ οι τρεις πλευρικές του επιφάνειες παραμένουν ανοιχτές. Η πράσινη βεράντα της οροφής λειτουργεί σαν μπαλκόνι στην κοιλάδα που παράγει το συνεχές: φύση-οικοδόμηση-φύση.51

Εικ. 32_ Η οροφή των λουτρών επικαλύπτεται με γρασίδι (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

Εικ. 33_ Η γεωμετρία στην όψη των λουτρών (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996). op. cit. Peter Zumthor, Atmospheres, Basel: Birkhäuser, 2006, σελ.59 51 Claudio Conenna, “Stone Cores” – Thermal Baths/ Vals- Graubunden, Architecthum Plus, 2015, σελ. 33 49 50

Εικ. 34_ Γραμμικά ανοίγματα οροφής (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

PETER ZUMTHOR KAI ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Ως προς τη μορφή του, το Therme Vals αποτελείται από ένα σύστημα όγκων διατεταγμένων σε ορθές γωνίες. Συγκεκριμένα, το κτήριο αποτελείται από δεκαπέντε ορθογώνιες μονάδες πλάτους μεταξύ 3-5 μέτρων, μήκους 6-8 μέτρων, και ύψους 5 μέτρων. Η σύνθεση, των μονάδων αυτών, γίνεται σύμφωνα με ένα αυστηρό δίκτυο κάθετων γραμμών. Τα κενά που δημιουργούνται στην οροφή, μεταξύ των μονάδων, συστήνουν ένα δίκτυο ευθειών γραμμών, πλάτους έξι εκατοστών. Μέσω αυτών των ανοιγμάτων, το φως εισβάλλει κάθετα στους εσωτερικούς χώρους, τονίζοντας τους τοίχους, τα δάπεδα και την επιφάνεια του νερού. Με το σχεδιασμό αυτό, επιτυγχάνεται η αλληλεπίδραση μεταξύ φωτός, πέτρας και νερού. Μία από τις σημαντικότερες αρετές αυτού του έργου είναι πως μια πολύ βαριά κατασκευή μετατρέπεται οπτικά σε ελαφριά σύνθεση, η οποία δημιουργεί μια ενδιαφέρουσα χωρική ποικιλία.52 Συμπαγή και κενά, υλικά και άυλα, όγκος και χώρος σχεδιάζονται αρθρωτά με ισορροπημένο τρόπο. Αυτές οι δυαδικότητες είναι δύο καταστάσεις μιας οντότητας που ορίζει αυτό το κτήριο ως γνήσιο αρχιτεκτονικό έργο. Η αϋλότητα του χώρου διαμορφώνεται μέσα από τη συμπαγή υλικότητα του όγκου και η υλικότητα του όγκου οριοθετεί τη πλαστικότητα του χώρου. Ο χώρος στα λουτρά του Therme Vals είναι η ζωή του κτηρίου: είναι το πνεύμα της μάζας.53 Ο Teilhard de Chardin μας θυμίζει ότι «... Η ύλη είναι το καλούπι του πνεύματος».54

op. cit., σελ. 31 op. cit. 54 op. cit. 52 53

PETER ZUMTHOR ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Οργάνωση κτηριακών όγκων Η χωρική οργάνωση στo Therme Vals είναι απλή και σύνθετη συγχρόνως. Αποτελείται από δύο κέντρα, ένα εσωτερικό και ένα εξωτερικό. Το εσωτερικό, τονίζεται από μία στεγασμένη πισίνα, διαφορετική από τους υπόλοιπους χώρους. Η σπουδαιότητά της αποδίδεται τόσο στο μέγεθός της, καθώς είναι η μεγαλύτερη εσωτερική πισίνα, όσο και στο γεγονός ότι έχει οπτικές φυγές προς όλες τις κατευθύνσεις. Αντιθέτως, επιμέρους δωμάτια του εσωτερικού χώρου, στεγάζουν μικρότερες πισίνες. Το εξωτερικό κέντρο ορίζεται από την ύπαρξη μίας μη στεγασμένης πισίνας, στο κέντρο της συνθετικής οργάνωσης. Ως προς την οργάνωση των όγκων, το συγκρότημα αποτελείται από δύο γραμμικές κτηριακές οργανώσεις. Η πρώτη είναι τοποθετημένη στην πλευρά του βουνού, ενώ η δεύτερη στο μπροστινό μέρος της κοιλάδας. Το σχέδιο της κάτοψης είναι απλό και σαφές, αλλά η χωρική οργάνωση είναι πλούσια και σύνθετη.55 Οι έννοιες του κέντρου, του συμπλέγματος και της γραμμικότητας, οργανωμένες σε ένα ασύμμετρο πλέγμα, ορίζουν αρχιτεκτονικά το κτήριο.56 Συνεπώς, το έργο αποκτά χωρικές αρετές, όπως ποικιλία, πλαστικότητα και οπτικές φυγές. Ο σχεδιασμός του Zumthor απέβλεπε στη βέλτιστη ενσωμάτωση του φυσικού φωτός, προκειμένου να προκαλέσει τα επιθυμητά συναισθήματα και να οργανώσει την κίνηση.

Εικ. 35_ Γραμμικές οργανώσεις κτηριακού συγκροτήματος (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

Σχ. 2_Κάτοψη λουτρών. 1. Εσωτερικό κέντρο (στεγασμένη πισίνα) 2. Εξωτερικό κέντρο (μη στεγασμένο λουτρό) 55 56

op. cit., σελ. 35 op. cit.

PETER ZUMTHOR KAI ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Εσωτερική οργάνωση χώρων

Εικ. 36_ Εσωτερική άποψη κτηριακού συγκροτήματος (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

Εικ. 37_ Εσωτερική πισίνα και εισχώρηση του φυσικού φωτός μέσω των σχισμών της οροφής (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

Εικ. 38 (Απέναντι σελίδα)_ Εσωτερική διαμόρφωση (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

«Το βουνό, η πέτρα, το νερό, το να κτίζεις στην πέτρα, το να κτίζεις μέσα στο βουνό, το να κτίζεις από το βουνό· οι προσπάθειές μας να δώσουμε σε αυτήν την αλληλουχία λέξεων αρχιτεκτονική ερμηνεία, να μεταφράσουμε σε αρχιτεκτονική τα νοήματα και την αισθησιακότητά της, καθοδήγησαν το σχέδιό μας για το κτήριο και βήμα βήμα του έδωσαν μορφή… Ευθύς εξαρχής υπήρχε μια προτίμηση για τη μυστικιστική φύση ενός πέτρινου κόσμου στο εσωτερικό του βουνού, για το σκοτάδι και το φως, για το καθρέφτισμα του φωτός πάνω στο νερό, για τη διάχυση του φωτός μέσα από τον γεμάτο ατμούς αέρα, για τους διαφορετικούς ήχους που κάνει το νερό μέσα σε πέτρινο περιβάλλον, για τη ζεστή πέτρα και το γυμνό δέρμα, για την τελετή του λουτρού…».57 - Peter Zumthor, 1997 Ο Zumthor έδωσε στους εσωτερικούς χώρους των λουτρών τη μορφή κλειστών ή ανοιχτών σπηλαίων. Οι εσωτερικοί χώροι διαχωρίζονται από τοίχους, που αποκλείουν κάθε άποψη του εξωτερικού κόσμου. Το κτήριο αποτελείται από δύο επίπεδα. Η είσοδος του επισκέπτη στο πρώτο επίπεδο πραγματοποιείται μέσω μιας υπόγειας σήραγγας που ενώνει τα λουτρά με το ξενοδοχείο. Αυτή η σήραγγα αποτελεί και τη μοναδική είσοδο, καθώς δεν υπάρχει άλλη πρόσβαση που να οδηγεί στο κτήριο. Είναι χαμηλή, στενή και σκοτεινή, ενώ μια περιστρεφόμενη θύρα σηματοδοτεί το σημείο από όπου ο διάδρομος ξεκινά και καταλήγει στα αποδυτήρια. Στο πρώτο επίπεδο περιέχονται οι κύριες πισίνες των λουτρών, τα αποδυτήρια καθώς και βοηθητικοί χώροι. Η ύπαρξη του τεχνητού φωτός καθίσταται απαραίτητη, καθώς η είσοδος και τα αποδυτήρια είναι κτισμένα μέσα στην πλαγιά. Συνεπώς, κατά τη διάρκεια αυτής της διαδρομής, ο επισκέπτης δεν έχει επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον, καθώς δεν είναι εφικτή η εισχώρηση του φυσικού φωτός. Δίπλα στα αποδυτήρια υπάρχει ένα μακρύ, στενό θεωρείο με θέα στο επίπεδο των λουτρών, η οποία αποκαλύπτει τους πέτρινους τοίχους, την ίδια στιγμή που η οπτική επαφή προς το εξωτερικό περιβάλλον εξακολουθεί να είναι αδύνατη. Από αυτό το σημείο, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να παρακολουθήσει την είσοδο του φυσικού φωτός μέσα από τις σχισμές της οροφής.

Peter Zumthor, Works: Buildings and Projects 1979-1997, op. cit., σελ. 156

Εικ. 39_ Το φυσικό φως στο εσωτερικό των λουτρών αυξάνεται σταδιακά, ωθώντας τον επισκέπτη σε κίνηση (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

PETER ZUMTHOR KAI ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Στους κύριους χώρους των λουτρών το φυσικό φως αυξάνεται σταδιακά, ωθώντας τον επισκέπτη σε κίνηση, ενώ παράλληλα υποδηλώνει το ολοένα μεγαλύτερο άνοιγμα προς το εξωτερικό. Στο δεύτερο επίπεδο φιλοξενούνται άλλες δραστηριότητες και υπηρεσίες, απαραίτητες για την λειτουργία των λουτρών. Και στα δύο επίπεδα, οι χαράξεις του Zumthor στόχευαν στην ενίσχυση της κυκλικής κίνησης, με τη βοήθεια του φυσικού φωτός, συνδέοντας όλους τους χώρους και δίνοντας κάθε φορά την επιλογή διαφορετικών διαδρομών. Οι κλειστοί χώροι των λουτρών είναι οργανωμένοι με τρόπο ώστε ο ρέοντας εσωτερικός χώρος μεταξύ τους να δημιουργεί ένα «διασυνδεδεμένο χωρικό συνεχές»58. Πρόκειται για μία χωρική συνέχεια που δίνει έμφαση στη σχέση μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού. Οι εσωτερικοί χώροι του Therme Vals μοιάζουν με δωμάτιο χωρίς ήχο. Αυτό επηρεάζει τους επισκέπτες, οι οποίοι ενεργούν κατά τρόπο ευγενικό, έτσι ώστε να μη διαταράσσεται η ησυχία, οδηγώντας έτσι σε μια κατάσταση γαλήνης και ηρεμίας.

Εξωτερική οργάνωση χώρων

Εικ. 40_ Εξωτερικό λουτρό (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

Πλευρικά ανοίγματα στο νοτιοδυτικό άκρο του κτηρίου, επιτρέπουν μεγάλες ποσότητες φωτός να εισχωρήσουν εσωτερικά, ενώ παράλληλα ωθούν τον επισκέπτη να κινηθεί προς τους υπαίθριους χώρους. Σε αυτό το σημείο, γίνεται αντιληπτή η πλήρης ένταξη του κτηρίου στο φυσικό τοπίο του Vals, ενώ παράλληλα, ο επισκέπτης έρχεται σε άμεση επαφή με το φυσικό φως. Οι υπαίθριοι χώροι στο Therme Vals έχουν μια μυστικιστική ατμόσφαιρα, καθώς από τις βεράντες και τους υπόλοιπους χώρους, μπορεί να περιεργαστεί κανείς τη γαλήνη της φύσης, την έκταση της κοιλάδας, το πράσινο και τα βουνά.59 Η ποικιλία στις θερμοκρασίες των λουτρών, έχει ως αποτέλεσμα ένα σύνθετο συνδυασμό ατμοσφαιρών. Οι εξωτερικοί χώροι είναι ανοιχτοί στη φύση, επιτυγχάνοντας τη πλήρη ενσωμάτωση του κτηρίου με αυτή.

