ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ. by Maria Kallika

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ FREDERICK ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

ΤΙΤΛΟΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ.

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΛΙΚΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΟΥΛΙΑΤΟΣ, ΝΑΣΩ ΧΡΥΣΟΧΟΥ, ΜΑΡΙΟΣ ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ, ΝΙΚΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2016

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ.

Ευχαριστίες:

Θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου, Δρ. Νάσω Χρυσοχού για την καθοδήγηση και την υποστήριξη που μου προσέφερε καθ' όλη τη διάρκεια της διεκπεραίωσης της παρούσας ερευνητικής εργασίας καθώς και για τις συμβουλές της για τη σωστή διαμόρφωση της εργασίας αυτής. Κατ' επέκταση, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου και πρόεδρο της Αρχιτεκτονικής Σχολής του πανεπιστημίου Frederick, Παναγιώτη Τουλιάτο που, με τις εύστοχες επισημάνσεις του, με βοήθησε να διευκρινίσω την αρχιτεκτονική κληρονομιά του νησιού μου και να ολοκληρώσω την παρούσα ερευνητική εργασία.

iii

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ: 

Πρόλογος…………………………………………………………………………………………………………………..……1



Εισαγωγή…………………………………………………………………………………………………………………..……4



Κεφάλαιο Πρώτο: Ιστορικά…………………………………………………………………………………………..…8



1.1. Οι πρώτες οικίες και ο τρόπος στέγασης τους………………………………………….…10

1.2. Ρωμαϊκή εποχή…………………………..………………………………………………………………13

1.3. Βυζαντινή Εποχή……………………………………………………………………………..…………18

1.4. Η εποχή των Λουζινιανών…………………………………………………………….…...………23

1.5. Η εποχή των Ενετών………….………………………………………………………………….……27

1.6. Η Οθωμανική περίοδος………………………………………………………………….…….……32

1.7. 19ος – 20ος αιώνας………………………………………………………………………………………36

Κεφάλαιο Δεύτερο: Η παρουσία και εξέλιξη της στέγασης στην παραδοσιακή κυπριακή αρχιτεκτονική………………………………………………………………………………………………….……..…….46 o



2.1. Αγροτική μορφή (Υλικά, Κατασκευή, Μορφή, Απόληξη)……………………………46 

2.1.1. Πεδινή μορφή………………………………………………………………..………….47



2.1.2. Ορεινή μορφή…………………………………………………………………………...51

2.2. Αστική μορφή (Υλικά, Κατασκευή, Μορφή, Απόληξη)……………………………….58 

2.2.1. Εντός και Εκτός των τειχών………………………………………………………..59



2.2.2. Τρόποι στέγασης εμπορικών δρόμων 20ου αιώνα……………………..62

2.3. Βιοκλιματική συμπεριφορά………………………………………………………………………66 

2.3.1. Θερμομόνωση…………………………………………………………………………..66



2.3.2. Προστασία από τον ήλιο…………………………………………………………...67



2.3.3. Στοιχεία αερισμού – εξαερισμού……………………………………………….68



2.3.4. Στεγάνωση…………………………………………………………………………………70

Κεφάλαιο Τρίτο: Ανάλυση και σύγκριση με μια σύγχρονη οροφή………………………………..74 o

3.1. Κατασκευή και υλικά………………………………………………………………………………..74

3.2. Βιοκλιματικός Χαρακτήρας……………………………………………………………………….75

3.3. Σύγκριση μετρίσιμης θερμοπερατότητας και θερμομόνωσης…………………77



Συμπεράσματα…………………………………………………………………………………………………………….86



Βιβλιογραφία……………………………………………………………………………………………………………….92

vii

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ.

viii

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ:

Η εξέλιξη της κυπριακής οικίας προκλήθηκε μέσα από τις διάφορες κοινωνικές επιρροές που άσκησαν οι ξένοι αποικιοκράτες στο νησί. Σε αυτή την έρευνα θα μελετηθεί η εξέλιξη αυτή και θα δοθεί περαιτέρω έμφαση στη λειτουργική και κατασκευαστική σημασία στη στέγη της κυπριακής οικίας. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι τα χαρακτηριστικά στοιχεία, δομικά και λειτουργικά, μιας οικίας, πεδινής ή ορεινής, διαφέρουν. Τα χαρακτηριστικά της, η δομή της και η συνολική της μορφή σε συνεργασία με την υπόλοιπη διαμόρφωση της παραδοσιακής οικίας έχουν επιτρέψει να εξελιχθεί και να συνεργαστεί με νέα δομικά στοιχεία που ακολουθούν αργότερα και να της δοθούν οι πολλαπλές μορφές που έχει σήμερα. Η κυπριακή οικία θα μελετηθεί ως προς τη δομή της, τη λειτουργικότητά της, τη βιοκλιματική της φύση και τα κατασκευαστικά της υλικά ώστε να αιτιολογηθεί η αλλαγή της σε κάθε χρονική περίοδο. Οι χρονικές περίοδοι έχουν χωριστεί ανάλογα με την εξουσιαστική δύναμη που επικρατούσε στο νησί. Στόχος της εργασίας αυτής είναι να αναγνωρισθεί και να τεκμηριωθεί η εξελικτική πορεία του δομικού στοιχείου της στέγης μέσα από τη μελέτη της ιστορικής πορείας και από την ανάλυση των παραδειγμάτων ούτως ώστε να αναδειχθεί η καλύτερη, κατασκευαστικά και σχεδιαστικά, περίπτωση για σύγχρονη στέγαση στην Κύπρο σήμερα. Επίσης, επιχειρείται η θεωρητική σύγκριση μιας παραδοσιακού τρόπου στέγασης μαζί με μία κατασκευασμένη από οπλισμένο σκυρόδεμα η οποία, μέσα από τους αριθμητικούς υπολογισμούς για τον συντελεστή θερμοπερατότητας, θα δώσει στοιχεία για την πιο θερμομονωτική περίπτωση με τις λιγότερες απώλειες.

Ερωτήματα: 

Ποια η σημασία της στέγης ως αρχιτεκτονικό στοιχείο και η προσφορά της στην κυπριακή παραδοσιακή κατοικία;



Πώς άλλαξε η μορφή της στέγης μέσα από την ιστορία και πώς επηρεάστηκε η μορφή ανά ιστορική περίοδο;



Υπάρχει η ανάγκη για αναβάθμιση μέσα από τη σύγκριση των αναγκών των κατοίκων ή των κλιματολογικών συνθηκών;



Ποια θα ήταν η τέλεια στέγη για τα δεδομένα της Κύπρου;

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ.

Εισαγωγή: Το αντικείμενο μελέτης της παρούσας ερευνητικής εργασίας είναι η παρουσίαση και μελέτη των τρόπων στέγασης στις κατοικίες της Κύπρου μέσα από τις ιστορικές φάσεις που πέρασε. Αναλυτικότερα, οι ιστορικές φάσεις θα μελετηθούν ξεχωριστά, από τον πολεοδομικό βαθμό μέχρι τη στέγαση για να αναγνωριστούν οι ξενικές επιρροές που ασκήθηκαν κατά τη διοργάνωση της πόλης, της κατοικίας και τέλος της στέγασης. Απώτερος σκοπός είναι η αξιολόγηση της αποδοτικότητας της κυπριακής παραδοσιακής μορφής στέγασης και η σύγκρισή της με μια σύγχρονη στέγαση από οπλισμένο σκυρόδεμα. Η σύγκριση θα γίνει με την αριθμητική καταμέτρηση της θερμομονωτικότητας των υλικών που χρησιμεύουν για την κατασκευή της στέγασης και μέσα από τον βασικό τύπο για τον υπολογισμό της θερμοπερατότητάς τους θα συγκριθούν οι τελικές αριθμήσεις. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού η ερευνητική εργασία θα ξεκινήσει με ιστορική αναδρομή αρχίζοντας με τις πρώτες τεκμηριωμένες κατοικίες στην Κύπρο. Το πρώτο κεφάλαιο, που θα έχει ιστορικό θέμα, θα καλύψει τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες και εν τέλει της στέγασης, οι οποίες θα τεκμηριωθούν βάσει της αλληλουχίας των μεθόδων που προϋπήρχαν στο νησί από προηγούμενες κατακτήσεις. Οποιεσδήποτε επιρροές διατηρούνται, ενώ αλλάζει η εξουσιαστική δύναμη, θα αναφέρονται σε αυτή την εργασία, καθώς και αυτές που παραλείπονται και επανέρχονται λόγω των ευρύτερων ιστορικών γεγονότων. Η ιστορική μελέτη κλείνει με την εποχή της Αγγλοκρατίας δηλαδή λίγο πριν την εισαγωγή του οπλισμένου σκυροδέματος. Αφού καλυφθεί η συλλογή των ιστορικών δεδομένων στο πρώτο κεφάλαιο, στο δεύτερο αναγνωρίζονται οι μορφές της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής κατοικιών και φυσικά των τρόπων με τους οποίους στεγάζονται. Οι υποκατηγορίες στις οποίες χωρίστηκε η παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι η αγροτική και η αστική. Στο πεδίο της αγροτικής αρχιτεκτονικής μελετήθηκε η μορφή της κατοικίας στην πεδινή και ορεινή περίπτωση ξεχωριστά για να γίνει σωστά η καταγραφή δεδομένων. Στο πεδίο της αστικής κατασκευής, βάσει των ιστορικών στοιχείων στο πρώτο κεφάλαιο, η κατοικία υποδιαιρείται στις περιπτώσεις όπου αναδιαμορφώνεται στις εντός και εκτός των τειχών περιοχές. Επίσης, θα παρουσιαστούν τρόποι στέγασης εμπορικών δρόμων που δεν επικρατούν για πολύ στον αστικό ιστό λόγω της αλλαγής της κατασκευής της κατοικίας από πωρόλιθο σε οπλισμένο σκυρόδεμα. Αυτό το χαρακτηριστικό υποκεφάλαιο μέσα στο κεφάλαιο ιστορικής θεματικής ανάλυσης δεδομένων έχει να κάνει με τις κατοικίες λόγω του ότι ήταν η κύρια αιτία για τη δημιουργία τους. Διάφορες επεκτάσεις, σε μορφή στεγάσεων, προστατευτικών οριζόντιων στοιχείων και διαβατικών δημιουργούνται συναρτήσει διάφορων πρισματικών προεξοχών από τις κατοικίες. Το δεύτερο κεφάλαιο κλείνει με την αναγνώριση του βιοκλιματικού

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ.

παράγοντα της στέγασης. Το στοιχείο της στέγασης θα αναγνωριστεί ως προς τον παράγοντα της θερμομόνωσης, της ηλιακής προστασίας, της στεγάνωσης και του εξαερισμού. Με βάση τα προαναφερόμενα δεδομένα του δεύτερου κεφαλαίου συνοψίζονται στοιχεία όπου υπάρχουν, τα οποία τεκμηριώνουν τη βιοκλιματική συμπεριφορά. Στο τρίτο κεφάλαιο θα γίνει η σύγκριση με αριθμητικές εξισώσεις μιας μορφής παραδοσιακής στέγασης και ενός δώματος από οπλισμένο σκυρόδεμα. Αφού αναγνωριστούν ποια υλικά χρησιμεύουν για την κατασκευή των στεγάσεων, θα τους δοθεί ένας συντελεστής θερμικής αγωγιμότητας με βάση τους βοηθητικούς πίνακες στον Οδηγό Θερμομόνωσης. Αυτές οι αριθμήσεις υποδιαιρούνται ανάλογα με το πάχος με το οποίο συμβάλλουν στην κατασκευή της στέγασης για κάθε υλικό ξεχωριστά. Ακολούθως, θα χρησιμοποιηθούν μέσα στον αλγόριθμο

που

χρησιμοποιείται για την εύρεση του συντελεστή θερμοπερατότητας. Οι αριθμητικές εξισώσεις έχουν ως σκοπό, με τα αποτελέσματα που θα βγουν, να δώσουν ένα μέτρο σύγκρισης για την καλύτερη, σε απόδοση βιοκλιματικής συμπεριφοράς, περίπτωση μορφής στέγασης για τις κλιματικές συνθήκες της Κύπρου. Η εργασία κλείνει με τα συμπεράσματα της έρευνας όπου θα απαντηθούν και τα ερωτήματα που τέθηκαν στον πρόλογο.

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Κεφάλαιο Πρώτο: Ιστορικά Το νησί μας, με το πλούσιο ιστορικό παρελθόν, έχει αποκτήσει μια ιδιαίτερη και ξεχωριστή φυσιογνωμία η οποία αξίζει να μελετηθεί και να αναγνωρισθεί ως κυπριακή ταυτότητα. Έλληνες, Βυζαντινοί, Φράγκοι, Ενετοί, Οθωμανοί, και τέλος, οι Άγγλοι κυρίευσαν και εξουσίασαν το νησί αφήνοντας το στίγμα τους. Το «κράμα» των πολιτικών τους οργανώσεων, των κοινωνικών τους δραστηριοτήτων και μερικές φορές ακόμα και των θρησκευτικών τους θεσμών, μετά από αιώνες, είχαν ως αποτέλεσμα, στη σημερινή εποχή, μια πολύπλευρη διάταξη ιστορικής αρχιτεκτονικής.1 Τα κατάλοιπα των λαών αυτών, που εμείς θεωρούμε λαϊκή παραδοσιακή αρχιτεκτονική, φαίνεται να έχουν προέλθει από διάφορες χρονικές και ιστορικές περιόδους που πέρασαν. Σε κάθε μνημείο και κατάλοιπο που υπάρχει μέχρι και σήμερα μπορούμε να παρατηρήσουμε, από τα αρχιτεκτονικά δομικά στοιχεία ή από τη διακόσμηση τους, την εξέλιξη των αναγκών των ίδιων των χρηστών, την επίδραση του πολιτικού συστήματος και την οικονομική ευελιξία που υπήρχε. Σε κάθε ιστορική φάση, η μορφολογία ειδικά της κατοικίας παρουσίαζε αλλαγές οι οποίες θεωρούνται ότι είναι τα εξελικτικά της στάδια τα οποία, όμως, ουσιαστικά προέκυψαν από τις ξένες επιρροές των λαών που πέρασαν από το νησί μας. Συγκεκριμένα, η μορφολογία της κυπριακής οικίας φαίνεται να καθορίζεται από τον παράγοντα της τεχνολογίας. Ο τεχνίτης έκτιζε μια κατοικία και της έδινε μια συγκεκριμένη μορφή ανάλογα με τον πολιτισμό στον οποίο ανήκε χρονικά, τα διαθέσιμα υλικά και την τεχνολογία της εποχής. Πέραν από τις εξελικτικές αλλαγές που παρουσιάζονται ανά ιστορική περίοδο, η μορφολογία της κατοικίας, όπως είπε ο George Montandon, καθοριζόταν από τρεις βασικούς παράγοντες. Αυτοί οι παράγοντες είναι: 1) Η σχέση του τύπου της κατοικίας προς την υψομετρική κατάσταση του εδάφους 2) Η χρονική ή γενετική διαδοχή των τύπων της κατοικίας κατά την πορεία του πολιτισμού. 3) Η πολιτιστική κατηγορία στην οποία κάθε τύπος ανήκει. Ο πρώτος παράγοντας περιγράφει καθαρά την εδαφική τοποθέτηση του κτιρίου. Όμως, υπάρχουν και περιπτώσεις που εξαιρούνται καθώς κάποια κτίρια δεν συμβαδίζουν με τις γεωγραφικές προδιαγραφές διότι οι συγκεκριμένες υπηρεσίες του κτιρίου δεν μπορούν να συμβαδίσουν με τις εδαφικές συνθήκες μιας περιοχής. Το δεύτερο κριτήριο αναφέρεται στη χρονολογική διαδοχή δύο κατοικιών, όπου δεν επιβάλλεται η παρουσία της «γενετικής» διαδοχής τους. Αυτό δικαιολογείται από την άσκηση της πολιτικής δύναμης που υπήρχε, με διαφορετικές 1

Demi D., The walled city of Nicosia, Typology study, Nicosia 1997, σελ. 3

απαιτήσεις σε κάθε κυριαρχία, η οποία είχε αντίκτυπο και στη διαμόρφωση μιας κατοικίας. Επίσης, οι κοινωνικές ανάγκες και η συμβίωση μέσα σε ένα σπίτι είχαν και αυτές με τη σειρά τους να δώσουν μια αφορμή για αλλαγή στη μορφολογία της κατοικίας και να καθορίσουν την πορεία της. Καταληκτικά, το τρίτο στοιχείο που αναγνωρίζει τη μορφολογία μιας κατοικίας είναι οι λεπτομέρειες που την προσδιορίζουν ανάλογα με τον «πολιτιστικό κύκλο» που βρίσκεται.2 Η εξέλιξη της παραδοσιακής κατοικίας έχει πάρει πάρα πολλές μορφές, όμως η ουσία έχει μείνει η ίδια για τον τεχνίτη. Συγκρίνοντας τις πρώτες οικίες του αρχαιότερου οικισμού της Κύπρου και τις τελευταίες που παρουσιάζονται μέχρι και τον 20ο αιώνα, ο τεχνίτης βασίστηκε πάνω στις κλιματολογικές συνθήκες του νησιού και στα διαθέσιμα υλικά. Έπειτα ακολουθούσαν οι πολιτικές, περιβαλλοντικές, κοινωνικές και θρησκευτικές συνθήκες και επιρροές.3 Ολοκληρώνοντας, στην κοινωνική σημασία της κατοικίας, πέρα από τη μορφή που της δίνεται από τους χρήστες της, δίνεται και σημαντική κοινωνική εκτίμηση ως ατομική μονάδα ενός κοινωνικά λειτουργικού συγκροτήματος. Ένα συγκρότημα μπορεί να έχει την έκταση ενός δρόμου έως και μιας πόλης. Μια, σωστά διαταγμένη σε χώρους, κατοικία μπορεί να αποδώσει σωστά ως ένας ατομικός παράγοντας μέσα σε έναν ιστό. Ωστόσο, στις περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει συνεχής δόμηση, δηλαδή όταν οι κατοικίες είναι απομονωμένες μεταξύ τους, παρέμειναν συνδεδεμένες μεταξύ τους λόγω των ισχυρών οικογενειακών και κοινωνικών δεσμών που υπήρχαν, κάτι το οποίο απορρίπτει την κτιριακή δόμηση σε μορφή συγκροτημάτων ή οργανωμένων συστημάτων σε ένα ευρύτερο πλαίσιο.4

Παπαχαραλάμπους Γ.Χ., Η κυπριακή οικία, Κέντρο Επιστημονικών Μελετών Κύπρου, Λευκωσία 1968, σελ. 13 3 Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014, σελ.15 4 Παπαχαραλάμπους Γ.Χ., Η κυπριακή οικία, Κέντρο Επιστημονικών Μελετών Κύπρου, Λευκωσία 1968, σελ. 11

Κεφάλαιο 1.1: Οι πρώτες οικίες και ο τρόπος στέγασής τους Οι πρώτες οικίες απαριθμούνται μέσα στην έβδομη χιλιετηρίδα στην Κύπρο και συγκεκριμένα στην ανατολική πλευρά του σημερινού χωριού της Χοιροκοιτίας, στην πλαγιά ενός λόφου. Χρονολογούνται στη Νεολιθική Εποχή και γενικότερα συμβολίζουν την απαρχή της Προϊστορίας της Κύπρου. Ο οικισμός ήταν κτισμένος κοντά στον ποταμό του Μαρωνίου και είχε περιμετρικά του τείχος το οποίο ανιχνεύεται μέχρι και σήμερα. Οι κατοικίες κτίζονταν σε συγκεντρωτικούς κύκλους, οι οποίοι δημιουργούσαν μια μικρή αυλή, στην οποία υπήρχε μύλος για το άλεσμα των σπόρων. Οι κατοικίες είχαν κυκλικό σχήμα με εξωτερική διάμετρο μεταξύ 2,30 και 11,00 μέτρων και εσωτερική διάμετρο μεταξύ 1,40 και 7,50 μέτρων. Χρησιμοποιούσαν πηλό, άχυρο, πλίνθους και πέτρες για τη βάση της τοιχοποιίας της κατοικίας και για τη στέγη χρησιμοποιούσαν κορμούς, κλαδιά, άχυρο και χώμα. Με τα ίδια υλικά κατασκεύαζαν στο εσωτερικό και μια εστία. Τα ανοίγματα που χρησίμευαν ως θύρες ήταν μικρά και στενά για να προστατεύουν τους χρήστες από ανεπιθύμητες καιρικές συνθήκες και πλημμύρες.5 Με βάση τις πληροφορίες που μάζεψε ο ιστορικός Wright στο βιβλίο του Ancient Buildings in Cyprus, οι πρώτες κατοικίες, ειδικότερα στη Χοιροκοιτία και στο χωριό της Λέμπας, φαίνεται να έχουν διάφορους τρόπους κατασκευής της στέγασης με βάση το σχήμα της κατοικίας στην κάτοψή της. Αρχικά, για μια βασική κυκλική κατοικία, η στέγασή της γινόταν με την τοποθέτηση των βασικών κορμών στην άνω παρειά της ενιαίας τοιχοποιίας ακτινωτά. Οι κορμοί αυτοί δένονταν μεταξύ τους και είχαν στήριξη σε ένα κεντρικό κάθετο ξύλινο υποστύλωμα στο εσωτερικό της κατοικίας. Ακολούθως, τοποθετούσαν μικρότερους κορμούς από πάνω για να καλύψουν το δομικό αυτό σύστημα και για να δημιουργηθεί η επιφάνεια για την επόμενη στρώση. Επιλογή φυλλωμάτων, ξερών χόρτων και πηλού απλωνόταν πάνω από την ξυλεία ως τελική στρώση. Λόγω του σχήματος και της επιλογής της διαμόρφωσης του δομικού συστήματος της στέγης με αυτόν τον τρόπο, κάποιες κατοικίες φαίνεται να είχαν ανύψωση στο κέντρο με αποτέλεσμα οι στέγες τους να έχουν ελαφρώς κωνικό σχήμα. Εξωτερικά και περιμετρικά της στέγασης μιας κατοικίας υπήρχε η προεξοχή των βασικών κορμών, εκτός της τοιχοποιίας, για τη δημιουργία γείσου στο πάνω μέρος της στέγασης (εικ. 4). Η στέγαση ολοκληρωνόταν με την τοποθέτηση πετρωμάτων περιμετρικά της στέγης τα οποία δημιουργούσαν το γείσο που προαναφέρεται, αλλά και εσωτερικά της κατοικίας στο άνω μέρος της τοιχοποιίας για την αποτροπή ανεπιθύμητων ανέμων και για την καλύτερη συνεργασία με τη βάση του δώματος. Το γείσο κατασκευαζόταν με την προεξοχή των δοκαριών έξω 5

Wright G. R. H., Ancient Buildings in Cyprus, Volume I, E.J. Brill, Leiden 1992, σελ. 41

από την τοιχοποιία και τη στήριξη δεύτερων δοκαριών πάνω από αυτά, ώστε να μπορούν να στηριχτούν κλαριά, καλάμια και λίθοι που δημιουργούν την προεξοχή του γείσου (εικ. 1). Η υδροστεγάνωση γινόταν με τη χρήση αργιλώδους χώματος. Το γεγονός ότι δεν παραλειπόταν δηλώνει την ανάγκη για προστασία και απομάκρυνση των όμβριων υδάτων από την τοιχοποιία και την εκτόξευσή τους μακριά από τους ωμόπλινθους.6

Εικόνα 1 Προϊστορική κατοικία στο χωριό Λέμπα.

Υπήρχαν και οι περιπτώσεις όπου το σχήμα της κατοικίας στην κάτοψη ήταν ελλειπτικό ή ακόμα και ορθογώνιο. Σε αυτές τις λιγοστές περιπτώσεις, ο ιστορικός αναφέρεται σε ενδείξεις ιδιαίτερου δομικού συστήματος που φαίνεται ότι έχει πρωτοπορήσει για τη συγκεκριμένη ιστορική εποχή. Στην περίπτωση αυτή, οι κατοικίες έπαιρναν σχήμα ελλειπτικό και πιθανότατα να υπήρχε η ίδια κατασκευαστική διαστρωμάτωση υλικών, όπου, όμως, οι κορμοί στηρίζονταν σε δύο ξύλινα υποστυλώματα τα οποία ενώνονταν μεταξύ τους οριζοντίως με έναν κορμό για να επιτευχθεί η αύξηση της ακαμψίας. Στις ορθογώνιες μορφές κατοικιών φαίνεται ότι παρέλειπαν τα ξύλινα υποστυλώματα και τοποθετούσαν τους ξύλινους κορμούς παράλληλα με τις κοντές πλευρές της κατοικίας σε μικρές αποστάσεις μεταξύ τους, κάτι που προμηνύει τις κατασκευαστικές προδιαγραφές στεγάσεων της επόμενης ιστορικής φάσης. Τέλος, επιστρέφοντας στις κυκλικές κατοικίες, που υπήρχαν στους οικισμούς της Χοιροκοιτίας και της Λέμπας, υπήρχαν ανάμεσά τους κάποιες συγκεκριμένες που είχαν οπή στο κέντρο της στέγασής τους, λόγω της ανάγκης για διέξοδο του καπνού από την εστία. Για να επιτευχθεί αυτό έπρεπε να αλλάξει το δομικό σύστημα των κορμών για τη στέγαση. Η οπή στο κέντρο της στέγασης, όπου κανονικά ήταν το κεντρικό σύστημα στήριξης των δεμένων κορμών μεταξύ τους πάνω σε ένα κοινό ξύλινο υποστύλωμα, αναγκαστικά μετατρέπεται και οι ξύλινοι κορμοί στηρίζονται σε τέσσερα ξύλινα υποστυλώματα. Αυτά τα ξύλινα υποστυλώματα στο εσωτερικό μιας κατοικίας είχαν ίσες αποστάσεις μεταξύ τους και τοποθετούνταν ακόμα τέσσερις

Wright G. R. H., Ancient Buildings in Cyprus, Volume I, E.J. Brill, Leiden 1992, σελ. 45

κορμοί ως δοκοί πάνω από αυτά με αποτέλεσμα να αυξάνεται η ακαμψία του δομικού συστήματος. Συνεπώς, το τετράγωνο που δημιουργείτο από τους κορμούς στην κάτοψη, αποτελείτο από ακτινωτή διαμόρφωση κορμών που στηρίζονταν στο τετράγωνο πλαίσιο και κατέληγαν στην ενιαία τοιχοποιία της κατοικίας (εικ. 2). Πιθανώς, να χρησιμοποιούνταν τα ίδια δομικά υλικά που αναφέρθηκαν στις μικρότερες κυκλικές κατοικίες καθώς αυτά δημιουργούσαν το άνοιγμα της διεξόδου του καπνού.

Εικόνα 2 Εσωτερικό προϊστορικής κατοικίας στο χωριό Λέμπα.

Εικόνα 3 Κατασκευή στέγασης προϊστορικής κατοικίας στο χωριό Λέμπα.

Εικόνα 4 Σκίτσο τομής κατασκευής προϊστορικού δώματος.

