Refugeproject by maria chatzinikolaou

Ελένη Αγγέλου Eleni Angelou Αθανασία Βιδάλη – Σούλα Athanasia Vidali -Soula Μπάμπης Βενετόπουλος Babis Venetopoulos Βασίλης Γεροδήμος Vasilis Gerodimos Μπέτυ Ζέρβα Betty Zerva Μάριος Σέργιος Ηλιάκης Marios Sergios Eliakis Λίνα Θεοδώρου Lina Theodorou Νίκος Καναρέλης Nikos Kanarelis Αχιλλέας Κεντώνης Achilleas Kentonis Τίνα Κώτση Tina Kotsi Ελένη Λύρα Eleni Lyra Μαρία Μπουρίκα Maria Bourika Μαρία Παπαχαραλάμπους Maria Papacharalambous Ισιδώρα Πάσχου Isidora Paschou Νίκος Ποδιάς Nikos Podias Γιάννης Σαββίδης Ioannis Savvidis Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου Maria Adromachi Chatzinikolaou Κώστας Χριστόπουλος Kostas Christopoulos Richard Schütz

www.refugeproject.blogspot.gr www.refugearchives.blogspot.gr © Copyright 2013 φωτογραφιών-έργων: Μάντη Λυκερίδου - Βελετά, καλλιτέχνες © Copyright 2013 κειμένων: Μ.A Χατζηνικολάου, Ν. Ποδιάς, Κ. Χριστόπουλος. ISBN 978-618-80849-0-2 Με την ευγενική χορηγία

at work

Το πολεμικό καταφύγιο, στον Αδάμαντα της Μήλου κατα-

The war refuge in Adamas, Melos, was constructed under the

σκευάστηκε υπό τις διαταγές του γερμανικού στρατού κα-

commands of the German Occupation Army during the Second

τοχής, κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου. Πρό-

World War. It is an impressive, complected construction consisted

κειται για μία εντυπωσιακή, δαιδαλώδη κατασκευή δώδεκα

of twelve large chambers, branching on both sides of an axial ar-

μεγάλων θαλάμων που διακλαδίζονται δεξιά και αριστερά

tery, below the today’s settlement of Adamas.

έρχεται σε αντίθεση με το κυκλαδικό τοπίο του νησιού και τους παραθεριστές που το επισκέπτονται κατά χιλιάδες την περίοδο του καλοκαιριού. Αφορμή για την έκθεση refuge project στάθηκε ο ίδιος ο χώρος, καθώς και η έννοια του «καταφυγίου», όχι μόνο με την ιστορική του σημασία αλλά, γενικότερα, με την ανάγκη στις μέρες μας να καταφύγουμε σε ένα μη υπαρκτό χώρο, σε

we all wish to forget, comes in sharp contradiction to the Cycladic landscape of the island and the vacationers flocking in thousands here during the summer period. Incentive for the refuge project has been the site itself, as well as the notion of «refuge», not only in its historical meaning but, more generally, in the sense of our today’s need to find shelter in a non existing place, an invention of a personal refuge created by each one of us in order to feel safe and protected.

μια επινόηση ενός προσωπικού καταφυγίου που δημιουργεί

Point of departure for this attempt has been our investigation

ο καθένας χωριστά για να αισθάνεται ασφαλής και προστα-

concerning the initial use of the place and the living memories

τευμένος.

through the photographic material, private collections, narrations

Αφετηρία αυτής της προσπάθειας αποτέλεσε η έρευνά μας

– testimonies given by local islanders surviving from the war era.

αναφορικά με την αρχική χρήση του χώρου και τις ζωντανές

We shared the results of this investigation with 17 other visual art-

μνήμες μέσα από φωτογραφικό υλικό, ιδιωτικές συλλογές,

ists, who were invited to participate, «re-abiding» the refuge 70

αφηγήσεις – μαρτυρίες ανθρώπων του νησιού, που έζησαν

years after, rearticulating so the need for «protection» from a po-

την εποχή εκείνη.

tential threat, by works in situ.

Το αποτέλεσμα της έρευνας αυτής το μοιραστήκαμε με άλ-

Every artist, within the span of one week, was given a «private»

λους 17 εικαστικούς καλλιτέχνες, που προσκλήθηκαν να συμ-

cell in the refuge, where he developed the initial idea of his work

μετάσχουν, «επανακατοικίζοντας» το καταφύγιο μετά από 70

and shared with everybody else the responsibility of cohabitation

χρόνια, αναδιατυπώνοντας την ανάγκη για «προστασία» από

and coexistence, in an otherwise «unfamiliar» place. A consider-

μια ενδεχόμενη απειλή, με έργα in situ.

able amount of the materials were found on the island.

Κάθε καλλιτέχνης μέσα στο διάστημα μιας εβδομάδας είχε

The very morphology of the place, niches, crypts, blind tunnels,

ένα χώρο «ιδιωτικό» μέσα στο καταφύγιο, όπου εξέλιξε την

water and empty tanks, as well as materials which each artist

αρχική ιδέα του έργου του και μοιράστηκε με τους υπόλοι-

brought with him, personal documents included, have been a de-

πους την ευθύνη της συγκατοίκησης και της συνύπαρξης, σε

cisive thrust for the creation of the works.