58 59

Claudio Conenna, op. cit., σελ. 33 op. cit., σελ. 43

PETER ZUMTHOR ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Χρησιμοποιούμενα υλικά Έπειτα από την επιλογή της κτηριακής μορφής, ο Zumthor στράφηκε προς τα υλικά που θα επέλεγε για τη σύνθεση των επιφανειών. Στόχος του ήταν να εντοπίσει τα υλικά και να μελετήσει τον τρόπο που αυτά αντανακλούν το φως. Όπως ο ίδιος αναφέρει στο βιβλίο του Atmospheres: «...η δεύτερη ιδέα μου είναι αυτή: να παρατηρήσω τη φωτεινότητα των υλικών και των επιφανειών και να μελετήσω τον τρόπο που αυτά ανακλούν το φως. Με άλλα λόγια, να διαλέξω υλικά μέσω της γνώσης μου για τον τρόπο που ανακλούν το φως και να τα συνταιριάξω με βάση αυτή τη γνώση».60 Για το σκοπό αυτό αποφάσισε να παρατηρήσει τα υλικά που κυριαρχούσαν στο χωρίο Vals, καθώς πρόθεση του ήταν η ενσωμάτωση του κτηρίου με το τοπίο του και η εναρμόνισή του με την περιοχή. «Περπατήσαμε γύρω απ’ το χωριό και ξαφνικά, παντού υπήρχαν πέτρες, μεγάλοι και μικροί τοίχοι, στοιβαγμένες ακατέργαστες πλάκες...βρήκαμε τον γνεύσιο61 του Vals όλο και περισσότερο ενδιαφέρον. Αρχίσαμε να αναζητούμε περισσότερες λεπτομέρειες, τις ιριδίζουσες αποχρώσεις του γκρι».62 Σημαντικός παράγοντας, για την επιλογή των υλικών, υπήρξε το καλλιτεχνικό κίνημα Arte Povera, ένα κίνημα της δεκαετίας του ‘60 που επιδίωξε να αποκαταστήσει την επαφή του ανθρώπου με τα φυσικά υλικά.63 Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, ο Zumthor επέλεξε να χρησιμοποιήσει την τοπική πέτρα, εκμεταλλευόμενος τις ανακλαστικές της ιδιότητες, αλλά και τη δυνατότητά της να αντικατοπτρίζει το πέρασμα του χρόνου στις επιφάνειες της. Κατά κύριο λόγο, τρία είναι τα υλικά που χρησιμοποιούνται σε αυτό το έργο. Δύο από αυτά είναι η πέτρα και το νερό. Το πρώτο είναι σκληρό, στερεό και στατικό, ενώ το δεύτερο μαλακό, υγρό και δυναμικό. Και τα δύο απαραίτητα για να προστατέψουν το ανθρώπινο σώμα, το πρώτο από το καιρό και το δεύτερο με θεραπευτικό τρόπο. Το φως είναι το τρίτο άυλο υλικό. Είναι το υλικό που δίνει μορφή στο χώρο, αναδεικνύει την ανάγλυφη υφή της πέτρας, κατευθύνει την κίνηση και δίνει, με την ιδιαίτερη ποιότητά του, "στοχαστικό πνεύμα"64 στο κτήριο. Όλες αυτές οι ποιότητες που προκύπτουν από τα υλικά, ενισχύουν τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του κτηρίου. Όπως υπενθυμίζει ο Luis Barragan, «κάθε αρχιτεκτονική που δεν εκφράζει ηρεμία, είναι λάθος και δεν εκτελεί την πνευματική της αποστολή».65 Peter Zumthor, Atmospheres, op. cit., σελ.59 Γνεύσιος: Είδος πετρώματος, που έχει ως θεμελιώδη συστατικά αστρίους και χαλαζία 62 Peter Zumthor, Sigrid Hauser, op. cit., σελ.19 63 Peter Zumthor, Thinking Architecture, σελ.8-10 64 Claudio Conenna, op. cit., σελ.39 65 op. cit. 60 61

Εικ. 41_ Πέτρα, νερό, φυσικό φως (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

PETER ZUMTHOR KAI ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Τα λουτρά είναι κτισμένα από σκυρόδεμα και φέτες γνευσίου από τα λατομεία του Vals. Ο Peter Zumthor στο Theme Vals χρησιμοποίησε 60.000 πλάκες γνευσίου Valser σε ύψος 5 μέτρων.66 Οι πέτρες τοποθετούνται σε στρώσεις συνθέτοντας τους τοίχους των λουτρών. Οι διαστάσεις της πέτρας σε κάθε στρώση είναι: 31 μμ., 47 μμ. Και 67 μμ., που στο σύνολό τους φτάνουν τα 15 εκ. σε πάχος ανά στρώση. Με την τοποθέτησή τους σε διαφορετικούς συνδυασμούς, δίνεται ποικιλία στα σχήματα που διαμορφώνουν τους τοίχους. Παράλληλα, η κατεύθυνση της πέτρας ωθεί τον επισκέπτη σε κίνηση, ενισχύοντας τη συνθετική οργάνωση.

Συνδυασμός των υλικών για την απόδοση ποιοτήτων

Εικ. 42_ Εισχώρηση του φυσικού φωτός μέσω των σχισμών της οροφής (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

Εικ. 43 (Απέναντι σελίδα)_ Η κίνηση στο εσωτερικό των λουτρών (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

Την επιλογή των υλικών ακολούθησε η μελέτη ως προς τους τρόπους εισόδου του φωτός, μέσω των αρμών της οροφής, στο εσωτερικό, με σκοπό τη δημιουργία ιδιαίτερης ατμόσφαιρας σε συνδυασμό με την πέτρα και το νερό. Για τον λόγο αυτό, ο Zumthor δημιούργησε πέτρινες μακέτες και τις γέμισε με νερό, ώστε να παρατηρήσει τις επιπτώσεις που προκύπτουν από τη διαδρασή του με το φυσικό φως. «Σκηνοθετήσαμε το φως της ημέρας μέσω των μικρών ανοιγμάτων στην πλάκα οροφής, μια ιδέα εμπνευσμένη από τα τούρκικα λουτρά στο Rudas της Βουδαπέστης».67 Οι σχισμές στην οροφή δημιουργούν μια μυστικιστική ατμόσφαιρα. Η ατμόσφαιρα αυτή δίνεται μέσω της οργάνωσης αυτών των σχισμών. Το λεπτό φύλλο από γυαλί διπλής στρώσης, που συγκρατείται από σκυρόδεμα, επιτρέπει τη διέλευση του ηλιακού φωτός. Ισχυρές ακτίνες φωτός διεισδύουν στο χώρο από τα σημεία στα οποία τα ανοίγματα τέμνονται κάθετα μεταξύ τους. Το φως ανακλάται πάνω στην επιφάνεια του νερού δημιουργώντας έντονους φωτεινούς κυματισμούς, ενώ παράλληλα διαθλάται στο βυθό της πισίνας. Σύμφωνα με τον Lou Michel: «Το φως όταν διέρχεται από διάφορα υγρά, ενορχηστρώνει μια μεταμόρφωση της ουσίας που το μάτι βρίσκει ελκυστική».68 Επιπλέον, τα δύο μεταβαλλόμενα στοιχεία, το φως και το νερό, αλληλοεπιδρούν με σκοπό να αλλάξουν το χαρακτήρα του σταθερού πέτρινου τοίχου. Έτσι, ο επισκέπτης δεν το αντιλαμβάνεται ως βαρύ στοιχείο στο χώρο, αλλά ως κομμάτι που συνθέτει την υπάρχουσα ατμόσφαιρα. Παράλληλα, η ανάγλυφη υφή της πέτρας ενισχύει τις έντονες φωτοσκιάσεις πάνω στις επιφάνειες της. Το φως αποκαλύπτει με Peter Zumthor, Sigrid Hauser, op. cit., σελ. 23-24 op. cit., σελ.64 68 Lou Michel, op. cit., σελ. 31 66 67

PETER ZUMTHOR ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

αυτό τον τρόπο τη μορφή και την υφή της πέτρας, καθιστώντας την ισχυρό στοιχείο του κτηρίου. «Ο συνδυασμός του φωτός και της σκιάς ... κάνει την επίσκεψη στα λουτρά μια πολύ αισθησιακή και αναζωογονητική εμπειρία».69 – Therme Vals Website Πέρα από τους αρμούς της οροφής, χρησιμοποιήθηκαν μεγάλα παράθυρα, καθώς και ανοιχτοί χώροι. Ο διαφορετικός φωτισμός, είτε φυσικός, είτε τεχνητός, είναι εξαιρετικά αξιοσημείωτος καθώς δείχνει τη μετάβαση μεταξύ των χώρων. Επιπλέον, η κύρια πισίνα φωτίζεται από 16 μικρούς, μπλε φεγγίτες και μακρόστενα ανοίγματα οροφής, όμοια με αυτά που χρησιμοποιούνται στους υπόλοιπους χώρους των λουτρών. Μπορούμε, λοιπόν, να συμπεράνουμε ότι ο εσωτερικός και εξωτερικός φωτισμός είναι δυναμικός, καθώς εξαρτάται από τις φυσικές συνθήκες φωτισμού, που μεταβάλλονται ανάλογα την κάθε εποχή.

Φως και κίνηση στο εσωτερικό των λουτρών Πέρα από τις προηγούμενες ιδιότητές του, το φυσικό φως είναι το στοιχείο που ενθαρρύνει την κίνηση στο εσωτερικό του κτηρίου. Καθώς ο επισκέπτης μεταβαίνει από τα αποδυτήρια στους χώρους των λουτρών, παρατηρεί τη συνεχώς αυξανόμενη ένταση του φυσικού φωτός. Αυτή η κλιμάκωση της έντασης του φωτός ελκύει τον επισκέπτη, προκαλώντας τον να κινηθεί από το εσωτερικό προς το εξωτερικό, με σκοπό να ανακαλύψει την πηγή του. Συνεπώς, σταδιακά ενεργοποιείται η οπτική αντίληψη, καθώς η μέχρι τώρα απουσία του φωτός ενεργοποιούσε τις υπόλοιπες αισθήσεις. Η Marietta S. Millet αναφέρει ως προς τη σχέση κίνησης- φωτός: «Η κίνηση μπορεί να ενθαρρυνθεί απ’ το φως. Τείνουμε να ακολουθούμε το φως…Τα φωτεινότερα πράγματα ή σημεία μας ελκύουν περισσότερο».70 Όπως προαναφέρθηκε, η οργάνωση των εσωτερικών χώρων απέβλεπε στην ενίσχυση της κυκλικής κίνησης. Το ίδιο επεδίωξε ο Zumthor εισάγοντας το φυσικό φως στο εσωτερικό του κτηρίου. Η κίνηση αυτή, αργή και σκόπιμη, συντελεί στην αρμονική ατμόσφαιρα του εσωτερικού. Καθ’ όλη τη διάρκεια της κίνησής του, ο λουόμενος, περιφέρεται στο χώρο επιστρέφοντας πάντα στην αρχή, γεγονός που τον βοηθάει να παρατηρήσει το χώρο από διαφορετικές οπτικές γωνίες.

69 70

Therme Vals Website, www.therme-vals.ch/en/spa/ , [πρόσβαση 12/09/2018]. Marietta S. Millet, op. cit., σελ.118

PETER ZUMTHOR KAI ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Για τον Zumthor είναι σημαντική η συμμετοχή του ανθρώπου στην αισθητηριακή αντίληψη της αρχιτεκτονικής εμπειρίας.71 Για το λόγο αυτό, στο Therme Vals επιδιώκει να ενεργοποιήσει όλες τις αισθήσεις του επισκέπτη, καθιστώντας τον μέρος του χώρου. Το σώμα του εναρμονίζεται με την πέτρα, το νερό και το φως. Με τη κατάδυση του στο νερό βιώνει την αλλαγή της θερμοκρασίας, η οποία είναι διαφορετική σε κάθε πισίνα, αφουγκράζεται τον παφλασμό του νερού στους τοίχους και πάνω του, παρακολουθεί τη γαλήνια κίνηση του νερού και τις έντονες αποχρώσεις του φωτός που προκαλούνται από την πρόσπτωσή του στις διαφορετικές επιφάνειες.