Κεφάλαιο 1.2: Ρωμαϊκή Εποχή Με την εγκατάσταση της Ρωμαϊκής δύναμης στο κέντρο της Λευκωσίας εμφανίστηκαν τα πρώτα πολεοδομικά στοιχεία τα οποία προειδοποιούσαν για μια ιεραρχία στον πληθυσμό. Η ευαισθησία για μια καλή οργάνωση των χρήσεων και του κενού χώρου, έδωσε το έναυσμα για τα πρώτα σημάδια των διαδρομών Βορρά - Νότου και Ανατολής - Δύσης. Ο άξονας Βορρά – Νότου ήταν πιο σημαντικός από τον κάθετό του άξονα, διότι οι Ρωμαίοι μέσω αυτού του δρομολογίου διατηρούσαν την επαφή τους με τις ρίζες τους, δηλαδή την πόλη της Ρώμης. Αυτό είχε ως επακόλουθο οι ντόπιοι να κτίσουν τις κατοικίες τους κοντά στον κεντρικό δρόμο για να διατηρούν επαφή με την εξουσιαστική δύναμη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ως κύριο τρόπο ενημέρωσης και διακίνησης του εμπορίου. Η γεωργία αρχίζει πλέον να αναπτύσσεται με τη χρήση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων που περιέβαλλαν το οικόπεδο του κάθε σπιτιού. Τα τρόφιμα ήταν σημαντικό να καλλιεργηθούν σωστά για να θρέψουν το κάθε σπίτι. Έτσι, η μορφολογία του σπιτιού, που έπρεπε να εξασφαλίσει τροφή από τις καλλιέργειες, έπρεπε να έχει και τον κατάλληλο χώρο για αυτές τις απασχολήσεις. Μελετώντας ιστορικές πηγές φαίνεται ότι μια κατοικία της ρωμαϊκής εποχής είχε εσωτερική αυλή (προσαύλιν), η οποία ήταν διαθέσιμη για τις δουλειές που έπρεπε να γίνουν σε εξωτερικό χώρο. Από την αυλή μπορούσαν να μπουν στον κλειστό χώρο της κατοικίας, ο οποίος ήταν ένας κοινός χώρος που έβλεπε, η μεγάλη του, σε επιφάνεια, όψη προς τον ήλιο. Με άλλα λόγια υπήρχε, από τότε, η αναγνώριση του νότιου προσανατολισμού του χώρου διαβίωσης για την παθητική θέρμανση του εσωτερικού χώρου. Επίσης, προστέθηκαν τα στοιχεία του ηλιακού και το κάθετο αρχιτεκτονικό στοιχείο μπροστά από τον χώρο διαμονής για την προστασία από την ανεπιθύμητη ηλιοφάνεια τους θερινούς μήνες και για τη θέρμανση του εσωτερικού χώρου κατά τους χειμερινούς μήνες αντίστοιχα. Τα στοιχεία του ηλιακού και της εσωτερικής αυλής είναι καθοριστικά για τη σωστή χρονολόγηση των κατοικιών μέσα από τις επακόλουθες ιστορικές αποικιοκρατίες λόγω των αλλαγών που θα υποστούν ως μονάδες και σε σχέση με τη θέση που έχουν στο δομικό σύνολο.7 Τα βοηθητικά σκίτσα του Danillo Demi, στο βιβλίο του The walled city of Nicosia, τεκμηριώνουν τη χρήση της ρωμαϊκής μορφολογίας τύπου atrium(=αίθριο) στις κατοικίες τους στην Κύπρο. Η τοποθέτηση της κατοικίας μέσα σε ένα οικόπεδο καθοριζόταν αρχικά από τον προσανατολισμό και ύστερα βάσει της επαφής με το οδικό σύνορο.8

7 8

Demi D., The walled city of Nicosia, Typology study, Nicosia 1997, σελ. 7-12 Demi D., ο.π., σελ.12

Λόγω των ελάχιστων πληροφοριών που παρέχονται για τις ρωμαϊκές κατοικίες στην Κύπρο θεωρήθηκε ότι η σύγκριση πρότυπων ρωμαϊκών κατοικιών της Ελλάδας και της Ρώμης με τα λιγοστά διατηρητέα μνημεία της Κύπρου θα έδιναν μια θεωρητική αποτύπωση για τη δομική κατάσταση και συμπεριφορά των στεγάσεων στις κατοικίες αυτής της ιστορικής εποχής. Με βάση τα

μνημεία τα οποία αναγνωρίζονται ως κατοικίες της ρωμαϊκής εποχής καταλήγουμε στο

συμπέρασμα ότι έχουν τη βασική τυπολογία μιας γνήσιας ρωμαϊκής κατοικίας και συγκεκριμένα τον ρωμαϊκό τύπο κατοικίας με atrium. Μια ρωμαϊκή κατοικία, δηλαδή, με τετράγωνο ή ορθογώνιο σχήμα είχε στο κέντρο της το αίθριο, το οποίο είχε βασικό κοινωνικό ρόλο και χρησίμευε ως χώρος συγκέντρωσης όλης της οικογένειας. Όλα τα προσωπικά δωμάτια των ενοίκων είχαν πρόσβαση στο αίθριο (εικ. 5, 6).

Εικόνα 5 Ρωμαϊκό Αρχοντικό αφιερωμένο στην θεά Αφροδίτη στην Ταμασσό.

Εικόνα 6 Ελληνιστικό Αρχοντικό στην περιοχή Βουνί χρονολογημένο το 500 π.Χ.

Μια τυπική ρωμαϊκή κατοικία στεγαζόταν από μία περιμετρική κεκλιμένη τετράκλινη στέγη, η οποία επικαλυπτόταν με ρωμαϊκά κεραμίδια (εικ. 7). Η κλίση οφείλεται στο διαφορετικό ύψος που είχαν οι εξωτερικές τοιχοποιίες της κατοικίας. Υπάρχουν διατηρητέες ιστορικές κατοικίες στην

Κύπρο όπου διατηρείται αυτή η διαμόρφωση της ρωμαϊκής κατοικίας που προαναφέρθηκε και οι οποίες λειτουργούσαν ως ναοί ή παλάτια (π.χ. Βουνί). Σε αυτές τις μεμονωμένες περιπτώσεις των κατοικιών της Κύπρου, με τις επικαλυμμένες στέγες, φαίνεται ότι υπάρχει ξύλινος σκελετός από βολίτζια, τα οποία είναι τοποθετημένα κάθετα στις εξωτερικές τοιχοποιίες της κατοικίας με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η κλίση της τετράκλινης στέγης.

Εικόνα 7 Εσωτερική φωτογραφία και ένδειξη τρόπου στέγασης ρωμαϊκού τύπου.

Συνήθως, αυτά τα βολίτζια τοποθετούνταν με τη μία άκρη τους πάνω στην ψηλότερη τοιχοποιία και η άλλη άκρη τους προεξείχε πάνω από την κοντύτερη τοιχοποιία προς το αίθριο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία βάσης για στεγασμένη στοά πριν την πλήρη έκθεση του ενοίκου στο αίθριο. Μια δεύτερη ξύλινη κατασκευή βοηθούσε στην ισορρόπηση των «επεκταμένων» δοκαριών με την τοποθέτηση ξύλινων ή μαρμάρινων υποστυλωμάτων στις γωνίες του τετράγωνου αιθρίου όπου στην πάνω παρειά τους τοποθετούνταν ξύλινα δοκάρια για να σχηματίσουν ένα πλαίσιο στο οποίο επικάθονταν τα βολίτζια (εικ. 10).

Εικόνα 8 Κάτοψη τρόπου κατασκευής τετρακλινής ρωμαϊκής στέγης.

Εφόσον σχηματιζόταν ο σκελετός από τα βολίτζια και το υποστηρικτικό σύστημα μέσα στο αίθριο, ακολουθούσαν στην κάθετη κατεύθυνση λεπτότεροι δοκοί και σε συχνή επανάληψη σε όλο το μήκος του βολιτζιού για να τοποθετηθούν τα κεραμίδια χωρίς να υπάρχει κάποιο ενδιάμεσο στάδιο πετσώματος. Το βρόχινο νερό, συλλεγόταν μέσα από τα αυλακώματα που δημιουργούσαν τα ρωμαϊκά κεραμίδια, τα οποία αφενός δεν επέτρεπαν να περάσει το νερό στο εσωτερικό της κατοικίας και αφετέρου δεν επέτρεπαν να παραμείνει στάσιμο επάνω στη στέγη. Επίσης, υπήρχαν υδρορροές – ποταμοί στις γωνίες που δημιουργούνταν από την ένωση δύο στεγών κάθετων μεταξύ τους. Αυτά τα οργανωμένα αυλάκια ήταν μέρος των κεραμιδιών και καθοδηγούσαν το βρόχινο νερό να περάσει από μέσα και να κατέβει μέχρι τη δεξαμενή ή στέρνα που υπήρχε στο κέντρο του αίθριου. 9 Παρόλο που δεν υπήρχε η διαστρωμάτωση του πετσώματος υπήρχε το γείσο με την κατασκευή του σε εκφορικό σύστημα. Το εκφορικό σύστημα επέτρεπε την μεταφορά στατικών φορτίσεων από την στέγη προς το έδαφος λόγω της συνολικής καμπυλότητας που είχε ως μορφή. Το γείσο σχηματιζόταν με την προεξοχή του κεραμιδιού και με πολλαπλά διαφορικά γείσα τα οποία βοηθούσαν στον σχηματισμό της προεξοχής όπως παρουσιάζεται από την εικόνα που απεικονίζει ρωμαϊκό δρόμο σε τοιχογραφία της έπαυλης Boscoreale (εικ. 12). Την ίδια λειτουργία είχαν και οι καμάρες που παρουσιάζονται αργότερα.

Εικόνα 9 Σκίτσο τομής κατασκευής ρωμαϊκής στέγης και γείσου εκφορικού συστήματος. Το εκφορικό σύστημα γείσου και ο ρόλος του στην κατανομή φορτίων.

Σε ειδικότερα κτίρια, εφαρμοζόταν το ζευκτό του δυτικού τύπου, σε μορφή τρίξυλου, το οποίο επαναλαμβανόταν καθ’ όλο το μήκος του επάνω μέρους της τοιχοποιίας και ακολούθως έβαζαν δοκίδες σε μικρές αποστάσεις μεταξύ τους ως τεγίδες για την τοποθέτηση των κεραμιδιών.

Curl S.J., Oxford Dictionary of Architecture and Landscape Architecture, Oxford University Press, Oxford New York, 2006, σελ. 50-51

Χρησιμοποιείτο, ακόμη, μονή ιμάντωση πάνω από την τοιχοποιία. Αυτή η ισοστατική μορφολογία θεωρείται η βασική μορφή στέγης στη Ρωμαϊκή περίοδο γενικότερα, όπως δήλωσε ο Βιτρούβιος.10

Εικόνα 10 Πιθανή ερμηνεία της κατασκευής ρωμαϊκής στέγης που περιγράφεται από τον Βιτρούβιο.

Από τις ενδεικτικές και βοηθητικές φωτογραφίες που δείχνουν τον τρόπο ένωσης του ξύλινου φορέα με την τοιχοποιία της κατοικίας, γίνεται σαφές ότι η ξύλινη κατασκευή υποστηριζόταν από την τοιχοποιία. Η βάση του ζευκτού της κεκλιμένης στέγασης φαίνεται να έχει στερεωμένη επάνω της τα κεκλιμένα στοιχεία και επιπλέον είναι στερεωμένη επάνω στην ιμάντωση της τοιχοποιίας (εικ. 10). Συγκριτικά, η προηγούμενη ιστορική περίοδος με αυτή και η εφαρμογή ξένων κατασκευαστικών μεθόδων στις κατοικίες φανερώνει την ανάγκη για την ύπαρξη προϋποθέσεων για τη βέλτιστη λειτουργικότητά τους σε δυσμενείς κλιματολογικές συνθήκες και η επίτευξη της μακροζωίας τους. Σύμφωνα με το λεξικό Oxford στην ερμηνεία για τα ρωμαϊκά κεραμίδια υπάρχουν τρία είδη. Υπήρχαν τα μονά ρωμαϊκά, τα οποία ήταν ορθογώνια με μια έξαρση στη μία πλευρά και μια ελαφρώς κωνική από την άλλη για να ταιριάζει πάνω από το στενότερο μέρος του κωνικού μέρους του κεραμιδιού πιο κάτω καθώς κάλυπτε την έξαρση του παρακείμενου πλακιδίου. Ακολούθως, υπάρχουν τα διπλά ρωμαϊκά που είναι μεγάλα ορθογώνια κεραμίδια με μια έξαρση στη μία πλευρά και δύο κυλίνδρους, ο ένας στο πλάι και ο δεύτερος στο κέντρο, που με τις αρθρώσεις τους, ή με κλιμάκωσή τους, βοηθούν το μοτίβο με την προσθήκη ειδικών κεραμιδιών στις παρυφές ώστε να ολοκληρωθεί. Τέλος, χρησιμοποιούσαν και τα παλιά ρωμαϊκά κεραμίδια, που είναι επίπεδα πλακίδια με εξάρσεις και στις δύο πλευρές. Τα επίπεδα πλακίδια στηρίζονταν στον ξύλινο φορέα της στέγης. Οι εξάρσεις αυτών των κεραμιδιών λειτουργούσαν ως αρθρώσεις οι οποίες

Rook T., Roman Building Techniques, Amberley, Gloucestershire, 2013, σελ. 56

καλύπτονταν από τα κυλινδρικά, δεύτερης μορφής κεραμίδια, που μοιάζουν με τα κωνικά των προαναφερθέντων ομάδων11 (εικ. 11).

Εικόνα 11 Είδη Ρωμαϊκών κεραμιδιών και τρόπος τοποθέτησής του.

Εικόνα 12 Ρωμαϊκός δρόμος σε τοιχογραφία στην Έπαυλη Boscoreale.

Κεφάλαιο 1.3: Βυζαντινή Εποχή Η επόμενη κυριαρχία διήρκεσε οκτώ αιώνες στο νησί. Κατά τη βυζαντινή εποχή, οι αποικιοκράτες εκμεταλλεύτηκαν τις πρώτες απόπειρες των Ρωμαίων για πολεοδομικό ιστό. Έτσι, ακολούθησαν οι επόμενες εξελίξεις στον πολεοδομικό ιστό και ταυτόχρονα και στη μορφολογία της κατοικίας. Οι αλλαγές αυτές επαληθεύονται από έγκυρες ιστορικές πηγές. Επίσης, χρονικά είχε δοθεί το προνόμιο της πρωτεύουσας στη Λευκωσία λόγω της θέσης και του ρόλου της στη διασταύρωση των αξόνων Βορρά – Νότου και Ανατολής – Δύσης. Έτσι, δημιουργήθηκε η διοικητική ομάδα των Βυζαντινών για την αμυντική προστασία των εσωτερικών εδαφών και ο έλεγχος των κεντρικών δρόμων. Παράλληλα με την αμυντική οργάνωση υπάρχουν στοιχεία τα οποία αποδεικνύουν την οργανωμένη διακίνηση μέσω των κεντρικών δρόμων που «σταυρώνουν» την 11

Curl S.J., Oxford Dictionary of Architecture and Landscape Architecture, Oxford University Press, Oxford New York, 2006, σελ. 658

ανοικτή έκταση γης του νησιού με την αυξημένη παρουσία των κατοικιών κοντά στον πολεοδομικό αυτό ιστό. Η μορφή της κατοικίας δέχθηκε τις πρώτες της αλλαγές. Μέσα από μελέτη και παρατήρηση στοιχείων φαίνεται ότι μεγάλωσαν οι διαστάσεις του χώρου διαβίωσης, αλλά ταυτόχρονα, η αυλή εξακολουθούσε να προηγείται της κατοικίας. Ποτέ δεν υπήρχε η άμεση πρόσβαση στο κλειστό δωμάτιο διαβίωσης για λόγους ασφαλείας. Σημαντικό αρχιτεκτονικό στοιχείο που φαίνεται να σημειώνεται σε μια πρώιμη μορφή του και θα κρατήσει τη λειτουργία του στους επόμενους αιώνες είναι το πόρτιο. Η λειτουργία του ήταν να στεγάζει την είσοδο πριν ακόμα ξεκινήσει η αυλή με τη μορφή στεγασμένου διαδρόμου. Η συνύπαρξη του πόρτιου με την αυλή βοήθησε στον έλεγχο του ανοικτού χώρου και στον καλύτερο νότιο προσανατολισμό της κατοικίας σαν σύνολο. Ακολούθησε η προσθήκη του εργαστηρίου στο σύνολο της κατοικίας. Ο χώρος αυτός προσέφερε χώρο εργασίας στον ένοικο για τις ξυλουργικές εργασίες και τις χειροτεχνίες. Το εργαστήρι μπορούσε να λειτουργήσει και σαν κατάστημα ανάλογα με τις υποχρεώσεις και τις ασχολίες του κάθε ενοίκου. Η τοποθέτησή του μέσα στο οικόπεδο της κατοικίας του έδινε ανεξάρτητη λειτουργία με την υπόλοιπη κατοικία. Συνήθως, βρισκόταν στο όριο του δρόμου, δίπλα από το πόρτιο για να υπάρχει ξεχωριστή επαφή, λόγω της χρήσης του, με τον ξένο κόσμο από το υπόλοιπο συγκρότημα της κατοικίας. Έτσι, μερικές φορές το εργαστήρι είχε τη δική του εξώπορτα προς τον δρόμο, για να αποφεύγεται εξ ολοκλήρου η επαφή του με το υπόλοιπο σπίτι.12

Εικόνα 13 Τρόπος κατασκευής δυτικού ζευκτού.

Παρά την εξελικτική λειτουργικότητα της κατοικίας, μορφολογικά φαίνεται ότι παραμένει στα βασικά ρωμαϊκά στοιχεία. Όπως προαναφέρθηκε, ο προσανατολισμός παραμένει σημαντικός παράγοντας για την κατοικία. Η μονόρρικτη, σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, επικαλυμμένη στέγη ενισχυόταν με παλαιού τύπου ρωμαϊκά κεραμίδια, τα οποία φαίνεται να τα υιοθέτησαν και οι Βυζαντινοί. Υπάρχουν στοιχεία σήμερα που τεκμηριώνουν την επιλογή αυτή στην αποτύπωση του

Demi D., The walled city of Nicosia, Typology study, Nicosia 1997, σελ. 13-20

Βυζαντινού μαυσωλείου του Αγ. Ηρακλειδίου στο χωριό Πολιτικό, το οποίο διατηρεί ακόμα και σήμερα τη βυζαντινή του στέγη13 (εικ. 15).

Εικόνα 14 Κατασκευή γείσου και ολοκλήρωση ξύλινου φορέα επάνω στην εξωτερική τοιχοποιία.

Εικόνα 15 Βυζαντινό κεραμίδι στο μοναστήρι του Αγ. Ηρακλειδίου.

Εκτός από την υιοθέτηση της μονόκλινης στέγης και των κεραμιδιών, παρατηρείται, επίσης, η υιοθέτηση της ξύλινης δίκλινης στέγης από τη ρωμαϊκή εποχή. Παρόλο που δεν κατάγονταν από μια σεισμογενή περιοχή, πιθανώς υιοθέτησαν τη ρωμαϊκή τυπολογία λόγω της ήδη εξελιγμένης κατασκευαστικής μορφής της την προηγούμενη ιστορική περίοδο. Μελετώντας το δυτικό ζευκτό των Ρωμαίων, οι Βυζαντινοί αναθεώρησαν, λόγω της εμπειρίας τους στον σεισμό, και κατασκεύασαν το ανατολικό, ανάλογο, ξύλινο ζευκτό. Ως πιο γεροδεμένο, ζευκτό, συμπεριφερόταν στο σύνολο ως ένα ενιαίο σύστημα και άντεχε καλύτερα στις δυναμικές και στατικές καταπονήσεις λόγω αυτής της κατασκευής και του ταβανιού που λειτουργούσε ως συνδετικό διάζωμα.

Αυτό στοιχειοθετείται από την αποτύπωση που έχει αναλάβει το Πανεπιστήμιο Frederick

Για να τοποθετηθεί το ζευκτό στην πάνω παρειά των τοιχοποιιών, οι τεχνίτες πιθανώς να τοποθετούσαν ένα συνεχές ξύλινο γραμμικό στοιχείο εντός, στο μέσο της τοιχοποιίας ή δύο ξύλινες γραμμικές σειρές στα άκρα της τοιχοποιίας, την λεγόμενη ιμάντωση, καθώς την ολοκλήρωναν, για να στερεώσουν τον γεωμετρικό φορέα σε συχνές επαναλήψεις. Ακολούθως, τα κενά που υπήρχαν μεταξύ των γεωμετρικών τριγώνων γεφυρώνονταν με τη χρήση δευτερεύουσας διαδοκίδωσης ή πετσώματος. Αυτό πραγματοποιείτο για την επίτευξη της λιγότερο τυποποιημένης κατασκευής του σε σύγκριση με το δυτικό ζευκτό και για τη μεγαλύτερη ποικιλία ασφάλισής του14 (εικ. 16).

Εικόνα 16 Ζευκτό ανατολικού τύπου με δυνατότητα πολλαπλής ανακατανομής της ροής των φορτίων.

Σε αυτή την ιστορική φάση, στο ζευκτό αυτό, πρώτα γινόταν το σανίδωμα πάνω στις δοκούς του ως πέτσωμα και ως μια προσθήκη προς την ακαμψία του ζευκτού. Ακολουθούσαν οι τεγίδες, οι οποίες βοηθούσαν στην τοποθέτηση των κεραμιδιών, παλιού ρωμαϊκού τύπου. Όταν τελείωναν με την κατασκευή της στέγης ολοκλήρωναν την τοιχοποιία με την προσθήκη λίθων στην έξω παρειά για να προστατεύεται ο ξύλινος φορέας. Τέλος, το γείσο, συνήθως, ήταν η προέκταση του κεραμιδιού και από τις δύο πλευρές της χωρίς καμία ιδιαίτερη προσαρμογή υδρορροής. Το βρόχινο νερό απομακρυνόταν οργανωμένα από τα επίπεδα κεραμικά πλακίδια τα οποία συνεργάζονταν με τα κωνικά κεραμίδια σε παράλληλες σειρές. Αυτή ήταν η ικανότητα των ονομαζόμενων παλιών ρωμαϊκών κεραμιδιών. Επίσης το γείσο πιθανώς να κατασκευαζόταν από δευτερεύον δοκάρι το οποίο είχε την τάση να μην βρίσκεται στην ίδια κλίση με το ζευκτό, για την απομάκρυνση των βρόχινων νερών χωρίς να εκτοξεύονται και για να μην ξεφεύγουν τα κεραμίδια από την θέση τους (εικ. 14).

Τουλιάτος Π., Σημειώσεις «Αρχιτεκτονική και Σεισμός», Αθήνα, 2004, σελ. 56-58

Επιβεβαιωτικές πηγές υπάρχουν από τους συγγραφείς Winderland, Ziese και Estep στο βιβλίο τους, όπου περιγράφουν τρεις διαφορετικές μορφές κεραμιδιών.15 Η τυπολογία των κεραμιδιών φαίνεται να έχει επιρροές από τη ρωμαϊκή εποχή και γενικότερα από τον ελληνικό γειτονικό χώρο. Οι μαρτυρίες τους δηλώνουν κύριες πηγές τον χώρο της Λακωνίας και της Κορίνθου (εικ. 21). Το κορινθιακό καλούπι κεραμιδιών παρομοιάζεται με το παλαιό ρωμαϊκό καλούπι (εικ. 17). Συμπερασματικά, υπάρχει η διαδοχή μορφών και σχημάτων μέσα από την ιστορική ακολουθία και από τη γεωγραφική θέση και επαφή των χωρών σε κάθε ιστορική περίοδο. Μέσα από δειγματικά σκίτσα του συγκεκριμένου βιβλίου φαίνεται να υπάρχουν κοινές κατασκευαστικές διαδικασίες με τα σκίτσα που υπάρχουν στο βιβλίο του Rook, το οποίο ειδικεύεται στις ρωμαϊκές κατασκευαστικές μεθόδους για κατοικίες.

Εικόνα 17 Κατασκευή ρωμαϊκού κεραμιδιού με χρήση καλουπιού.

Εικόνα 18 Τρόπος τοποθέτησης ρωμαϊκού κεραμιδιού.

Εικόνα 19 Κατασκευή βυζαντινού κεραμιδιού. 15

Winderland D. L., Ziese M., Estep J., My Father’s World, Celebrating the Life of Reuben G. Bullard, Wipf and Stock, Oregon

2011

Εικόνα 20 Καλούπι βυζαντινού κεραμιδιού.

Εικόνα 21 Τύποι κατασκευής στέγης Κορινθιακού ρυθμού.