ένα κατά τα άλλα «ανοίκειο» περιβάλλον. Πολλά από τα υλικά

The visitor, through this invisible side of the island, comes to par-

που χρησιμοποιήθηκαν βρέθηκαν επιτόπιο στο νησί. Η μορ-

ticipate in the search for new, invisible areas of reality, which can-

φολογία του ίδιου του χώρου ο οποίος περιελάμβανε εσοχές,

not appear but through visual means.

κρύπτες, αδιέξοδες σήραγγες, νερό και άδειες δεξαμενές, και τα υλικά που κάθε καλλιτέχνης έφερε μαζί του, καθώς και προσωπικά ντοκουμέντα, αποτέλεσαν το εφαλτήριο για τη δημιουργία των έργων. Ο επισκέπτης μέσα από αυτή την αθέατη πλευρά του νησιού, έρχεται σε επαφή με την αναζήτηση νέων αχαρτογράφητων χώρων της πραγματικότητας, που δεν μπορούν να φανερωθούν παρά μονάχα με εικαστικά μέσα. Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου, Νίκος Ποδιάς

Maria Adromachi Chatzinikolaou, Nikos Podias

5 t

βει μνήμες μιας ιστορίας που όλοι θέλουμε να ξεχάσουμε,

All this invisible side of the island, concealing memories of a story

του Αδάμαντα. Όλη αυτή η αθέατη πλευρά του νησιού κρύ-

μίας κεντρικής αρτηρίας, κάτω από τον σημερινό οικισμό

ΤΟ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ

REFUGE

«Όπου δεν υπάρχουν μυστικά, δεν υπάρχει ποίηση»

«Where there are not secrets, there is no poetry»

Νικόλας Κάλας[1]

Nicolas Calas[1]

then, are our desires unavowable for us? It is so difficult, in fact,

είναι τόσο δύσκολο να τις εκφέρουμε; Τόσο δύσκολο μάλιστα που

that we end up hiding them, constructing a crypt for them some-

καταλήγουμε να τις κρατάμε κρυφές, χτίζοντας γι’ αυτές μια μυ-

where within ourselves, where they remain embalmed, suspended

στική κρύπτη εντός μας, που παραμένουν ταριχευμένες, εν αναμο-

and waiting»[2]. If desire –according at least to the forementioned

νή»[2]. Αν κάτι μοιράζονται η επιθυμία- σύμφωνα τουλάχιστον με

enunciation by Giorgio Agamben– has something in common

το παραπάνω σχήμα του Giorgio Agamben- και οι καλλιτεχνικές, ή

with the artistic or, more broadly speaking, poetic formations, it

ευρύτερα ποιητικές, μορφοποιήσεις, τούτο δεν είναι άλλο από την

is nothing but the anxiety to occupying that ever uncharted space

αγωνία για την κατάληψη εκείνου του πάντοτε αχαρτογράφητου

which we call the non-represantable. Whatever is unavowable in

χώρου που συνιστά το μη-αναπαραστάσιμο. Ό, τι είναι ανομολόγη-

desire, whatever in it can’t find a verbal or a pictorial equivalent,

το στην επιθυμία, ό, τι από αυτήν αδυνατεί να βρει το λεκτικό και

whatever remains uncapable of being spoken or visualized, it is

εικονικό του αντίστοιχο, ό, τι παραμένει ανέφικτο να ειπωθεί ή να

the real object of art in its numerous expressions. More precisely,

εξεικονιστεί, αποτελεί το πραγματικό αντικείμενο της τέχνης στις

the aspiration whatever resists representation to be brought out

διάφορες εκφάνσεις της. Ακριβέστερα, στον πυρήνα της εκάστοτε

hides in the core of every poetic act. Artistic practice is a series

ποιητικής πράξης κρύβεται η φιλοδοξία να αναδειχτεί ό, τι αντι-

of insistent ventures to conquering non yet explored zones, ven-

στέκεται στην αναπαράσταση. Η καλλιτεχνική πρακτική συνιστά μια

tures doomed however to failure, unfulfilled and ever suspended.

σειρά από επίμονες απόπειρες κατάκτησης μη καταγεγραμμένων

Despite any attempts, then, by the art and its numerous works to

πεδίων, καταδικασμένης όμως να παραμένει ανεπιτυχής, ανεκπλή-

naming as yet anonymous spaces of the real, something remains

ρωτη και σε διαρκή «αναμονή». Παρά, λοιπόν, τις όποιες προσπά-

out of representation, something never capable of being named,

«There is nothing simpler and more human than to desire. Why,

Τότε γιατί οι επιθυμίες μας είναι για εμάς ανομολόγητες, γιατί μας

θειες ονοματοδότησης ανώνυμων ακόμα χώρων του πραγματικού

shown or articulated. Just as it happens in the realm of desire.

«Η επιθυμία είναι το πιο απλό και ανθρώπινο πράγμα που υπάρχει.

από την τέχνη και τα έργα της, θα παραμένει πάντοτε κάτι έξω από

την αναπαράσταση, κάτι που δεν θα μπορέσει ποτέ να ονομαστεί, να καταδειχτεί και να λεχθεί. Όπως ακριβώς συμβαίνει και στη σφαίρα της επιθυμίας.