Εικ. 44_ Η κλιμάκωση στην ένταση του φωτός ωθεί τον επισκέπτη σε κίνηση (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

Peter Zumthor, Sigrid Hauser, op. cit.

PETER ZUMTHOR ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Η ατμόσφαιρα στο εσωτερικό των λουτρών Ο Peter Zumthor, στο Therme Vals, επιδιώκει να δημιουργήσει, για τον άνθρωπο, μια γνήσια ατμόσφαιρα μέσω αρχιτεκτονικών ερεθισμάτων.72 Για να το πετύχει αυτό, χρησιμοποιεί μόνο τρία εργαλεία: τη πέτρα, το νερό και το φως. «... η πέτρα δίνει μορφή σε ένα δωμάτιο· το πέτρινο δωμάτιο περιέχει νερό· φίλτρα φωτός σε επιλεγμένα μέρη και η πέτρα ανάβει· το νερό αρχίζει να λάμπει, μερικές φορές σαν καθρέφτης, μερικές φορές σαν μια συμπαγής μάζα - και εκεί είναι, αυτή η ατμόσφαιρα, αυτή η ξεχωριστή ατμόσφαιρα. Πρέπει κανείς να το προσέξει, είναι δώρο ...».73 Αυτή η ατμόσφαιρα αποτελεί ουσιαστικό μέρος της θεραπείας των λουτρών και είναι όμοια με αυτή ενός Ρωμαϊκού καθεδρικού ναού, όπου η σιωπή και η ειρήνη βασιλεύουν σε ένα βαρύ πέτρινο εσωτερικό πλαίσιο.74 Οι εσωτερικοί πέτρινοι όγκοι δημιουργούν έναν ευχάριστο, αινιγματικό και γεμάτο έκπληξη χώρο. Παράλληλα, η σχέση μεταξύ πλήρους και κενών χώρων υπολογίζεται αρμονικά και αναλογικά, ενώ ο εσωτερικός φωτισμός, σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα στοιχεία του κτηρίου, δημιουργεί μια μυστικιστική ατμόσφαιρα. Ο Zumthor συνθέτει τους όγκους, το φως, τα υλικά και τις επιφάνειες με τέτοιο τρόπο ώστε να ενισχύσει το αντιληπτικό βίωμα διαμέσου της κολύμβησης.75 Ο λουόμενος, εξοικειωμένος με τα φυσικά υλικά (πέτρα, νερό, φως), έρχεται σε επαφή μαζί τους και αισθάνεται γαλήνη και ασφάλεια. Κάνοντας μπάνιο σε αυτά τα λουτρά είναι σαν μια μυστικιστική τελετουργία καθαρισμού, για να μπει ο λουόμενος σε ένα νέο κόσμο, όπως οι χριστιανοί μετά το βάπτισμα τους.76

Claudio Conenna, op. cit., σελ.41 op. cit. 74 op. cit., σελ.31 75 Adam Sharr, Heidegger for Architects, Oxon: Routledge, 2007, σελ.96 76 Claudio Conenna, op. cit., σελ.43

Εικ. 45_ Ο συνδιασμός των υλικών δημιουργεί ευχάριστη ατμόσφαιρα στο εσωτερικό των λουτρών (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

72 73

Εικ. 46 (Πίσω σελίδα)_ Ο επισκέπτης αισθάνεται ασφάλεια , λόγω της γαλήνιας ατμόσφαιρας των λουτρών (Therme Vals, Peter Zumthor, Ελβετία, 1993-1996).

TADAO ANDO KAI ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

3.1|Tadao Ando: βιογραφία Ο Tadao Ando γεννήθηκε το 1941 στην Osaka, της Ιαπωνίας. Από την ηλικία των 10 έως 17 ετών, εργάστηκε σε τοπικό ξυλουργείο, όπου έμαθε πως να δουλεύει με ξύλο, κατασκευάζοντας μικρά ξύλινα σπίτια και έπιπλα. Το πρώτο του ενδιαφέρον για την αρχιτεκτονική γεννήθηκε στα 15 του, αγοράζοντας ένα βιβλίο με σκίτσα του Le Corbusier. Η μελέτη του ήταν πολύ ασυνήθιστη. Από το γυμνάσιο, ξεκίνησε να εξερευνά παραδοσιακά ιαπωνικά σπίτια και σπίτια τσαγιού, στις γειτονιές του Kyoto και της Osaka. Αυτή ήταν η μέθοδος εκπαίδευσης του, επιτρέποντάς του να διδαχθεί μέσω φυσικής και όχι ακαδημαϊκής εμπειρίας. Όπως ο ίδιος αναφέρει: «Ποτέ δεν ήμουν καλός μαθητής. Πάντα προτιμούσα να μαθαίνω πράγματα από μόνος μου, έξω από την τάξη. Όταν ήμουν περίπου 18 χρονών άρχισα να επισκέπτομαι ναούς, ιερά και σπίτια τσαγιού στο Kyoto και τη Nara. Υπάρχει μεγάλη παραδοσιακή αρχιτεκτονική στην περιοχή. Μελετούσα την αρχιτεκτονική πηγαίνοντας να δω τα πραγματικά κτήρια και διαβάζοντας βιβλία γι’ αυτά».77 Με αυτόν τον τρόπο γνώρισε τη χωρική αίσθηση της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής. Ποτέ δεν παρευρέθηκε σε πανεπιστήμιο και ποτέ δεν υπήρξε μαθητευόμενος κάποιου αρχιτέκτονα, καθώς πίστευε ότι το ακαδημαϊκό σύστημα της Ιαπωνίας κατέστρεφε την ατομικότητα. Ο ίδιος απέκτησε βαθιά γνώση, που αντλείται κυρίως από άμεση εμπειρία. Στα 24, ο Ando αποφάσισε να ταξιδέψει στον κόσμο. Τα νεανικά του ταξίδια σηματοδοτούν την έναρξη της σημερινής του ζωής ως σπουδαίος αυτοδίδακτος αρχιτέκτονας. Κατά την περίοδο 1962-1969, πραγματοποίησε αρκετές επισκέψεις στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη και την Αφρική. Πρόκειται για την εποχή κατά την οποία ο Tadao Ando άρχισε να διαμορφώνει τις δικές του ιδέες για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, πριν ιδρύσει την Tadao Ando Architectural & Associates στην Osaka το 1969. Ο ίδιος ζει και εργάζεται στην Osaka, το δεύτερο μεγαλύτερο βιομηχανικό κέντρο στη σύγχρονη Ιαπωνία. Παράλληλα, είναι επίτιμο μέλος του Αμερικανικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτόνων, της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Γραμμάτων, καθώς και της Βασιλικής Ακαδημίας Τεχνών του Λονδίνου (Royal Academy of Arts). Ήταν επίσης επισκέπτης καθηγητής στο Yale, Columba, UC Barkley, και τα πανεπιστήμια του Χάρβαρντ.

Tadao Ando, " tadao ando interview", συνέντευξη στο designboom, 2001

Εικ. 47 (Απέναντι σελίδα)_ Tadao Ando

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Το έργο του Tadao Ando διακρίνεται για τη χρήση του σκυροδέματος, τη δημιουργία γεωμετρικών μορφών, την αξιοποίηση του φυσικού φωτός και τις αναφορές του στην παραδοσιακή Ιαπωνική αρχιτεκτονική. Η χρήση του σκυροδέματος από τον Ando βασίζεται στη δουλειά του Le Corbusier και του Mies van der Rohe, με τους οποίους συγκρίνεται συχνά. Ο ίδιος επισημαίνει: «Ενδιαφέρομαι για ένα διάλογο με την αρχιτεκτονική του παρελθόντος, αλλά πρέπει να φιλτραριστεί μέσω του δικού μου οράματος και της δικής μου εμπειρίας. Είμαι οφειλέτης του Le Corbusier και του Ludwig Mies van der Rohe, αλλά με τον ίδιο τρόπο, παίρνω αυτό που έκαναν και το ερμηνεύω με το δικό μου τρόπο».78 Ο Ando δημιουργεί τοίχους από σκυρόδεμα, με σκοπό να δώσει μορφή στις αρχιτεκτονικές του συνθέσεις, καθώς και την αίσθηση της καθαριότητας και του κενού. Παράλληλα, με την είσοδο του φωτός στο χώρο και την πρόσπτωσή του στους εσωτερικούς τοίχους, μετατρέπεται το άυλο ιαπωνικό πνεύμα σε ορατό. Εφαρμόζοντας στοιχεία της φύσης στο εσωτερικό των κτηρίων του, αποκτούν μορφή μοναδικά χαρακτηριστικά της και γίνονται βιωματικά προσβάσιμα στις ανθρώπινες αισθήσεις. Επιπλέον, ο Ando επιδιώκει τη δημιουργία συνδέσεων μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής αρχιτεκτονικής. Τα έργα του χαρακτηρίζονται κυρίως από πολύπλοκες διαδρομές, οι οποίες συνδέουν τον εσωτερικό με τον εξωτερικό χώρο, σχηματίζοντας μεγάλης κλίμακας γεωμετρικά σχήματα. Αυτή η γεωμετρία, που διέπει το έργο του Ando, απεικονίζει βαθιά τον τρόπο με τον οποίο έχει ζήσει τη ζωή του, τη φιλοσοφία και την εμπειρία του.79 Τα χαρακτηριστικά του έργου του συνοψίζονται στα ακόλουθα λόγια του: «Πιστεύω ότι είναι απαραίτητα τρία στοιχεία για την αποκρυστάλλωση της αρχιτεκτονικής. Το πρώτο είναι τα αυθεντικά υλικά, δηλαδή υλικά από ουσίες όπως σκυρόδεμα ή άβαφη ξυλεία. Το δεύτερο είναι η καθαρή γεωμετρία, όπως στο Πάνθεον. Αυτή είναι η βάση ή το πλαίσιο που προσδίδει την παρουσία της αρχιτεκτονικής… Το τελευταίο στοιχείο είναι η φύση. Δεν εννοώ την ωμή φύση, αλλά μάλλον την εξημερωμένη φύση, τη φύση που έχει προικιστεί από τον άνθρωπο με τάξη και έρχεται σε αντίθεση με τη χαοτική φύση… Όταν μια τέτοια φύση εισάγεται σε ένα έργο αρχιτεκτονικής που αποτελείται, όπως έχω πει, από υλικά και γεωμετρία, η ίδια η αρχιτεκτονική αντλείται από τη φύση. Η αρχιτεκτονική κατέχει δύναμη και ακτινοβολεί 78 Tadao Ando, συνέντευξη με το Philip Jodidio για το βιβλίο “Tadao Ando. Complete Works”, Taschen, 2004 79 Masao Furuyama, Tadao Ando: The geometry of Human Space, μετάφραση: Linda Hoaglund, Los Angeles: TASCHEN, 2006, σελ. 7

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

μόνο όταν αυτά τα τρία στοιχεία έρχονται μαζί».80 Τέλος, η αρχιτεκτονική του Ando χαρακτηρίζεται από τη συγχώνευση της ανατολικής και δυτικής αρχιτεκτονικής. Όπως προαναφέρθηκε, τα έργα του έχουν αναφορές στην Ιαπωνική αρχιτεκτονική, αλλά στηρίζονται στις αρχές της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Με τη μινιμαλιστική προσέγγισή του στη δημιουργία χώρου, ο Ando περιορίζει την αρχιτεκτονική στην ουσία της και αυξάνει την αναπόφευκτη αντίθεση ανάμεσα στο φυσικό και το ανθρώπινο δημιούργημα.81 Η αξιοποίηση του φωτός γίνεται αισθητή σε πολλά έργα του, όπως στο Koshino House (Ashiya, Ιαπωνία, 19801984), στην Εκκλησία του Φωτός (Osaka, 1989), στο Chichu Art Museum and Art House Project (Naoshima, Ιαπωνία, 1999-2004), στο Armani Teatro (Μιλάνο, 2001) και στο Palazzo Grassi Teatrino (Βενετία, 2013). Ανάμεσα σε πολλά από τα βραβεία που έχει λάβει είναι: το χρυσό μετάλλιο της αρχιτεκτονικής (Gold Medal of Architecture, 1989), από την Ακαδημία αρχιτεκτονικής της Γαλλίας, το Βραβείο Carlsberg (Carlsberg Prize, 1992), το Βραβείο Αρχιτεκτονικής Pritzker (Pritzker Prize, 1995), το Praemium Imperiale (1996), το χρυσό μετάλλιο του Βασιλικού Ινστιτούτου των Βρετανών Αρχιτεκτόνων (1997), το Χρυσό Μετάλλιο του Αμερικανικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτόνων (Gold Medal of American Institute of Architects, 2002) και το Χρυσό Μετάλλιο της Ένωσης Διεθνών Αρχιτεκτόνων (Union Internationale des Architects, 2005).