Κεφάλαιο 1.4: Η εποχή των Λουζινιανών

Στη σύντομη κυριαρχία των Λουζινιανών, γύρω στα 300 χρόνια, καταγράφηκε μια διαφορετική πορεία προς τους κοινωνικούς πόλους έλξης. Σε αυτή την ιστορική φάση, οι θρησκευτικοί θεσμοί δημιούργησαν αστικούς πόλους οι οποίοι με τη σειρά τους έδωσαν την αφορμή για τη δημιουργία προστατευτικών τειχών. Πέρα από τον ρόλο της προστασίας, τα τείχη καθόρισαν για πρώτη φορά την περιοχή των κοινών πολιτών ή δουλοπάροικων, που ήταν η περιοχή εντός των τειχών αυτών, και τις αγροτικές περιοχές ευγενών και βασιλέων, που ήταν οι άπλετες καλλιεργήσιμες εκτάσεις εκτός των τειχών. Ο διαχωρισμός αυτός υποδήλωνε την ανάγκη για την οργάνωση του πληθυσμού ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική θέση των πολιτών του. Αυτός ο παράγοντας, που δεν υπολογίστηκε μέχρι τώρα, έδωσε την αφορμή να διαχωριστεί ο πληθυσμός σε εντός και εκτός των τειχών. Παράλληλα με την πύκνωση των κατοικιών, εντός και εκτός των τειχών, παρατηρείται περισσότερη οργάνωση στην τοποθεσία τους και στη σχέση τους με τον δρόμο με τον οποίο συνορεύουν. Αρχίζει και παρουσιάζεται το φαινόμενο της συνεχούς δόμησης. Οι κατοικίες, λόγω περιορισμένου οδικού συστήματος, μοιράζονταν μια μεγάλη αυλή και ένα πόρτιο, το οποίο ήταν τοποθετημένο στο

σύνορο του δρόμου. Επίσης, παρατηρήθηκε πως υπάρχει πιο ξεκάθαρη και αυστηρή διαχωριστική γραμμή μεταξύ οικίας και καλλιεργήσιμης έκτασης. Καθώς παρουσιάζεται πύκνωση των οικοδομημένων οικοπέδων, αυξάνονται τα κριτήρια και οι προδιαγραφές για να συγκροτηθεί μια κατοικία σε ένα πιο περιορισμένο οικόπεδο. Η πρώτη λεπτομέρεια που παρατηρείται είναι η πρόσθεση ενός ακόμα επιπέδου διαβίωσης στον πρώτο όροφο της κατοικίας. Έτσι, περιορίστηκε η καθημερινή ζωή με τις αποθήκες, τους στάβλους και τις βοηθητικές χρήσεις στο ισόγειο και ο χώρος διημέρευσης στον όροφο. Επίσης, το ισόγειο μέρος της κατοικίας διατήρησε το στοιχείο του ηλιακού και το εσωτερικό του υποδιαιρέθηκε σε μικρότερους χώρους και πήρε, σε προβολή κάτοψης, σχήμα Γ ή Π, αλλά πάντοτε με την προβολή του προς τον νότο για την καλύτερη θερμοαγωγιμότητα της κατοικίας.16 Σε μια πρώιμη πολεοδομική φάση, το κέντρο της Λευκωσίας έσφυζε από κήπους και νερά. Δυστυχώς, δεν ωφέλησε την εντειχισμένη πόλη η φυσική της κατάσταση. Η ιστορικός Άννα Γ. Μαραγκού εντόπισε τις φυσικές καταστροφές που κυρίευσαν και επηρέασαν την Λευκωσία μέσα από τις περιγραφές του Λεόντιου Μαχαιρά στο χρονικό του, το 1330 μ.Χ. «…εκατέβην ο ποταμός της χώρας τόσον μέγας και εξηρίζωσεν πολλά δέντρα, και εκατέβησεν τα και εφεραν τα εις την χώραν και εστούππωσεν το γιοφύριν του σινεσκάρδου και ο ποταμός επήγεν τριγύρου της χώρας και εχάλασεν πολλά σπίτια και έπνιξε πολλύν λαόν…».17 Με αυτή την αναφορά αποδεικνύεται η εξαφάνιση πολλών φραγκικών κτιρίων και κατοικιών λόγω των πλημμυρών του ποταμού Πεδιαίου. Έντονοι σεισμοί προκάλεσαν τις πλημμύρες και τις καταστροφές στο εσωτερικό του πρωτοεμφανιζόμενου πολεοδομικού ιστού. Από αυτό φαίνεται ότι είναι δύσκολο να τεκμηριωθεί η τυπολογία της στέγασης σε αυτή την ιστορική περίοδο. Αν και σχεδόν αδύνατο, καταφέρνει και τεκμηριώνεται η ύπαρξη της τυπολογίας της επίπεδης στέγης από στοιχεία τα οποία μελετούν την ενετική περίοδο που ακολουθεί αργότερα, πιθανώς για την ανάγκη αντισεισμικότητας στις κατοικίες. Η στροφή για επίπεδη στέγη έχει να κάνει πιθανώς με τη συντηρητική κοινωνική και οικονομική συμπεριφορά των Ενετών.18

Demi D., The walled city of Nicosia, Typology study, Nicosia 1997, σελ. 23-34 Μαραγκού Γ. Α., Λευκωσία, Η Ιστορία της Πόλης, Ι.Γ. Κασουλίδης και Υιος Λτδ, Λευκωσία, 2009, σελ. 56 18 Maltezou A.C., Roots of Poverty and Sources of Richness in Cyprus under Venetian Rule, Biblioteca Dell’Istituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbyzantinidi Venezia, No. 19, pdf, http://www.researchgate.net/profile/Benjamin_Arbel/publication/263967187_Roots_of_Poverty_and_Source s_of_Richness_in_Cyprus_under_Venetian_Rule_in__________Ricchi_e_poveri_nella_societ_dell'Oriente_Grecolatino_ed._Chryssa_A._Maltezou_(Venice_The_Hellenic_Ins titute_1998)_pp._351-360/links/0a85e53c758a84611a000000.pdf, d.a. 27/10/15, σελ. 352 17

Αποδεικτικές φωτογραφίες κατοικίας στην Αμμόχωστο καταγράφουν και τεκμηριώνουν την κατασκευή επίπεδου δώματος και την κατασκευαστική διαστρωμάτωση του (εικ. 22). Το φραγκικό δώμα στερεωνόταν πάνω σε βολίτζια τα οποία ήταν εντοιχισμένα μέσα στην τοιχοποιία της κατοικίας. Έτσι, φαίνεται η ανάγκη για την αντισεισμική συμπεριφορά του δώματος. Με αυτό τον τρόπο τα βολίτζια περίδεναν τις απέναντι τοιχοποιίες της κατοικίας και παρουσίαζε ισχυρότερη αντίσταση στις σεισμικές δονήσεις ανεξαρτήτως της κατεύθυνσής τους.

Εικόνα 22 Φωτογραφία από εσωτερικό ενετικής κατοικίας στην Αμμόχωστο. Τοποθέτηση βολιτζιών.

Εικόνα 23 Φωτογραφία από φράγκική κατοικία στην Αμμόχωστο. Κεφάλι υποστυλώματος από πωρόλιθο.

Τα τοποθετούσαν σε μικρές αποστάσεις μεταξύ τους και το κενό μεταξύ δύο βολιτζιών ήταν συνήθως όσο η διάμετρος ενός βολιτζιού, πιθανώς για ανάγκη ακαμψίας και αντισεισμικότητας. Ακολουθούσε η πλεγμένη επιφάνεια από ψάθα η οποία είχε σκοπό να προετοιμάσει το δώμα να δεχτεί την επόμενη στρώση του πηλού και του χώματος με άχυρο. Ο πηλός απλωνόταν ομοιόμορφα και αποξεραινόταν πριν προστεθεί η στρώση του στεγνού χώματος. Το χώμα καλυπτόταν από υγρομονωτικό υλικό. Αυτό συνήθως ήταν είτε ασβεστοκονίαμα είτε άργιλος (εικ. 24). Εξωτερικά, το δώμα ολοκληρωνόταν με γείσο.

Εικόνα 24 Σκίτσο τομής κατασκευής φράγκικου δώματος και γείσου

Το γείσο στις φραγκικές κατοικίες αποτελείτο από πλάκες πωρόλιθου οι οποίες προεξείχαν κατά το μισό της επιφάνειας τους εκτός της τοιχοποιίας περιμετρικά σε όλη την κατοικία. Οι πλάκες αυτές καλύπτονταν από την επάνω με το ακρόδωμα από ασβεστιτικό κονίαμα και λίθους. Η ανομοιομορφία αυτή

δημιουργούσε περιορισμό της φυγής των βρόχινων νερών και έτσι

περιμετρικά υπήρχαν ανοίγματα με υδρορροές που οδηγούσαν τα όμβρια ύδατα μακριά από το δώμα (εικ. 25).

Εικόνα 25 Φωτογραφία από φραγκική κατοικία στην Αμμόχωστο. Κατασκευή γείσου.

Οι μαρμάρινες πλάκες του γείσου παρέμεναν σταθερές στη θέση τους λόγω της υποστήριξής τους με βολίτζι στην κάτω πλευρά των πλακών. Το βολίτζι βοηθούσε τις πλάκες να μείνουν στη θέση τους, στην ίδια ευθεία, και να λειτουργούν ως ενιαίο σώμα. Τα βολίτζια που υποβάσταζαν τις πλάκες είχαν δική τους υποστήριξη με τη χρήση λίθινων τετρακυκλικών φουρουσιών.

Τα

φουρούσια αυτά ήταν εντοιχισμένα στην τοιχοποιία και ο σκοπός τους ήταν να στηρίξουν τα εξωτερικά βολίτζια του γείσου. Η μεθοδολογία για την τοποθέτησή τους ήταν με βάση το μήκος των

βολιτζιών. Υπολόγιζαν το μήκος των βολιτζιών και τοποθετούσαν δύο φουρούσια στην εξωτερική τοιχοποιία, ένα για το κάθε βολίτζι. Η απόσταση μεταξύ των φουρουσιών δεν ήταν ρυθμική λόγω του ότι τα τοποθετούσαν ώστε να συμπίπτουν με τα άκρα των βολιτζιών (εικ. 26).

Εικόνα 26 Φωτογραφία από φράγκικη κατοικία στην Αμμόχωστο. Υποστήριξη περιμετρικού γείσου από βολίτζια

Κεφάλαιο 1.5: Η εποχή των Ενετών Με τη γνωστή διαμόρφωση των ενετικών φαγκικών τειχών, τα ίχνη των προηγούμενων τειχών εξαλείφθηκαν και επίσης περιορίστηκε η έκταση της εντός των τειχών περιοχής κατά το ήμισυ περίπου. Οι Ενετοί φρόντισαν να μετακινήσουν το κανάλι του ποταμού Πεδιαίου έξω από τα τείχη με τη δημιουργία τεχνητού καναλιού ούτως ώστε να αποφευχθούν οι πλημμύρες εντός των τειχών. Με την απότομη μείωση της έκτασης της γης λόγω της ραγδαίας αύξησης του πληθυσμού μετά το πλήγμα του Μαύρου Θανάτου κατά την περίοδο των Λουζινιανών, δόθηκε η αφορμή για καλύτερη οργάνωση των κενών χώρων και των υφιστάμενων κτιρίων μέσα στο κέντρο της Λευκωσίας.19 Η καλύτερη οργάνωση είχε ως σκοπό να μπορέσει να λειτουργήσει η Λευκωσία ως αυτόνομη μονάδα. Για να το καταφέρουν αυτό, οι Ενετοί φρόντισαν να αφήσουν εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης γύρω από θρησκευτικούς πόλους έλξης, όπου διαδραματίζονταν οι κοινωνικές συζεύξεις, για να υπάρχουν πόροι τροφίμων και εντός των τειχών. Οι κατοικίες φιλοξενούσαν οικογένειες οι οποίες ήταν αποδεκτές να μείνουν στην εντός των τειχών περιοχή και αυτό δείχνει ότι έχουν παρουσιαστεί σημάδια από κάποια μορφή κοινωνικής ιεραρχίας με βάση τους οικονομικούς και θρησκευτικούς θεσμούς. Καθώς είχε μειωθεί και περιοριστεί η έκταση του αστικού ιστού μέσα στα ενετικά τείχη, είχαν αυξηθεί και οι απαιτήσεις δημιουργίας μιας πιο βιώσιμης και λειτουργικής κατοικίας. Μια κατοικία, που είχε την εσώκλειστη αυλή της σαν έναν ανοικτό χώρο εργασιών και το ηλιακό της για προστασία από την ανεπιθύμητη ηλιοφάνεια, περνούσε τη φάση της αστικοποίησης. Όλα αρχίζουν

Bakirtzis P.D., Iacovou M., Byzantine Medieval Cyprus, Bank of Cyprus Cultural Foundation, Nicosia, 1998, σελ. 163

να «συμμαζεύονται» στην κάτοψη, όμως η χωροθέτηση φαίνεται να παραμένει αναλλοίωτη λόγω της ίδιας ποικιλίας των δραστηριοτήτων και της ροής των εργασιών που υπήρχαν από πιο πριν. Η κατοικία αρχίζει να τυποποιείται σε έναν γενικό σκελετό και να επαναλαμβάνεται για όλες τις περιπτώσεις χρήσεων. Της δίνεται η ονομασία της «σειριακής τυπολογίας», διότι, πλέον, μέσα από τη φάση της αστικοποίησης, λειτουργούσε ως αστική μικροκατοικία. Με αφορμή τη φάση αυτή, άρχισαν και ενοποιούνταν όλες οι χρήσεις μέσα σε ένα κέλυφος. Το εργαστήρι ενσωματώνεται με τους υπόλοιπους χώρους του ισογείου και ταυτόχρονα το πόρτιο της εισόδου συμμαζεύεται και παίρνει τη γραμμική μορφή ενός ανοικτού διαδρόμου. Ο βασικός χώρος της συγκέντρωσης της οικογένειας ήταν πλέον ο ανοικτός χώρος ακριβώς μπροστά από την κατοικία που προστατεύεται από το ηλιακό λόγω των καιρικών συνθηκών του καλοκαιριού και αντίστοιχα, τον χειμώνα, ο κλειστός κοινός χώρος βρισκόταν στο εσωτερικό της κατοικίας που προηγείτο όλων των υπολοίπων.20 Όπως έχει αναφερθεί στο προηγούμενο υποκεφάλαιο, οι Ενετοί κάνουν στροφή στη μορφολογία της στέγασης. Επανέρχεται το δώμα το οποίο φαίνεται να έχει πυκνότερη τοποθέτηση βολιτζιών μεταξύ τους στο άνω μέρος της τοιχοποιίας, κάτι που υποδήλωνε την ανάγκη για αντισεισμικότητα. Τέτοιο ικανό παράδειγμα φαίνεται στην αποτύπωση του διατηρητέου Ενετικού κτιρίου, που ανέλαβαν φοιτητές του Πανεπιστημίου, σε εντός των τειχών περιοχή21 (εικ. 29).

Εικόνα 27 Κατασκευαστικό σχέδιο τομής ενετικού δώματος.

Εικόνα 28 Σχέδιο αποτύπωσης ενετικού σπιτιού. Τομή ενετικού δώματος.

20 21

Demi D., The walled city of Nicosia, Typology study, Nicosia 1997, σελ. 37-41 Αυτό στοιχειοθετείται από την αποτύπωση που έχει αναλάβει το Πανεπιστήμιο Frederick

Επίσης, παρατηρήθηκε η ενίσχυση της σταθερότητας των βολιτζιών με χοντρές τετράγωνες δοκούς και οι οποίες τα στήριζαν και υποβάσταζαν ολόκληρο το φορτίο του δώματος. Αυτό τους επέτρεπε να κάνουν πιο μεγάλες αίθουσες πέραν των περιοριστικών 3 μέτρων που επέτρεπε το συνηθισμένο βολίτζι (εικ. 29). Όπως φαίνεται και στο ακόλουθο τρισδιάστατο σκίτσο, τα βολίτζια στηρίζονταν επάνω στους τετράγωνους κορμούς και διαπερνούσαν ξύλινα επιφανειακά στοιχεία για να σταθεροποιήσουν τα άκρα τους.

Εικόνα 29 Τρισδιάστατο σκίτσο επάλληλης αποκάλυψης.

Αν και η επέκταση των δωματίων ξεκίνησε κατά τη φραγκική περίοδο, στην ενετική φαίνεται να τυποποιείται όλο και πιο συχνά. Η ξυλεία αυτή ήταν εισαγόμενη και επεξεργασμένη και έτοιμη για επιτόπου τοποθέτηση. Λόγω της μεγάλης στατικής φόρτισης από τον φορέα της στέγασης οι δοκοί βασίζονται μόνο στη στήριξή τους στις τοιχοποιίες της κατοικίας. Για να μειωθεί το εκτεθειμένο μήκος της δοκού αυτής, η λύση ήταν η πρόσθεση ενός κιλλίβαντα ακριβώς κάτω από τη δοκό σε κάθε πλευρά της διαχωριστικής τοιχοποιίας. Ο κιλλίβαντας βελτίωνε τη στατική λειτουργία του φορέα λόγω του ότι συνεργαζόταν στην ίδια κατεύθυνση με τον τετράγωνο κορμό και μείωνε το μήκος της κύριας δοκού. Έτσι, εδράζονταν οι τετράγωνοι κορμοί που διαπερνούσαν την τοιχοποιία, πριν ακόμα ολοκληρωθεί, με σκοπό τη δημιουργία του δώματος χαμηλότερα από το περιμετρικό γείσο (εικ. 30). Οι κορμοί και τα βολίτζια, σε λιγότερη επαφή, ήταν τα μόνα κατασκευαστικά στοιχεία που διαπερνούσαν την τοιχοποιία με στόχο τη συνολική ακαμψία της κατοικίας. Πάνω από τις τετράγωνες δοκούς τοποθετούσαν τα βολίτζια σε πυκνή διάταξη σε κάθετη κατεύθυνση και τα σταθεροποιούσαν με την εισδοχή τους στην τοιχοποιία. Μέχρι εδώ είχε επιτευχθεί η διαφραγμάτωση του δώματος. Ακολουθούσε το πέτσωμα με τη μέθοδο του σανιδώματος, το οποίο σανίδωμα μαζί με μικρές δοκίδες πάνω από αυτό προετοίμαζε την πρόσθεσή του για υδροστεγάνωση.

Εικόνα 30 Σκίτσο κατασκευής ενετικού δώματος και γείσου.

Τέλος, στην εξωτερική τοιχοποιία, εξείχε το άκρο της τετράγωνης δοκού και του κιλλίβαντα μαζί για την καλύτερη πάκτωση των βασικών στοιχείων του φορέα της στέγασης (εικ. 31). Επίσης, σε αυτή την ιστορική περίοδο το γείσο λαμβάνει πιο σοβαρό ρόλο στο τελείωμα του δώματος διότι μαζί με το γείσο δημιουργείται και η υδρορροή. Το γείσο και οι υδρορροές ήταν από επεξεργασμένο πωρόλιθο, και συνήθως ήταν σε γεωμετρικές μορφές. Οι υδρορροές είχαν μακρύ λαιμό για να απομακρύνουν το βρόχινο νερό χωρίς να βρέχεται συστηματικά η εξωτερική τοιχοποιία. Στη γενικότερη εικόνα, το γείσο δημιουργείτο από πελεκημένους λίθους σε τεταρτοκυκλική μορφή και αυτό ήταν το τελείωμα της στέγασης περιμετρικά μιας κατοικίας στο οποίο παρεμβάλλονταν υδρορροές όπως και στα φραγκικά κτίρια.

Εικόνα 31 Φωτογραφία εξωτερικής τοιχοποιίας και προεξοχής δοκού και φουρουσιού.

Εικόνα 32 Φωτογραφία φουρουσιού κάτω από βολίτζι σε αποτύπωση ενετικής κατοικίας στην Λευκωσία.

Μια ιστορική κατασκευαστική σύγκριση που αξίζει να μελετηθεί είναι ο τρόπος υποστήριξης του ηλιακού κατά την εποχή των Λουζινιανών και των Ενετών. Η κοινή θεωρία στην οποία χτίζουν οι Φράγκοι και οι Ενετοί είναι η ανάγκη για την επίτευξη της μέγιστης ακαμψίας των δομικών στοιχείων και ιδιαίτερα της στέγασης. Από τη σύγκριση μνημείων φαίνεται καθαρά η κατασκευαστική δομή των υποστυλωμάτων των ηλιακών όπου υποδεικνύουν διαφορές μεταξύ τους. Κατά την εποχή των Φράγκων, το υποστύλωμα και το κιονόκρανο που υποστήριζε την δοκό ήταν φτιαγμένο από πωρόλιθο (εικ. 23). Αντιθέτως, στην ενετική περίοδο, το κιονόκρανο ήταν μια δεύτερη μικρότερη δοκός κατασκευασμένη από ξύλο. Επίσης, ήταν καλλιτεχνικά διαμορφωμένο για να ενισχύει την αισθητική της εισόδου της κατοικίας (εικ. 33). Σαν σχήματα διέφεραν και αυτό είχε επιπτώσεις στη λειτουργικότητα και τη στατικότητά τους.

Εικόνα 33 Φωτογραφία από ενετική κατοικία στην Αμμόχωστο. Κεφάλι υποστυλώματος από επεξεργασμένο ξύλο.

Αρχικά, το φραγκικό κιονόκρανο του υποστυλώματος αποτελείτο από μια πεπλασμένη κόλουρο πυραμίδα με απολήξεις τεταρτοκυκλικών, πιθανώς για την αύξηση της στατικότητας και τη μείωση του μήκους της δοκού. Από την άλλη, το ενετικό υποστύλωμα είχε δεύτερο ξύλινο δοκάρι

το οποίο λειτουργούσε ως διπλό φουρούσι με κοιλόκυρτες εγκοπές στα άκρα. Αυτό μείωνε δραστικά την κάμψη της κύριας δοκού και εξασφάλιζε το σημείο επαφής δοκού – στύλου. Κεφάλαιο 1.6: Η Οθωμανική περίοδος Με την εισροή των Οθωμανών, η Λευκωσία περνούσε την ακμή της αστικοποίησης. Οι νέοι κατακτητές εκμεταλλεύτηκαν την ατμόσφαιρα της περιοχής και την ενίσχυσαν με περισσότερυς δημόσιους χώρους που τελικά έδωσε στη Λευκωσία την ιδιαιτερότητα της ανεπτυγμένης και μοντέρνας, για την εποχή εκείνη, πόλης. Ο αστικός ιστός δέχτηκε το πλήγμα του εκσυγχρονισμού μέσα από τις βοηθητικές υπηρεσίες που παρέχονταν για τους κατοίκους. Τέτοιες αναβαθμίσεις είναι η δημιουργία δημόσιων λουτρών για γυναίκες και για άντρες, συστημάτων μεταφοράς νερού μέσω υδραγωγείων, σιντριβανιών, βιβλιοθηκών και χανιών προς ενοικίαση για τους ταξιδιώτες. Η τεράστια αλλαγή στην πολεοδομία της Λευκωσίας και η υιοθέτηση των δραστηριοτήτων του ανατολικού λαού στην περιοχή της την καθιστούν πλέον μια δυνατή πρωτεύουσα, στην οποία, αργότερα, θα εγκατασταθούν και Οθωμανοί άποικοι. Εκείνοι, με τη σειρά τους, όταν εγκαταστάθηκαν, πήραν τα ενετικά υφιστάμενα στοιχεία, που ήταν φανερά στον τρόπο ζωής και στη διαβίωση μέσα στην πόλη, και τα ανέμειξαν με οθωμανικά. Παρατηρείται, λοιπόν, την περίοδο εκείνη, μια πλούσια αναδιαμόρφωση στις κατοικίες και στη γενικότερη εικόνα του αστικού ιστού της Λευκωσίας. Πλέον, υπάρχει αναζήτηση εργασίας από τις αγροτικές περιοχές, που περικυκλώνουν τα τείχη, στην περιοχή εντός της Λευκωσίας. Αυτή η στροφή δημιούργησε την ανάγκη για εξασφάλιση κατοικίας για τη χαμηλόμισθη κοινωνική τάξη του πληθυσμού. Καθώς μικραίνουν τα οικόπεδα για να καλυφθούν οι βασικές ανάγκες της τάξης αυτής, οι κενοί χώροι που έμειναν εκτός ορίων ήταν τα καινούργια οικόπεδα που χρησιμοποιήθηκαν για να χτίσουν οι τεχνίτες νέες κατοικίες. Μια μικροκατοικία ήταν ισόγεια με δύο χώρους διαβίωσης, ένα ξύλινο πόρτιο και μια μικρή αυλή για να καλλιεργηθούν τα βασικά λαχανικά για την οικογένεια. Τα ανατολίτικο στοιχείο του σαχνισί υιοθετήθηκε στις υφιστάμενες κατοικίες, στον πρώτο όροφο, με τις κατάλληλες κατασκευαστικές μικροεπεμβάσεις. Σαν πρισματική προεξοχή πάνω από την κύρια είσοδο της κατοικίας επέτρεπε στις γυναίκες να έχουν τον έλεγχο των πεζών. Καθώς η κατοικία είχε μετακινηθεί προς το όριο του δρόμου, η αυλή τοποθετήθηκε στο πίσω μέρος της κατοικίας μαζί με το ηλιακό. Το αρχιτεκτονικό στοιχείο του ηλιακού, που λειτουργούσε ως προεξοχή στην όψη του κτιρίου, είχε δώσει τη δυνατότητα να λειτουργεί ως πάτωμα στο πρώτο επίπεδο για τον ανοικτό διάδρομο-μπαλκόνι που οδηγούσε στον χώρο ύπνου. Όλη αυτή η αναδιαμόρφωση της κατοικίας έδωσε στην

αναβάθμιση της αστικής κατοικίας, λόγω της

προστασίας που πρόσφερε, την αίσθηση της ιδανικότητας και της λειτουργικότητας ανεξαρτήτως της σμίκρυνσης των χώρων της. Η δημιουργία της κατοικίας, που είχε μορφολογικά υποδιαιρέσει τους χώρους διαβίωσης, έδωσε την αφορμή για ακόμη μία μορφή κατοικίας που τυποποιήθηκε και επαναλήφθηκε από όλες τις κοινωνικοοικονομικές τάξεις του πληθυσμού. Έτσι, η εντός των τειχών Λευκωσία βίωσε την τεράστια μεταμόρφωσή της από μία απλά οχυρωματική πρωτεύουσα του νησιού σε μία σύγχρονη, για την εποχή, πρωτότυπη πόλη που προστατευόταν από τα υφιστάμενα τείχη.22 Με την εισαγωγή των οθωμανικών αρχιτεκτονικών στοιχείων είναι πιθανό να είχε επιστρέψει το ανατολικό τρίξυλο

λόγω της χρονικής σειράς των γεγονότων εφόσον οι Οθωμανοί είχαν

εγκατασταθεί στο Βυζάντιο πριν έρθουν στην Κύπρο. Στο διατηρητέο κτίριο του δραγουμάνου Χατζηγεωργάκι Κορνέσιου, που βρίσκεται στην εντός των τειχών περιοχή της Λευκωσίας, διαπιστώνεται η κεκλιμένη ξύλινη στέγη με κεραμίδια σε κάποιους χώρους, ενώ σε κάποιους άλλους στεγάζεται με δώμα. Παρατηρείται ότι η τοποθέτηση των βολιτζιών, στην περίπτωση του δώματος, είναι ακόμα πιο πυκνή από την ενετική εποχή, κάτι που υποδηλώνει ότι τα βολίτζια παίζουν ρόλο στη θερμομόνωση και πιθανόν και στην ηχομόνωση των χώρων23 (εικ. 34).

Εικόνα 34 Αριστερά: Το κιόσκι με υπερυψωμένο δάπεδο. Δεξιά: Η αίθουσα υποδοχής. Αρχοντικό του δραγουμάνου Χατζηγεωργάκι Κορνέσιου.

Αναλυτικότερα, για την κατασκευαστική δομή της στέγασης κατά την οθωμανική περίοδο υπάρχουν στοιχεία από την αποτύπωση του κτιρίου Αξιοθέα κοντά στην Πύλη Αμμοχώστου. Στο συγκεκριμένο διατηρητέο κτίριο φαίνεται ότι συνυπάρχουν οι τρόποι στέγασης του δώματος και

Demi D., The walled city of Nicosia, Typology study, Nicosia 1997, σελ. 45-52 Ηγουμενίδου Ρ.Ε., Το αρχοντικό του Δραγουμάνου της Κύπρου Χατζηγεωργάκι Κορνέσιου, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου, Λευκωσία, 1991, σελ. 22-23 23

της κεκλιμένης στέγης. Αρχικά, για την κατασκευή δίκλινης στέγης φαίνεται ότι χρησιμοποιούσαν ξύλινο τρίξυλο με εισχώρηση του στις εξωτερικές τοιχοποιίες (εικ. 35).

Εικόνα 35 Σχέδιο τομής από αποτύπωση Οθωμανικού αρχοντικού ‘Αξιοθέα’. Κεκλιμένη στέγη και δώμα.

Έπειτα, τοποθετούσαν βολίτζια κάθετα πάνω στις κεκλιμένες επιφάνειες και προφανώς έμεναν σταθερά στις θέσεις τους λόγω της τοποθέτησης των άκρων τους μέσα στην εξωτερική τοιχοποιία. Έτσι, επιτυγχανόταν η στατική ακαμψία του ξύλινου ζευκτού (εικ. 36). Μετά τα βολίτζια υπήρχε το σανίδωμα, ως πέτσωμα, για να προετοιμαστεί ως επιφάνεια για το τελικό δομικό υλικό, το ασβεστοκονίαμα. Σε αυτή την περίπτωση φαίνεται ότι δεν χρησιμοποίησαν κεραμίδι καθώς το ασβεστοκονίαμα λειτουργούσε ως υγρομονωτικό υλικό. Αργότερα, πιθανόν τοποθετήθηκε κεραμίδι επί Αγγλοκρατίας.

Εικόνα 36 Φωτογραφία από την αποκατάσταση δώματος του Οθωμανικού αρχοντικού ‘Αξιοθέα’.

Εσωτερικά, το τρίξυλο της στέγης δεν φαινόταν λόγω της κάλυψής του με τη μέθοδο του οθωμανικού ταβανώματος (εικ. 36). Το ταβάνωμα συνήθως αποτελείτο από στρώσεις γραμμικών ξύλινων στοιχείων, τα οποία στερεώνονταν πάνω στα τρίξυλα της στέγης και προσχωνόταν στην τοιχοποιία στην εσωτερική της παρειά.