«We are unable to put our desires into language because we have imagined them», Agamben writes some lines after the previous citation, referring once more to a «crypt». «In reality, the crypt

contains only images, like a picture book for children who do not

«Δεν μπορούμε να φέρουμε στο επίπεδο της γλώσσας τις επιθυ-

yet know how to read […] The body of desires is an image. And

μίες μας, γιατί τις φανταστήκαμε», γράφει λίγο μετά το παραπάνω

what is unavowable in desire is the image we have made of it for

απόσπασμα ο Agamben, κάνοντας λόγο και πάλι για μία «κρύπτη».

ourselves».[3]

«Στην πραγματικότητα η κρύπτη περιέχει μόνο εικόνες, όπως ένα εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά που δεν γνωρίζουν ακόμα ανάγνωση (…). Το σώμα των επιθυμιών είναι μια εικόνα. Και ό, τι είναι ανομολόγητο στην επιθυμία, είναι η εικόνα που κατασκευάσαμε»[3].

Which «picture» is Agamben referring to? As long as it remains always something resistant to its representation, that is, the common characteristic between desire and art, what kind of picture is the one the philosopher is appealing to? Furthermore, how can the «body of desires» be just «an image»? Here, remembering the

Σε ποια «εικόνα» αναφέρεται ο Agamben; Εφόσον παραμένει πά-

difference between the English words image and picture might

ντοτε κάτι που ανθίσταται στην αναπαράστασή του, εκείνο δηλαδή

shed light on a possible way to answering the forementioned

που αποτελεί τον κοινό τόπο ανάμεσα στην επιθυμία και την τέχνη,

questions. If the first term refers to something rather mental, the

τι είδους εικόνα είναι αυτή που επικαλείται ο φιλόσοφος; Ακόμα

overall impression, something capable of being stored into mem-

περισσότερο, πώς γίνεται το «σώμα των επιθυμιών» να «είναι μια

ory, the second term names the product of this record. Hence, we

εικόνα»; Ίσως εδώ η υπενθύμιση της διαφοράς ανάμεσα στις αγ-

are once more confronted with a distinction, this time between a

γλικές λέξεις image και picture να φώτιζε έναν πιθανό δρόμο προς

mental image and the attempt to impressing it as accurately as

την απάντηση των παραπάνω ερωτημάτων.Αν η πρώτη λέξη αναφέ-

possible.

ρεται σε κάτι περισσότερο νοερό, τη συνολική εντύπωση, κάτι που

δύναται να αποθηκευτεί στη μνήμη, η δεύτερη ονομάζει το απο-

And yet, something of the first will remain non representable. This

τέλεσμα της καταγραφής του. Ως εκ τούτου, βρισκόμαστε και πάλι

gap will be covered by a construction. «What is unavowable in

αντιμέτωποι με μια διάκριση, αυτή τη φορά ανάμεσα σε μια νοερή

desire is the image we have made of it for ourselves», Agamben

εικόνα και στην απόπειρα μιας με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρί-

says. This «construction» is the weapon in the fight to conquer-

βεια αποτύπωσής της.

ing the ever non representable real. Art creates pictures, invents

ο Agamben. Το όπλο στη μάχη κατάκτησης του πάντοτε μη αναπαραστάσιμου πραγματικού είναι τούτη η «κατασκευή». Η τέχνη δημι-

relationships, restitutes lies, adulterates passions in order to construct an ultimately other real, possibly capable to describe that first one which always escapes.

ουργεί εικόνες, επινοεί καταστάσεις, προκαλεί συμβάντα, συναρ-

Especially to the contemporary creative subjects, this condition

μόζει αντικείμενα, συνθέτει εκφράσεις, οργανώνει ήχους, αλλάζει

seems to be more than ever understandable, and even desirable.

στίξεις, διορθώνει σχέσεις, αποκαθιστά ψεύδη, νοθεύει πάθη για

In the former times, when the religious reference secured the to-

να κατασκευάσει ένα τελικά άλλο πραγματικό, ικανό ενδεχομένως

tality and the continuity of the world and the order of things, that

να περιγράψει εκείνο το πρώτο που πάντοτε εκφεύγει.

is, when everything was pervaded by a single great holy truth, ar-

Στους σύγχρονους, μάλιστα, καλλιτεχνικούς δρώντες μοιάζει η συνθήκη αυτή να είναι περισσότερο από ποτέ κατανοητή, ακόμα

tistic act was –involuntarily maybe– the vehicle of one and unique reason, being itself part of it.

και επιθυμητή. Άλλοτε, την εποχή που η θρησκευτική αναφορά δια-

The liberation from this unique truth permits the entry to a new,

σφάλιζε την ολότητα και τη συνέχεια στον κόσμο και τα πράγματα,

secularized and immanent world. The art which ventures to rep-

όταν δηλαδή τα πάντα διέπονταν από μια μοναδική μεγάλη θεϊκή

resent it is an art taking as point of departure the knowledge or

αλήθεια, η καλλιτεχνική πράξη μετέφερε -ενδεχομένως ακούσια-

the insight there is no single truth waiting to be discovered and

τον έναν και μοναδικό λόγο, αποτελώντας μέρος του. Η απελευθέ-

become communicable, that no creative subject is any longer its

ρωση από τούτη τη μοναδική αλήθεια επιτρέπει την είσοδο σε ένα

vehicle that all the forementioned unavowable desires and the

νέο εκκοσμικευμένο και εμμενή πλέον κόσμο. Η τέχνη που επιχει-

impossibility of their representation by artistic –among others–

ρεί να τον αναπαραστήσει είναι μια τέχνη που εκκινεί από τη γνώ-

means, recasts the idea of community, the idea of collectivity and

ση ή την αντίληψη πως δεν υπάρχει καμία μοναδική αλήθεια που

coexistence.