3.2|Η χρήση του φυσικού φωτός στο έργο του Tadao Ando «Δεν πιστεύω ότι η αρχιτεκτονική θα έπρεπε να μιλάει τόσο πολύ. Θα έπρεπε να παραμένει ήσυχη και να αφήνει τη φύση υπό τον μανδύα του φωτός και του αέρα να μιλήσει».82 – Tadao Ando Όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα, ο Ando συνθέτει τα κτήρια του, χρησιμοποιώντας ως εργαλεία τα στοιχεία της φύσης. Σημαντική είναι η χρήση του φυσικού φωτός, στα έργα του, προκειμένου να καθορίσει τις συνθήκες του εσωτερικού χώρου. Όπως ο ίδιος αναφέρει: «Σε όλα μου τα έργα το φως είναι ένας σημαντικός παράγοντας ελέγχου».83 Tadao Ando, Tadao Ando 1983-1992, Madrid: EI Croquis, 1994, σελ. 348 Andreas Papadakis, James Steele, Architecture of today, Italy: Terrail, 1992 82 Francesco Dal Co, Tadao Ando, Complete Works, London: Phaidon, 1997, σελ. 449 83 Tadao Ando, “Tadao Ando 1995 Laureate, Biography”, συνέντευξη στην επίσημη σελίδα του Pritzker Architecture Prize 80 81

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Για να καταφέρει να αξιοποιήσει στο μέγιστο βαθμό τις δυνατότητες του φωτός, δημιουργεί χώρους απλούς, αποφεύγοντας τα περιττά διακοσμητικά στοιχεία. Παράλληλα, χωρίς να δίνει έμφαση στη μορφή, συνθέτει τα κτήρια του ως γεωμετρικούς όγκους, στους οποίους εισάγει το φυσικό φως. «Πιστεύω ότι η συναισθηματική δύναμη στην αρχιτεκτονική προέρχεται από το πώς εισάγουμε φυσικά στοιχεία στον αρχιτεκτονικό χώρο. Επομένως, αντί να κάνω περίπλοκες μορφές, επιλέγω απλές γεωμετρίες για να σχεδιάσω ευαίσθητα αλλά δραματικά παιχνίδια φωτός και σκιάς στο χώρο».84 – Tadao Ando

3.3| Το φως μέσα από κτηριακά παραδείγματα του Ando Στη συνέχεια, ακολουθεί μία σύντομη ανάλυση τεσσάρων έργων του Ando, στα οποία το φυσικό φως κατέχει πρωταρχικό ρόλο. Πρόκειται για τα κτήρια Koshino House, Meditation Space, Chichu Art Museum και Armani Teatro. Στα κτηριακά αυτά παραδείγματα ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί ως βασικό συνθετικό εργαλείο το φυσικό φως, προκειμένου, σε κάθε περίπτωση να επηρεάσει την αντίληψη του επισκέπτη για το χώρο.

Koshino House |Ιαπωνία, 1980-1984 Ο Tadao Ando σχεδίασε το Koshino House κατά το διάστημα 1980 -1984. Πρόκειται για μία κατοικία στην πόλη Ashiya, της Ιαπωνίας, στην οποία αξιοποιείται το φυσικό φως με επιδέξιο τρόπο. Χτισμένη στην πλαγιά ενός λόφου, συνιστά μια κατοικία που συνδυάζει το μοντερνισμό με την ιαπωνική παράδοση. Η κατοικία αποτελείται από δύο παράλληλες ορθογώνιες μονάδες, υπόσκαφες στο δασικό επικλινές έδαφος. Τέσσερα χρόνια μετά την αρχική κατασκευή, ο Ando σχεδίασε μια νέα καμπύλη προσθήκη, η οποία χρησιμοποιείται ως ατελιέ. Οι τοίχοι, κατασκευασμένοι από λείο οπλισμένο σκυρόδεμα, δεν διαθέτουν επιπλέον διακοσμητικά στοιχεία. Με τη χρήση του φωτός, ο Ando προσπαθεί να ανασυνθέσει ένα τεχνητό φυσικό τοπίο. Η κατοικία χαρακτηρίζεται από καθαρή μορφή, ξεκάθαρα όρια και

Tadao Ando, “Tadao Ando: Japan’s Master Architect”, συνέντευξη στον Alyn Griffiths, Port magazine (2016) 84

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

στιβαρούς χώρους, επιτρέποντας στη φύση να προβληθεί μέσα στο εσωτερικό του σπιτιού. Καθώς το φως προσπίπτει στις κάθετες επιφάνειες, γίνεται αντιληπτό από τους επισκέπτες, αναδεικνύεται ο χαρακτήρας του, καθώς και η διάθεση του να αποϋλοποιήσει τη μορφή του εσωτερικού και να αναδείξει την υφή του σκυροδέματος. Η είσοδος του φωτός, από μια σειρά στενών ανοιγμάτων κλιμακούμενου ύψους, κατά μήκος του διαδρόμου που ενώνει τα υπνοδωμάτια, ωθεί τον επισκέπτη σε κίνηση. Αυτή η σταθερή κλιμάκωση και η εναλλαγή φωτός- σκιάς υποδεικνύουν ένα χωρικά αβέβαιο βάθος, καθώς ο επισκέπτης προχωρά βαθύτερα μέσα στο διάδρομο. Καθώς ο επισκέπτης εισέρχεται στο χώρο του σαλονιού, αισθάνεται έντονα την παρουσία του φωτός. Ένα μακρόστενο άνοιγμα οροφής στη συμβολή της με το βόρειο τοίχο του σαλονιού επιτρέπει το ηλιακό φως να εισέρχεται άμεσα στο χώρο καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας. Στο άνοιγμα αυτό παρεμβάλλεται κάθετα ένα δομικό στοιχείο προκειμένου να δημιουργηθεί μια σκιά πάνω στους τοίχους, που αλλάζει σχήμα ανάλογα με την πάροδο του χρόνου. Όπως το θέτει ο ίδιος ο αρχιτέκτονας: «Θέλω να τονίσω την αίσθηση του χρόνου και να δημιουργήσω συνθέσεις στις οποίες ένα αίσθημα παροδικότητας ή το πέρασμα του χρόνου είναι μέρος της χωρικής εμπειρίας».85 Το φως και η σκιά δημιουργούν την αίσθηση της κίνησης στο χώρο, αμβλύνουν την ένταση του σκυροδέματος και προσδίδουν πλαστικότητα στους γεωμετρικούς χώρους. Παράλληλα, η έλλειψη διακόσμησης και η παρουσία του φωτός αλλάζουν το χαρακτήρα του χώρου. Ο Ando περιγράφει την ιδέα του ως εξής: «Μια δέσμη φωτός που απομονώνεται εντός του αρχιτεκτονικού χώρου, πλανάται στις επιφάνειες των αντικειμένων και προκαλεί σκιές στο φόντο. Καθώς το φως ποικίλλει σε ένταση με την πάροδο του χρόνου και τις αλλαγές της εποχής, τα αντικείμενα αλλάζουν εμφάνιση. Αλλά το φως δεν αποκτά μια δεδομένη μορφή μέχρι να έρθει σε επαφή με τα φυσικά αντικείμενα».86 Η χρήση του φωτός, στο ατελιέ, ακολουθεί την λογική του σαλονιού, με μόνη διαφορά ότι τα μοτίβα φωτός - σκιάς αποκτούν οργανικά σχήματα λόγω της καμπυλότητας του τοίχου.

85 86

Tadao Ando, Japan Architect no. 1, Tokyo: Japan Architect CO LTD, 1991, σελ. 19 Tadao Ando, Light, Shadow and Form: The Koshino House, Via 11, 1990

Εικ. 48_ Τα ανοίγματα κλιμακούμενου ύψους ωθούν τον επισκέπτη σε κίνηση (Koshino House, Tadao Ando, Ashiya, Ιαπωνία, 1980-1984).

Εικ. 49_ Το φως και η σκιά δημιουργούν αίσθηση κίνησης στο χώρο (Koshino House, Tadao Ando, Ashiya, Ιαπωνία, 1980-1984).

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Meditation Space, UNESCO |Γαλλία, 1994-1995

Εικ. 50_ Η είσοδος του φυσικού φωτός μέσω του φεγγίτη στην οροφή του κυλινδρικού κτηρίου (Meditation Space, Tadao Ando, Παρίσι, Γαλλία, 1994-1995).

Με αφορμή την 50ή επέτειο της UNESCO, το 1995, αποφασίστηκε να κατασκευαστεί, στο Παρίσι, ένας τόπος προσευχής για την παγκόσμια ειρήνη που θα υπερέβαινε τις θρησκευτικές και εθνοτικές διακρίσεις. Το έργο αυτό ανέλαβε ο Ando με σκοπό να δημιουργήσει ένα αυτόνομο χώρο προσευχής, σε μια περιοχή που περιβάλλεται από ένα κτίριο του Breuer και δίπλα σε έναν ιαπωνικό κήπο του Noguchi. Αποτέλεσμα σχεδιασμού του Ando υπήρξε μία κυλινδρική κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα. Ο χώρος που δημιουργείται εκπέμπει μία αίσθηση σοβαρότητας και γαλήνης. Το κυλινδρικό κτήριο προσευχής “επιπλέει” πάνω σε μία πισίνα, που εκτείνεται σε ολόκληρη την περιοχή, ενώ μία ράμπα παρέχει πρόσβαση σε αυτό. Εσωτερικά, ο χώρος αποτελείται μόνο από φως και εκτεθειμένο σκυρόδεμα. Η είσοδος του φωτός επιτυγχάνεται μόνο μέσω μιας σχισμής μεταξύ του τοίχου και της κυκλικής οροφής, που δημιουργεί ιδιαίτερη ατμόσφαιρα. Παράλληλα, σημαντικό κομμάτι του κτηρίου αποτελεί μια υπενθύμιση της ατομικής βόμβας που έπεσε στη Χιροσίμα. Με τη συνεργασία της πόλης, πλάκες γρανίτη που είχαν εκτεθεί σε ακτινοβολία, ανακτήθηκαν και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν για το δάπεδο και τη βάση της πισίνας. Το νερό, καθώς ρέει πάνω από τις πέτρες, καθαρίζει συμβολικά τις ψυχές εκείνων που πέθαναν στον πόλεμο. Σε αυτό το έργο, ο Ando έκανε αισθητή την παρουσία της φύσης, ο ρόλος της οποίας ήταν καθοριστικός. Ο Ando χρησιμοποίησε την αρχιτεκτονική ως μεσολαβητή μεταξύ του φυσικού περιβάλλοντος και του ανθρώπου, προκειμένου να προκαλέσει τα συναισθήματα που επιθυμούσε. Το φως, το νερό και ο αέρας υπήρξαν απαραίτητα στοιχεία για την ιδέα του.