Εικόνα 37 Σκίτσο τομής κατασκευής οθωμανικής στέγης και γείσου.

Το πλαίσιο για το ταβάνωμα που ακολουθούσε, αποτελούσε αφενός ομάδα ξύλινων στοιχείων και αφετέρου σημείο υποστήριξης του ταβανιού. Το ταβάνι είχε συνήθως πλούσια διακόσμηση με ανάγλυφα μοτίβα και μερικές φορές με επιχρυσώσεις σε κάποια σημεία, κάτι που φανερώνει την ανατολίτικη παραδοσιακή διακόσμηση του εσωτερικού χώρου (εικ. 38). Αξίζει να σημειωθεί η ομοιότητα που υπάρχει στην κατασκευή του οθωμανικού πλαισίου, περιμετρικά του ταβανώματος με την κατασκευή του ρωμαϊκού γείσου, περιμετρικά της ανωδομής μίας ρωμαϊκής κατοικίας με τη χρήση του εκφορικού συστήματος. Η μεγάλη χρονική απόσταση που υπάρχει, φαίνεται να μην έχει αποτρέψει την υιοθέτηση του γείσου με εκφορικό σύστημα. Ήταν ικανό αφενός να παραλάβει τις στατικές καταπονήσεις της στέγασης και αφετέρου να είναι σημείο υποστήριξης του ταβανιού.

Εικόνα 38 Τυπικό οθωμανικό ταβάνωμα με σκαλιστές λεπτομέρειες.

Στην περίπτωση του δώματος, όπου διατηρήθηκαν οι ενετικές κατασκευές, φαίνεται ότι όπου υπήρχε η ανάγκη για μεγάλα ανοίγματα χρησιμοποιούσαν τετράγωνες επεξεργασμένες δοκούς μαζί 35

με κιλλίβαντες ως βάση για τον φορέα της στέγασης. Έπειτα, τοποθετούσαν τα βολίτζια για την προετοιμασία του σανιδώματος από πάνω. Αλλιώς, τοποθετούσαν τα βολίτζια κατευθείαν από τη μία τοιχοποιία μέχρι την άλλη, ανά μικρές αποστάσεις μεταξύ τους, χωρίς κάποια άλλη ιδιαίτερη υποστήριξη. Και στις δύο περιπτώσεις, το σανίδωμα ακολουθούσε ως πέτσωμα πάνω από τα βολίτζια. Τέλος, έχυναν μια χοντρή στρώση ασβεστοκονιάματος ως ολοκλήρωση του δώματος αλλά και για την υγρομόνωσή του. Το γείσο και στις δύο περιπτώσεις ήταν από σκαλισμένη πωρόπετρα. Πιθανώς να επικράτησαν τα ενετικά μορφολογικά στοιχεία. Όταν η στέγη ήταν κεκλιμένη, η στρώση του ασβεστοκονιάματος εφάπτετο με την επάνω επιφάνεια του καμπυλόγραμμου γείσου οπότε η χρήση υδρορροών συνήθως παραλειπόταν με αποτέλεσμα το ξύλινο ζευκτό να ασφαλίζεται από την πιθανότητα σαπίσματος. Στην περίπτωση του δώματος, η επικάλυψη από ασβεστοκονίαμα ήταν χαμηλότερα από το γείσο για τη συλλογή του βρόχινου νερού και την κατεύθυνσή του προς τις υδρορροές που υπήρχαν στην ίδια ευθεία με το περιμετρικό γείσο με τη βοήθεια των ελαφριών ρύσεων που είχε το δώμα. Κεφάλαιο 1.7: 19ος – 20ος αιώνας Ύστερα από τους Οθωμανούς, η Κύπρος περιήλθε στους Άγγλους αποικιοκράτες οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στο τέλος του 19ου αιώνα. Μέχρι να ονομαστεί επίσημα αποικία των Άγγλων, οι αξιωματικοί που ζούσαν στο νησί αναζητούσαν κάπου να μείνουν με αποτέλεσμα, όταν πήραν την εξουσία, να εγκαταστήσουν μια εντελώς διαφορετική μορφή αρχιτεκτονικής στην Κύπρο. Πριν ακόμα κάνει την εμφάνισή του το οπλισμένο σκυρόδεμα, οι Άγγλοι σπουδασμένοι αρχιτέκτονες ήρθαν στην Κύπρο με κύριο στόχο να κτίσουν σπίτια για τους αξιωματικούς και τα κυβερνητικά κτίρια. 24 Οι αρχιτέκτονες, με τη σειρά τους, έφεραν στοιχεία από το περιβάλλον τους αλλά ταυτόχρονα σεβάστηκαν και τις τοπικές αρχιτεκτονικές μορφές. Η επιθυμία να νιώσουν οικειότητα στο νησί οι ξένοι αποικιοκράτες και να συνδυάσουν την εντόπια μορφολογία των κατοικιών με την ξένη, για εμάς, εισαγόμενη αρχιτεκτονική είχε ως αποτέλεσμα να αλλάξει εντελώς η μορφή. Από πηγές φαίνεται ότι υπήρξε μια ανάμειξη χαρακτηριστικών κατά τον σχεδιασμό των καινούργιων κατοικιών για να κερδίσουν αφενός την εμπιστοσύνη των ντόπιων κατοίκων και για να υλοποιηθούν οι επιθυμίες των αξιωματικών εργαζομένων αφετέρου. Κατέφυγαν, έτσι, σε περιοχές εκτός των τειχών και πιο συγκεκριμένα κοντά στους χώρους εργασίας τους.25 Αξιοποίησαν το οικόπεδο μέσω μίας προστατευτικής περιμετρικής ζώνης ανοιχτού χώρου ώστε να υπάρχει 24 25

Georgiou C., British colonial architecture in Cyprus, En tipis Publication 2013, σελ. 20 Georgiou C., ο.π., σελ. 27

κατάλληλος αερισμός μεταξύ των κατοικιών. Με αυτό τον τρόπο άρχισε η απομάκρυνση από τον δρόμο λόγω της χρήσης των πρώτων αυτοκινήτων.26 Εμφανίστηκαν οι αγγλικές χαρακτηριστικές στέγες με έντονη κλίση και η επικάλυψη από κόκκινα κεραμίδια. Η στέγη συνήθιζε να σχεδιάζεται με προεξοχή πάνω από την είσοδο για να την προστατεύει. Επίσης, η κατοικία κτιζόταν ένα μέτρο περίπου πάνω από την επιφάνεια της γης γιατί προσέφερε ανοίγματα για υπόγειο επίπεδο της κατοικίας, καθώς επίσης και κοινωνική αντίληψη της επιβλητικότητας. Στο εσωτερικό της κατοικίας οι χώροι διημέρευσης βρίσκονταν στο ισόγειο και οι χώροι ύπνου στον όροφο. Στον όροφο, τα υπνοδωμάτια ενώνονταν με έναν ενδιάμεσο, ουδέτερης ζώνης, χώρο ο οποίος συνήθως επέτρεπε το φυσικό φως να διαπεράσει από τα μεγάλα παράθυρα με αποτέλεσμα να χρησιμοποιηθεί ως δεύτερο καθιστικό ή χώρος δραστηριοτήτων για τα παιδιά της οικογενείας.27 Η στέγη τον 19ο αιώνα αποτελείτο από στοιχεία ξένα τα οποία, σε συνδυασμό με τις καιρικές συνθήκες του νησιού έδωσαν την εντύπωση μιας καινούργιας και άγνωστης μορφολογίας και προέκυψαν από μια ξένη τεχνολογία και εκπαίδευση για να ενισχύσουν το δομικό σύστημα του γνωστού δυτικού ζευκτού. Αρχικά, το ξύλινο ζευκτό είχε οξυκόρυφο σχήμα, πιθανώς επηρεασμένο από την αγγλική αρχιτεκτονική και, πλέον, επικαλυπτόταν από το γνωστό εισαγόμενο, κόκκινο κεραμίδι. Κατά την ιστορική περίοδο αυτή, παρουσιάζονται διάφορες μορφές σκελετών για επικλινείς στέγες με αρχική τυπολογία του ξύλινου σκελετού όπως το τρίξυλο του οθωμανικού προτύπου και μια άλλη περίπτωση όπου ο ελκυστήρας αντί να στερεώνει τους αμείβοντες στις άκριες του, μετακινείται προς τα πάνω και σταθεροποιείται μεταξύ των αμειβόντων (εικ. 39). Αυτή η μεταμόρφωση δεν αλλοιώνει τον σκοπό της λειτουργίας του ελκυστήρα.

Εικόνα 39 Κατασκευαστικό σχέδιο τομής κατοικίας κατά την Αγγλοκρατία στην Κύπρο. 26

Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014, σελ. 118 27 Georgiou C., British colonial architecture in Cyprus, En tipis Publication 2013, σελ. 34

Επίσης, παρουσιάζονται μορφές κατασκευής ξύλινου ζευκτού όπου χρησιμοποιούνται δευτερεύουσες κατακόρυφες στηρίξεις στο ενδιάμεσο του ζευκτού ώστε να μειωθεί η κάμψη των αμειβόντων (εικ. 40). Αυτά τα μικρότερα δοκάρια στο εσωτερικό ενός ζευκτού έπαιρναν οριζόντια, κάθετη και διαγώνια θέση για να διαμοιράζουν τις δυναμικές και στατικές φορτίσεις. Η παρουσία διαφορετικών συστημάτων στην κατασκευή ζευκτών φανερώνει τη δημιουργικότητα για τους πολλαπλούς τρόπους της επίτευξης της ακαμψίας του φορέα της στέγης.

Εικόνα 40 Κατασκευαστικό σχέδιο τομής κατοικίας κατά την Αγγλοκρατία στην Κύπρο.

Οι ανατολικές οθωμανικές επιρροές του βασικού τρίξυλου έδωσαν τη βάση για την ιδιότητα της υπερστατικότητας στο ζευκτό της κεκλιμένης στέγης, που αναφέρεται πιο πάνω, με την πρόσθεση διασυνδετικών δοκαριών μεταξύ των γεωμετρικών αυτών σχημάτων σε μορφή διαδοκίδωσης. Έτειναν να ενώνουν αμείβοντες διαφορετικών τρίξυλων, ανά ζευγάρια μεταξύ τους και από τις δύο πλάγιες πλευρές του, και παράλληλα πρόσθεταν οριζόντια ξύλινα γραμμικά στοιχεία εντός του κάθε τρίξυλου και έτσι διαμοιράζονταν οι στατικές και δυναμικές φορτίσεις.28 Ακολουθούσε το σανίδωμα ως μέθοδος πετσώματος και έπειτα κάρφωναν τις τεγίδες για τα εισαγόμενα κεραμίδια. Επίσης, παρατηρείται ότι το ταβάνωμα, με τις οθωμανικές επιρροές του, ήταν πλέον και αυτό μέρος της κατασκευής της στέγης. Η προσφορά του ταβανώματος πέραν της πλεονεκτικής θερμομόνωσης που πρόσφερε στην κατοικία λόγω του αποθηκευμένου αέρα πάνω από το ξύλινο ταβάνι, ήταν και η αύξηση της ακαμψίας στο ίδιο το ζευκτό.29 Ιδιαίτερη περίπτωση της ξύλινης στέγης που εμφανίζεται αυτή την ιστορική περίοδο, αποτελούν οι αμείβοντες, οι οποίοι στερεόνωνταν επάνω στις τοιχοποιίες της κατοικίας και για να σταθεροποιηθούν στις εσωτερικές τοιχοποιίες, καρφώνονταν μαζί με ένα μικρότερο δοκάρι, το οποίο βρισκόταν εσωτερικά μεταξύ της τοιχοποιίας και του αμείβοντα ως μέθοδος ιμάντωσης. Οι αμείβοντες συνδέονταν μεταξύ τους με έναν ελκυστήρα στο μέσο της κλίσης ο οποίος σταθεροποιούσε την κλίση των ξύλινων στοιχείων. Έτσι, το ζευκτό στερεωνόταν καλύτερα με την ολοκλήρωση των τοιχοποιιών σε πλάγιες επιφάνειες και η εισροή ανεπιθύμητου αέρα ήταν 28 29

Georgiou C., British colonial architecture in Cyprus, En tipis Publication 2013, σελ. 60,122 Georgiou C., ο.π., σελ. 155,158

αδύνατη (εικ. 39). Για την απομάκρυνση των βρόχινων νερών, οι αμείβοντες προεκτείνονταν αρκετά εκτός της τοιχοποιίας, πιθανώς από την υιοθέτηση των ξένων βρετανικών στοιχείων, η οποία προστάτευε τις τοιχοποιίες. Η έντονη κλίση της στέγης και η επικάλυψη με κεραμίδια απομάκρυναν οποιεσδήποτε ανεπιθύμητες βροχοπτώσεις και προστάτευαν την κατασκευή της στέγης. Το γείσο, κατά την Αγγλοκρατία, είχε μακριά προεξοχή εκτός της τοιχοποιίας, πιθανώς για τη μίμηση του αγγλικού προτύπου επικλινούς στέγης. Επίσης, το γείσο, λόγω της ξύλινης του κατασκευής, δεχόταν μεγάλη επιμέλεια, για να προστατευτεί ο σκελετός της στέγης στο εσωτερικό του από σήψη και να σταθεροποιήσει την τοποθέτηση των κεραμιδιών στις επικλινείς επιφάνειες (εικ. 41). Το γείσο ήταν περιμετρικό στις κατοικίες και αυτό επιτυγχανόταν με τη στερέωση δευτερευόντων μικρών δοκών στο ζευκτό της στέγης, ούτως ώστε να είναι εφικτή η στήριξη του περιμετρικού σανιδώματος επάνω του. Αξιόλογο παράδειγμα μελετημένου γείσου παρουσιάζεται σε παραμελημένο κτίριο στην περιοχή του Πανεπιστημίου Κύπρου στη Λευκωσία.

Εικόνα 41 Ενδεικτικό σκίτσο κατασκευής περιμετρικού γείσου με ταβάνωμα με μέθοδο επιπρόσθετων δοκών κάθετα στο ζευκτό.

Το συγκεκριμένο κτίριο αναγνωρίζεται από την επικλινή του στέγη ότι κτίσθηκε κατά την Αγγλοκρατία. Παρά την παραμελημένη δομή του κτιρίου, αναγνωρίζεται επιτυχώς ο κατασκευαστικός σκελετός της στέγης και οι επιπρόσθετες στρώσεις της. Παρουσιάζεται μια ιδιαιτερότητα στην τοποθέτηση των ξύλινων στοιχείων και συγκεκριμένα στην προέκτασή της εκτός της τοιχοποιίας.

Αρχικά, τα ξύλινα στοιχεία της στέγης επικάθονταν επάνω στην τοιχοποιία. Σε σημείο των επικλινών στοιχείων βρίσκεται καρφωμένο, μια τετράγωνη δοκός η οποία ταυτόχρονα στηρίζεται και στην τοιχοποιία, για το κάρφωμα το ταβανώματος επάνω της. Η ιδιαιτερότητα του επικλινούς ξύλινου στοιχείου ήταν η προεξοχή του εκτός της τοιχοποιίας με την στήριξη του επάνω σε ξύλινο στοιχείο το οποίο τοποθετιόνταν στην άκρια της τοιχοποιίας. Η άκρια του ξύλινου στοιχείου αυτού ήταν με τέτοιο τρόπο κομμένη που να αλλάζει την κατεύθυνση της ροής των επόμενων γραμμικών στοιχείων με την οριζοντιοποίηση της επικλινούς κατεύθυνσης και την αποτροπή από τη διάλυση του ολοκληρωμένου φορέα (εικ. 42). Ακολούθως, οι αμείβοντες είχαν ενωθεί με γραμμικά στοιχεία μεταξύ τους τόσο πλατιά όσο ήταν η μικρή επιφάνεια των αμειβόντων. Το ίδιο συνέβαινε με τα μικρότερα στοιχεία που ήταν τοποθετημένα πάνω από τους αμείβοντες. Παράλληλα με την τοποθέτηση των γραμμικών αυτών στοιχείων, κατασκευαζόταν το ταβάνωμα του γείσου στην αντίθετη κατεύθυνση, ακριβώς κάτω από τον αμείβοντα. Το ταβάνωμα, για να στερεωθεί, καρφωνόταν στον αμείβοντα και τέλος τοποθετούσαν ένα μικρό ξύλινο γραμμικό στοιχείο με γωνιακό σχήμα μεταξύ της τοιχοποιίας και του ταβανώματος. Αφού ολοκληρωνόταν και το ταβάνωμα, τοποθετούσαν πλατιές ξύλινες επιφάνειες μπροστά από τα προηγούμενα δύο γραμμικά στοιχεία που έδεναν τους αμείβοντες και τα μικρότερα τριγωνικά στοιχεία μεταξύ τους και οι οποίες είχαν μια μικρή ορθή γωνία με σκοπό να καλυφθούν τα προαναφερόμενα γραμμικά στοιχεία στο πλάτος τους, μέχρι και λίγο μετά το σανίδωμα του ταβανώματος.

Εικόνα 42 Κατασκευή επικλινής στέγης στην περίοδο Αγγλοκρατίας. Παρουσία ευδιάκριτων κατασκευαστικών μεθόδων με την μορφή ‘επάλληλης’ αποκάλυψης.

Ολοκληρώνοντας την εξωτερική κάλυψη των εκτεθειμένων αμειβόντων, ακολουθεί η τοποθέτηση της βάσης των κεραμιδιών. Η χρήση βυζαντινών κεραμιδιών σε ξύλινο σκελετό χωρίς την εφαρμογή του σανιδώματος προκάλεσε τη δημιουργία καινούργιας μεθόδου εφαρμογής τους με την τοποθέτηση λεπτών και μακριών σανίδων κάτω από τα καμπυλόμορφα κεραμίδια ως

στήριξή τους. Επάνω στους αμείβοντες δηλαδή τοποθετούσαν, κάθετα στην κατεύθυνσή τους, τετράγωνες δοκίδες σε μεγάλες αποστάσεις μεταξύ τους. Ρόλος τους ήταν η στήριξη των λεπτότερων ακόμα δοκίδων που επικάθονταν κάθετα επάνω στις αρχικές τετράγωνες δοκίδες για να τοποθετήσουν και να στηρίξουν τα κεραμίδια. Το κυρτό κεραμίδι κάλυπτε την λεπτή δοκίδα και ταυτόχρονα έμενε σταθερό στην θέση του. Αυτά τα κεραμίδια στήριζαν ανάμεσά τους τα κοίλα κεραμίδια. Η μέθοδος για την τοποθέτηση των κεραμιδιών σε συνεργασία με δοκίδες σε δυάδες παρουσιάζεται στην ακόλουθη φωτογραφία. Για τη λειτουργικότητα της στέγης χωρίς υγρομόνωση, η στέγη ολοκληρωνόταν με τη μέθοδο του ταβανώματος στο εσωτερικό με την υποστήριξη του ελκυστήρα.

Εικόνα 43 Τοποθέτηση βυζαντινών κεραμιδιών με υποστήριξη λεπτών δοκίδων.

Εικόνα 44 Κατασκευαστική τομή στέγης και γείσου του κτιρίου του Πανεπιστημίου Κύπρου.

Η αρχιτεκτονική για την κατασκευή της στέγης σε αυτή την ιστορική περίοδο δεν περιορίζεται. Οι ξένοι αρχιτέκτονες βασίζονται στον σκοπό της οργανωμένης κατανομής στατικών και δυναμικών φορτίων και ακολούθως προσάρμοζαν τον φορέα της στέγης βάσει των αποστάσεων των εξωτερικών τοιχοποιιών μεταξύ τους και της χρησιμότητας του κτιρίου. Τα παραπάνω παραδείγματα που περιγράφηκαν τεκμηριώνουν την άποψη αυτή (εικ. 39,40). Ένα τελευταίο ικανό παράδειγμα που τεκμηριώνει την αναφέρουσα άποψη της κατασκευής της επικλινούς στέγης με ποικίλους τρόπους είναι μια κατοικία στην περιοχή του Αγίου Ανδρέα, στη Λευκωσία (εικ. 45). Η ιδιαιτερότητα με αυτές τις κατοικίες είναι το λίθινο γείσο τους. Όπως φαίνεται και στις φωτογραφίες, το λίθινο γείσο είναι μέρος της τοιχοποιίας και είναι επεξεργασμένος πωρόλιθος. Το γείσο, ως επεξεργασμένος πωρόλιθος, έχει την μορφή τετρακυκλικού κιλλίβαντα, ο οποίος βρίσκεται σε συνεχή δόμηση και παραλαμβάνει τα στατικά φορτία του ξύλινου σκελετού της στέγης, της υδρορροής και της επικάλυψης των κεραμιδιών και τα μεταφέρει στο έδαφος μέσω της τοιχοποιίας.

Εικόνα 45 Τετράκλινης στέγη κατοικίας στον Άγιο Ανδρέα. Λευκωσία.

Εικόνα 46 Ενδεικτικό σκίτσο τομής κατασκευής γείσου από πωρόλιθο.

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Κεφάλαιο Δεύτερο: Η παρουσία και η εξέλιξη της στέγασης στην παραδοσιακή κυπριακή αρχιτεκτονική Έχοντας μελετήσει την ιστορική ανάπτυξη

του ρόλου της στέγης στην κατοικία

παρατηρήθηκε πως σε κάθε φάση χρησιμοποιήθηκε διαφορετικά. Επιρροές από κάθε ιστορική φάση, εισαγωγή καινούργιων μεθόδων κατασκευής από τους ξένους λαούς και η ενίσχυση της αντισεισμικότητας στις κατοικίες λειτούργησαν ως παράγοντες στην κατασκευή των κυπριακών παραδοσιακών κατοικιών. Το επόμενο μέρος της μελέτης έχει χωριστεί με τέτοιον τρόπο ώστε να γίνεται ξεχωριστά η κατασκευαστική περιγραφή, ο σκοπός της λειτουργίας του δομικού αρχιτεκτονικού στοιχείου και η ωφελιμότητα της κάθε τυπολογίας στο υπόλοιπο δομικό σύστημα της κατοικίας. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική φαίνεται να ανθίζει σε τρεις διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Η παραδοσιακή κυπριακή οικία πριν το ξέσπασμα της Βιομηχανικής Επανάστασης και την Αγγλοκρατία, όπου φαίνεται η λιτή της δομή και η συντηρητική κατασκευή της στέγης χωρίς τις επιρροές που άσκησαν οι Βρετανοί αρχιτέκτονες. Η ιστορική περίοδος κατά την Αγγλοκρατία, όπου η μορφολογία της οικίας είχε αλλάξει εντελώς λόγω των ξένων στοιχείων και τέλος η μικρή χρονική περίοδος, όπου η ξύλινη οξυκόρυφη στέγη προσπάθησε να διατηρηθεί για λίγο πριν τη χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος, όπου αντικαταστάθηκε από το δώμα. Η πεδινή, ορεινή, αστική και αγροτική τυπολογία στέγασης είναι διαφορετικοί τύποι μεταξύ τους και οι χρήσεις τους αιτιολογούν τη μορφή που έχουν. Κεφάλαιο 2.1: Αγροτική μορφή (Υλικά, Κατασκευή, Μορφή, Απόληξη) Ο συγγραφέας και ιστορικός Παπαχαραλάμπους αναφέρεται στις λειτουργικές χρήσεις που πρόσφερε το αρχιτεκτονικό στοιχείο της στέγασης.

Ξεκινά από την παραγωγική χρήση του

επίπεδου δώματος ως βατό πάτωμα, το οποίο χρησίμευε σε διάφορες γεωργικές εργασίες όπως στην αποξήρανση διάφορων τροφών, σπόρων και στην παρασκευή του γνωστού τραχανά. Συνεχίζει αναφέροντας τα υλικά που συνήθως χρησιμοποιούσαν στην κατασκευή και τη δημιουργία στέγασης, τα οποία δομικά υλικά πάντα προέκυπταν από τις τοπικές πηγές υλικών. Για παράδειγμα, στις πεδινές περιοχές δεν ήταν δυνατό να ψηθούν κεραμίδια για στέγες, αλλά ήταν εφικτό να χρησιμοποιηθούν κορμοί δέντρων ως βολίτζια, καλάμια για σανίδωμα και χώμα για επικάλυψη. Ο συγγραφέας συνεχίζει αναφέρόμενος στις ορεινές περιπτώσεις, όπου και επισημαίνει το στοιχείο του δώματος που είχε ως σκοπό να χρησιμοποιηθεί ως χώρος ύπνου τις νύχτες του καλοκαιριού (εικ. 47). Τέλος, σημειώνει τη χρησιμότητα που είχε το δώμα ως χώρος αποθήκευσης γεωργικών καρπών και για τη συλλογή των καλλιεργειών και αχύρου, που ήταν η τροφή των ζώων

Παπαχαραλάμπους Γ.Χ., Η κυπριακή οικία, Κέντρο Επιστημονικών Μελετών Κύπρου, Λευκωσία 1968, σελ. 4

στον αχυρώνα μέσω των οπών της στέγης. Έτσι, επιβάλλεται να αναλυθούν περαιτέρω όλες οι περιπτώσεις της στέγασης, οι οποίες έχουν χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν και να εξεταστούν, πέραν του ιστορικού μέρους, κατασκευαστικά και λειτουργικά.

Εικόνα 47 Village of Khumi Kebir, Cyprus, with Carpas Mountains, (Το χωριό Κωμή Κεπήρ, στην Κύπρο, με τα βουνά της Καρπασίας), από το The Illustrated London News, 1878.

Κεφάλαιο 2.1.1.: Πεδινή Μορφή Ο βασικός τύπος της οικίας αναγνωρίζεται στις πεδινές περιοχές όπου λόγω της μορφολογίας του εδάφους και της ποικιλίας των φυσικών πηγών μπορούσαν να παράγουν τα οικοδομικά τους υλικά. Στις ορεινές περιοχές συμβαίνει το αντίθετο. Σε κάποιες περιπτώσεις δεν υπήρχε αρκετός χώρος για να κτιστεί μια κατοικία μόνο στο ισόγειο επίπεδο ή δεν υπήρχαν τα επιθυμητά υλικά σε άφθονη ποσότητα, αλλά κυρίως ήταν αδύνατο διότι το έδαφος ήταν κεκλιμένο. Έτσι, μια ορεινή κατοικία αναγκαζόταν να συμβαδίσει με την κλίση του οικοπέδου και με τις υφιστάμενες πηγές δομικών υλικών.31 Αρχικά, σε μια πεδινή κατοικία αναγνωρίζεται η μορφή του μακριναριού. Το μακρινάρι έχει σχήμα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο. Ο χώρος αυτός είχε αρχικά την είσοδό του στη στενή του πλευρά μέχρι και την βυζαντινή περίοδο. Αργότερα, η είσοδος μετατοπίζεται στη νότια μακριά του πλευρά για τη μέγιστη αποδοτικότητα στην ηλιακή θέρμανση του χώρου και στον καλύτερο εξαερισμό σε συνεργασία με μικρά ανοίγματα στη βόρεια τοιχοποιία του μακριναριού. Υστερότερα, εμφανίζεται το δίχωρο το οποίο κρατάει τη λογική του μακριναριού και επαναλαμβάνεται δίπλα στη μία μακριά του πλευρά πάνω στην οποία εφάπτεται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η κοινή

Παπαχαραλάμπους Γ.Χ., Η κυπριακή οικία, Κέντρο Επιστημονικών Μελετών Κύπρου, Λευκωσία 1968, σελ. 22-23

τοιχοποιία να αντικαθίσταται από μία νευκά (ξύλινη δοκός) η οποία στηρίζεται από έναν ή δύο στύλους ή με ένα τόξο.32 Τέλος, εμφανίζεται το σώσπιτο, το οποίο ήταν το εφεδρικό δωμάτιο του δίχωρου και δεν είχε καθόλου φωτισμό ή εξαερισμό και χρησιμοποιείτο ως χώρος αποθήκευσης τροφίμων (εικ. 48).