οφείλει να ανακαλυφθεί και να γίνει κοινωνίσιμη, πως κανένα καλλιτεχνικό υποκείμενο δεν είναι πια ο φορέας της· πως τελικά οι παραπάνω ανομολόγητες επιθυμίες και η αδυνατότητα της αναπαράστασής τους με καλλιτεχνικά -και όχι μόνο- μέσα, αναδιαμορφώνει την ιδέα της κοινότητας, της συλλογικότητας και της συνύπαρξης. Οι τελευταίες σχηματίζονται από το άθροισμα διαφορετικών επιθυ-

The later are being formed through the aggregate of different desires, diverging aspirations and isolated expectations. Polysemy and plurality of the artistic formations during the last century attests, mutatis mutandis, the quality of this novel aggregation of deviating postures.

μιών, από αποκλίνουσες προσδοκίες και αποκομμένες απαντοχές.

Let us imagine, now, that the shattered set of those dissimilar at-

Η πολυσημία και η πολλαπλότητα των καλλιτεχνικών μορφοποιή-

titudes is in peril, is being under attack. If something is to be pre-

σεων τον τελευταίο αιώνα πιστοποιεί, τηρουμένων των αναλογιών,

served, it is this very dimension of polyphony and disparateness,

την ποιότητα τούτου του καινοφανούς αθροίσματος των παρεκτρε-

even deviation.

πόμενων τοποθετήσεων.

What is to be protected in a possible lieu of escape, in a refuge,

Ας φανταστούμε, τώρα, πως το κατακερματισμένο πια σύνολο των

are the unique idiosyncrasies which insist to their dialectal truth

ανομοιόσημων αυτών διαθέσεων απειλείται, πως δέχεται μιαν επί-

and their doomed to contradiction abstracted desires, irreparably

θεση.Αν κάτι οφείλει πλέον να διαφυλαχτεί είναι ακριβώς αυτή η

inexpressible and non representable.

διάσταση του πολυφωνικού και πολυσυλλεκτικού, ακόμα και του

A visual display of works in site specific, in the spaces of a sub-

παρεκκλίνοντος. Εκείνο που θα πρέπει να προστατευτεί σε ένα

terranean refuge, reflects this very dimension of polysemy and

πιθανό τόπο φυγής, σε ένα καταφύγιο, είναι οι μοναδικές ιδιοσυ-

polyphony of disconnected and independent desires. Every such

γκρασίες που διατηρούν την ιδιωματική τους αλήθεια και τις κατα-

work will be an attempt to representation of an ineffable desire

7 t

λόγητο στην επιθυμία, είναι η εικόνα που κατασκευάσαμε», γράφει

expressions, organizes sounds, changes punctuations, amends

Το κενό αυτό θα καλυφθεί από μια κατασκευή. «Ό, τι είναι ανομο-

situations, brings about events, interdigitates objects, composes

Και πάλι όμως, κάτι από την πρώτη, θα παραμείνει μη παραστάσιμο.

δικασμένες στην αντίφαση αποκομμένες επιθυμίες τους, δεδομέ-

which oughts to be preserved and, at the same time, a battle for

να μη εκφράσιμες και μη αναπαραστάσιμες.

the conquest of areas of the non-yet-representable.Thus, in this

Μια εικαστική παρουσίαση επιτόπιων έργων στους χώρους ενός υπόγειου καταφυγίου αντανακλά τούτη τη διάσταση της πολυσημίας και της πολυφωνίας των ασύνδετων και ανεξάρτητων επιθυμιών. Κάθε τέτοιο έργο θα είναι και μια απόπειρα αναπαράστασης μιας

collective intervention at the spaces of the subterranean refuge of Adamas in Melos, the participant artists venture to seize some as yet uncharted territories of reality, which cannot come out but by visual means.

ανείπωτης επιθυμίας που θα πρέπει να διαφυλαχτεί και, ταυτόχρο-

Constructed during the Second World War, this refuge was des-

να, μια μάχη για την κατάκτηση σημείων του ακόμα μη αναπαρα-

tined to protect the most valuable element: human life. More pre-

στάσιμου. Έτσι και στην ομαδική παρέμβαση στους χώρους του

cisely, it was designed after the decision of those who exposed

υπόγειου καταφυγίου του Αδάμαντα της Μήλου, οι συμμετέχοντες

human life to the utmost danger, i.e. under the commands of the

καλλιτέχνες επιχειρούν να κυριεύσουν κάποια ακόμα αχαρτογρά-

German occupation army. Seventy years after its construction,

φητα εδάφη της πραγματικότητας, που δεν μπορούν να φανερω-

visual artists are coming to symbolically abide it, protecting in it

θούν παρά μοναχά με εικαστικά μέσα.

other values, the ones which can come out in an era conveying

Κατασκευασμένο κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, το εν λόγω καταφύγιο προοριζόταν στο να προστατέψει ό, τι πιο πολύτιμο, την ανθρώπινη ζωή. Πιο συγκεκριμένα, κατασκευάστηκε μετά από απόφαση εκείνων που έθεσαν την ανθρώπινη ζωή σε απόλυτη επισφάλεια, υπό τις διαταγές δηλαδή του γερμανικού στρατού κατοχής. Εβδομήντα χρόνια μετά την κατασκευή του, ει-

concomitantly, the values of the freedom of will and the collective determination of its limits, that is, of the desire itself and its fulfillment. It’s about the values which –even seemingly– imbue modern life at the place of emergence of democracy in its different