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Chichu Art Museum and Art House Project |Ιαπωνία, 1999-2004 Το Μουσείο Τέχνης Chichu του Tadao Ando, που ολοκληρώθηκε το 2004, βρίσκεται σε ένα λόφο στο νησί Naoshima, της Ιαπωνίας. Πρόκειται για ένα κτήριο κτισμένο εξ ολοκλήρου κάτω από τη φυσική στάθμη του εδάφους, καθώς στόχος του αρχιτέκτονα ήταν η μη "παρέμβαση" στο περιβάλλον. Το μουσείο στεγάζει το έργο του James Turrell, του Walter De Maria και του Claude Monet. Κατά το σχεδιασμό, κίνητρο του Ando υπήρξε το φυσικό φως, ο ρόλος του οποίου είναι καθοριστικός, τόσο στην κτηριακή σύνθεση, όσο και στα ίδια τα έργα τέχνης. Καθώς ο επισκέπτης εισέρχεται στο χώρο του μουσείου, αισθάνεται σαν να βρίσκεται μέσα σε ένα τεράστιο γλυπτό, το οποίο προκαλεί διαφορετικές σωματικές εμπειρίες, κατά την μετάβαση του επισκέπτη από τον ένα χώρο στον άλλο. Το μουσείο, στο σύνολό του, αποτελείται από γκαλερί, οργανωμένες γύρω από δύο αυλές, από τις οποίες η μία έχει σχήμα ισόπλευρου τριγώνου και η άλλη είναι τετράγωνη, καθώς και από υπαίθριους διαδρόμους που συνδέουν αυτές τις γκαλερί. Παρόλο που πρόκειται για ένα υπόγειο κτήριο, φωτίζεται αποκλειστικά από φυσικό φως. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από ανοίγματα στη γη, σε διαφορετικά σχήματα και μεγέθη, που σχηματίζουν φεγγίτες. Καθώς το φως εισέρχεται από τους φεγγίτες δημιουργεί μια συνεχώς μεταβαλλόμενη ατμόσφαιρα στο εσωτερικό του μουσείου. Το παιχνίδι μεταξύ φωτός- σκιάς επηρεάζει τον τρόπο που γίνεται αντιληπτός ο χώρος. Συνεπώς, κατά την αλλαγή των ωρών, των εποχών και των καιρικών συνθηκών, προκαλούνται διαφορετικές εμπειρίες του ίδιου χώρου.

Εικ. 51 και 52_ Φεγγίτες στην οροφή εισάγουν το φως στο χώρο (Μουσείο Τέχνης Chichu, Tadao Ando, Naoshima, Ιαπωνία, 1999-2004).

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Armani Teatro in Milano |Ιταλία, 2001 Το Armani Teatro βρίσκεται στη θέση του παλιού βιομηχανικού εργοστασίου της Nestle, στο Μιλάνο. Κατά το σχεδιασμό του, ο Tadao Ando στόχευε στην απόλυτη απλότητα και ευελιξία. Η είσοδος του επισκέπτη στο κτήριο πραγματοποιείται μέσα από ένα διάδρομο 100 μέτρων, που καταλήγει σε ένα εντυπωσιακό φουαγιέ 460 τ.μ. Το φουαγιέ χαρακτηρίζεται από ένα πλάγιο καμπύλο στοιχείο, κατασκευασμένο από οπλισμένο σκυρόδεμα, που δημιουργεί φεγγίτη στην οροφή, καθώς δεν έρχεται σε επαφή μαζί της. Μέσω του φεγγίτη αυτού, εισέρχεται το φυσικό φως, υποδηλώνοντας τη μορφή και την υφή του καμπύλου τοιχώματος. Στο ίδιο το θέατρο, το φως προέρχεται από κεντρικό φεγγίτη και μαζί με τη θολωτή οροφή, δημιουργεί εντυπωσιακά διαβαθμισμένα εφέ χρώματος. Όπως δηλώνει ο G. Armani: «Ο Tadao Ando έχει μια εξαιρετική ικανότητα να μετατρέψει τα “βαριά” υλικά όπως το μέταλλο και το σκυρόδεμα σε κάτι πραγματικά συναρπαστικό. Μου αρέσει πολύ η χρήση του φωτός, ένα θεμελιώδες στοιχείο που βοηθά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των χώρων».87

Εικ. 53_ Η είσοδος του φωτός μέσω φεγγίτη στην οροφή υποδεικνύει την υφή και τη μορφή του καμπύλου τοιχώματος (Armani Teatro, Tadao Ando, Μιλάνο, Ιταλία, 2001).

Giorgio Armani, "Giorgio Armani’s People To Meet", 10 Magazine

Tadao Ando: Church of the Light

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

3.4|Church of the Light: κτηριακή ανάλυση Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά έργα του Tadao Ando αποτελεί η Εκκλησία του Φωτός (Church of the Light). Στο κτήριο αυτό, ο αρχιτέκτονας εισάγει με εντυπωσιακό τρόπο το φυσικό φως, προκειμένου να στρέψει την προσοχή των πιστών προς αυτό, δίνοντάς του παράλληλα συμβολικό χαρακτήρα. Στη συνέχεια, ακολουθεί αναλυτική περιγραφή της σύνθεσης του Tadao Ando, προκειμένου να μελετηθεί ο τρόπος εισχώρησης του φωτός στο εσωτερικό του ναού, λειτουργώντας ως συνθετικό εργαλείο. Σχ. 3_ Κτηριακή τοποθέτηση της Εκκλησίας του Φωτός, ως προς τον αστικό ιστό.

Εισαγωγική προσέγγιση του έργου

Εικ. 54_ Η έλλειψη ανοιγμάτων στις όψεις του ναού συμβάλλει στην απομόνωση του εσωτερικού από εξωτερικούς παράγοντες (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 1989-1999).

Η Εκκλησία του Φωτός τοποθετημένη στη μικρή πόλη του Ibaraki, 25 χιλιόμετρα μακριά από την Osaka της Ιαπωνίας, προήλθε από την ανακαίνιση ενός υπάρχοντος κτηρίου, στο οποίο στεγαζόταν μια χριστιανική ένωση. Η εκκλησία του Ando ξεκίνησε να λειτουργεί το 1989, ωστόσο η ανακαίνιση πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις και ολοκληρώθηκε το 1999, με τη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου. Το οικόπεδο όπου κατασκευάστηκε η Εκκλησία του Φωτός είναι μόλις 838,6 τ.μ., ενώ το ίδιο το κτήριο είναι μόνο 113,3 τ.μ., όσο περίπου και το μέγεθος μιας κατοικίας. Λόγω του χαμηλού προϋπολογισμού, το κτήριο κτίστηκε με δωρεές από μέλη της εκκλησίας. Αρχικά, ο Ando πίστευε ότι δεν υπήρχαν αρκετά χρήματα για να ολοκληρωθεί το έργο. Έτσι φαντάστηκε ότι θα υπάρχει αρχικά μία υπαίθρια εκκλησία, με τους τοίχους να πλαισιώνουν τον ουρανό.88 Ο ίδιος αναφέρει: «Ο προϋπολογισμός ήταν πραγματικά περιορισμένος. Παρά τις πολύ δύσκολες συνθήκες, παρακινήθηκα από την ισχυρή επιθυμία της κοινότητας που ήλπιζε σε μια νέα αρχιτεκτονική και ανέλαβα τη δουλειά. Αμέσως σκέφτηκα να είναι ξύλινη κατασκευή αλλά κανείς δεν μπορούσε να υλοποιήσει τη μορφή που είχα στο μυαλό μου. Μην έχοντας άλλη επιλογή αποφάσισα να το κατασκευάσω από σκυρόδεμα. Προσαρμοζόμενος στον προϋπολογισμό, μείωσα τον κτιριακό όγκο και όλα τα άλλα στοιχεία στο ελάχιστο δυνατόν».89 Λαμβάνοντας υπόψη το χαμηλό προϋπολογισμό, ο Ando μείωσε τα αρχιτεκτονικά στοιχεία στο ελάχιστο και δημιούργησε έναν ιδιαίτερα συμβολικό χώρο λατρείας, κατασκευασμένο από σκυρόδεμα και βασισμένο στο “παιχνίδι” φωτός- σκιάς. 88 89

Masao Furuyama, op. cit., σελ. 37 Tadao Ando, Tadao Ando: Process and Idea, Toto LTD, 2010, σελ. 154

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Καθώς, η Εκκλησία του Φωτός βρίσκεται σε αστικό περιβάλλον, σκοπός του Ando ήταν να απομονώσει το έργο του από τους εξωτερικούς παράγοντες και να τονίσει την απλότητα της κατασκευής. Ωστόσο, στο σκοτεινό εσωτερικό χώρο εισέρχεται το φως της ημέρας, χωρίς να υπάρχει θέα προς τα έξω. Στην Εκκλησία του Φωτός συνυπάρχουν πολλές αντιθέσεις (στερεό/ κενό, φως/ σκοτάδι, έντονο/ γαλήνιο). Οι διαφορές αυτές, καθώς και η απουσία οποιουδήποτε διακοσμητικού στοιχείου, δημιουργούν έναν καθαρό, λιτό χώρο, όπου κάθε πιστός μπορεί να προσευχηθεί μακριά από κάθε επιρροή. Στην Εκκλησία του Φωτός, ο Ando συνδυάζει τη φύση και την αρχιτεκτονική, αξιοποιώντας την ικανότητα του φωτός να καθορίζει και να δημιουργεί νέες χωρικές αντιλήψεις. Σύμφωνα με τον ίδιο: «.... Όταν μπαίνεις μέσα στην εκκλησία, βλέπεις το φως και είσαι σε θέση να καταλάβεις ότι αυτή η εκκλησία συνυπάρχει με τη φύση. Έτσι, μέσω αυτής της εκκλησίας, οι άνθρωποι μπορούν να συνειδητοποιήσουν ότι ζουν μέσα στη φύση».90

Εικ. 55_ Η είσοδος του φυσικού φωτός στο ναό, χωρίς να υπάρχει θέα προς τα έξω (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 1989-1999).

Tadao Ando, “Tadao Ando Talk Asia Interview”, συνέντευξη στην Anjali Rao, Talk Asia, 2007

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Οργάνωση κτηριακών όγκων και χωρική κυκλοφορία

Σχ. 4_ Κάτοψη Εκκλησίας του Φωτός. 1. Κυρίως ναός 2. Σχολείο της Κυριακής 3. Σπίτι του ιερέα

Εικ. 56 (Αριστερά)_ Πλατεία μέσω της οποίας οργανώνονται οι προσβάσεις στον κυρίως ναό και το Σχολείο της Κυριακής (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 1989-1999). Εικ. 57 (Δεξιά)_ Κυκλικό παγκάκι στο εσωτερικό της πλατείας (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 1989-1999).

Η σύνθεση του Ando αποτελείται από δύο μικρά κτήρια, διατεταγμένα υπό γωνία και προσανατολισμένα σύμφωνα με το αστικό πρότυπο της γειτονιάς. Αρχικά, η εκκλησία σχεδιάστηκε ως προσθήκη στο ξύλινο παρεκκλήσι και στο σπίτι του ιερέα, που υπήρχε ήδη στο χώρο. Ωστόσο, πλέον το συγκρότημα αποτελείται από τρία κτήρια – το σπίτι του ιερέα, το Σχολείο της Κυριακής και το κύριο παρεκκλήσι (Εκκλησία του Φωτός). Έχοντας ως βασικό εργαλείο το φυσικό φως, ο Ando βασίστηκε σε πολύ απλά στοιχεία, όπως ορθογώνια κουτιά και τεμνόμενα επίπεδα, για το σχεδιασμό της σύνθεσής του. Ο κύριος χώρος του ναού προσανατολίζεται προς τη νοτιοανατολική κατεύθυνση, επιτρέποντας τις πρωινές ακτίνες του ήλιου να εισέρχονται απευθείας στο παρεκκλήσι, μέσω μιας σταυροειδούς σχισμής στην ανατολική όψη. Χαρακτηριστικό της σύνθεσης αποτελεί η σύνθετη χωρική κυκλοφορία, διατηρώντας παράλληλα τον απλό της χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, η πρόσβαση στο συγκρότημα έγινε έμμεση, σε αντίθεση με πολλές εκκλησίες στη Δύση. Ο επισκέπτης εισέρχεται στο συγκρότημα από τη βορειοανατολική γωνία, μέσω ενός πλευρικού δρόμου. Έπειτα, μέσω ενός προαυλίου, οδηγείται στο πίσω μέρος της εκκλησίας, κοντά στο σπίτι του ιερέα. Από εκεί ο επισκέπτης εισέρχεται σε μια μικρή πλατεία που στεγάζει ένα κυκλικό παγκάκι. Μέσω αυτού του χώρου οργανώνονται οι προσβάσεις στην κεντρική εκκλησία και το Σχολείο της Κυριακής.