Εικόνα 48 Το μακρυνάρι και το δίχωρο επεξηγηματικά τρισδιάστατα σκίτσα

Στην περίπτωση του μακριναριού, η κατοικία βλέπει προς την αυλή και η στέγη είναι επίπεδη με μορφή δώματος με μία ελαφριά κλίση για την απορροή του νερού της βροχής προς τη μια μακριά όψη του κτιρίου. Στο δίχωρο, η στέγη είναι λίγο ψηλότερη στο κέντρο του, ακριβώς πάνω από την ευθεία της νευκάς, με αποτέλεσμα να σχηματιστεί δίρρικτη στέγη, που και πάλι η κλίση ήταν προς τις μακριές της όψεις33 (εικ. 49). Η νευκά μπορούσε να στηρίξει τα βολίτζια της οροφής με τη χρήση ξύλινου υποστυλώματος. Το στοιχείο του ξύλινου υποστυλώματος συνήθως είχε υποστηρίξεις για μεταφορά φορτίων. Ο ένας τρόπος ήταν με την κατασκευή της σουβέντζας, δηλαδή με δύο διαγώνια γραμμικά ξύλινα στοιχεία τα οποία ήταν απέναντι μεταξύ τους και ένωναν το μισοδότζι στο άνω άκρο του υποστυλώματος με το ίδιο το υποστύλωμα ή με τη χρήση ενός κοντού ξύλινου στοιχείου οριζόντια κατεύθυνση που έμπαινε μεταξύ της νευκάς και του ξύλινου υποστυλώματος. Η κατεύθυνση του ήταν κάθετη με την φορά της νευκάς για την επιτυχή στατική λειτουργία της νευκάς σε περίπτωση δυναμικών φορτίσεων ούτως ώστε να μην αστοχήσει η νευκά και ο φορέας της στέγασης ως σύνολο34 (εικ. 50).

Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ. 46 33 Παπαχαραλάμπους Γ.Χ., Η κυπριακή οικία, Κέντρο Επιστημονικών Μελετών Κύπρου, Λευκωσία 1968,σελ. 25-26 34 Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ. 155

Εικόνα 49 Παραδοσιακές τυπολογίες οικίες α) το μακυνάρι, β) το δίχωρο με χρήση νευκάς, γ) το δίχωρο με χρήση καμάρας, δ) το δίχωρο με χρήση καμάρας και ανύψωση τοιχοποιίας για επιστέγαση με δίρρικτη στέγη.

Εικόνα 50 Σκίτσα τρόπων τοποθέτησης επιπρόσθετων στοιχείων στο επάνω άκρο του ξύλινου υποστυλώματος.

Όσον αφορά στη στέγαση, το δώμα ήταν το τελευταίο αρχιτεκτονικό στοιχείο που κατασκευαζόταν. Αφού είχαν κατασκευαστεί οι τοιχοποιίες του μακρυναριού, τοποθετούσαν τα βολίτζια εγκάρσια στις μακριές πλευρές του. Συνήθως, τα τοποθετούσαν ανά 40-70 εκ. και τα σταθεροποιούσαν με τη βοήθεια των περιμετρικών ιμαντώσεων που ήταν εντοιχισμένα στο μέσο και άνω μέρος της τοιχοποιίας. Ακολουθούσαν τα καλάμια στην κάθετη κατεύθυνση των βολιτζιών, τα οποία και τοποθετούσαν χωρίς καμία απόσταση μεταξύ τους. Τα καλάμια είχαν τον ρόλο του πετσώματος με την ενιαία επιφάνεια που δημιουργούσαν. Κάποιες φορές, υπήρχε η εναλλακτική της πλεγμένης ψάθας ως μέθοδος πετσώματος (εικ. 51). Πάνω από την ψάθα, άπλωναν αποξηραμένα φυτά όπως φρύγανα ή φύκια της θάλασσας σε πάχος μέχρι και 5 εκ. τα οποία είχαν σκοπό να κρατήσουν υγρασία το καλοκαίρι και θερμομόνωση τον χειμώνα. Πάνω από τα φυτά άπλωναν πηλό και μετά μια λεπτή στρώση χώματος η οποία κυλινδρωνόταν για να συμπιεστεί με

τον πηλό που προηγήθηκε. Τελείωναν την κατασκευή του δώματος με μια δεύτερη παχύτερη στρώση πηλού που την άφηναν να στεγνώσει. Το πάχος αυτού του δώματος ήταν συνήθως γύρω στα 20-25 εκ.35

Εικόνα 51 (α) Φωτογραφία εσωτερικού ταβανιού δώματος σε κατοικία στο χωριό Τσέρι. Πλεκτή ψάθα και βολίτζια. (β) Φωτογραφία εσωτερικού ταβανιού δώματος σε μοναστήρι στην επαρχία Πάφου. Καλάμια και βολίτζια. (γ) Φωτογραφία εσωτερικού ταβανιού δώματος σε κατοικία στα Κούκλια της επαρχίας Πάφου. Κάλαμια και βολίτζια.

Περιμετρικά του δώματος, δεν προεξείχαν τα βολίτζια για να μη σαπίζουν και συνήθως πάνω από αυτά, μέσα στην τοιχοποιία, έβαζαν χοντρές πλάκες μαρμάρων ως γείσο που προεξείχε μέχρι και 10 εκ. Το γείσο ή αλλιώς το ακρόδωμα πρόσφερε μέχρις ενός σημείου προστασία στον τοίχο από τις βροχές και πιθανώς έδινε μια συμπληρωμένη μορφή στην κατοικία.36 Μαζί με το γείσο από πλάκες μαρμάρων υπήρχαν σε συγκεκριμένα σημεία υδρορροές με μακρύ λαιμό, οι οποίες απομάκρυναν τα όμβρια ύδατα από την τοιχοποιία. Συνήθως, το δώμα είχε ελαφριά κλίση, η οποία βοηθούσε στην κατεύθυνση των βρόχινων νερών προς τις υδρορροές που βρίσκονταν περιμετρικά του δώματος.37 Στην αναλυτική κατασκευαστική περιγραφή του παραδοσιακού δώματος στο βιβλίο του Παπαχαραλάμπους, πιθανώς να παραλείπεται η τελική στρώση της υγρομόνωσης από άργιλο που αναφέρει ο Ιωνά στο δικό του βιβλίο. Ο Ιωνά αναφέρεται στις ιδιότητες του αργίλου ως φυσικό υγρομονωτικό υλικό που πιθανώς να έχει χρησιμοποιηθεί σε κατοικίες με επίπεδη στέγη από μια χρονική περίοδο και μετά ή εάν το επέτρεπαν οι φυσικές πηγές των δομικών υλικών της περιοχής. Ο άργιλος έχει την ιδιότητα να διαστέλλεται όταν έρχεται σε επαφή με το στοιχείο του νερού,

Παπαχαραλάμπους Γ.Χ., Η κυπριακή οικία, Κέντρο Επιστημονικών Μελετών Κύπρου, Λευκωσία 1968, σελ. 11 36 Παπαχαραλάμπους Γ.Χ., ο.π., σελ. 12 37 Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ.81

δηλαδή στην περίπτωση της βροχής, και αποκτά μια πλαστική συμπυκνωμένη υφή, η οποία δεν αφήνει το νερό να διαπεράσει προς το εσωτερικό του δώματος38 (εικ. 52).

Εικόνα 52 Κατασκευαστικά σκίτσα τομές για στέγαση οροφής. Α) Πρόκειται για δώμα όπου περιμετρικά υπάρχει τοποθέτηση πλάκας μάρμαρου και πετρώματα, β) διαφοροποιείται η τοποθέτηση των πετρωμάτων περιμετρικά, σε κυρτή μορφή, γ) το τελείωμα προεξέχει εκτός τοιχοποιίας με υλικά κλαδιών και πετρωμάτων μέσα σε άγκιστρο και δ) στέγη με κλίση και επικάλυψη από κεραμίδια.

Κεφάλαιο 2.1.2.: Ορεινή μορφή Αντίθετα, στις ορεινές κατοικίες, η κατασκευή σε ένα οικόπεδο γινόταν με τις ανάλογες παροχές που υπήρχαν στην κάθε περιοχή. Τα οικοδομικά υλικά όπως τα πυριγενή πετρώματα, τα οποία δεν ήταν δυνατό να λαξευτούν, ήταν η βασική πηγή για την κατασκευή των τοιχοποιιών. Η ξυλεία, που ήταν βασικό οικοδομικό υλικό για την κατασκευή της στέγης, συνήθως υπήρχε σε άφθονη ποσότητα. Όσον αφορά στις υπόλοιπες δευτερεύουσες κατασκευές, κάποτε χρειαζόταν να γίνει κάποια αλλαγή στον τρόπο κατασκευής τους, λόγω των διαθέσιμων οικοδομικών υλικών που υπήρχαν σε κάθε περιοχή. Η διάταξη των χώρων σε μια ορεινή κατοικία γινόταν με βάση την ελεύθερη γη η οποία μπορούσε να σκαφτεί για τη θεμελίωση. Επίσης, ο χώρος διαβίωσης βρισκόταν στο πρώτο επίπεδο, ενώ το ισόγειο χρησιμοποιείτο για τη φύλαξη των ζώων. Ως αποτέλεσμα, προστατεύονταν τα ζώα και παράλληλα ζεσταινόταν το δωμάτιο ύπνου στο επάνω επίπεδο, μακριά από την υγρασία.39 Τέλος, υπήρχε η περίπτωση όπου το μακρυνάρι επεκτεινόταν κατά μήκος της μακριάς του τοιχοποιίας για να δώσει την ευχέρεια να δημιουργηθούν και άλλοι μικρότεροι αποθηκευτικοί χώροι.40

Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ.153 39 Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014, σελ. 34 40

Παπαχαραλάμπους Γ.Χ., Η κυπριακή οικία, Κέντρο Επιστημονικών Μελετών Κύπρου, Λευκωσία 1968, σελ. 53

Η στέγη στις ορεινές κατοικίες, αρχικά, ήταν επίπεδη με μια ελαφριά κλίση στο δώμα τους για την απορροή των βρόχινων νερών.41 Αντίστοιχα, το γείσο προεξείχε γύρω στα 30-40 εκ. για την επίτευξη καλύτερης προστασίας από τη βροχή και αποτροπή εισχώρησής της στο εσωτερικό από τα ανοίγματα.42 Το γείσο κατασκευαζόταν με την προεξοχή των δοκαριών στις δύο κατευθύνσεις. Το δώμα ήταν κατασκευαστικά το ίδιο με της πεδινής κατοικίας διότι υπήρχε άφθονη ξυλεία από τις ιτιές και τα κυπαρίσσια για να κατασκευαστούν τα βολίτζια και τα υπόλοιπα υλικά. Στην οροφή δημιουργείτο στεγασμένη βεράντα για την ύπαρξη ημιπαίθριου χώρου λόγω του λιγοστού ελεύθερου χώρου στις ορεινές περιοχές όπως προαναφέρθηκε (εικ. 53).

Εικόνα 53 Δημιουργία βεράντας στον όροφο της κατοικίας σε ορεινή περιοχή για την ύπαρξη ημιπαίθριου χώρου.

Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα υπάρχουν στο βιβλίο του Σεβέρη, Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο, από τα χωριά Πρόδρομος και Πλάτρες. Από το χωριό Πρόδρομος υπάρχει ένα αξιόλογο σκίτσο του Joseph Seebot όπου φαίνονται κατοικίες με επίπεδα δώματα και μεγάλες προεξοχές από άχυρα και κλαδιά, πιθανώς για την προστασία από τις έντονες βροχοπτώσεις των ορεινών περιοχών και των δυνατών ανέμων43 (εικ. 54).

Σίνου Σ., Αναδρομή στην Λαϊκή Αρχιτεκτονική της Κύπρου, Αθήνα 1976, σελ. 35 Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014, σελ.50 43 Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 117 42

Εικόνα 54 Joseph Seebot από το βιβλίο Die Insel Cypern, Σπίτια στον Πρόδρομο, Κατασκευή δώματος με φυτά και χώμα, 1865.

Το ζωγραφισμένο οικιστικό τοπίο στις Πλάτρες από τον ζωγράφο Reginald Barrows Rudyerd αναδεικνύει την κατασκευαστική μορφή των ισόγειων κατοικιών το 1888 (εικ. 55). Οι κατοικίες έχουν επίπεδα δώματα που προεξέχουν κατά πολύ στις δύο πλευρές τους με τη βοήθεια ξερών κλαδιών και φυλλωμάτων. Για να μη λυγίζουν τα κλαδιά αυτά, φαίνεται ότι στηρίζονται από δοκάρια που προεξείχαν εκτός της τοιχοποιίας της κατοικίας. Δοκάρια στερεώνονταν κάθετα πάνω στα βολίτζια για να προεκταθούν εκτός της εξωτερικής τοιχοποιίας ώστε να δημιουργηθούν προεξοχές και στις δύο κατευθύνσεις44.

Εικόνα 55 Reginald Barrows Rudyerd: Platris (Πλάτρες), υδατογραφία, Ιδιωτική συλλογή, κατασκευή δώματος με φυτά και κλαδιά, 1888.

Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 165

Αργότερα, η στέγαση ήταν συνήθως μονοκλινής ή δικλινής με τη χρήση νευκάς εσωτερικά και με κεραμίδια εξωτερικά και σε πιο σπάνιες περιπτώσεις τριέριστες και τετραέριστες. Μονοκλινείς ήταν συνήθως οι μικρότερες κατοικίες και οι βοηθητικοί χώροι.45 Είχαν μεγαλύτερη κλίση από τις στέγες των κατοικιών στις πεδινές περιοχές λόγω της εντονότερης βροχόπτωσης και κατά τους χειμερινούς μήνες, του φαινομένου της χιονόπτωσης. Αργότερα, μπόρεσαν να αποφύγουν τις κατασκευαστικές ζημιές και την ευκολότερη ολίσθηση του χιονιού με την επικάλυψη των στεγών από κεραμίδια46. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι στέγες είχαν μια οπή , την αναφωτία, η οποία παρείχε φυσικό φωτισμό στο εσωτερικό της κατοικίας, βοηθούσε στον φυσικό εξαερισμό και στην προτροπή κατεύθυνσης του καπνού από το τζάκι προς τα έξω47. Τέτοιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα κεκλιμένης στέγης φαίνεται στο έργο του Reginald Barrows Rudyerd όπου απεικονίζεται, από μακριά, ένα μέρος του χωριού της Κακοπετριάς (εικ. 56). Χαρακτηριστικό του πίνακά του είναι η συνύπαρξη επίπεδων με κεκλιμένων στεγών. Οι επίπεδες στέγες παρουσιάζονται με μακριά προεξοχή από ξηρά φυτά, άχυρα και λεπτά κλαδιά. Οι κεκλιμένες δίρρικτες στέγες είναι ζωγραφισμένες με προεξοχή και από τους δύο άξονες κατεύθυνσης. Οι προεξοχές τείνουν προς την κατεύθυνση της στέγης48. Συμπερασματικά, η κεκλιμένη στέγη μάλλον προήλθε από αστική αρχιτεκτονική λόγω της κοντινής απόστασης που είχε το χωριό της Κακοπετριάς με τη Λευκωσία. Το έργο χρονολογείται προς τα τέλη του 19 ου αιώνα, χρονική περίοδο κατά την οποία η Λευκωσία ακμάζει και γίνεται η εισαγωγή του γαλλικού τύπου κεραμιδιού.

Εικόνα 56 Reginald Barrows Rudyerd: Kikopetria (Κακοπετριά), υδατογραφία, Ιδιωτική συλλογή, 1888.

Η κατασκευή της ξύλινης στέγης κάλυπτε ολόκληρο τον όροφο της κατοικίας, μαζί και το ηλιακό, στις περιπτώσεις που αυτός υπήρχε στον όροφο μπροστά από τα δωμάτια διημέρευσης. Ξεκινώντας την ξύλινη κατασκευή, οι τεχνίτες τοποθετούσαν τη νευκά όσο πιο ψηλά γινόταν στο 45 46

Σίνου Σ., Αναδρομή στην Λαϊκή Αρχιτεκτονική της Κύπρου, Αθήνα, 1976, σελ. 91 Παπαχαραλάμπους Γ.Χ., Η κυπριακή οικία, Κέντρο Επιστημονικών Μελετών Κύπρου, Λευκωσία 1968, σελ. 50

Παπαχαραλάμπους Γ.Χ, ο.π., σελ. 52 Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 167 48

κέντρο του δωματίου πάνω στα αετώματα των απέναντι τοιχοποιιών και στηρίζοντάς την στον ξύλινο στύλο που ονομαζόταν «τζεφάλιν». Μερικές φορές, το ξύλινο υποστύλωμα υποβοηθούνταν από δευτερεύουσα κοντή δοκό, το «μετώπιν», για τη σταθερή στήριξη της νευκάς (εικ. 57). Ακολούθως, τα βολίτζια τοποθετούνταν κάθετα στη νευκά. Τα τσίππωναν για να καλυφθούν όποια κενά είχαν μεταξύ τους ώστε να μην υπάρχουν ζημιές από την εισχώρηση όμβριων υδάτων. Έπειτα, αυτά καλύπτονταν με σανίδες, κλαριά ή καλάμια για να δημιουργηθεί η επιφάνεια όπου τοποθετούσαν τα κεραμίδια49.

Εικόνα 57 Εσωτερικό σκίτσο δίχωρου από κατοικία στο χωριό της Καρπασίας. Υποστήριξη βολιτζιών με χρήση νευκάς και ‘μετώπιν’.

Εικόνα 58 Κατασκευή ηλιακού με χρήση νευκάς, κοντής δοκού και σουβέντζας.

Η διαμόρφωση του κατασκευαστικού στοιχείου της νευκάς και στύλου φαίνεται να έχει ενετικές και φραγκικές επιρροές. Αυτό γίνεται ξεκάθαρο από την κατασκευή του άνω μέρους του στύλου που ποικίλλει σε μορφές βάσει των γνώσεων των τεχνιτών. Υπάρχουν ιδιαίτερα

Σίνου Σ., Αναδρομή στην Λαϊκή Αρχιτεκτονική της Κύπρου, Αθήνα, 1976, σελ.91

παραδείγματα στην Κύπρο, με ασυνήθιστους συνδυασμούς, πέραν της τυπικής υποστήριξης της δοκού, που αξίζουν να αναγνωριστούν για τις κατασκευαστικές τους ιδιαιτερότητες. Ένα τέτοιο ικανό παράδειγμα είναι η στήριξη της νευκάς με τη χρήση διχαλωτού κορμού με σκοπό να την συγκρατήσει σε περίπτωση μετατόπισής της (εικ. 59). Το κατασκευαστικό αυτό κόλπο φαίνεται να είναι όμοιο με το φραγκικό, όπου το κιονόκρανο από πωρόλιθο προεξείχε και στις τέσσερις κατευθύνσεις για να σταθεροποιεί το βολίτζι από πιθανές δυναμικές καταπονήσεις.

Εικόνα 59 Φωτογραφία υποστυλώματος που υποστηρίζει νευκά σε υπερστατικό επίπεδο.

Εικόνα 60 Ηλιακός με δοκό και ξύλινο διχαλωτό στύλο στηριζόμενο με λίθινο θεμέλιο, Φικάρδου.

Επίσης, υπήρχαν περιπτώσεις όπου ο κορμός ήταν διχαλωτός και στήριζε τη δοκό με μικρότερη δοκό (μισοδότζιν). Τα δοκαράκια ήταν απέναντι μεταξύ τους και σε συνεργασία με το «μισοδότζιν», που προηγείτο του βολιτζιού, δημιουργούσαν σχήμα τρίγωνο το οποίο ενίσχυε την

ακαμψία της νευκάς (εικ. 58). Αξίζει να σημειωθεί ότι το κατασκευαστικό στοιχείο αυτό έχει ενετικές ρίζες, το οποίο είχε εγκοπές κοντά στα άκρα του για να δεχτεί και να σταθεροποιήσει διαγώνια δοκαράκια τα οποία κατέληγαν στον κορμό του στύλου. Στις ορεινές περιοχές του νησιού εντοπίζονται ιμαντώσεις. Οι ιμαντώσεις τοποθετούνται στην εξωτερική τοιχοποιία και σε περιορισμένα σημεία λόγω της αποδυνάμωσης της πραγματικής αντίληψης της χρησιμότητάς τους. Ως περίδεση των τοιχοποιιών και ελάχιστα της στήριξης της στέγασης δεν πρόσφερε την απαραίτητη ακαμψία στο σύνολο και δεν στηρίζαν την κεκλιμένη στέγη ορθά (εικ. 61).

Εικόνα 61 Ιμαντώσεις εξωτερικά της εξωτερικής τοιχοποιίας.

Το ακρόδωμα συνήθως αποτελείτο από πλάκες μαρμάρου οι οποίες προεξείχαν εκτός της τοιχοποιίας, κάτω από τα κεραμίδια. Στηρίζονταν από τον πηλό χώματος, που είχε προηγηθεί στην τοποθέτησή του επάνω από την ψάθα ή τα καλάμια (εικ. 62,63). Σε κεκλιμένη στέγη με επικάλυψη από κεραμίδια, η τοιχοποιία προστατευόταν από την μακριά προεξοχή και η σταθερότητα των κεραμιδιών οφειλόταν στις βοηθητικές πλάκες μαρμάρου (εικ. 61).

Εικόνα 62 Κρόδωμα από γυψομάρμαρα, Καπέδες.

Εικόνα 63 Ακρόδωμα σε ημιορεινή περιοχή με διαμορφωμένη προεξοχή από ξύλα καλάμια και θρουπί, Φικάρδου.

Εικόνα 64 Προεξοχή της ξύλινης στέγης σε ορεινό χωριό για προστασία της τοιχοποιίας, Ευρύχου.

Κεφάλαιο 2.2.: Αστική μορφή (Υλικά, Κατασκευή, Μορφή, Απόληξη) Η αγροτική και η αστική κατοικία, στο πλαίσιο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, βαδίζουν στο ίδιο μονοπάτι. Η ονομαζόμενη αγροτική κατοικία αποτελεί αποτέλεσμα εξέλιξης των πρώτων οικισμών της Κύπρου μέχρι την Αγγλική αποικιοκρατία, όταν μετονομάστηκε σε αστική. Από τη μορφή του δίχωρου, που δεν είχε παρουσιάσει μεγάλη προοδευτική εξέλιξη από τη μορφολογία των πρώτων σπιτιών της νεολιθικής εποχής, μέχρι τη μοντέρνα αστική κατοικία της Αγγλοκρατίας, φαίνεται ότι το στοιχείο της συμμετρίας και η διαμόρφωση των χώρων με βάση τις κλιματολογικές συνθήκες της Κύπρου ήταν τα κύρια κριτήρια για την κατασκευή μιας κατοικίας. Η αστική μορφή της κατοικίας και συνάμα η αστική μορφή της στέγης είναι διαφορετική στην εντός των τειχών ζώνη και διαφορετική στην εκτός. Ωστόσο, και οι δύο κατηγορίες αναδεικνύουν μια ιδιαίτερη πολυμορφία λόγω της ανάμειξης των στοιχείων από τις προηγούμενες ιστορικές φάσεις. Επιπλέον, οι διάφορες προεξοχές στη μορφή των κατοικιών έδωσαν, πέρα από την ιδιαίτερη αισθητική στην κατοικία, την ευχέρεια για τη στέγαση εμπορικών δρόμων. Επίσης, παρουσιάστηκε και μια άλλη

ιδιαίτερη περίπτωση, όπου με την παρουσία της κοινωνικής σύζευξης αποτέλεσε την αφορμή για τη δημιουργία στεγάσεων δημόσιων χώρων επιτυγχάνοντας έτσι την προσωπική άνεση και προστασία των περαστικών από τις κλιματολογικές συνθήκες. Οι τρόποι με τους οποίους το επιτύγχαναν αυτό θα περιγραφούν αναλυτικά παρακάτω. Κεφάλαιο 2.2.1.: Εντός και Εκτός των τειχών Στην εντός των τειχών πόλη, όπου επικρατούσε η συνεχής δόμηση πάνω στο οδικό σύνορο λόγω του περιορισμένου ελεύθερου χώρου, υπήρχαν μεσαιωνικά και οθωμανικά στοιχεία στην όψη των κατοικιών όπως τα σαχνισί και τα ξύλινα γείσα. Το γεγονός ότι οι κατοικίες βρίσκονταν σε σύστημα συνεχούς δόμησης δεν επέτρεψε στις κατοικίες να αποκτήσουν οξυκόρυφες ξύλινες στέγες με το αναγνωριστικό βυζαντινό κεραμίδι και για τον λόγο αυτό χρησιμοποιούσαν τα μεσαιωνικά και οθωμανικά στοιχεία που αναφέρθηκαν στο ιστορικό κεφάλαιο.50

Οι Άγγλοι

αρχιτέκτονες συντηρούσαν ό,τι υπήρχε ήδη από τα κτίρια που δεν κατεδάφισε η οθωμανική αυτοκρατορία και έτσι μπόρεσαν να διασώσουν ό,τι ιστορικό είχε παραμείνει.51 Οι μοναδικές περιπτώσεις όπου επιτρεπόταν η χρήση επικλινούς στέγης σε σύστημα συνεχούς δόμησης ήταν μόνο όταν τα βολίτζια τοποθετούνταν παράλληλα με την κατεύθυνση των εξωτερικών τοιχοποιιών που βρίσκονταν κολλητές στις γειτονικές κατοικίες. Οι περιπτώσεις αυτές ήταν είτε μονοκλινείς είτε δικλινείς (εικ. 64).

Εικόνα 65 Archduke Louis Salvador: Ein Thiel von Lefkosia von der Stadtmauer aus, από το βιβλίο Levkosia die Hauptstadt von Cypern, 1873.

Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014, σελ. 70 51 Χρυσοχού Ν., ο.π., σελ. 72

Μαρτυρίες από σχέδια του Βασίλη Μπάρσκυ και άλλων περιηγητών στο βιβλίο της Ρίτας Σεβέρη, επιβεβαιώνουν την επικράτηση της επίπεδης στέγης κατά την Οθωμανική περίοδο και αργότερα και κατά την Αγγλοκρατία.52 Αυτά τα βοηθητικά καλλιτεχνικά σκίτσα με πενάκι παρουσιάζουν τα τοπογραφικά των οχυρωματικών πόλεων της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου το 1727 και 1730 αντίστοιχα και τις αλυκές της Λάρνακας το 1727 (εικ. 65,66,67).

Εικόνα 66 Σχέδιο με πενάκι του Basil Grigorovich Barskii, Η εντοιχισμένη Λευκωσία, 1727.

Εικόνα 67 Σχέδιο με πενάκι του Basil Grigorovich Barskii, Η εντοιχισμένη Αμμόχωστος, 1730.

Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 17

Εικόνα 68 Σχέδιο με πενάκι του Basil Grigorovich Barskii, Η Λάρνακα και οι αλυκές, 1727.