However, always and in every such –almost ideal– condition,

αναδειχτούν σε μία εποχή η οποία φέρει τη γνώση των εγκλημάτων

which succeeds the knowledge of the horrors of war, there will be

ενός πολέμου: τις αξίες του βίου, στη διάκρισή τους από αυτές μιας

something disquieting; something which will always be missing,

προστατευμένης σε ένα πολεμικό καταφύγιο «γυμνής ζωής», συνε-

rendering every present permanently deficient. In fact, even in

πακόλουθα τις αξίες της ελευθερίας της βούλησης και της συνδι-

the case of a modern democratic republic, where the many kinds

αμόρφωσης των ορίων της και, επομένως, της ίδιας της επιθυμίας

of rights are named and written down in many kinds of «social

και της εκπλήρωσής της. Πρόκειται για τις αξίες που –έστω φαινο-

contracts» permitting the corresponding covenanters to lead a

μενικά- διατρέχουν το σύγχρονο βίο στον τόπο της εγκαθίδρυσης

completely free and peaceful life, there is a «cursed part»: there

της δημοκρατίας στις διάφορες μορφές της και των ατομικών δικαι-

inhere exclusions, apprehensions, a latent violence, impeachable

ωμάτων που αυτή διασφαλίζει.

passions, among others, which are not precisely represented in

στατεύοντας εντός του άλλες αξίες, εκείνες που είναι εφικτό να

forms as well as the individual rights which it guarantees.

καστικοί καλλιτέχνες έρχονται να το κατοικήσουν συμβολικά, προ-

the knowledge of the crimes of war: the values of bios, in their distinction to the values of a «naked life» preserved in a war refuge;

Πάντοτε όμως και σε κάθε τέτοια –σχεδόν ιδεατή- συνθήκη, αυτήν που επακολουθεί τη γνώση της φρίκης του πολέμου, θα υπάρχει και κάτι το ανησυχαστικό· κάτι που διαρκώς θα υπολείπεται, καθιστώντας το εκάστοτε παρόν μονίμως ελλειμματικό. Πράγματι, ακόμα και στις περιπτώσεις μιας σύγχρονης δημοκρατικής πολι-

the forementioned «contract». So, there is again a non democrati-

cally representable[4], an anew uncharted space, where all those non recognized attitudes of everyday life lurk. However, every attempt to integrating areas of this space into the democratic contract, consists a new evolution, an effort towards its renovation.

τείας, όπου τα κάθε λογής δικαιώματα είναι ονομασμένα και κατα-

The current crisis in Greece, as well as in other places, brought

γεγραμμένα σε κάθε λογής «κοινωνικά συμβόλαια» επιτρέποντας

to light many of those unavowable aspects of the democratic –at

στους αντίστοιχους συμβαλλόμενους να διέρχονται έναν καθόλα

least in Greece– life. The moment of a crisis is a liminal moment,

ελεύθερο και ειρηνικό βίο, υπάρχει ένα «καταραμένο απόθεμα»:

when several notions previously fixed in a definite valuation come

ενυπάρχουν αποκλεισμοί, ανησυχίες, μια λανθάνουσα βία, επίμε-

again under negotiation. It is, one could say, a crisis of representa-

μπτα πάθη, μεταξύ άλλων, που δεν αναπαρίστανται επακριβώς στο

tion. So, beyond the individual dimension of clandestine desire,

ως άνω «συμβόλαιο».Υπάρχει λοιπόν και πάλι ένα μη δημοκρατικά

there is that collective dimension of the unfulfilled democracy.

αναπαραστάσιμο[4], ένας εκ νέου αχαρτογράφητος χώρος, όπου εμφιλοχωρούνται όλες εκείνες οι μη αναγνωρισμένες διαθέσεις

Part of the visual projects of those participating in the refuge pro-

ject is focused to an attempt of a –doomed to failure, let us repeat–

της καθημερινής ζωής. Ωστόσο, κάθε απόπειρα συμπερίληψης

representation of that which remains unnamed and historically un-

εκτάσεων αυτού του χώρου στο δημοκρατικό συμβόλαιο, αποτελεί

justified in our current political and social life.

και μια εξέλιξη, μια προσπάθεια ανανέωσής του.

Crisis itself leads the contemporary visual practices to one more

Η παρούσα κρίση στην Ελλάδα αλλά και αλλού έφερε στην επιφά-

renegotiation: the novel signification of utopia and dystopia. More

νεια πολλά από εκείνα τα ανομολόγητα σημεία του δημοκρατικού

precisely, more and more works of art abide in the intermediate

–τουλάχιστον εν Ελλάδι- βίου. Η στιγμή μιας κρίσης είναι και μία

space left by the forementioned notions. Let us remember how

στιγμή οριακή, στην οποία τίθενται υπό διαπραγμάτευση διάφορες

both derive their origin from the major religious narrations. Heav-

προηγούμενα καθηλωμένες σε μια οριστική αποτίμηση έννοιες. Εί-

en and Hell were succeeded by godless imaginary worlds of secu-

ναι, θα λέγαμε, ξανά και μια κρίση αναπαράστασης. Πέρα. Λοιπόν,

lar consummation and ceaseless success, as well as worlds of al-

από την ατομική διάσταση της αφανέρωτης επιθυμίας, υπάρχει και

ienation and impropriety. Hence, contemporary art often consists

εκείνη η συλλογική διάσταση της ανεκπλήρωτης δημοκρατίας. Μέ-

a Purgatorio, the realm where the forementioned notions are in-

ρος των εικαστικών σχεδιασμάτων των συμμετεχόντων στο Κατα-

terweaved or complement each other in an ever peculiar manner.