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Η κύρια εκκλησία είναι ένας χώρος 6 x 6 x 18 μ., που διασχίζεται πλευρικά από έναν τοίχο, σχήματος L, στραμμένο κατά 15 μοίρες από τον κύριο άξονα του ναού. Ο τοίχος αυτός διαιρεί το χώρο στο παρεκκλήσι και την περιοχή εισόδου. Η Εκκλησία του Φωτός, αν και αποτελεί ένα μικρό κτήριο, δίνει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να δει μια εντελώς διαφορετική άποψη του σε κάθε στροφή. Η κίνηση του επισκέπτη ελέγχεται πλήρως από το γωνιακό τοίχο. Από τον προθάλαμο, ο επισκέπτης περνάει στο χώρο του ναού, μέσω ενός ανοίγματος στο διαγώνιο τοίχο και έπειτα από στροφή 180 μοιρών.

Εικ. 58_ Τοίχος σχήματος L (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 1989-1999).

Εικ. 59_ Άνοιγμα στο γωνιακό τοίχο, από το οποίο εισέρχεται ο επισκέπτης στο ναό (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 1989-1999).

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Εισχώρηση φυσικού φωτός στο εσωτερικό

Εικ. 60_ Κλίμακα στον διαγώνιο τοίχο (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 1989-1999).

Εικ. 61_ Διαχωρισμός διαγώνιου στοιχείου από την οροφή (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 19891999).

Λόγω του μειωμένου προϋπολογισμού, η κυρίως εκκλησία δεν διαθέτει ειδικά στοιχεία, εκτός από τους τοίχους από σκυρόδεμα, τα υπολογιζόμενα ανοίγματα και το διαγώνιο γραμμικό τοίχο, μέσα στον οποίο δημιουργήθηκε με εκσκαφή μια κλίμακα. Πάρα τον απλό χαρακτήρα της σύνθεσης, υπάρχει ένα ολόκληρο επίπεδο σχεδιαστικής αισθητικής από τον Ando, το οποίο δεν διαβάζεται και δεν εκτιμάται σωστά από τον κόσμο. Ο Ando δεν αρκέστηκε μόνο στην εισαγωγή του λοξού στοιχείου, που δίνει δυναμισμό στο γαλήνιο ορθογώνιο χώρο του ναού, αλλά το διαχώρισε μερικά εκατοστά από την οροφή. Αποτέλεσμα αυτού είναι η οριζόντια εισχώρηση του φωτός στο εσωτερικό του ναού, καθώς και η αίσθηση ότι η οροφή αιωρείται. Επιπλέον, ο διαγώνιος τοίχος περιέχει γυάλινο άνοιγμα 1,60 x 5,35 μ. και την πύλη προς το χώρο του ναού. Παράλληλα, ο Ando, με το χωρισμό της ανατολικής όψης σε τεταρτημόρια, σχηματίζει μια σταυροειδή τομή, από την οποία εισέρχεται το φως στο σκοτεινό εσωτερικό χώρο. Με τον τρόπο αυτό, μετατρέπει το μεγαλύτερο σύμβολο του Χριστιανισμού, το σταυρό, σε φως. Στην εκκλησία του Φωτός, ο Ando τονίζει την απλότητα του Χριστιανισμού, μέσα από το χαμηλής τεχνολογίας, αλλά ισχυρό σχεδιασμό. Η εκκλησία αυτή θεωρείται ως ησυχαστήριο, όπου ο επισκέπτης ξεχνάει τον έξω κόσμο, χωρίς να απουσιάζει το φυσικό στοιχείο, που ελέγχεται πλήρως από τον σχεδιασμό του Ando.

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Εσωτερική οργάνωση Σχολείου Κυριακής Το Σχολείο της Κυριακής δημιουργήθηκε ως προσθήκη στον κυρίως ναό, δέκα χρόνια μετά την κατασκευή του, συμπληρώνοντας τη σύνθεση της Εκκλησίας του Φωτός. Πρόκειται για ένα κτήριο, όμοιο με αυτό της κεντρικής εκκλησίας, όπου ο Ando επαναλαμβάνει το θέμα του κιβωτίου που διασχίζεται από έναν πλάγιο τοίχο, ελαφρώς αποκομμένο από την οροφή. Το Σχολείο της Κυριακής δεν περιλαμβάνει σταυροειδή άνοιγμα στην όψη, ωστόσο το φως εισέρχεται μέσω μιας σχισμής στην οροφή, δίνοντας έμφαση στο διαγώνιο τοίχο του βωμού. Το κτήριο αυτό έχει λιγότερο συμβολικό χαρακτήρα, σε σύγκριση με την εκκλησία. Δημιουργήθηκε ως χώρος υποστήριξης που αποτελείται από χώρο συγκέντρωσης - προσευχής, κουζίνα, γραφείο και αποθήκη.

Χρησιμοποιούμενα υλικά Όπως στην περίπτωση των Therme Vals του Zumthor, έτσι και στην Εκκλησία του Φωτός, ο Ando χρησιμοποιεί τρία βασικά υλικά. Τα δύο από αυτά είναι το σκυρόδεμα και το ξύλο, ενώ το τρίτο είναι το άυλο φως. «Δεδομένου ότι ο προϋπολογισμός του έργου ήταν περιορισμένος, η τελική διαμόρφωση της δομής περιορίστηκε, με αποτέλεσμα ένα καθαρό και γυμνό σκυρόδεμα που χαρακτηρίζεται από το φως που διέρχεται από το σταυροειδές άνοιγμα στο μπροστινό τοίχο».91 – Tadao Ando Η Εκκλησία του Φωτός αποτελεί μία μινιμαλιστική κατασκευή, που εκπέμπει αρχιτεκτονική αγνότητα. Απαλλαγμένη από κάθε περιττή διακόσμηση, γίνεται αισθητό το υλικό κατασκευής της, που είναι το οπλισμένο σκυρόδεμα. Οι ραφές του σκυροδέματος κατασκευάζονται με ακρίβεια, με σκοπό τη δημιουργία λείας επιφάνειας με ευθυγραμμισμένους αρμούς. Παράλληλα, με τη χρήση του σκυροδέματος ενισχύεται το σκοτάδι της εκκλησίας, δημιουργώντας έναν ταπεινό, κατάλληλο για διαλογισμό, τόπο λατρείας. Με τη δημιουργία της σταυροειδούς τομής στην ανατολική πρόσοψη, το φως εισέρχεται στο χώρο κατά τη διάρκεια της ημέρας, μετατρέποντας το σκοτεινό εσωτερικό σε φωτεινό χώρο. Ο Ando χρησιμοποιεί με επιδέξιο τρόπο το σκυρόδεμα και το φως, μεταβάλλοντας αισθητά το υλικό σε άυλο και το σκοτάδι σε φως. Όπως ο 91

Tadao Ando, “Tadao Ando: Japan’s Master Architect”, op. cit.

Εικ. 62_ Το διαγώνιο στοιχείο επαναλαμβάνεται στο Σχολείο της Κυριακής (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 1989-1999).

Εικ. 63_ Φως και σκυρόδεμα αλληλεπιδρούν μεταβάλλοντας το σκοτεινό εσωτερικό του ναού (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 19891999).

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

ίδιος επισημαίνει: «Δημιούργησα κλειστούς χώρους κυρίως με πυκνούς τοίχους από σκυρόδεμα. Ο πρωταρχικός λόγος είναι να δημιουργηθεί μία θέση για το κάθε άτομο, ένας χώρος για τον εαυτό του μέσα στην κοινωνία. Όταν οι εξωτερικοί παράγοντες μιας πόλης απαιτούν το τείχος να είναι χωρίς ανοίγματα, το εσωτερικό πρέπει να είναι ιδιαίτερα πλήρες και ικανοποιητικό».92 Το τρίτο υλικό που χρησιμοποιεί είναι το ξύλο. Οι σανίδες και τα άλλα τμήματα των ικριωμάτων που χρησιμοποιήθηκαν κατά την κατασκευή του κτηρίου, επαναχρησιμοποιήθηκαν ως πάτωμα και πάγκοι μέσα στην εκκλησία, με φινίρισμα από μαύρη λαδομπογιά, εναρμονίζοντας τον αυστηρό και λιτό χαρακτήρα του χώρου. Ο ίδιος αναφέρει: «Αυτές οι καρέκλες και αυτό το δάπεδο είναι κατασκευασμένες από σανίδες σκαλωσιάς - υλικό που χρησιμοποιείται σε εργοτάξιο. Τέτοια υλικά μπορεί να αποδειχθούν πολύ ελκυστικά, ανάλογα με τον τρόπο που τα χρησιμοποιείτε».93 Η ταπεινότητα των υλικών και των επίπλων, η απλή γεωμετρία και η δραματική χρήση του φωτός ενισχύουν τον πνευματικό χαρακτήρα του κτηρίου. Ο Tadao Ando επιτυγχάνει μια τέλεια ενότητα της ύλης και του πνεύματος, αντικατοπτρίζοντας την ουσία του Χριστιανισμού, αλλά εκφράζοντάς τη μέσα από την απλότητα του βουδισμού. Εικ. 64 και 65_ Ξύλινο πάτωμα και πάγκοι προσευχής (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 1989-1999).

Tadao Ando, “Tadao Ando 1995 Laureate, Biography", op. cit.

Tadao Ando, “Tadao Ando Talk Asia Interview”, op. cit.

TADAO ANDO ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΦΩΣ

Ο συμβολικός χαρακτήρας του φωτός στον κυρίως ναό Ο Tadao Ando χρησιμοποίησε ευρηματικά το φυσικό φως στην Εκκλησία του Φωτός, εκμεταλλευόμενος το συμβολικό του χαρακτήρα. Μπαίνοντας στην εκκλησία από το ανατολικό άκρο, οι επισκέπτες δε μπορούν να διακρίνουν τίποτα, λόγω του σκοταδιού στο εσωτερικό που έρχεται σε αντίθεση με το εξωτερικό φως. Στη συνέχεια, παρατηρούν ότι το φως αποτελεί το μοναδικό φυσικό στοιχείο που εισέρχεται στο περιβάλλον του ναού. Κατά την είσοδό του, το φως μετατρέπεται απευθείας σε σταυρό και γίνεται το μοναδικό εικονιστικό σύμβολο αυτού του μικρού χώρου. Καθώς δεν υπάρχει κανένα άλλο θρησκευτικό σύμβολο στην εκκλησία, ο προσκυνητής στρέφεται στο σταυροειδές άνοιγμα, το οποίο αναγνωρίζει ως λατρευτικό σημείο. Με αυτόν τον τρόπο, ο Ando ωθεί τον πιστό να στραφεί προς το φως, το οποίο ταυτίζεται με τον ίδιο το σταυρό. Τα μικρά ανοίγματα γύρω από την είσοδο, δεν έχουν μεγάλη επιρροή στους επισκέπτες, σε σύγκριση με το φως του σταυρού. Συνεπώς, ο πιστός μένει αφοσιωμένος στο σταυροειδές άνοιγμα. Ωστόσο, το εισερχόμενο φως δεν διαθέτει μόνο συμβολικό χαρακτήρα, αλλά δίνει στο χώρο ιερό πνεύμα. Κατά την είσοδό τους, οι επισκέπτες, αισθάνονται έντονα το φόβο που προκαλεί ο σκοτεινός χώρος και αναρωτιούνται τι είναι πέρα από το φωτεινό σταυρό που μπορεί να τους καθοδηγήσει, ώστε να ασχοληθούν με τα περαιτέρω θρησκευτικά ζητήματα. «Ο σταυρός του φωτός, το σταυροειδές άνοιγμα στο ένα άκρο γίνεται η πόρτα προς τον πάνω κόσμο, μέσω του οποίου οι θεοί μπορούν να κατέβουν στη γη και ο άνθρωπος μπορεί συμβολικά να ανέβει στον ουρανό».94

Philip Drew, Church on the Water and Church of the Light: Tadao Ando, London: Phaidon, 1996, σελ. 11 94

Εικ. 66 (Πίσω σελίδα)_ Το φως κατά την είσοδό του στο ναό μετατρέπεται σε σταυρό και αποκτά συμβολικό χαρακτήρα (Εκκλησία του Φωτός, Tadao Ando, Ibaraki, Ιαπωνία, 1989-1999).