Κοινό τους χαρακτηριστικό σε αυτά τα γενικευμένα τοπογραφικά είναι τα επιπεδόστεγα σπίτια σε ομαδοποιημένη συγκρότηση.53 Επίσης, μια φωτογραφία στο βιβλίο του Ιωάννη Ιωνά μαρτυρεί την κατασκευαστική δομή των κατοικιών στην πόλη της Κερύνειας το 1878, όπου οι στέγες φαίνεται να ήταν επίπεδες και καλυμμένες με πηλό54 (εικ. 68).

Εικόνα 69 Η πόλη της Κερύνειας με επίπεδες στέγες και καλυμμένες από πηλό το 1878.

Οι μικρές προεξοχές των δωμάτων και η παρουσία του περιμετρικού γείσου δηλώνουν την παγκύπρια, τότε, διαδεδομένη κατασκευή των κατοικιών στον αστικό ιστό σε αυτό τον τύπο. Αυτό αποδεικνύει την εισαγωγή της κεκλιμένης στέγης, μετά τον 19ο αιώνα, κατά τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας, καθώς ξένοι αρχιτέκτονες ανέλαβαν τη δημιουργία νέων κατοικιών για τους Άγγλους στρατιωτικούς και άλλων δημοσίων κτιρίων.

Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 17-19 54 Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ.80

Με τον διορισμό Άγγλων στρατιωτικών στην Κύπρο, η αναζήτηση διαμονής είχε λήξει με την απαίτηση για δημιουργία κατοικιών κοντά στον χώρο εργασίας τους. Με αφορμή αυτή την αναζήτηση του προσωπικού χώρου, οι ξένοι αρχιτέκτονες επεκτάθηκαν σε περιοχές εκτός των τειχών. Οι κατοικίες είχαν ξύλινη κατασκευή, όπως μελετήθηκε πιο πριν, για τη στέγη τους ανεξαρτήτως της μορφής, της κλίσης και της προεξοχής τους. Έχει αναφερθεί και μελετηθεί η κατασκευή των στεγών κατά την Αγγλοκρατία σε προηγούμενο κεφάλαιο όπου έχουν εξεταστεί οι πηγές προέλευσης των κατασκευαστικών μεθόδων και λεπτομερειών. Πέραν όμως του τομέα της στέγασης στη διαδικασία συντήρησης, οι ξένοι αρχιτέκτονες επένδυσαν τα ξενόφερτα στοιχεία στέγασης σε κατοικίες εκτός των τειχών. Τις έκτισαν βάσει των υφιστάμενων αρχιτεκτονικών στοιχείων που προϋπήρχαν στο νησί και σε συνδυασμό με τις δικές τους αρχιτεκτονικές κατασκευαστικές γνώσεις. Σε συγκεκριμένες, ιδιαίτερες περιπτώσεις επιλεγόταν να εντοιχιστεί ένα οθωμανικό κιόσκι σε εξωτερική τοιχοποιία στον πρώτο όροφο μιας κατοικίας, ως υφιστάμενο γνώριμο κατασκευαστικό στοιχείο στο νησί, αλλά και ταυτόχρονα η αρχιτεκτονική ομάδα φρόντιζε να καλυφθεί το κιόσκι με τη μέθοδο προεξοχής της στέγης της κατοικίας.55 Όσον αφορά στην ανατομία της στέγης, από τα βοηθητικά σχέδια που παρουσιάζει ο Γεωργίου στο βιβλίο του, τα οποία περιγράφηκαν αναλυτικά σε προηγούμενο κεφάλαιο, επιβεβαιώνεται και από τις κατασκευαστικές τομές ότι επιχειρήθηκε η αντοχή της σε υπερστατικό βαθμό. Για παράδειγμα, το ζευκτό που επικαθόταν πάνω στο άνω μέρος των εξωτερικών λιθοδομών είχε σανίδωμα στην κάτω παρειά του ελκυστήρα του που βοηθούσε στη θερμομόνωση της κατοικίας. Επίσης, οριζόντια στοιχεία, οι ελκυστήρες, καρφώνονταν στο κάθε τρίξυλο σε ψηλότερο σημείο κοντά στην πάνω μύτη. Πέρα από τον σκελετό γινόταν το σανίδωμα, στις εξωτερικές πλευρές, κάτι το οποίο ενίσχυε τον φορέα της στέγης και τέλος έβαζαν τα βυζαντινά κεραμίδια.56 Κεφάλαιο 2.2.2.: Τρόποι στέγασης εμπορικών δρόμων 20ου αιώνα Με την εισαγωγή στην αστική αρχιτεκτονική, συναντώνται οι ιδιαίτερες καταστάσεις όπου υπήρχε ο συνδυασμός των μεσαιωνικών, οθωμανικών και αγγλικών αρχιτεκτονικών στοιχείων. Οι στεγάσεις των εμπορικών δρόμων ήταν βασικά οι επεκτάσεις των κατοικιών. Ήταν το πρώτο βήμα προς ένα χαρακτηριστικό αστικό μοτίβο, το οποίο δεν διήρκεσε αλλά βασίστηκαν πολλές χρήσεις πάνω στις αρχές αυτές. Χαρακτηριστικά όπως τα κιόσκι, τα σαχνισιά, τα μπαλκόνια, οι ημιυπαίθριες στοές και τα διαβατικά είχαν κοινό παράγοντα τη στέγαση (εικ. 69). Αυτές οι περιπτώσεις διέφεραν μεταξύ τους λόγω της χρησιμότητας του κάθε στοιχείου και του ζητήματος της καταλληλότητας της 55

Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 142 56 Georgiou C., British colonial architecture in Cyprus, En tipis Publication 2013, σελ. 60

στέγασης του κάθε αρχιτεκτονικού στοιχείου. Ξεκινώντας, το σαχνισί το οποίο βρισκόταν πάνω από την κεντρική είσοδο μιας κατοικίας και συνήθως είχε τη δική του ανεξάρτητη ξύλινη μονοκλινή ή τερακλινή στέγη καθώς η στέγη της κατοικίας είχε στενό γείσο περιμετρικά. Η στέγαση των σαχνισιών είχε, σύμφωνα με σκίτσα περιηγητών, μεγάλα γείσα τα οποία στηρίζονταν σε διαγώνιες στηρίξεις – δοκούς και τα οποία μαζί με την προεξοχή του ίδιου του σαχνισιού πρόσφεραν προστασία από τον ήλιο και τη βροχή στον δρόμο. Επίσης, το σαχνισί και το κιόσκι είχαν χαμηλότερο ύψος από το εσωτερικό καθαρό ύψος της κατοικίας λόγω του ότι απόκοβαν την ανεπιθύμητη ηλιοφάνεια, κάτι το οποίο επέβαλλε ξεχωριστή στέγη για την καλύτερη προστασία από τον ήλιο.57 Τα σαχνισιά πρόσφεραν μια προστασία στον δρόμο εφόσον κάλυπταν τον οδοιπόρο από τη βροχή και από τον ήλιο. Τοποθετούνταν και πάνω από καταστήματα (εικ. 69, 70).

Εικόνα 70 Tristram Ellis: At the Marina, Larnaca (Στη μαρίνα της Λάρνακας), υδατογραφία, Ιδιωτική συλλογή, 1878.

Μια άλλη αστική μορφολογία που φαίνεται να είχε τον δικό της τύπο στέγασης είναι τα μικρά μπαλκόνια στο πρώτο επίπεδο μιας κατοικίας (εικ. 70). Καθώς είχαν ένα κοινωνικό ρόλο, το μεγάλο άνοιγμα πάνω σε αυτά απαιτούσε και αυτό τη δική του μορφή στέγασης. Μερικές φορές δεν είχαν στέγαση λόγω του προσανατολισμού του μπαλκονιού. Στις περιπτώσεις όπου υπήρχε μπαλκόνι με στέγαση, στεγαζόταν με δική του ανεξάρτητη ξύλινη μονόκλινη ή δίκλινη στέγη. Στην περίπτωση όπου τα μπαλκόνια λειτουργούσαν ως εξώστες, η μορφή τους ήταν μονοκλινής, με κατεύθυνση προς τον δρόμο, και ελαφριά κλίση λόγω της επικάλυψης από κεραμίδι.58 Όπως και τα 57

Ηγουμενίδου Ρ.Ε., Το αρχοντικό του Δραγουμάνου της Κύπρου Χατζηγεωργάκι Κορνέσιου, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου, Λευκωσία 1991, σελ. 14 58 Ηρακλέους Χ., Θραβάλου Σ., Μιχαήλ Α., Φιλοκύπρου Μ., Η Βιοκλιματική Διάσταση της Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής της Κύπρου, Λευκωσία, 2014, σελ. 35

σαχνισία, πρόσφεραν προστασία στους πεζούς εφόσον σχημάτιζαν μια σχεδόν συνεχόμενη προεξοχή πάνω από τον δρόμο.

Εικόνα 71 Δεξιά:Archduke Louis Salvador: Haus den Tripiotis Gasse (Οικία στην οδό Τρυπιώτη), από το βιβλίο Levkosia die Hauptstadt von Cypern, 1873. Αριστερά: Ενδεικτικό διάγραμμα σκίασης με σαχνισί και στις δύο όψεις του δρόμου.

Τα διαβατικά και οι ημιπαίθριες στοές ήταν δύο διαφορετικά αρχιτεκτονικά στοιχεία λόγω της προέλευσής τους και του λόγου χρήσεως τους. Τα διαβατικά ήταν στεγασμένες στοές σε εμπορικούς δρόμους ή περάσματα κάτω από κατοικίες,

τα οποία πρόσφεραν σκίαση και

παράλληλα δημιουργούσαν χώρο διακίνησης59 (εικ. 69). Συνήθως, το διαβατικό δεν ήταν σε οργανωμένη δομή πάνω από τους εμπορικούς δρόμους, λόγω του ότι τοποθετούνταν στον πυκνό οικιστικό ιστό και προέκυπτε από τη συνένωση του πατώματος δύο κατοικιών. Αυτή η προέκταση συχνά ήταν θολωτή λίθινη κατασκευή ή η συνέχεια του ξύλινου πατώματος, το οποίο στηριζόταν πάνω σε οξυκόρυφες καμάρες. Η διαφορά που είχαν τα διαβατικά με τις ημιπαίθριες στοές ήταν ότι οι στοές χρησίμευαν ως εμπορικοί χώροι όπου οι γεωργοί και οι ψαράδες πουλούσαν το εμπόρευμά τους καθώς προστατεύονταν από τον ήλιο.60 Αυτές οι ημιπαίθριες στοές ήταν κατασκευασμένες από ξύλινους κίονες που στήριζαν μεγάλες δοκούς οι οποίες με τη σειρά τους στήριζαν δοκάρια τα οποία δημιουργούσαν τη στέγαση της στοάς ως επέκταση των καταστημάτων πίσω από αυτές (εικ. 71). Πιθανώς κατασκευάστηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα. Οι ξύλινες στέγες ήταν κεκλιμένες και καλυμμένες με σανίδωμα και έπειτα με κεραμίδια.

Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960, μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 176 60 Σεβέρη Κ. Ρ., ο.π., σελ. 208

Εικόνα 72 Arthur Legge: Friday Bazaar ( Το παζάρι της Παρασκευής), υδατογραφία, Ιδιωτική συλλογή, 1936.

Άλλες κατασκευές για διακίνηση και προστασία από τον ήλιο είχαν ξύλινα υποστυλώματα και ένα βασικό ξύλινο σκελετό, ο οποίος καλυπτόταν από πάνω είτε με πλεγμένη ψάθα είτε με πανί. Συνήθως, αυτές οι κατασκευές δεν είχαν τόσο σημαντικό ρόλο, αλλά ήταν πρόχειρες και λειτουργούσαν ως βοηθητικές σε σημεία φορτοεκφόρτωσης. Η στήριξη των κατασκευών αυτών γινόταν συνήθως πάνω στις ίδιες τις κατοικίες και τα εμπορικά ισόγεια των κατοικιών. Επίσης, άλλος παράγοντας στον οποίο οφειλόταν η κατασκευή της ελαφριάς κατασκευής από ξύλο ήταν η έλλειψη άλλων απαραίτητων σκιάστρων ή πιθανόν η ανάγκη μετακίνησής τους σε άλλα σημεία εμπορικών ή δημόσιων δρόμων (εικ. 72).

Εικόνα 73: Παρουσία στεγάσεων σε εμπορικούς δρόμους και καταστήματα.

Εικόνα 74 Μεικτές χρήσεις στις πρώτες εμπορικές οδούς. Λευκωσία.

Κεφάλαιο 2.3.: Βιοκλιματική Συμπεριφορά Πέραν των κατασκευαστικών πλεονεκτημάτων που προσφέρει η στέγαση στο υπόλοιπο δομικό σύστημα της κατοικίας, συμβάλλει και στη βιοκλιματική συμπεριφορά της. Οι παραδοσιακές κυπριακές κατοικίες είχαν, σε γενικότερες γραμμές, ενσωματωθεί στις τοπικές κλιματικές συνθήκες πάρα πολύ καλά. Οι γενικές συνθήκες που επικρατούν είναι ήπιο μεσογειακό κλίμα με μεγάλη ηλιοφάνεια και περιορισμένη βροχόπτωση, ακόμη και τον χειμώνα. Η μορφή της στέγασης αποφασίζεται βάσει των συνθηκών του μικροκλίματος, αναλόγως εάν είναι ορεινή ή πεδινή περιοχή, δηλαδή εάν προτιμάται η κατασκευή δώματος ή κεκλιμένης στέγης. Επίσης, εξαρτάται από τις πηγές των διαθέσιμων φυσικών πόρων όπου προμηθεύονται οι τεχνίτες υλικά κατάλληλα για την κατασκευή της στέγασης. Η στέγαση μπορούσε να καλύψει βιοκλιματικά ζητήματα όπως ήταν η θερμομόνωση, η προστασία από τον ήλιο και τη βροχή, ο εξαερισμός και η στεγάνωση. Κεφάλαιο 2.3.1.: Θερμομόνωση Στον τομέα της θερμομόνωσης, η στέγαση έπαιζε σημαντικό ρόλο ως επιφανειακό στοιχείο μαζί με τις τοιχοποιίες. Στην περίπτωση του δώματος, η θερμομόνωση πρόεκυπτε από το πάχος της στρώσης ενός υλικού, συνηθέστρα του επεξεργασμένου και συμπιεσμένου χώματος. Το συμπιεσμένο χώμα είχε μεγάλη θερμοχωρητικότητα ως υλικό, το οποίο επέτρεπε την αποθήκευση των θερμικών κερδών κατά την ημέρα του χειμώνα και είχε την ικανότητα να τα διαμοιράζει στο εσωτερικό της κατοικίας σε συνεργασία με τις τοιχοποιίες, κατά τη διάρκεια της νύχτας. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού συμβαίνει το αντίστροφο. Η ωφέλιμη κατασκευή του δώματος έχει την ικανότητα να αποθηκεύει το νυκτερινό ψύχος και σε συνεργασία με τη δροσιά να κρατάει το

εσωτερικό της κατοικίας σε χαμηλό επίπεδο θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια της επόμενης ημέρας.61 Μια άλλη μέθοδος θερμομόνωσης, που εμφανίζεται συγκεκριμένα κατά την Αγγλοκρατία, είναι αυτή του ταβανώματος στο κάτω μέρος του φορέα της επικλινούς ξύλινης στέγης. Αυτό πέρα από στατικό, δηλαδή να δημιουργεί διάζωμα, είχε και βιοκλιματικό σκοπό. Το κενό αέρος που υπάρχει στο εσωτερικό του τριγωνικού πρίσματος της στέγης λειτουργεί με την ίδια λογική όπως το κενό αέρος που υπάρχει σκοπίμως μεταξύ δύο υαλοπινάκων μέσα σε ένα πλαίσιο παραθύρου, καθώς δεν επιτρέπουν να περάσει η θερμότητα από τη μια πλευρά στην άλλη. Το ίδιο έκανε και η στέγη. Με τη μετακίνηση του ζεστού αέρα προς τα πάνω, αυτός δύσκολα απομακρυνόταν λόγω του ταβανιού της στέγης της κατοικίας και εγκλωβιζόταν στο εσωτερικό της κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Το ταβάνωμα λειτουργούσε ως μέθοδος παθητικής θέρμανσης. Το ίδιο σύστημα λειτουργούσε κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, όπου απέτρεπε την υπερθέρμανση στο εσωτερικό της κατοικίας, εφόσον υπήρχαν μικρά ανοίγματα στο πρίσμα της για να φεύγει ο θερμός αέρας. Επίσης, πέρα από την κατασκευή του ταβανώματος, που σταθεροποιούσε την θερμοκρασία στο εσωτερικό της κατοικίας, υπήρχε και η εφαρμογή μικρού ανοίγματος στις αποκλινόμενες πλευρές της στέγης. Επέτρεπε τον θερμό αέρα να βγαίνει πιο εύκολα προς τα έξω, καθώς και συνέβαλλε στην καλύτερη ισορροπία της θερμικής άνεσης στο εσωτερικό (εικ. 74).

Εικόνα 75 Οπή στην στέγη σε κατοικία στον Στρόβολο.

Κεφάλαιο 2.3.2.: Προστασία από τον Ήλιο Οποιαδήποτε μορφή στέγασης πρόσφερε προστασία από τον ήλιο. Με την προέκταση της στέγασης πέρα από το κατακόρυφο της τοιχοποιίας, τα ανοίγματα των τοιχοποιιών ήταν η βασικότερη τακτική που εφαρμοζόταν ανεξαρτήτως της κατασκευής της στέγασης διότι 61

Ηρακλέους Χ., Θραβάλου Σ., Μιχαήλ Α., Φιλοκύπρου Μ., Η Βιοκλιματική Διάσταση της Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής της Κύπρου, Λευκωσία, 2014, σελ. 21

προστατεύονταν από τις βροχές. Ειδικότερα, στις ορεινές περιοχές, πριν την εμφάνιση της επικλινούς στέγης, η προεξοχή του ξύλινου δώματος επιτυγχανόταν και από τις δύο κατευθύνσεις με τη μέθοδο του καρφώματος μικρότερων βολιτζιών κάθετα στην κατεύθυνση των κύριων βολιτζιών. Επίσης, η προεξοχή του δώματος στις ορεινές περιοχές ήταν μεγαλύτερη από το γείσο των πεδινών κατοικιών λόγω της αυξημένης βροχόπτωσης. Πιθανώς η μεγαλύτερη προέκταση να λειτουργούσε και ως γείσο που προσανατόλιζε την ηλιακή ακτινοβολία στο εσωτερικό της κατοικίας κατά τους χειμερινούς μήνες, καθώς ο ήλιος βρίσκεται σε χαμηλότερη τροχιά, ως μέθοδος παθητικής ηλιακής θέρμανσης. Σε μερικές περιπτώσεις το ηλιακό και οι στεγασμένες στοές ήταν απαραίτητες κατασκευές, οι οποίες όμως ήταν σημαντικές για την προστασία της κατοικίας από την ανεπιθύμητη ηλιακή ακτινοβολία το καλοκαίρι. Ως επιπρόσθετες ελαφριές ή μη κατασκευές στον σκελετό της κατοικίας πρόσφεραν προστασία από την ανεπιθύμητη ηλιακή ακτινοβολία κατά τους ζεστούς καλοκαιρινούς μήνες με την προέκτασή τους για την κάλυψή των τοιχοποιιών και των ανοιγμάτων της κατοικίας. Συμπερασματικά, πέραν της κοινωνικής τους σημασία, ως στοιχεία που επέτρεπαν τη χρήση τους ως ενδιάμεσοι χώροι μεταξύ του εσωτερικού και της αυλής της κατοικίας, η αποστασιοποίησή τους από τις άλλες κατοικίες, επέτρεπε στην κατοικία να είναι λειτουργική και στον βιοκλιματικό παράγοντα. Κεφάλαιο 2.3.3.: Στοιχεία αερισμού – εξαερισμού Η μορφή της στέγασης είναι εφικτό να συμβάλει στο εξαερισμό του εσωτερικού της κατοικίας λόγω της προέκτασής της εκτός της τοιχοποιίας. Η μορφή της στέγασης ποικίλλει ανάλογα με την τυπολογία της ευρύτερης περιοχής. Παρά τη μορφή της, τον ρόλο του αερισμού – εξαερισμού παίρνει η προέκταση της. Κύριο ρόλο έχει το μήκος της προεξοχής ως γραμμικό στοιχείο κατεύθυνσης της ροής του αέρα εντός της κατοικίας και για τον επιτυχή εξαερισμό της σε συνεργασία με την τοποθεσία των ανοιγμάτων στην τοιχοποιία. Η αναλογία σχετίζεται με το μήκος της προεξοχής του γείσου. Όσο πιο μακρύ είναι το γείσο, ή γενικότερα η προεξοχή των βολιτζιών εκτός της τοιχοποιίας, τόσο πιο πολύ κατατοπίζεται το ρεύμα του ανέμου στο εσωτερικό της κατοικίας μέσω των ανοιγμάτων (εικ. 75).62

Ηρακλέους Χ., Θραβάλου Σ., Μιχαήλ Α., Φιλοκύπρου Μ., Η Βιοκλιματική Διάσταση της Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής της Κύπρου, Λευκωσία, 2014, σελ. 19

Εικόνα 76 Διάγραμμα ροής αέρα εντός του κτιρίου με την βοήθεια της προεξοχής του γείσου.

Τα επιμήκη γείσα, που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά κατά την Τουρκοκρατία, έχουν πλέον χαθεί. Όλες οι μορφές στεγάσεων συνεισφέρουν στην προτροπή του αέρα εντός της κατοικίας, από το δώμα μέχρι και την κεκλιμένη στέγη με μακριά προέκταση γείσου. Η κεκλιμένη στέγη είχε την ικανότητα να προσανατολίζει τον άνεμο και να αλλάζει την πορεία του βάσει με την κλίση της και την μακριά προεξοχή του γείσου της. Με την ανακατεύθυνση του ανέμου παράλληλα με την κλίση της στέγης επιτυγχάνεται η συνεχής επαφή και τριβή με την επικλινή επιφάνεια, ως αποτέλεσμα την αποτροπή της υποθέρμανσης αλλά και της υπερθέρμανσης (εικ. 76).

Εικόνα 77 Ανακατεύθυνση ροής ανέμου με την βοήθεια κεκλιμένης στέγης.

Εικόνα 78 Ροή ανέμου εντός των οργανωμένων κεραμιδιών.

Στην περίπτωση της επικλινής στέγης ήταν πιθανό η εισδοχή του ανέμου στο εσωτερικό μέσω των κεραμιδιών και συγκεκριμένα στις περιπτώσεις που δεν κατασκευαζόταν πέτσωμα ο άνεμος συνέβαλλε σε μεγάλο βαθμό στην αλλαγή της θερμοκρασίας του εσωτερικού χώρου (εικ. 77). Ήταν εφικτό να δροσίσει τον σκελετό της στέγης μέχρι και το ταβάνωμα και γενικότερα το εσωτερικό της κατοικίας. Το μέρος που καλύπτει το εσωτερικό της κατοικίας, το μέρος εκτός που λειτουργεί ως γείσο αλλά και τα βοηθητικά στέγαστρα που εφάπτονται πάνω από ανοίγματα. Το κατασκευαστικό στοιχείο του σαχνισι ενίσχυε τον αερισμό της κατοικίας λόγω της ιδιαιτερότητας της κατασκευής δευτερεύουσας επικλινής στέγασης σε χαμηλότερο σημείο από την στέγαση της υπόλοιπης κατοικίας. Η κλίση της στέγασης του σαχνισιού καθώς και η ανάγκη για δευτερεύουσα στέγαση δεν προέκυπτε μόνο για την προστασία από την ανεπιθύμητη ηλιοφάνεια και ούτε για την προστασία από περίεργους περαστικούς. Πρόσφερε στην λειτουργία συστήματος εξαερισμού της κατοικίας. Η κεκλιμένη στέγη του σαχνισιού καθοδηγούσε τον άνεμο να εισέλθει στο εσωτερικό της κατοικίας, χωρίς ιδιαίτερες προσπάθειες. Επίσης, τα σαχνισιά που είχαν κεκλιμένη με μεγάλο περιμετρικό γείσο, επωφελούνταν στον μέγιστο εφικτό βαθμό στην προτροπή της ροής του ανέμου στο εσωτερικό της κατοικίας. Κεφάλαιο 2.3.4.: Στεγάνωση Παρά τις πλεονεκτικές ιδιότητες της στεγάνωσης για τη λειτουργικότητα του αρχιτεκτονικού στοιχείου της στέγασης, αυτή φαίνεται να μην έχει χρησιμοποιηθεί κατάλληλα ως αγροτική αρχιτεκτονική λόγω των περιορισμένων φυσικών πόρων που υπήρχαν στο νησί. Παρά τη φτωχή ποικιλία υλικών για τη χρήση της, για τη στρώση στεγάνωσης χρησιμοποιείτο ο άργιλος. Συνήθως, ο άργιλος επιστρωνόταν σαν τελικό στάδιο υγρομόνωσης του παραδοσιακού δώματος. Σαν φυσικό στοιχείο έχει τις χημικές ιδιότητες να διογκώνεται όταν έρχεται σε επαφή με το βρόχινο νερό και στην περίπτωση αυτή να διαστέλλεται και να πλαστικοποιείται και αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αποτροπή εισχώρησης του βρόχινου νερού στο εσωτερικό της κατασκευής. Αντίστροφα, κατά τους ζεστούς μήνες, ο άργιλος συρρικνώνεται, χάνει την υγρασία του επανέρχεται σε μια ξηρή μορφή και γι’ αυτό συμπιέζεται με ειδικό εργαλείο από τον άνθρωπο για να μην παρασυρθεί από τα ρεύματα των ανέμων. Ως μέθοδος συντήρησης του δώματος, κάθε φθινόπωρο προσετίθετο μια άλλη στρώση αργίλου, η οποία συμπιεζόταν με ειδικό βαρύ κύλινδρο, συνήθως σφόνδυλο κίονα από μάρμαρο ή ακόμη και ξύλινο κύλινδρο. Στην περίπτωση της επικλινούς στέγης με κεραμίδι, δεν παρατηρείται κάποια ειδικότερη μορφή στρώσης υγρομόνωσης. Η γενική κατασκευή της επικλινούς στέγης βασίζεται για την υγρομόνωση στη χρήση του σανιδώματος ή του καλαμιού ως μέθοδο πετσώματος σε συνδυασμό

με την τοποθέτηση των κεραμιδιών από πάνω. Συμπερασματικά, η εφαρμογή αυτής της κατασκευαστικής διαστρωμάτωσης δεν ήταν ελλιπής και ούτε φαίνεται να παρουσίαζε ουσιαστικές ζημιές στην κατασκευή της κεκλιμένης στέγης κατά την πάροδο των χρόνων. Αναλυτικότερα, το κεραμίδι εφαρμοζόταν με δύο κατασκευαστικές μεθόδους βάσει του τύπου του κεραμιδιού, το ρωμαϊκό και το αγγλικό, τα οποία έχουν μετονομαστεί πλέον σε γαλλικό και βυζαντινό αντίστοιχα. Η κατασκευή της στέγης με το ρωμαϊκό κεραμίδι, όπως έχει αναφερθεί και στο ιστορικό κεφάλαιο πρωτύτερα, δεν πρόσφερε την ιδιότητα της στεγάνωσης. Η ρωμαϊκή κατασκευή με ξύλινο σκελετό από βολίτζια και υποστηρικτικές, για τα κεραμίδια, τεγίδες δεν είχε κάποια ενδιάμεση στρώση πετσώματος που σημαίνει ότι επέτρεπε τον ανεπιθύμητο αέρα να εισέλθει στο εσωτερικό της κατοικίας. Αντιθέτως, η τοποθέτηση του βυζαντινού κεραμιδιού προαπαιτεί στρώση συμπιεσμένου χώματος, η οποία αποτρέπει τον ανεπιθύμητο αέρα να εισέλθει στο εσωτερικό της κατοικίας μεταξύ των μικρών κενών που παρουσιάζονται στις σειρές των κεραμιδιών. Το συμπιεσμένο χώμα διατηρείται στη θέση του λόγω της τοποθέτησης καλαμιών ή πλεγμένης ψάθας που προϋπάρχει ως πέτσωμα της επικλινούς στέγης. Συνεπώς, το βυζαντινό κεραμίδι προτιμάται στις ορεινές περιοχές της Κύπρου με τα συνδυασμένα πλεονεκτήματα του πετσώματος, θερμομόνωσης και στεγάνωσης.