φύγιο επικεντρώνεται στην απόπειρα μιας –ας το επαναλάβουμε

So, a third dimension of the visual project of Refuge has to do with

έχει ονομαστεί και δικαιωθεί ιστορικά στο συγκαιρινό μας πολιτικό και κοινωνικό βίο.

this renegotiation of utopia and dystopia. The very existence of a subterranean refuge in a beautiful island of Cyclades permits such peculiar artistic associations. On the first hand, the «upper» side,

Η ίδια η κρίση μάλιστα οδηγεί τις σύγχρονες εικαστικές πρακτικές

the dreamy Cycladic land – on the other hand, a luminous picture

σε μια ακόμα αναδιαπραγμάτευση: την ανασημασιοδότηση της ου-

advertising worldwide a sunny island, a touristic utopia – on the

τοπίας και της δυστοπίας. Ακριβέστερα, όλο και περισσότερα καλ-

other hand, a different subterranean, inaccessible and sunless re-

λιτεχνικά έργα κατοικούν στον ενδιάμεσο χώρο που αφήνουν οι

ality not promising –and certainly not recalling– anything pleasant.

παραπάνω έννοιες. Ας θυμηθούμε πως και οι δύο έλκουν την κατα-

Or rather, it reminds something, an event or a certain past, a truth

επίγειας ολοκλήρωσης και αέναης ευτυχίας, αλλά και εκείνοι της ανοικειότητας και της ασχημοσύνης. Η σύγχρονη τέχνη αποτελεί λοιπόν συχνά ένα δαντικό Purgatorio, το χώρο όπου οι παραπάνω έννοιες διαπλέκονται ή αλληλοσυμπληρώνονται με έναν ιδιότυπο πάντοτε τρόπο. Μια τρίτη, λοιπόν, διάσταση των εικαστικών σχεδιασμάτων του Καταφυγίου σχετίζεται με αυτήν την αναδιαπραγμάτευση της ουτοπίας και της δυστοπίας. Η ίδια η ύπαρξη ενός υπόγειου καταφυγίου σε ένα όμορφο κυκλαδίτικο νησί επιτρέπει τέτοιους ιδιότυπους καλλιτεχνικούς συνειρμούς. Από τη μία, την «πάνω», πλευρά ο ονειρικός κυκλαδίτικος τόπος και, από την άλλη, την «κάτω», ένα υπόσκαφο καταφύγιο, που υπενθυμίζει μια δυσοίωνη προοπτική· από τη μία μια ολόφωτη εικόνα που διαφημίζει παγκόσμια ένα ηλιό-

lurking behind or «below» the picture, a truth which the artists participating in Refuge want to bring out through their own, parallel and manufactured reality. Agamben speaks of a certain «crypt» which «contains only images». It contains images that, as it has been said, are suspended between the mental and its impression. But in what degree those images, given they express exclusively personal desires, can be appropriated by the visitors of the Ref-

uge? The refuge itself consists of long narrow corridors uniting different rooms, where the different artistic constructions are lodged. These corridors entertain the role of the communicant and the link of all those ever unavowable and non representable attitudes and desires• communication itself is unreachable. Finishing, we beg to cite one more extract from Agamben:

λουστο νησί, μια τουριστική ουτοπία, και, από την άλλη, μια δια-

«To communicate one’s desires to someone without images is

φορετική υπόγεια, δύσβατη και ανήλιαγη πραγματικότητα που δεν

brutal. To communicate one’s images without one’s desires is te-

υπόσχεται –και κυρίως δεν ανακαλεί- τίποτα ευχάριστο. Αντιθέτως,

dious (like recounting one’s dreams or one’s travels). But both of

υπενθυμίζει κάτι, ένα συμβάν ή ένα παρελθόν, καλύτερα μιαν αλή-

these are easy to do.

θεια πίσω ή «κάτω» από την εικόνα, αυτήν που με άλλα μέσα οι συμμετέχοντες καλλιτέχνες του Καταφυγίου θέλουν να αναδείξουν μέσα από μια την δική τους παράλληλη και κατασκευασμένη πραγματικότητα. Ο Agamben κάνει, λοιπόν, λόγο για κάποια «κρύπτη»

9 ro

και την Κόλαση, διαδέχτηκαν οι χωρίς θεό φανταστικοί κόσμοι της

γωγή τους από τα μεγάλα θρησκευτικά αφηγήματα. Τον Παράδεισο

καταδικασμένης στην αποτυχία- αναπαράστασης αυτού που δεν

To communicate the imagined desires and the desired images, on the other hand, is a more difficult task. And that is why we put it off until later.

που «περιέχει μόνο εικόνες». Περιέχει εικόνες που, όπως είπαμε,

Until the moment when we begin to understand that desire will

εκκρεμούν ανάμεσα στο νοητό και νοερό και την αποτύπωσή του.

remain forever unfulfilled –and that this unavowed desire is our-

Πόσο, όμως, οι εικόνες αυτές, στο βαθμό μάλιστα που εκφράζουν

selves, forever prisoners in the crypt»[5].