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Συμπεράσματα ερευνητικής εργασίας Μέσα από το έργο των Peter Zumthor και Tadao Ando, καθώς και άλλων αρχιτεκτόνων, συμπεραίνουμε ότι το φυσικό φως μπορεί να αποτελέσει βασικό συνθετικό εργαλείο. Πιο συγκεκριμένα, ως άυλο - υλικό αποτελεί την τέταρτη διάσταση της αρχιτεκτονικής, που σε συνδυασμό με τη σκιά δίνουν ζωή στο “νεκρό” δομημένο χώρο. Το φυσικό φως, παρόν σε όλα τα στάδια της κατασκευής, από τη σύλληψη της αρχιτεκτονικής ιδέας, μέχρι την εμπειρία του χώρου από το χρήστη, χαρακτηρίζει με την παρουσία ή την απουσία του το αποτέλεσμα. Ανάλογα με το τρόπο αξιοποίησής του μπορεί να αναδείξει στοιχεία του κτηρίου, να προσδώσει χαρακτήρα στο χώρο και να αποκαλύψει τις προθέσεις του αρχιτέκτονα. Σε πρώτο επίπεδο, καθιστά ορατό το δομημένο περιβάλλον, καθώς έχει την ικανότητα να αναδείξει τη μορφή ενός κτηρίου και να αλληλεπιδράσει με τα χρησιμοποιούμενα υλικά. Τέλος, έχει την ικανότητα να καθοδηγήσει το βλέμμα και την κίνηση του χρήστη, ενώ η κατάλληλη αξιοποίησή του και η προσεκτική χρήση του μπορούν να οδηγήσουν στη δημιουργία συμβολισμών και ιδιαίτερης ατμόσφαιρας. Στα προηγούμενα κεφάλαια πραγματοποιήθηκε μελέτη ως προς τους ρόλους που μπορεί να προσλάβει το φυσικό φως, στο έργο των Peter Zumthor και Tadao Ando. Οι δύο αρχιτέκτονες, έχοντας ως βασικό συνθετικό εργαλείο το φυσικό φως, σχεδιάζουν χώρους με ιδιαίτερη ατμόσφαιρα, συμβολισμούς και νοήματα. Μέσα από το σχεδιασμό τους, επηρεάζουν την αντίληψη των ανθρώπων για το χώρο, καθοδηγούν το βλέμμα και την κίνησή τους, ενώ παράλληλα αναδεικνύουν τις ποιότητες και τις υφές των χρησιμοποιούμενων υλικών. Στα έργα τους, που μελετήθηκαν εκτενέστερα, οι δύο αρχιτέκτονες επιδιώκουν να τονίσουν τη βιωματική εμπειρία, μέσα από τη σχέση του φωτός και των υλικών. Συγκεκριμένα, στο Therme Vals, ο Zumthor αξιοποιώντας τα υλικά της περιοχής, επιδιώκει να αναδείξει τη σχέση τους με το φως, σε συνδυασμό με το νερό. Ομοίως, ο Ando εισάγει το φυσικό φως στην Εκκλησία του Φωτός, με τρόπο ώστε να αναδείξει την υφή του οπλισμένου σκυροδέματος. Ωστόσο, οι δύο αρχιτέκτονες αξιοποίησαν με διαφορετικό τρόπο το φυσικό φως, προκειμένου να προκαλέσουν συγκεκριμένα συναισθήματα. Για τον Zumthor το φως αποτελεί το μέσο για την ανάδειξη του κτηρίου του και τη δημιουργία ιδιαίτερης ατμόσφαιρας στο εσωτερικό. Με το σχεδιασμό κατάλληλων ανοιγμάτων, ελέγχει την ποιότητα και την ποσότητα του εισερχόμενου φωτός, φανερώνοντας κάθε φορά τις προθέσεις του. Συνεπώς, το φυσικό φως, κατά

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

την είσοδό του στο χώρο, ωθεί τον επισκέπτη σε συνεχή κίνηση, δημιουργώντας παράλληλα μία μυστικιστική ατμόσφαιρα, που επηρεάζει τη συμπεριφορά του χρήστη. Από την άλλη πλευρά, ο Ando αξιοποιεί το φυσικό φως, με σκοπό να αποτυπώσει το πέρασμα του χρόνου στο εσωτερικό του κτηρίου του. Για να το πετύχει αυτό, βασίζεται στη σχέση φωτός - σκιάς, που μεταβάλλεται σταδιακά κατά τη διάρκεια της ημέρας. Σε αντίθεση με το Zumthor, ο σχεδιασμός του Ando στοχεύει στην ανάδειξη του φυσικού φωτός, στο οποίο αποδίδει συμβολικό χαρακτήρα. Στην Εκκλησία του Φωτός, ο φωτεινός σταυρός συμβολοποιείται, παραπέμποντας τη φαντασία του επισκέπτη στο μεταφυσικό. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι, το φυσικό φως μπορεί να λειτουργήσει ως βασικό εργαλείο κατά το σχεδιασμό, παίζοντας καθοριστικό ρολο στη διαμόρφωση της συνθετικής ιδέας. Η κατάλληλη αξιοποίησή του μπορεί να αποδώσει ιδιαίτερο χαρακτήρα στο εσωτερικό ενός χώρου, αναδεικνύοντας τόσο το ίδιο το κτήριο, όσο και τις προθέσεις του αρχιτέκτονα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική Βιβλιογραφία Τερζόγλου Νικόλαος Ίων, Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα, Αθήνα: Νήσος, 2009 Παναγιώτης Μιχελής, Η Αρχιτεκτονική ως τέχνη, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, 1940

Μεταφρασμένη Βιβλιογραφία Rudolf Arnheim, Τέχνη και οπτική αντίληψη (Η ψυχολογία της δημιουργικής όρασης), μετάφραση: Ποταμιάνος Ιάκωβος, ΘΕΜΕΛΙΟ, 2005 Maurice Merleau-Ponty, Sense and Non-Sense, μετάφραση: Hubert L. Dreyfus, Patrica A. Dreyfus, Evanston, Illinois: Northwestern University Press, 1964 Kenneth Frampton, Μοντέρνα αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, μετάφραση: Θόδωρος Ανδρουλάκης, Μαρία Πάγκαλου, ΘΕΜΕΛΙΟ, 42009 Masao Furuyama, Tadao Ando: The geometry of Human Space, μετάφραση: Linda Hoaglund, Los Angeles: TASCHEN, 2006 Elizabeth Wilhide, Φως και Χώρος, μετάφραση: Δανάη Χρυσομάλλη, Αθήνα: Μέλισσα, 1998 Louis I. Kahn, Christian Devillers, Silence et lumière : Choix de conférences et d’entretiens 1955-1974, μετάφραση: Mathilde Bellaigue, Paris: Linteau, 1996 Le Corbusier, Για Μια Αρχιτεκτονική, μετάφραση: Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Αθήνα: Εκκρεμές, 2004

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Nick Baker, Koen Steemers, Daylight Design of Buildings, Λονδίνο: James & James, 2002 Marietta S. Millet, Light Revealing Architecture, New Jersey: John Wiley & Sons, 1996 Derek Phillips, Lighting historic buildings, New York: Architectural Press, 1997 Ulrike Brandi, Lighting Design, Basel, Switzerland: Birkhäuser, 2006 Claudio Conenna, “Stone Cores” – Thermal Baths/ Vals- Graubunden, Architecthum Plus, 2015 Andreas Papadakis, James Steele, Architecture of today, Italy: Terrail, 1992 Juhani Pallasmaa, The Eyes of the skin: Architecture of the senses, Sussex, England: John Wiley & Sons, 1996 Lou Michel, Light: The Shape Of Space, Designing With Space And Light, New York: John Wiley and Sons Ltd, 1995 Juhani Pallasmaa, Space, Place And Atmosphere- Peripheral Perception in Existential Experience, Helsinki: ESARQ, 2011 Louis Kahn, παραφράζοντας τον Wallace Stevens στο “Harmony Between Man and Architecture”, Νέα Υόρκη: Rizzoli International Publications, 1991 Richard S. Wurman, What Will Be has Always Been: The words of Louis I. Kahn, HarperCollins Publishers, 1986 Urs Buttiker, Louis Kahn: Light and Space, Βοστώνη: Birkhäuser, 1993 Henry Plummer, Poetics of Light A+U Architecture and Urbanism, Τόκιο: A+U Publishing, 1987

Peter Zumthor, Thinking Architecture, Basel: Birkhäuser, 1999 Steven Holl, Juhani Pallasmaa, Alberto Perez Gomez, Questions Of Perception, Phenomenology Of Architecture, New York: William Stout Publishers, 2006 Peter Zumthor, Works: Buildings and Projects 1979-1997, Basel, Switzerland: Birkhauser, 1999 Peter Zumthor, Sigrid Hauser, Therme Vals, Zurich: Verlag Scheidegger and Spiess, 2007 Peter Zumthor, Atmospheres, Basel: Birkhäuser, 2006 Adam Sharr, Heidegger for Architects, Oxon: Routledge, 2007 Tadao Ando, Tadao Ando 1983-1992, Madrid: EI Croquis, 1994 Francesco Dal Co, Tadao Ando, Complete Works, London: Phaidon, 1997 Tadao Ando, Japan Architect no. 1, Tokyo: Japan Architect CO LTD, 1991 Tadao Ando, Light, Shadow and Form: The Koshino House, Via 11, 1990 Tadao Ando, Tadao Ando: Process and Idea, Toto LTD, 2010 Philip Drew, Church on the Water and Church of the Light: Tadao Ando, London: Phaidon, 1996

Διαλέξεις Louis I. Kahn, Silence and Light, διάλεξη στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του Ελβετικού Ομοσπονδιακού Ινστιτούτου Τεχνολογίας στη Ζυρίχη, 1969 Peter Zumthor, Presence in Architecture, Seven Personal Observations, διάλεξη στη Σχολή Αρχιτεκτονικής David Azrieli, 2013

Άρθρα σε ηλεκτρονικά περιοδικά (2016), “DWELLING IN LIGHT- TACTILE, EMOTIVE AND LIFE – ENHANCING LIGHT”, VELUX, www.velux.com/article/2016/dwelling-in-light Τάσης Παπαϊωάννου (2011), «Το αμετάκλητο φως», greek architects, www. greekarchitects.gr Νικόλας Χριστοφίδης (2017), «ΦΩΣ… ΦΩΤΙΣΜΟΣ… ΣΚΟΤΑΔΙ… ΜΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΦΩΤΙΣΜΟ», CY-arch, http://www.cy-arch.com/fos-fotismos-skotadichristofides/ Marianna Guernieri (2018), “Peter Zumthor. Mass, matter and light”, Domus, https:// www.domusweb.it/en/from-the-archive/2018/02/03/peter-zumthor-mass-matterand-light-.html Alyn Griffiths (2016), “Tadao Ando: Japan’s Master Architect”, Port, http://www.portmagazine.com/architecture/tadao-ando-japans-master-architect/ Brad Dunning (2018), “These Are the 8 Architectural Wonders Of the Fashion World”, GQ, https://www.gq.com/story/the-8-architectural-wonders-of-the-fashion-world Juhani Pallasmaa (2016), “DWELLING IN LIGHT- TACTILE, EMOTIVE AND LIFE – ENHANCING LIGHT”, www.velux.com/article/2016/dwelling-in-light Θεόδωρος Δ Κοντορήγας (2006), «Σχεδιάζοντας με το φως: η τέχνη του αρχιτεκτονικού φωτισμού», www.greekarchitects.gr Alberto Campo Baeza (2009), «Αγγίζοντας τον χρόνο μέσω του φωτός», www. greekarchitects.gr Dietmar Steiner, “Peter Zumthor: Bagni termali, Vals, Svizzera = Thermal bath, Vals, Switzerland”, Domus 798 (1997) Giorgio Armani, "Giorgio Armani’s People To Meet", 10 Magazine