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΟΡΟΦΗ

Κεφάλαιο Τρίτο: Ανάλυση και σύγκριση με μια σύγχρονη οροφή Η ερευνητική αυτή εργασία κλείνει με τη θεωρητική καταμέτρηση θερμοπερατότητας ενός δώματος από οπλισμένο σκυρόδεμα και ενός παραδοσιακού δώματος. Οι καταμετρήσεις αυτές θα συγκριθούν και θα αναδείξουν την καλύτερη περίπτωση στέγασης για τις κλιματικές συνθήκες του νησιού. Οι αριθμητικές μετρήσεις για τη θερμική αγωγιμότητα των υλικών και ο αλγόριθμος για την εύρεση του συντελεστή θερμοπερατότητας δίνονται μέσα από τον οδηγό θερμομόνωσης κτιρίων που παρέχεται από το Υπουργείο Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού. Έτσι, θα αναγνωριστούν τα κατασκευαστικά υλικά σε κάθε περίπτωση, το ανάλογο πάχος που χρειάζονται για να συμβάλουν σωστά στη συνολική κατασκευή της στέγασης και ο λόγος που χρησιμεύουν καθώς επίσης και θα

αξιολογηθούν ως ομάδα με τη βοήθεια του τύπου εύρεσης του συντελεστή

θερμοπερατότητας. Κεφάλαιο 3.1.: Κατασκευή και υλικά Ένα τυπικό δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα έχει πάχος γύρω στα 15 εκατοστά, μαζί με τα επιπλέον υλικά που χρησιμοποιούνται στη θερμομόνωση και την υγρομόνωσή του. Η υγρομόνωση συνήθως τοποθετείται στην εξωτερική παρειά του οπλισμένου σκυροδέματος και η θερμομόνωση σήμερα στην εξωτερική του. Συνηθισμένα θερμομονωτικά υλικά είναι η εξιλασμένη πολυστερίνη, διογκωμένη πολυστερίνη, υαλοβάμβακας, φελλός, πετροβάμβακας κ.ά. Η υγρομόνωση τοποθετείται ως τελικό στάδιο της κατασκευής του δώματος, αλλά όχι κατευθείαν πάνω από το οπλισμένο σκυρόδεμα. Μεταξύ του οπλισμένου σκυροδέματος και της στρώσης της υγρομόνωσης στρώνεται το ελαφρομπετόν ή το λεγόμενο σκρίτ, περίπου στο ένα τρίτο του πάχους του οπλισμένου σκυροδέματος. Έχει ως σκοπό να προετοιμάσει τη βάση για τη στρώση της υγρομόνωσης και για να μείνει άθικτος ο σκελετός της κατασκευής του οπλισμένου σκυροδέματος από την κολλώδη στρώση της υγρομόνωσης. Συνηθισμένο υλικό που χρησιμοποιείται για υγρομόνωση είναι το ασφαλτόπανο. Συνοπτικά, μια τυπική κατασκευή ενός δώματος από οπλισμένο σκυρόδεμα έχει ανάγκη από υγρομόνωση και θερμομόνωση. Ξεκινώντας την τοποθέτησή τους από την εξωτερική παρειά του δώματος και καταλήγοντας στην εσωτερική του δώματος, τα υλικά παίρνουν την εξής σειρά: ασφαλτόπανο, ελαφρομπετόν, οπλισμένο σκυρόδεμα, θερμομονωτικό υλικό και τέλος εξωτερική επένδυση. Η εξωτερική επένδυση ποικίλλει από μια απλή στρώση από σοβά μέχρι και ξύλινο ταβάνωμα.

Κεφάλαιο 3.2.: Βιοκλιματικός Χαρακτήρας Με βάση τα λεγόμενα του Οδηγού Θερμομόνωσης Κτιρίων του Υπουργείου Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού,

το δώμα μιας κατοικίας ως επιφανειακό στοιχείο, όπως και οι

εξωτερικές τοιχοποιίες, παραλαμβάνει τα περισσότερα θερμικά φορτία. Λόγω της οριζόντιας τοποθέτησής του εκτίθεται περισσότερο από τα υπόλοιπα μέρη της κατασκευής διότι οι παράγοντες της τοποθεσίας της κατοικίας και του προσανατολισμού δεν παίζουν ρόλο και ούτε περιορίζουν τη συλλογή της θερμότητας, κάτι που μερικές φορές δε βοηθάει τη θετική απόδοση του δώματος.63 Το σύγχρονο δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα, έχει τα πλεονεκτήματα του και τα μειονεκτήματά του. Αρχικά, είναι πολύ καλός αγωγός της θερμότητας και δεν διατηρεί τη θερμότητα στον χώρο και μετά τη διακοπή της θέρμανσης λόγω της θερμοχωρητικότητας της πλάκας (λ= 2.50). Δεν προσφέρει καλή εξοικονόμηση ενέργειας λόγω μεγαλύτερης, χρονικά, χρήσης του συστήματος κλιματισμού, εξαιτίας της αποθήκευσης θερμικής ενέργειας της πλάκας. Επιπλέον, το δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα απαιτεί προσοχή στην κατασκευή του και πιο συγκεκριμένα κατά

την

τοποθέτηση

της

στεγάνωσης

διότι

δημιουργούνται

ρωγμές

λόγω

των

συστολοδιαστολών.

Παράλληλα, με τον Οδηγό Θερμομόνωσης Κτιρίων, ο Πέτρος Λαπήθης εξετάζει τη βιοκλιματική συμπεριφορά του δώματος μέσα από τη μελέτη του όπου συγκρίνει παραδοσιακές κατοικίες με κατοικίες από οπλισμένο σκυρόδεμα.65 Μέσα από τη σύγκρισή του, κατέληξε στα συμπεράσματα τα οποία και οργάνωσε μέσα σε ένα πίνακα. Πέρα από τους κατασκευαστικούς παράγοντες μέσα από τους οποίους γίνεται η σύγκριση, αναφέρεται και η θερμική συμπεριφορά και η θερμική άνεση που προσφέρουν οι παραδοσιακές και οι σύγχρονες κατοικίες. Έχει καταγράψει μια σημαντική διαφορά που δεν πρέπει να παραλειφθεί στον τομέα της θερμικής συμπεριφοράς μεταξύ αυτών των δύο περιπτώσεων. Σε μια παραδοσιακή κατοικία η θερμική συμπεριφορά είναι ευνοϊκή ολόχρονα. Συγκεκριμένα, το περιμετρικό γείσο του δώματος ευνοεί τα ανοίγματα που υπάρχουν ψηλά στις απέναντι εξωτερικές τοιχοποιίες, οι οποίες επιτυγχάνουν τον απαραίτητο εξαερισμό, καθώς και τα κατασκευαστικά υλικά, με την μεγάλη θερμοαγωγιμότητα τους και τα οποία χρησιμοποιούνται για την κατασκευή του δώματος. Όλα τα πιο πάνω 63

Υπουργείο Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού, Οδηγός Θερμομόνωσης Κτιρίων, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, Λευκωσία 2010, σελ. 13 64 Υπουργείο Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού, ο.π., σελ. 35 65 Lapithis P., Contemporary vs Traditional vs Solar Buildings, pdf, https://www.researchgate.net/publication/259974258_CONTEMPORARY_VS_TRADITIONAL_VS_SOLAR_BUILD INGS, d.a. 30/06/2015, σελ. 6

προσφέρουν την κατάλληλη θερμική συμπεριφορά. Η θερμική άνεση για τους ένοικους είναι σημαντική για την αρμονική συμβίωση μέσα σε μια κατοικία. Η θερμική άνεση σε μια παραδοσιακή οικία φαίνεται να επιτυγχάνεται μέσα από την ετήσια τυπική συντήρηση της στέγασης. Αντίθετα, μια κατοικία από οπλισμένο σκυρόδεμα δύσκολα επιτυγχάνει ικανοποιητικές συνθήκες θερμικής άνεσης. Παρά τις ελάχιστες πιθανότητες για την επίτευξη της θερμικής άνεσης, οι περιπτώσεις αυτές συνήθως παρουσιάζουν δυσκολίες στην προσαρμογή στις κλιματολογικές συνθήκες, δεν ακολουθούν επαρκείς κανονισμούς δόμησης και υπάρχει μεγάλη ζήτηση για οπλισμένο σκυρόδεμα από τους αρχιτέκτονες και εργολάβους χωρίς να υπολογίζονται οι συνέπειες του υλικού αυτού. Τέλος, είναι πιθανόν να παρουσιαστούν προβλήματα στο θέμα της ηχομόνωσης και κατά συνέπεια της ευνοϊκής ακουστικής στους χώρους της κατοικίας. Σε μία σύγχρονη κατοικία, λόγω της χρήσης του οπλισμένου σκυροδέματος, παρουσιάζεται το φαινόμενο της υπερθέρμανσης και υποθέρμανσης στο εσωτερικό της κατοικίας σε περιόδους έντονων καιρικών συνθηκών και δεν συμβαδίζουν οι αλλαγές αυτές με τις ικανότητες του οπλισμένου σκυροδέματος στη θερμική αγωγιμότητα.

Πίνακας 1: Συγκριτικός πίνακας των ιδιοτήτων μεταξύ μιας σύγχρονης και μια παραδοσιακής κατοικίας. Καταγραφή ιδιοτήτων από τον Πέτρο Λαπήθη.

Κεφάλαιο 3.3.: Σύγκριση μετρίσιμης θερμοπερατότητας και θερμομόνωσης. Τα συμπεράσματα που βγήκαν από τις μετρήσεις προηγούμενης έρευνας του Πέτρου Λαπήθη μέσα από τη σύγκριση βαθμών θερμοπερατότητας διαφορετικών δωμάτων ξεκαθαρίζουν την βιώσιμη και αποτελεσματική λειτουργία του δώματος της παραδοσιακής κατασκευής. Παρά την ευχάριστη διαπίστωση αυτή για τη σωστή ολοκλήρωση της ερευνητικής εργασίας θα επιχειρηθεί η εύρεση της μετρήσιμης θερμοπερατότητας διαφόρων περιπτώσεων με σκοπό τη διαπίστωση των προηγούμενων συμπερασμάτων και την αναγνώριση της λειτουργικότητας του παραδοσιακού δώματος ως τρόπο στέγασης. Αρχικά, βάσει του Οδηγού Θερμομόνωσης Κτιρίων, η οριακή μέτρηση του συντελεστή θερμοπερατότητας που συνιστά για οριζόντια στοιχεία και οροφές είναι 0,75 W/m2k.66 Όλα τα οικοδομικά υλικά έχουν τη δική τους μέτρηση θερμικής αγωγιμότητας, η οποία καθορίζεται από το πόσο καλός αγωγός θερμότητας είναι. Οι τιμές αυτές, για την εύρεση του συντελεστή θερμοπερατότητας, αρχικά υποδιαιρούνται με το πάχος τους και μετά προστίθενται όλα όσα βρίσκονται σε στρώσεις μέσα στο κατασκευαστικό στοιχείο. Για παράδειγμα, το οπλισμένο σκυρόδεμα έχει θερμική αγωγιμότητα λ= 2,50 και για την κατασκευή του δώματος χρειάζονται 15 εκ., έτσι η τελική μέτρηση που θα χρησιμοποιηθεί για την εύρεση του συντελεστή θερμοπερατότητας είναι U value = 0,06 m2K /W (U value = 0,15 m / 2,50 W/mK).67 Στην εργασία αυτή, μετρήθηκαν οι περιπτώσεις στέγασης με παραδοσιακό δώμα και ενός σύγχρονου δώματος από οπλισμένο σκυρόδεμα. Στην περίπτωση του παραδοσιακού δώματος μετρήθηκαν οι στρώσεις των υλικών σε πάχος και έπειτα προστέθηκε και το υλικό του κεραμιδιού ως υλικό το οποίο δεν θεωρείται απαραίτητο δομικό υλικό, όμως θα τεκμηριωθεί η σημασία του στο υπόλοιπο σύνολο. Επομένως, στην περίπτωση του παραδοσιακού δώματος υπάρχουν δύο συντελεστές θερμοπερατότητας οι οποίοι αλλάζουν τις μετρήσεις τους βάσει των κλιματολογικών συνθηκών, δηλαδή στην περίπτωση των κλιματολογικών συνθηκών της Κύπρου, χειμώνα και καλοκαίρι, λόγω της διαφορετικής διεύθυνσης ροής της θερμότητας.68 Το ίδιο ισχύει για το δώμα από

οπλισμένο

σκυρόδεμα.

Συνοπτικά,

για

τη

σωστή

σύγκριση

των

συντελεστών

θερμοπερατότητας υπολογίστηκαν οι οκτώ πιο κάτω περιπτώσεις: 1) Παραδοσιακό δώμα χωρίς επικάλυψη από κεραμίδι κατά την καλοκαιρινή περίοδο 2) Παραδοσιακό δώμα χωρίς επικάλυψη από κεραμίδι κατά τη χειμερινή περίοδο

Υπουργείο Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού, Οδηγός Θερμομόνωσης Κτιρίων, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, Λευκωσία 2010, σελ. 41 67 Υπουργείο Εμπορίου Βιομηχανίας και Τουρισμού, ο.π., σελ. 47 68 Υπουργείο Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού, ο.π. σελ. 49

3) Παραδοσιακό δώμα με επικάλυψη από κεραμίδι κατά την καλοκαιρινή περίοδο 4) Παραδοσιακό δώμα με επικάλυψη από κεραμίδι κατά τη χειμερινή περίοδο 5) Παραδοσιακό δώμα με επικάλυψη από κεραμίδι και τοποθέτηση ταβανώματος κατά την καλοκαιρινή περίοδο 6) Παραδοσιακό δώμα με επικάλυψη από κεραμίδι και τοποθέτηση ταβανώματος κατά τη χειμερινή περίοδο 7) Σύγχρονο δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα κατά την καλοκαιρινή περίοδο 8) Σύγχρονο δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα κατά τη χειμερινή περίοδο Ο τύπος ο οποίος χρησιμοποιείται για τον υπολογισμό συντελεστών θερμοπερατότητας αδιαφανών δομικών στοιχείων σε επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον είναι: 𝑈𝑖 =

1 𝑑𝑖 𝑅𝑠𝑖 + 𝛴 + 𝑅𝑠𝑒 𝜆𝑖

Όπου, το 𝑅𝑠𝑖 είναι η εσωτερική επιφανειακή αντίσταση ανάμεσα στο εσωτερικό περιβάλλον και στην εσωτερική επίπεδη επιφάνεια του στοιχείου, το 𝑅𝑠𝑒 είναι η εξωτερική επιφανειακή αντίσταση ανάμεσα στο εξωτερικό περιβάλλον και στην εξωτερική επίπεδη επιφάνεια του στοιχείου, το 𝑑𝑖 είναι το πάχος του υλικού και το 𝜆𝑖 είναι η θερμική αγωγιμότητα του υλικού. 1) Εφαρμόζοντας την πρώτη περίπτωση του παραδοσιακού δώματος, αναγνωρίζονται τα εξής οικοδομικά υλικά: 

Καλάμια 2-3 εκατοστών (λ= 0,14 W/mK)



Τιμή αναφοράς θερμικής αντίστασης στρώματος αέρα που βρίσκεται εγκλωβισμένος μέσα στα καλάμια (0.005m-0.01m, Ra = 0,13 m2K/W)



Ξερά χόρτα και κλαδιά πάχους 3-4 εκατοστά (λ= 0,09 W/mK)



Πηλός με κλαδιά 10 εκατοστών (λ= 0,70 W/mK)



Στρώση αργίλου 10 εκατοστών (λ= 1,50 W/mK)



Εσωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑖 = 0,17 m2K/W)



Εξωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑒 = 0,04 m2K/W)

Οι τιμές μπαίνουν με την ακόλουθη σειρά: 𝑈𝑖 =

1 0,03 0,03 0,10 0,10 0,17 + 0,13 + 0,14 + 0,09 + 0,70 + + 0,04 1,50

Το αποτέλεσμα του αλγορίθμου έδωσε την τιμή για τον συντελεστή θερμοπερατότητας για την περίπτωση παραδοσιακού δώματος χωρίς επικάλυψη από κεραμίδι κατά την καλοκαιρινή περίοδο και είναι U value = 0,925 W/m2K. 2) Προχωρώντας στη δεύτερη περίπτωση έπρεπε να αλλάξει η τιμή της εσωτερικής επιφανειακής αντίστασης λόγω της μεταβολής της ροής του θερμού αέρα από το εσωτερικό της κατοικίας προς τα έξω. Άρα οι τιμές που υπολογίζονται έχουν ως εξής: 

Καλάμια 2-3 εκατοστών (λ= 0,14 W/mK)



Τιμή αναφοράς θερμικής αντίστασης στρώματος αέρα που βρίσκεται εγκλωβισμένος μέσα στα καλάμια (0,005m-0,01m, Ra = 0,13 m2K/W)



Ξερά χόρτα και κλαδιά πάχους 3-4 εκατοστά (λ= 0,09 W/mK)



Πηλός με κλαδιά 10 εκατοστών (λ= 0,70 W/mK)



Στρώση αργίλου 10 εκατοστών (λ= 1,50 W/mK)



Εσωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑖 = 0,10 m2K/W)



Εξωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑒 = 0,04 m2K/W)

Οι τιμές μπαίνουν με την ακόλουθη σειρά: 𝑈𝑖 =

1 0,03 0,03 0,10 0,10 0,10 + 0,13 + 0,14 + 0,09 + 0,70 + + 0,04 1,50

Το αποτέλεσμα του αλγορίθμου έδωσε την τιμή για τον συντελεστή θερμοπερατότητας για την περίπτωση παραδοσιακού δώματος χωρίς επικάλυψη από κεραμίδι κατά τη χειμερινή περίοδο και είναι U value = 0,990 W/m2K. 3) Για την παραδοσιακή στέγη με επικάλυψη από κεραμίδι έπρεπε να υπολογισθεί η θερμική αγωγιμότητά του καθώς και το πάχος του για να συμπεριληφθεί στον αλγόριθμο. Επίσης, υπολογίστηκε η περίπτωση της καλοκαιρινής περιόδου και χρησιμοποιήθηκε η ανάλογη τιμή εσωτερικής επιφανειακής αντίστασης(𝑅𝑠𝑖). 

Καλάμια 2-3 εκατοστών (λ= 0,14 W/mK)



Πηλός με κλαδιά 10 εκατοστών (λ= 0,70 W/mK)



Κεραμίδι πάχους 3 εκατοστών (λ= 1,00 W/mK)



Εσωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑖 = 0,17 m2K/W)



Εξωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑒 = 0,04 m2K/W)

Οι τιμές μπαίνουν με την ακόλουθη σειρά: 1

𝑈𝑖 = 0,17 + 0,13 +

0,03 0,10 0,03 + + + 0,04 0,14 0,70 1,00

Το αποτέλεσμα του αλγορίθμου έδωσε την τιμή για τον συντελεστή θερμοπερατότητας για την περίπτωση παραδοσιακού δώματος με επικάλυψη από κεραμίδι κατά την καλοκαιρινή περίοδο είναι και U value = 1,388 W/m2K. 4) Στην τέταρτη περίπτωση έπρεπε να αλλάξει η τιμή της εσωτερικής επιφανειακής αντίστασης λόγω της μεταβολής της ροής του θερμού αέρα από το εσωτερικό της κατοικίας προς τα έξω. Άρα οι τιμές που υπολογίζονται έχουν ως εξής: 

Καλάμια 2-3 εκατοστών (λ= 0,14 W/mK)



Πηλός με κλαδιά 10 εκατοστών (λ= 0,70 W/mK)



Κεραμίδι πάχους 3 εκατοστών (λ= 1,00 W/mK)



Εσωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑖 = 0,10 m2K/W)



Εξωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑒 = 0,04 m2K/W)

Οι τιμές μπαίνουν με την ακόλουθη σειρά: 𝑈𝑖 =

1 0,03 0,10 0,03 0,10 + 0,13 + 0,14 + 0,70 + 1,00 + 0,04

Το αποτέλεσμα του αλγορίθμου έδωσε την τιμή για τον συντελεστή θερμοπερατότητας για την περίπτωση παραδοσιακού δώματος με επικάλυψη από κεραμίδι κατά την χειμερινή περίοδο και είναι U value = 1,538 W/m2K. 5) Για την παραδοσιακή στέγη με επικάλυψη από κεραμίδι και με τοποθέτηση ταβανώματος στο εσωτερικό της κατοικίας προϋποθέτει τον υπολογισμό της τιμής του εγκλωβισμένου αέρα στο εσωτερικό της κεκλιμένης στέγης. Πέρα, δηλαδή, από τον υπολογισμό της συνολικής θερμικής αγωγιμότητας των υλικών ανά το πλάτος τους, έπρεπε να συμπεριληφθεί η τιμή για την θερμική αντίσταση χώρου που περικλείεται από οριζόντια θερμομονωμένη επιφάνεια και κεκλιμένης στέγης (Ru). Επίσης υπολογίστηκε η περίπτωση της καλοκαιρινής περιόδου και θα χρησιμοποιηθεί η ανάλογη τιμή εσωτερικής επιφανειακής αντίστασης(𝑅𝑠𝑖). 80



Σανίδες 2 εκατοστών (λ= 0,14 W/mK)



Επαφή δοκού με σανίδωμα 1 εκατοστό, προκύπτει από την θεωρητική απόσταση μισού μέτρου μεταξύ δοκών διά την κάθετη διάσταση της δοκού των 10 εκατοστών επάνω στην κατεύθυνση του σανιδώματος. (λ= 0,14 W/mK)



Εσωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑖 = 0,17 m2K/W)



Εξωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑒 = 0,04 m2K/W)



Τιμή αναφοράς θερμικής αντίστασης του χώρου που περικλείεται από οριζόντια θερμομονωμένη επιφάνεια και κεκλιμένης στέγης (Ru= 0,23 m2K/W)

Οι τιμές μπαίνουν με τν ακόλουθη σειρά: 𝑈𝑖 =

1 0,02 0,005 0,17 + 0,14 + 0,14 + 0,04 + 0,23

Το αποτέλεσμα του αλγορίθμου έδωσε την τιμή για τον συντελεστή θερμοπερατότητας για την περίπτωση παραδοσιακού δώματος με επικάλυψη με κεραμίδι κατά την καλοκαιρινή περίοδο και είναι U value = 1,639 W/m2K. 6) Για την παραδοσιακή στέγη με επικάλυψη από κεραμίδι και με την τοποθέτηση ταβανώματος στο εσωτερικό της κατοικίας συμπεριλαμβάνεται ξανά στον αλγόριθμο η τιμή της θερμικής αντίστασης χώρου που περικλείεται από οριζόντια θερμομονωμένη επιφάνεια και κεκλιμένης στέγης (Ru). Επίσης υπολογίστηκε η περίπτωση της χειμερινής περιόδου και θα χρησιμοποιηθεί η ανάλογη τιμή εσωτερικής επιφανειακής αντίστασης(𝑅𝑠𝑖). 

Σανίδες 2 εκατοστών (λ= 0,14 W/mK)



Εσωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑖 = 0,10 m2K/W)



Εξωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑒 = 0,04 m2K/W)



Οι τιμές μπαίνουν με τν ακόλουθη σειρά: 𝑈𝑖 =

1 0,02 0,005 0,10 + 0,14 + 0,14 + 0,04 + 0,23

Το αποτέλεσμα του αλγορίθμου έδωσε την τιμή για τον συντελεστή θερμοπερατότητας για την περίπτωση παραδοσιακού δώματος με επικάλυψη με κεραμίδι κατά την χειμερινή περίοδο και είναι U value = 1,851 W/m2K. 7) Το δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα, που αποτελείται κυρίως από το ίδιο το οπλισμένο σκυρόδεμα, παρουσιάζει δυσκολία να διατηρήσει χαμηλό συντελεστή θερμοπερατότητας λόγω της υψηλής τιμής αγωγού θερμότητας που έχει. Τα επιπρόσθετα οικοδομικά υλικά συμβάλλουν στον περιορισμό του συντελεστή θερμοπερατότητας. Ουσιαστικά, το οπλισμένο σκυρόδεμα με τιμή αγωγού θερμότητας λ= 2.50 W/mK και πάχος 15 εκατοστά, στην περίπτωση πλάκας δώματος, σε καλοκαιρινή περίοδο έχει συντελεστή θερμοπερατότητας U value = 3,703 W/m2K. Μια συνηθισμένη κατασκευή δώματος από οπλισμένο σκυρόδεμα που επιστρώνεται με τα απαραίτητα οικοδομικά υλικά μείον της θερμομόνωσης, όπως και στην περίπτωση του παραδοσιακού δώματος, έχει ως εξής: 

Οπλισμένο σκυρόδεμα με 2% χάλυβα 15 εκατοστών (λ= 2,50 W/mK)



Screed ρύσεων μέσου πάχους 8 εκατοστών (λ= 1,35 W/mK)



Ασφαλτόπανο μισό εκατοστό (λ= 0,230 W/mK)



Εσωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑖 = 0,17 m2K/W)



Εξωτερική επιφανειακή αντίσταση (𝑅𝑠𝑒 = 0,04 m2K/W)

Σε καλοκαιρινές συνθήκες, οι τιμές μπαίνουν με την ακόλουθη σειρά: 𝑈𝑖 =

1 0,15 0,08 0,005 0,17 + + + + 0,04 2,50 1,35 0,230

Το δώμα αυτό έχει συντελεστή θερμοπερατότητας U value = 2,587 W/m2K. 8) Τέλος, για την περίπτωση του οπλισμένου σκυροδέματος, άλλαξε η τιμή για την εσωτερική επιφανειακή αντίσταση από τις καλοκαιρινές συνθήκες στις χειμερινές. Ο αλγόριθμος έχει ως εξής: 𝑈𝑖 =

1 0,15 0,05 0,005 0,10 + + + + 0,04 2,50 1,35 0,230

Οπότε, το δώμα αυτό έχει συντελεστή θερμοπερατότητας U value = 3,571 W/m2K. Συνοπτικά, οι συντελεστές θερμοπερατότητας μεταξύ παραδοσιακής κατασκευής δώματος και οπλισμένου σκυροδέματος έχουν τεράστιο χάσμα στα αποτελέσματα τους. Τα αποτελέσματα έχουν οργανωθεί στην παρακάτω πίνακα βάσει τις εποχιακές συνθήκες και την μορφή τους. Σε

θεωρητικό επίπεδο όλες οι παραδοσιακές μορφές στεγάσεων δεν ωφελούν μια κατοικία σε τέτοιο βαθμό ούτως ώστε να ωφελεί όσο ένα σύγχρονο δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα σε μια κατοικία. Τα ωφελήματα, δηλαδή, που προσφέρει το δομικό στοιχείο της στέγασης όπως ο δροσισμός, η σκίαση, η θερμική άνεση, η θερμομόνωση και η στεγάνωση, πληρούνται από τις παραδοσιακές περιπτώσεις όπως και από το σύγχρονο δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα. Η μόνη και σημαντική διαφορά είναι η θερμική απόδοση που προσφέρει η κάθε περίπτωση. Όλες οι παραδοσιακές περιπτώσεις έχουν συντελεστή θερμοπερατότητας που ξεπερνάει το όριο που έχει θέσει το Υπουργείο Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού και συμπερασματικά αυτό οδηγεί στην χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος. Η τεχνολογία υποβίβασε τις ιδιότητες των γήινων υλικών που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή πολύμορφων στεγάσεων καθώς απλούστευσε την μεθοδολογία της κατασκευής της, με αποτέλεσμα να μειώσει δραστικά τον συντελεστή της θερμοπερατότητας. Αντιθέτως, το σύγχρονο δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα όχι μόνο παρουσιάζει μεγάλη διαφορά στον συντελεστή του όταν αλλάζει η ροή του θερμού αέρα, παρουσιάζει κατά πολύ μεγαλύτερο συντελεστή θερμοπερατότητας από το παραδοσιακό δώμα . Το αποτέλεσμα της χρήσης του οπλισμένου σκυροδέματος από τα τέλη του 20 ου αιώνα έχει ως την απαρχαίωση των προηγούμενων κατασκευών μαζί και η εγκατάλειψη της προσπάθειας για την βελτίωσή τους.