αποκλειστικά προσωπικές επιθυμίες, μπορούν να γίνουν κτήμα των επισκεπτών μιας έκθεσης, εν προκειμένω αυτήν του Καταφυγίου;

Kostas Christopoulos

Το ίδιο το καταφύγιο αποτελείται από εκτενείς στενούς διαδρόμους που συνενώνουν διαφορετικά δωμάτια, στα οποία φιλοξενούνται οι διαφορετικές καλλιτεχνικές κατασκευές. Οι διάδρομοι αυτοί απολαμβάνουν το ρόλο του κοινωνού και του συνδέσμου όλων εκείνων των πάντοτε ανομολόγητων και μη αναπαραστήσιμων διαθέσεων και επιθυμιών· η ίδια η επικοινωνία είναι τελικά ανέφικτη. Ας μας επιτραπεί λοιπόν κλείνοντας να παραθέσουμε ένα ακόμα παράθεμα από το κείμενο το Giorgio Agamben: «Να μοιράζεσαι με κάποιον

τις επιθυμίες σου χωρίς όμως τις εικόνες είναι κτηνώδες. Να μοιράζεσαι μαζί του τις εικόνες σου, αλλά χωρίς τις επιθυμίες, είναι κάτι το αηδές και πληκτικό (σαν να διηγείσαι τα όνειρα ή τα ταξίδια). Αλλά εύκολο, σε αμφότερες τις περιπτώσεις. Να μοιράζεσαι με κάποιον τις επιθυμίες που φαντασιώθηκες και τις φαντασιώσεις που πόθησες είναι το πλέον παρακινδυνευμένο και επίπονο έργο. Γι’ αυτό και το αναβάλλουμε. Μέχρι τη στιγμή που αρχίζουμε να κατανοούμε ότι θα μείνει για πάντα αδιεκπεραίωτο, εκκρεμές. Και ότι αυτή η ανομολόγητη επιθυμία είμαστε εμείς, για πάντα φυλακισμένοι στην κρύπτη»[5].

Κώστας Χριστόπουλος

[1] Νικόλας Κάλας, «Εν μέσω σιωπής», στο Η τέχνη την εποχή της

διακύβευσης και άλλα δοκίμια του Νικόλα Κάλας, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1997, σ. 275 [2] Giorgio Agamben, Βεβηλώσεις, μτφρ. Παναγιώτης Τσιαμουράς, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2006, σ.87 [3] Ό.π. [4] Βλ. σχετικά http://rednotebook.gr/details.php?id=8645 [5] Agamben,ό.π., σ. 88

[1] Nicolas Calas, «Between silence», in Art in the Age of Risk, and

other Essays (E.P.Dutton & Co: New York 1968). [2] Giorgio Agamben, «Desiring», in Profanations, translated by Jeff Fort (Zone Books: New York 2007), p. 53. [3] Ibid, p. 53. [4] See, http://rednotebook.gr/details.php?id=8645. [5] Giorgio Agamben, Ibid, p. 53-54.

at work

at work 13

at work

in situ

at work

Χριστόπουλος Κώστας

r to o o

o ta

at work

Ζαφειρόπουλος Θεόδωρος

ro o o

o oro

at work ot

32 32

at work

in situ t

Ελένη Αγγέλου

Μπάμπης Βενετόπουλος Babis Venetopoulos

in situ

Αθανασία Βιδάλη – Σούλα

t a a a

o a

Βασίλης Γεροδήμος Vasilis Gerodimos

in situ

Μπέτυ Ζέρβα

r a

Μάριος Σέργιος Ηλιάκης

ar o

r o

Νίκος Καναρέλης

a ar

Αχιλλέας Κεντώνης

Τίνα Κώτση

a ot

Ελένη Λύρα Eleni Lyra

in situ

Μαρία Μπουρίκα

ar a o r ka t

Μαρία Παπαχαραλάμπους

ar a a a

ara a

Ισιδώρα Πάσχου

ora a

Νίκος Ποδιάς

o a

Γιάννης Σαββίδης oa

Λίνα Θεοδώρου a

o oro

Γιάννης Σαββίδης oa

Λίνα Θεοδώρου a

o oro

Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου ar a

ro a

ko ao

Κώστας Χριστόπουλος

o ta

r to o o

Richard Sch端tz

artists

Eικαστικοί καλλιτέχνες Visual Artists

in situ

τίτλος / title

Χωρίς τίτλο Untitled

Ελένη Αγγέλου

Eleni Aggelou lenangelou@gmail.com www.eleniangelou.com

Χωρίς τίτλο Untitled

“Κουκούλι 9” / “Cocoon 9”

Μπάμπης Βενετόπουλος

Babis Venetopoulos babisvenetopoulos@gmail.com http://www.digitalarts.asfa.gr/meta4_ sites/babis/babis.htm “Oρθοπεδική” / “orthopedics”

Αθανασία Βιδάλη – Σούλα

Athanasia Vidali-Soula athvid@hotmail.com www.behance.net/Athanasia_Vidali “Σώπασε” / “Ηush”

Βασίλης Γεροδήμος

Vasilis Gerodimos gerodimosbasilis@yahoo.gr http://vasilisgerodimos.wordpress.com “Χωρίς τίτλο” / “Untitled”

Μπέτυ Ζέρβα Betty Zerva lezerb@yahoo.gr http://mpettyzerva.blogspot.gr/ “Another ego”

Μάριος Σέργιος Ηλιάκης

Marios Sergios Eliakis marios@royalstereo.com www.royalstereo.com

“Χωρίς τίτλο” / “Untitled”