Συνεντεύξεις Magali Robathan (2017), “PETER ZUMTHOR: Exclusive interview on the role of emotions in his work, his latest projects and those LACMA renderings”, συνέντευξη στον Peter Zumthor, www.cladglobal.com/news.cfm?codeid=330100 Anjali Rao (2007), “Tadao Ando Talk Asia Interview”, συνέντευξη στον Tadao Ando, http://edition.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/04/11/talkasia.ando.script/index.html Peter Zumthor, “Multiplicity and Memory: Talking About Architecture with Peter Zumthor”, συνέντευξη στο Nico Saieh, 2010 Tadao Ando, " tadao ando interview", συνέντευξη στο designboom, 2001 Tadao Ando, συνέντευξη με το Philip Jodidio για το βιβλίο “Tadao Ando. Complete Works”, Taschen, 2004 Tadao Ando, “Tadao Ando 1995 Laureate, Biography”, συνέντευξη στην επίσημη σελίδα του Pritzker Architecture Prize Tadao Ando, “Tadao Ando: Japan’s Master Architect”, συνέντευξη στον Alyn Griffiths, Port magazine (2016)

Iστοσελίδες Ηλίας Ελιέζερ (2011), «Φυσικό φως και αρχιτεκτονική», http://flashlight.gr Sharon Johnston, Mark Lee (2015), “Sunshine and Noir: The Architecture of Peter Zumthor and the New Los Angeles County Museum of Art”, https://lareviewofbooks. org/article/sunshine-and-noir-zumthor-lacma/# Nico Saieh (2010), “Multiplicity and Memory: Talking About Architecture with Peter Zumthor”, https://www.archdaily.com

Gili Merin (2013), “Peter Zumthor: Seven Personal Observations on Presence In Architecture”, https://www.archdaily.com/452513/peter-zumthor-seven-personal-observations-on-presence-in-architecture/ Andrew Kroll (2011), “Kunsthaus Bregenz / Peter Zumthor”, www.archdaily. com/107500/ad-classics-kunsthaus-bregenz-peter-zumthor Karen Cilento (2010), “Kolumba Museum / Peter Zumthor”, https://www.archdaily. com/72192/kolumba-musuem-peter-zumthor Ian Mutuli (2017), “Kolumba Museum by Peter Zumthor: A Message of Moving On, Majestically in Architecture/Conservation/Exhibition/Museums”, https://www.archute.com/2017/08/28/kolumba-museum-peter-zumthor-message-majesticallymoving/ Megan Sveiven (2011), “Bruder Klaus Field Chapel / Peter Zumthor”, https://www. archdaily.com/106352/bruder-klaus-field-chapel-peter-zumthor “Kunsthaus Bregenz- Architecture”, www.kunsthaus-bregenz.at/about-us/ architecture/?L=1 Carlos Zeballos (2012), “PETER ZUMTHOR: KOLUMBA MUSEUM, COLOGNE”, http:// architecturalmoleskine.blogspot.com/2012/04/peter-zumthor-kolumba-museumcologne.html (2013) , “Peter Zumthor reveals the secrets of Therme Vals”, https://de.phaidon.com/ agenda/architecture/articles/2013/february/12/peter-zumthor-reveals-the-secretsof-therme-vals/ (2015), “Top architects | Tadao Ando”, www.bestinteriordesigners.eu/top-architectstadao-ando/#top Maria Thuroczy (2013) , “UNESCO Meditation Space”, http://architectuul.com/architecture/unesco-meditation-space

Jo Woffinden (2014), “Naoshima Paradise – Part 3, Chichu Art Museum”, https://jowoffinden.wordpress.com/2014/07/31/naoshima-paradise-part-3-chichu-museum Carlos Zeballos (2010), “TADAO ANDO: CHURCH OF LIGHT”, http://architecturalmoleskine.blogspot.com/2010/10/tadao-ando-church-of-light.html Andrew Kroll (2011), “Church of the Light / Tadao Ando Architect &amp; Associates”, https://www.archdaily.com/101260/ad-classics-church-of-the-light-tadao-ando Studio Negri News (2011), “Natural Light and Sustainable Architecture”, http://studionegri.ie/natural-light-and-sustainable-architecture/ Therme Vals Website, www.therme-vals.ch/en/spa/

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνες Εικ. Εξωφύλλου: https://www.harpersbazaararabia.com/art/exhibitions/claudemonet-at-the-chichu-art-museum-benesse-art-site-naoshima Εικ. 1: http://img.fotocommunity.com/photos/1892256.jpg Εικ. 2: https://whitney.org/Education/Teens/TeensBlog/LightAndSpace Εικ. 3: http://1508london.com/epistle/the-importance-of-light/ Εικ. 4: https://divisare.com/projects/228606-ABDA-architetti-botticini-de-appoloniae- associati-Camillo-Botticini-giulia-de-appolonia-Ampliamento-Cimitero-IndunoOlona Εικ. 5: https://www.mexican-architects.com/es/architecture-news/focus/la-arquitectura-cobra-vida-gracias-a-la-ciencia-ficcion Εικ. 6: https://usa.flos.com/blog/spotlight-on-louis-kahn-architect-in-light Εικ. 7: https://www.lifo.gr/articles/architecture_articles/84841 Εικ. 8: https://architectuurreportage.be/interior-design/u5we1wun9k3405t3oswsyylwe9mikk Εικ. 9: http://docomomo.fi/kohteet/myyrmaen-kirkko/ Εικ. 10: https://www.yellowtrace.com.au/the-turku-chapels-finland/yellowtrace_holy-cross-chapel-by-pekka-pitkanen-turku-finland_02/ Εικ. 11: http://henkankuvakulmat.blogspot.com/2015_06_02_archive.html Εικ. 12: http://www.d-talks.com/2018/04/california-captured-marvin-rand/166-salkinstitute/

Εικ. 13: http://houston.culturemap.com/news/travel/07-02-11-rice-design-alliancetour-focuses-on-the-architecture-of-finlands-alvar-aalto/#slide=2 Εικ. 14: https://www.flickr.com/photos/peterjsieger/4119297941/ Εικ. 15: http://www.mirosabo.com/en/23_rim Εικ. 16: https://www.thousandwonders.net/photo/14944 Εικ. 17: https://studioforma.ch/holy-architecture-worlds-most-beautiful-spiritualplaces/ Εικ. 18: https://archipelvzw.be/en/gallery/190/le-corbusier Εικ. 19: http://arquiscopio.com/archivo/page/14/?lang=de Εικ. 20: https://www.archdaily.com/601542/moorish-wall-in-alto-albaicin-antoniojimenez-torrecillas/54dd81a9e58ece826e00015a-portada_033_m__r_-jpg Εικ. 21: http://www.eirinika.gr/article/166289/foto-vinteo-proti-episkepsi-sto-neosygklonistiko-moyseio-toy-loyvroy-sto-ampoy Εικ. 22: https://www.archdaily.com/883149/jean-nouvels-louvre-abu-dhabi-opensto-the-public-following-a-decade-in-development Εικ. 23: https://www.detail.de/artikel/dear-to-me-peter-zumthor-im-kunsthausbregenz-30871/ Εικ. 24: https://divisare.com/projects/349303-peter-zumthor-rasmus-hjortshojbruder-klaus-feldkapelle Εικ. 25: https://www.behance.net/gallery/11136037/Bregenz-Museum-AnimationPeter-Zumthor Εικ. 26: http://backgroundimgfer.pw/Interiors-Kunsthaus-Bregenz-Austria-Designedby-Peter-Zumthor.html

Εικ. 27: https://www.flickr.com/photos/43355952@N06/galleries/72157626288338959/ Εικ. 28: https://en.wikipedia.org/wiki/Vals,_Switzerland Εικ. 29: https://divisare.com/projects/388269-peter-zumthor-morphosis-architectsthom-mayne-fabrice-fouillet-thermes-vals-at-7132-hotel Εικ. 30: http://leonaegele.blogspot.com/2012/09/ Εικ. 31: http://www.bathsbudapest.com/rudas-bath Εικ. 32: https://www.thoughtco.com/peter-zumthor-architecture-portfolio-4065270 Εικ. 33: http://carlitoslunch.blogspot.com/2014/01/therme-vals-peter-zumthor.html Εικ. 34: https://www.archilovers.com/projects/70375/gallery?518721 Εικ. 35: https://www.karstenthormaehlen.com/produce/ Εικ. 36: https://www.archdaily.com.br/br/798132/termas-de-vals-de-peter-zumthornas-lentes-de-fernando-guerra/580fb450e58ecefd67000091-termas-de-vals-depeter-zumthor-nas-lentes-de-fernando-guerra-foto Εικ. 37: https://trendland.com/wp-content/uploads/2015/11/Therme-Vals-PeterZumthor-Helene-Binet-photographer-03.jpg Εικ. 38: http://homeli.co.uk/therme-vals-spa-by-peter-zumthor/ Εικ. 39: https://www.archdaily.com/798360/peter-zumthors-therme-vals-throughthe-lens-of-fernando-guerra/580fafdce58ecefd67000082-peter-zumthors-thermevals-through-the-lens-of-fernando-guerra-photo Εικ. 40: https://divisare.com/projects/388269-peter-zumthor-morphosis-architectsthom-mayne-fabrice-fouillet-thermes-vals-at-7132-hotel Εικ. 41: https://deskgram.net/p/1844490945586566271_2212669815

Εικ. 42: https://www.metalocus.es/en/news/a-place-leave-time-suspension-thermalbaths-vals-peter-zumthor Εικ. 43: https://www.dezeen.com/2016/09/25/peter-zumthor-therme-vals-spabaths-photography-fernando-guerra/ Εικ. 44: https://www.archdaily.com.br/br/798132/termas-de-vals-de-peter-zumthornas-lentes-de-fernando-guerra/580fb4eae58ece64b800003b-termas-de-vals-depeter-zumthor-nas-lentes-de-fernando-guerra-foto Εικ. 45: https://www.theguardian.com/travel/gallery/2007/may/10/architecture. switzerland Εικ. 46: https://7132therme.com/de Εικ. 47: http://bustler.net/news/6859/tadao-ando-revisits-his-career-in-major-centre-pompidou-retrospective-opening-oct-10 Εικ. 48: https://www.artstation.com/artwork/Zb3V1 Εικ. 49: http://gonzalezgarrido.com/portfolio/koshino-house-tadao-ando/ Εικ. 50: http://architectuul.com/architecture/unesco-meditation-space Εικ. 51: https://thepamdesign.com/architecture/2135-bao-tang-nghe-thuat-chichutadao-ando/ Εικ. 52: https://www.louispinault.com/ Εικ. 53: https://www.businessoffashion.com/articles/intelligence/fashions-new-stella Εικ. 54: https://www.flickr.com/photos/scottnorsworthy/page4 Εικ. 55: https://de.phaidon.com/agenda/architecture/articles/2017/september/13/ happy-birthday-tadao-ando/

Εικ. 56: https://www.flickr.com/photos/scottnorsworthy/7688357084 Εικ. 57: http://judysjapanjourney.blogspot.com/2012/05/tadao-andos-church-oflight.html Εικ. 58: https://inspiration.detail.de/discussion-a-second-look---tadao-andos-churchof-light-in-ibaraki-107219.html?lang=en Εικ. 59: https://www.ronenbekerman.com/church-of-light-by-elvin-aliyev/ Εικ. 60: https://shadowvue.com/tag/water-temple/ Εικ. 61: https://de.phaidon.com/agenda/architecture/articles/2017/september/13/ happy-birthday-tadao-ando/ Εικ. 62: https://www.flickr.com/photos/wakiiii/6796803017 Εικ. 63: http://www.jaredlockhart.com/outonsite/exploring-osaka/ Εικ. 64: https://www.ronenbekerman.com/church-of-light-by-elvin-aliyev/ Εικ. 65: https://www.ronenbekerman.com/church-of-light-by-elvin-aliyev/ Εικ. 66: https://www.ronenbekerman.com/church-of-light-by-elvin-aliyev/

Σχήματα Σχ. 1: http://hotelsdesign.blogspot.com/2012/10/hotel-therme-vals-by-peterzumthor-vals.html Σχ. 2: https://www.modlar.com/photos/2667/the-therme-vals-exteriorpool/ Σχ. 3: τοπογραφικό βασισμένο σε φωτογραφία του https://www.google.com/maps Σχ. 4: https://www.arel.ir/gallery

Το φυσικό φως ως συνθετικό εργαλείο στην αρχιτεκτονική [Peter Zumthor & Tadao Ando].

Articles inside

Το φυσικό φως ως συνθετικό εργαλείο στην αρχιτεκτονική [Peter Zumthor & Tadao Ando].