Παραδοσιακή

Χειμώνας

Καλοκαίρι

Μέσος Όρος

0,990 W/m2K

0,925 W/m2K

0,957 W/m2K

1,538 W/m2K

1,388 W/m2K

1,463 W/m2K

1,851 W/m2K

1,639 W/m2K

1,745 W/m2K

3,571 W/m2K

2,857 W/m2K

3,214 W/m2K

κατασκευή (χωρίς κεραμίδι) Παραδοσιακή κατασκευή (με κεραμίδι) Παραδοσιακή κατασκευή (με κεραμίδι και ταβάνωμα) Οπλισμένο σκυρόδεμα

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συμπεράσματα: Με αφετηρία την ιστορική μελέτη και την αναγνώριση των κατασκευαστικών μεθόδων ανά ιστορική εποχή, το γενικό συμπέρασμα που δημιουργείται είναι η επανάληψη του βασικού τύπου της κατασκευής στέγης, δοκών, πετσώματος, υγρομόνωσης και γείσου. Το σύστημα αυτό, έπαιρνε διαφορετική μορφή σε κάθε φάση βάσει των ιδιαιτεροτήτων που αναπτύσσονταν πιθανώς λόγω αισθητικής, λειτουργικότητας, κοινωνικών θεσμών, διαθέσιμων φυσικών πόρων κλπ. Στη ρωμαϊκή μέχρι και την ελληνιστική περίοδο, η στέγη δεν έχει σχέση με την προϊστορική περίοδο. Δημιουργείται η τετρακλινής στέγη με επικάλυψη από κεραμίδια η οποία στηρίζεται με ιμάντωση στο εσωτερικό της τοιχοποιίας που δηλώνει την ανάγκη για βέλτιστη λειτουργικότητα σε δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Με την τεράστια διαφοροποίηση στην κατασκευή της στέγης, δημιουργείται η οργανωμένη απομάκρυνση και συλλογή βρόχινου νερού ενώ το γείσο σε εκφορική μορφή προστατεύει την οικοδομή. Στη βυζαντινή περίοδο εμφανίζεται η δίκλινης στέγη με ξύλινο ζευκτό ανατολικού τύπου. Το χαρακτηριστικό το οποίο διαφοροποιεί το ζευκτό από τα υπόλοιπα που ακολουθούν είναι η επιπρόσθετη, δευτερεύουσα κατασκευή εκτός της τοιχοποιίας για την δημιουργία. Το δευτερεύον δοκάρι του γείσου είχε την τάση να μην βρίσκεται στην ίδια κλίση με το ζευκτό,

για την

απομάκρυνση των βρόχινων νερών χωρίς να εκτοξεύονται και για να μην ξεφεύγουν τα κεραμίδια από την θέση τους. Η σημασία της στέγης είχε αναβαθμίσει την ιδιότητα της επικλινούς στέγης σε βασικό φορέα ασφάλισης της κατοικίας. Με τις λιγοστές, αλλά απαραίτητες, πληροφορίες για την εποχή των Λουζινιανών – Φράγκων που έχουν συλλεχθεί, είναι ξεκάθαρη η επιστροφή στο δώμα, με τις ίδιες κατασκευαστικές αρχές με τις προϊστορικές κατοικίες, σε εξελιγμένη όμως διαμόρφωση. Το δώμα έχει οργανωμένη δομή το οποίο δένει με τις τοιχοποιίες ως διάζωμα για λόγους αντισεισμικότητας. Με ελαφριά κλίση αλλά και με στρώση υγρομόνωσης, τα βρόχινα νερά απομακρύνονταν με την βοήθεια υδρορροών. Πέρα από τις επαναλαμβανόμενες λειτουργίες, το δώμα πρόσφερε θερμομόνωση στο εσωτερικό της κατοικίας. Το ίδιο συμβαίνει και στην ενετική περίοδο, όπου συνεχίζει να επικρατεί το δώμα με περιμετρικό περίτεχνο γείσο και υδρορροές. Χαρακτηριστική και πρωτοποριακή η παρουσία τις επέκτασης των χώρων πέρα των 3 μέτρων που επέτρεπε ένα συνηθισμένο βολίτζι χάρη στις εισαγόμενες τετράγωνες δοκούς όπου επικάθονταν τα βολίτζια. Η αντισεισμική κατασκευή ξεχνιέται κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας και Ενετοκρατίας αλλά την επαναφέρει σε απλή μορφή ο παραδοσιακός τεχνίτης.

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Στην Οθωμανική περίοδο, κατασκευάζεται το δώμα και η επικλινής στέγη. Στο δώμα φαίνεται να συνεχίζουν να επικρατούν ενετικά και φράγκικα στοιχεία. Από το φουρούσι μέχρι την υγρομόνωση και το γείσο, όλα τα κατασκευαστικά υλικά είναι τα ίδια. Από την άλλη, η επικλινής στέγη κατασκευάζεται με διαφορετικό τρόπο, απλοποιείται από ζευκτό σε τρίξυλο και ολοκληρωνόνεται με ταβάνωμα με περιμετρικό γείσο. Το ταβάνωμα αποτελείτο από σανίδες καρφωμένες στα τρίξυλα της στέγης ως μέθοδο αύξησης της ακαμψίας και με μια μικρή πρόσχωση στην τοιχοποιία και ολοκληρωνόταν με την τοποθέτηση του εκφορικού γείσου περιμετρικά. Πέρα από την ακαμψία που πρόσφερε το ταβάνωμα, πρόσφερε και μεγάλη θερμομόνωση. Το ίδιο συμβαίνει και στην Αγγλοκρατία όπου το ζευκτό επανέρχεται και κατασκευάζεται το ταβάνωμα για τον ίδιο λόγο. Το αρχιτεκτονικό στοιχείο της στέγασης, είτε σε μορφή δώματος είτε σε επικλινή μορφή, στην παραδοσιακή κυπριακή μορφή της έχει συμπεριλάβει πολλά από τα πλεονεκτήματα των αρχαιότερων στεγών και με την εφαρμογή τους έχει ως αποτέλεσμα την ικανή, μακροχρόνια λειτουργία της. Με την ερμηνεία αυτή, περιγράφεται η επάλληλη επαφή των ξένων επιρροών, εντός και εκτός του νησιού, που τελικά επιτέλεσαν την μορφή της σημερινής παραδοσιακής, κυπριακής στέγασης. Οι μορφές της στέγασης διαχωρίζονται σε επιπεδόστεγες, μορφής δώματος και επικλινείς, με ή χωρίς επικάλυψη από κεραμίδια. Καταρχήν, τα επιπεδόστεγα σπίτια υπήρχαν σε οποιαδήποτε περιοχή του νησιού ως η βασικότερη μορφή κατοικίας. Η κατασκευή του δώματος της παραδοσιακής κατοικίας φαίνεται να έχει τι ρίζες της από την προϊστορική εποχή και ταυτόχρονα και από την φράγκικη και ενετική περίοδο, με ανάγκη για την κατάλληλη υγρομόνωση με άργιλο η με υδραυλικό ασβεστοκονίαμα. Η απλή κατασκευή επιτρέπει την ολοκλήρωση της στέγασης με φυσικά υλικά και τέλος την καθιστά ικανή για θερμική άνεση και διατήρηση της θερμότητας στο εσωτερικό της κατοικίας. Τα σπίτια με επικλινή στέγη είχαν παρουσιαστεί αρχικά στη ρωμαϊκή περίοδο, αργότερα στη βυζαντινή, στην οθωμανική και τέλος στην Αγγλοκρατία με αποτέλεσμα την υιοθέτηση των επικλινών στεγάσεων πάνω στα δώματα στα αστικά κέντρα της Κύπρου. Με αφορμή τη χρήση του κεραμιδιού, οι πρώτες ορεινές περιοχές που γειτονεύουν με την επαρχία της Λευκωσίας κατέφυγαν στην αναβάθμιση της στέγασής τους με την χρήση του κεραμιδιού. Στις ορεινές περιοχές οι ιμαντώσεις τοποθετούνται στην εξωτερική τοιχοποιία και σε περιορισμένα σημεία λόγω της αποδυνάμωσης της πραγματικής αντίληψης της χρησιμότητάς τους.

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Το κεραμίδι πρωτοεμφανίστηκε κατά την ελληνιστική περίοδο και παρέμεινε στο νησί μέχρι και την ρωμαϊκή περίοδο. Κατά την Αγγλοκρατία χρησιμοποιήθηκε το βυζαντινό και θεωρείτο πιο λειτουργικό λόγω της εύκολης εφαρμογής του επάνω στο τσίπωμα χωρίς να επιτρέπει τον κρύο ανεπιθύμητο αέρα να εισρέει στο εσωτερικό της κατοικίας. Την ίδια περίοδο άρχισε να κατασκευάζεται και το επίπεδο «γαλλικό» κεραμίδι το οποίο στηριζόταν σε μικρές τεγίδες αλλά αυτό χρειαζόταν ταβάνωμα στο εσωτερικό για να αποτρέψει τον αέρα από το να εισχωρήσει στο εσωτερικό. Συμπερασματικά, αυτός είναι και ο λόγος που δεν χρησιμοποιείται το γαλλικό κεραμίδι στις ορεινές περιοχές εκτός από τις ξυλόστεγες εκκλησίες με το διπλό τσίππωμα. Για την τοποθέτηση της υγρομόνωσης προηγείτο η διαδικασία του πετσώματος. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, η γενικότερη δομή της στέγης, που διακρίνεται σε όλες τις ιστορικές περιόδους, απαιτούσε το πέτσωμα με τη χρήση κλαδιών και καλαμιών μεταξύ των δοκών και της υγρομόνωσης. Το πέτσωμα είχε τον ρόλο της θερμομόνωσης και υπήρχε σε όλες τις ιστορικές περιόδους εκτός από την ελληνιστική – ρωμαϊκή περίοδο όπου τα ρωμαϊκά κεραμίδια στερεώνονταν πάνω σε σύστημα τεγίδων, αποκλείοντας το πέτσωμα. Είτε είναι αστική ή αγροτική μορφή είτε πεδινή ή ορεινή, η παραδοσιακή στέγαση έχει την ικανότητα να λειτουργήσει και ως διάζωμα το οποίο μαζί με την περίδεση των τοιχοποιιών λειτουργεί ως μορφή αντισεισμικότητας, μέσω των ιμαντώσεων. Ο λόγος είναι ότι ο κύπριος τεχνίτης ήταν γνώστης του προβλήματος των σεισμών. Όλες οι στεγάσεις, ανεξαιρέτως ολοκληρώνονταν με περιμετρικό γείσο ξεκινώντας από την προϊστορική περίοδο. Η διαμόρφωση του γείσου εξαρτιόταν από τις διαθέσιμες φυσικές πηγές σε μία περιοχή από τις ιστορικές συνθήκες και από την μορφή της στέγης. Οι υδρορροές παράλληλα με τη διαμόρφωση του γείσου, επέτρεπαν τη διαφυγή των νερών εκτός της στέγασης, ακόμα και στην περίπτωση του δώματος. Το μεγάλο γείσο δεν εμφανίζεται μόνο στις ορεινές περιοχές, όπου υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη προστασίας λόγων τω αυξημένων βροχοπτώσεων, αλλά εμφανίζεται και στις πεδινές περιοχές και κυρίως κατά την Τουρκοκρατία μέχρι και την Αγγλοκρατία, λόγω της υιοθέτησης ξένων επιρροών, και ως προστασία από τον θερμό ήλιο τόσο για το κτήριο όσο και για τον δημόσιο χώρο. Οι μετρήσεις των συντελεστών θερμοπερατότητας των υλικών μέσα από την σύγκριση της παραδοσιακής στέγης με το δώμα από οπλισμένο σκυρόδεμα, παρουσιάζουν τρομερή διαφορά. Η χαμηλότερη τιμή σε συντελεστή θερμοπερατότητας την έχει η κατασκευή του δώματος από οπλισμένου σκυροδέματος με μέσο όρο 0,524 W/m2K. Με επιτρεπόμενο όριο την τιμή 0,75 W/ m2K,από την υπηρεσία ενέργειας του Υπουργείου Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού, όλες οι

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

παραδοσιακές μορφές στεγάσεων που συμπεριλήφθηκαν στο πείραμα έδωσαν την απογοητευτική εντύπωση όπου ξεπερνούν το όριο με, σχεδόν, την διπλάσια τιμή από αυτή που επιτρέπει. Συμπερασματικά, η χρήση του δώματος με κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα δεν αποφέρει στους χρήστες των συγκεκριμένων κατοικιών τα επιθυμητά αποτελέσματα, για τις κλιματολογικές συνθήκες του νησιού λόγω της υπερβολικής χρήσης υποστηρικτικών συστημάτων ψύξης και θέρμανσης. Με υψηλή αρίθμηση συντελεστή θερμοπερατότητας στο υλικό του οπλισμένου σκυροδέματος με ποσοστό 2% χάλυβα (λ = 2.50 W/mK), σε αντίθεση με την τιμή του πηλού με κλαδιά (λ = 0,70 W/mK), οι ανάγκες για την σωστή λειτουργία της στέγασης, απαιτεί επιπρόσθετη θερμομόνωση και υγρομόνωση με σκοπό την λιγότερη κατακράτηση ανεπιθύμητης θερμικής ενέργειας στο εσωτερικό του υλικού αυτού. Με τις πρόσθετες στρώσεις των υπόλοιπων υλικών αποκαθίσταται πλήρως η θερμομόνωση και η στεγάνωση της οροφής με αποτέλεσμα την αποτροπή της υπερθέρμανσης του οπλισμένου σκυροδέματος, η οποία όμως δεν επιτυγχάνει τον στόχο της θερμικής άνεσης στο εσωτερικό της κατοικίας, χωρίς την υποστήριξη συστημάτων θέρμανσης και ψύξης. Καταλήγοντας στο τελικό συμπέρασμα, η τέλεια στέγαση για τα κλιματολογικά δεδομένα της Κύπρου, πρέπει να επιτρέπει την ευχάριστη δροσερή ατμόσφαιρα στο εσωτερικό των κατοικιών, να αποτρέπει το ανεπιθύμητο ψύχος να διαπεράσει την στέγαση, να προστατεύει τα ανοίγματα από την θερμή ηλιακή ακτινοβολία και να λειτουργεί ως μέρος ενός συνόλου με αντισεισμική συμπεριφορά. Μέρος των αναγκών αυτών καλύπτονται μέσα από τις μορφές των παραδοσιακών στεγάσεων, που βασίζονται στις κατασκευαστικές τεχνικές οι οποίες εξελίχθηκαν από τις προϊστορικές κατοικίες μέχρι την Αγγλοκρατία. Λόγω της υιοθέτησης της χρήσης του οπλισμένου σκυροδέματος, η ευκολία που προσφέρει στην πολυμορφία και στην κατασκευή κτιρίων έδωσε αφορμή για εγκατάλειψη των προσπαθειών για την εξέλιξή της παραδοσιακής στέγασης και παράλληλα την αποτροπή της ως επιλογή σε σύγχρονες κατοικίες. Διαφαίνεται ότι τα υλικά, η τοποθεσία, η κατασκευαστική εξέλιξη και οι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες επηρέαζαν την μορφή της στέγασης. Παρόλα αυτά, για 7 χιλιάδες χρόνια η σοφία της βιοκλιματικότητας της κατασκευής διατηρείται.

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Ηρακλέους Χ., Θραβάλου Σ., Μιχαήλ Α., Φιλοκύπρου Μ., Η Βιοκλιματική Διάσταση της Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής της Κύπρου, Λευκωσία 2014 Μαραγκού Γ. Α., Λευκωσία, Η Ιστορία της Πόλης, Ι.Γ. Κασουλίδης και Υιος Λτδ, Λευκωσία 2009 Υπουργείο Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού, Οδηγός Θερμομόνωσης Κτιρίων, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, Λευκωσία 2010 Παπαχαραλάμπους Γ.Χ., Η κυπριακή οικία, Κέντρο Επιστημονικών Μελετών Κύπρου, Λευκωσία, 1968 Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003 Σίνου Σ., Αναδρομή στην Λαϊκή Αρχιτεκτονική της Κύπρου, Αθήνα 1976 Ηγουμενίδου Ρ.Ε., Το αρχοντικό του Δραγουμάνου της Κύπρου Χατζηγεωργάκι Κορνέσιου, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου, Λευκωσία 1991 Τουλιάτος Π., Σημειώσεις «Αρχιτεκτονική και Σεισμός», Αθήνα 2004 Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014 Μουτσόπουλος Κ. Ν., Η αρχιτεκτονική προεξοχή "το σαχνισί" : συμβολή στη μελέτη της ελληνικής κατοικίας, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1988 ΑΓΓΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Bagiskan T., Ottoman, Islamic and Islamised monuments In Cyprus, Cyprus Turkish Education Foundation, Nicosia 2009 Bakirtzis P.D., Iacovou M., Byzantine Medieval Cyprus, Bank of Cyprus Cultural Foundation, Nicosia 1998 Cammile E., Gothic Art and the Renaissance in Cyprus, D. Hunt(ed.), Trigraph London Curl S.J., Oxford Dictionary of Architecture and Landscape Architecture, Oxford University Press, Oxford New York 2006 Demi D., The walled city of Nicosia, Typology study, Nicosia 1997

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Georgiou C., British colonial architecture in Cyprus, En tipis Publication, Nicosia 2013 Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003 Kenneth S., Κάτω από το ρολόι, αποικιακή αρχιτεκτονική και ιστορία στην Κύπρο 1878-1960, μετάφρ. Κ.Π. Ψυλλίδης, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου, Λευκωσία 1995 Lapithis P., Contemporary vs Traditional vs Solar Buildings, pdf, https://www.researchgate.net/publication/259974258_CONTEMPORARY_VS_TRADITIONAL_VS_SOL AR_BUILDINGS, d.a. 30/06/2015 Maltezou A.C., Roots of Poverty and Sources of Richness in Cyprus under Venetian Rule, Biblioteca Dell’Istituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbyzantinidi Venezia, No. 19, pdf, http://www.researchgate.net/profile/Benjamin_Arbel/publication/263967187_Roots_of_Poverty_and_Source s_of_Richness_in_Cyprus_under_Venetian_Rule_in__________Ricchi_e_poveri_nella_societ_dell'Oriente_Grecolatino_ed._Chryssa_A._Maltezou_(Venice_The_Hellenic_Ins titute_1998)_pp._351-360/links/0a85e53c758a84611a000000.pdf, d.a. 27/10/15

Rook T., Roman Building Techniques, Amberley, Gloucestershire 2013 Winderland D. L., Ziese M., Estep J., My Father’s World, Celebrating the Life of Reuben G. Bullard, Wipf and Stock, Oregon 2011 Wright G. R. H., Ancient Buildings in Cyprus, Volume I, E.J. Brill, Leiden 1992 Wright G. R. H., Ancient Buildings in Cyprus, Volume II, E.J. Brill, Leiden 1992

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΟΙΚΙΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ. ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ: Εικόνα 1: https://www.youtube.com/watch?v=FYnncN95D5I Εικόνα 2: https://www.youtube.com/watch?v=FYnncN95D5I Εικόνα 3: http://www.ancientcraft.co.uk/Places/lampa.html Εικόνα 4: Προσωπικό σκίτσο Εικόνα 5: Wright G. R. H., Ancient Buildings in Cyprus, Volume II, E.J. Brill, Leiden 1992 Εικόνα 6: Wright G. R. H., Ancient Buildings in Cyprus, Volume II, E.J. Brill, Leiden 1992 Εικόνα 7: https://storify.com/Archirama/compluvium Εικόνα 8: http://www.furniturestyles.net/ancient/homes/roman-atrium.html Εικόνα 9: Προσωπικό σκίτσο Εικόνα 10: Rook T., Roman Building Techniques, Amberley, Gloucestershire 2013 Εικόνα 11: http://www.penhook.org/roof.html , http://gallery.nen.gov.uk/asset68031-.html Εικόνα 12: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 13: https://5a.arch.ntua.gr/project/1107/1646 Εικόνα 14: https://5a.arch.ntua.gr/project/1107/1646 Εικόνα 15: Τεύχος αποτύπωσης Μεσαιωνικού Μαυσωλείο Αγ. Ηρακλειδίου από Πανεπιστήμιο Frederick, Λευκωσία 2015,σελ. 73 Εικόνα 16: Τουλιάτος Π., Σημειώσεις «Αρχιτεκτονική και Σεισμός», Αθήνα, 2004, σελ. 58 Εικόνα 17: Rook T., Roman Building Techniques, Amberley, Gloucestershire 2013 Εικόνα 18: Rook T., Roman Building Techniques, Amberley, Gloucestershire 2013 Εικόνα 19: Winderland D. L., Ziese M., Estep J., My Father’s World, Celebrating the Life of Reuben G. Bullard, Wipf and Stock, Oregon 2011 Εικόνα 20: Winderland D. L., Ziese M., Estep J., My Father’s World, Celebrating the Life of Reuben G. Bullard, Wipf and Stock, Oregon 2011 Εικόνα 21: Winderland D. L., Ziese M., Estep J., My Father’s World, Celebrating the Life of Reuben G. Bullard, Wipf and Stock, Oregon 2011 Εικόνα 22: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 23: Προσωπική φωτογραφία

Εικόνα 24: Προσωπικό σκίτσο Εικόνα 25: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 26: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 27: Errard C., L’art Byzantin, Les Monuments de l’Italie, de l’Istrie et de la Dalmatie, Emile Gaillard – Librarie Editeur, Paris Εικόνα 28: Τεύχος αποτύπωσης Ενετικού Κτιρίου, Εντός των τειχών της Λευκωσίας από Πανεπιστήμιο Frederick, Λευκωσία 2015, σελ. 9 Εικόνα 29: Τεύχος αποτύπωσης Ενετικού Κτιρίου, Εντός των τειχών της Λευκωσίας από Πανεπιστήμιο Frederick, Λευκωσία 2015, σελ. 16 Εικόνα 30: Προσωπικό σκίτσο Εικόνα 31: Τεύχος αποτύπωσης Ενετικού Κτιρίου, Εντός των τειχών της Λευκωσίας από Πανεπιστήμιο Frederick, Λευκωσία 2015 Εικόνα 32: Τεύχος αποτύπωσης Ενετικού Κτιρίου, Εντός των τειχών της Λευκωσίας από Πανεπιστήμιο Frederick, Λευκωσία 2015, σελ. 9 Εικόνα 33: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 34: Ηγουμενίδου Ρ.Ε., Το αρχοντικό του Δραγουμάνου της Κύπρου Χατζηγεωργάκι Κορνέσιου, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου, Λευκωσία 1991, σελ. 24-25 Εικόνα 35: Προσωπικό σχέδιο Εικόνα 36: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 37: Προσωπικό σκίτσο Εικόνα 38: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 39: Georgiou C., British colonial architecture in Cyprus, En tipis Publication, Nicosia 2013, σελ 60 Εικόνα 40: Georgiou C., British colonial architecture in Cyprus, En tipis Publication, Nicosia 2013, σελ 149 Εικόνα 41: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 42: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 43: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 44: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 45: Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014, σελ. 123

Εικόνα 46: Προσωπικό σκίτσο Εικόνα 47: Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 154 Εικόνα 48: http://library.tee.gr/digital/m2456/m2456_alexandris1.pdf Εικόνα 49: Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ. 46 Εικόνα 50: Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ. 155 Εικόνα 51: Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ. 159 Εικόνα 52: Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ. 160 Εικόνα 53: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 54: Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 117 Εικόνα 55: Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 165 Εικόνα 56: Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 167 Εικόνα 57: Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ. 122 Εικόνα 58: Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ. 60 Εικόνα 59: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 60: Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014, σελ. 34 Εικόνα 61: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 61: Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014, σελ. 48 Εικόνα 63: Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014, σελ. 45 Εικόνα 64: Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014, σελ. 48 Εικόνα 65: Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 139

Εικόνα 66: Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 17 Εικόνα 67: Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 18 Εικόνα 68: Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 19 Εικόνα 69: Ionas I., La Maison Rurale de Chypre(XVIIIe-XXesiecle)Aspectset Techniques de Construction, Publications du Centre de Recherche Scientifique de Chypre XII, Nicosie 2003, σελ. 80 Εικόνα 70: Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 176 Εικόνα 71: Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 142 Εικόνα 72: Σεβέρη Κ. Ρ., Ταξιδιώτες Ζωγράφοι στην Κύπρο 1700 – 1960,μετάφρ. Π. Νικολάου, Ίδρυμα Κώστα και Ρίτας Σεβέρη, Λευκωσία 2003, σελ. 208 Εικόνα 73: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 74: Χρυσοχού Ν., Κυπριακή παραδοσιακή αρχιτεκτονική Από την αγροτική στην αστική, εξέλιξη και επιδράσεις, Εν τύποις, Λευκωσία 2014, σελ. 116 Εικόνα 75: Προσωπική φωτογραφία Εικόνα 76: Ανδρεαδάκη Χ.Ε., Βιοκλιματική αρχιτεκτονική, Παθητικά – Ηλιακά Συστήματα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 198 σελ 62 Εικόνα 77: http://buildingscience.com/documents/digests/bsd-148-wufi-simplified-driving-rainprediction Εικόνα 78: http://collections.infocollections.org/ukedu/en/d/Jsk02ce/3.4.html

ΠΗΓΕΣ ΠΙΝΑΚΩΝ: Πίνακας 1: Lapithis P., Contemporary vs Traditional vs Solar Buildings, pdf, https://www.researchgate.net/publication/259974258_CONTEMPORARY_VS_TRADITIONAL_VS_SOL AR_BUILDINGS, d.a. 30/06/2015 Πίνακας 2: Προσωπικός πίνακας