Λίνα Θεοδώρου Lina Theodorou lina.theodorou@gmail.com

Περισσότερες πληροφορίες για το “Επιχείρηση Eriflap” και του αφηγηματικού του κόσμου, επισκεφτείτε το blog του έργου: http://operationeriflap.wordpress.com/

For further information about the narration of “Operation Eriflap” please visit the work’s blog: http://operationeriflap.wordpress.com/

Εικαστικοί καλλιτέχνες Visual Artists

τίτλος / title

in situ Χωρίς τίτλο Untitled

Νίκος Καναρέλης

Nikos kanarelis nkanarel@hotmail.com http://artnews.org/nikoskanarelis/?s=1

Χωρίς τίτλο Untitled

“Η αλαζονεία γεννά τον τύραννο” από την τραγωδία του Σοφοκλή “Οιδίπους Τύραννος”

“The arrogance begets tyrant” from Sophocles’ play “Oedipus Tyrannus”

Αχιλλέας Κεντώνης Achilleas Kentonis achilleas.kentonis@gmail.com www.achilleas-kentonis.net

“Υγρή μνήμη” / “Liquid memory”

Τίνα Κώτση

Tina Kotsi constacotsi@yahoo.com http://tinakotsi.com “When i say ‘red’ it is ‘a’ ”

Ελένη Λύρα

Eleni Lira

77 “Μαζί με την Ελένη, την Χρυσώ και την Ελευθερία......” “With Eleni, Xriso and Eleutheria.......”

Μαρία Μπουρίκα Maria Bourika mbourika@gmail.com http://www.mariabourika.blogspot.gr “No fear I”

Μαρία Παπαχαραλάμπους

Maria Papacharalambous maria@artosfoundation.org http://maria-papacharalambous.net “Εκεί συμβαίνω” / “There I exist”

Ισιδώρα Πάσχου

Isidora Paschou isidorapas@yahoo.com http://isidorapaschou.blogspot.gr Τεχνική Υποστήριξη: Ράνια Αρμάγου, Ζίνα Διακομή Technical support: Rania Armagou, Zina Diakomi

“Βίαια Κληροδοτήματα” / “Violent legacies”

a art t

lyra-eleni@hotmail.com http://www.lyraeleni.blogspot.gr

Εικαστικοί καλλιτέχνες Visual Artists

in situ

τίτλος / title

Χωρίς τίτλο Untitled

Νίκος Ποδιάς

Nikos Podias npodias@hotmail.com http://podiasnikos.blogspot.gr

Χωρίς τίτλο Untitled

“Κρύπτη” / “Crypt”

Γιάννης Σαββίδης

Ioannis Savvidis ioannis.savvidis@gmail.com https://sites.google.com/site/ioannissavvidis

Περισσότερες πληροφορίες για το “Επιχείρηση Eriflap” και του αφηγηματικού του κόσμου, επισκεφτείτε το blog του έργου: http://operationeriflap.wordpress.com/ For further information about the narration of “Operation Eriflap” please visit the work’s blog: http://operationeriflap.wordpress.com/

Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου

Maria Adromachi Chatzinikolaou mariadromachi@yahoo.gr http://mariaadromachichatzinikolaou. blogspot.gr

Τεχνική Υποστήριξη: Σπύρος Τσαλαπάτας Technical support: Spyros Tsalapatas

“Παίζω ’πόλεμο‘ “/ “Play ’war‘ “

Κώστας Χριστόπουλος

Kostas Christopoulos info@kostaschristopoulos.com www.kostaschristopoulos.com

“AFTW#2”

Richard Schütz info@richardschuetz.de www.richardschuetz.de “The more a picture is telling, the less you know”

a art t

refuge project

Επιμέλεια και σχεδιασμός του refuge project :

Curators of the Refuge Project:

Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου και Νίκος Ποδιάς

Maria Adromachi Chatzinikolaou & Nikos Podias

Συνεργάτες: Ράνια Αρμάγου, Σπύρος Τσαλαπάτας

Collaborators: Rania Armagou, Spyros Tsalapatas

Θεωρητική υποστήριξη: Κώστας Χριστόπουλος

Theoretical support: Kostas Christopoulos

In Situ

Η έκθεση στο καταφύγιο πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του

The exposition in the refuge was realised on the initiatine

Δημάρχου Μήλου, Γεράσιμου Δαμουλάκη,

of Melos’ mayor Gerasimos Demoulakis,

Στα πλαίσια του 20ου Φεστιβάλ Δήμου Μήλου.

within the scope of 20th Festival of Melos’ Municipality.

Συντονισμός εργασιών: Αντιδήμαρχος Μήλου, Στυλιανός

Co-ordination: Melos’ deputy mayor Stylianos Tsirigotakis.

Τσιριγωτάκης.

Technical stuff of Melos’ Municipality: Kostas Skepatianos,

Τεχνικό προσωπικό Δήμου Μήλου: Κώστας Σκεπατιανός,

Giorgos Vichos, Michalis Sarakinos, Giorgos Bakris,

Γιώργος Βήχος, Μιχάλης Σαρακηνός, Γιώργος Μπακρής, Γιώργος

Giorgos Mavrogiannis, Fragiskos Katris, Dimitris Zagouris,

Μαυρογιάννης, Φραγκίσκος Κάτρης, Δημήτρης Ζαγουρής,

Giorgos Kamakaris, Dimitris Xydous.

Γιώργος Καμακάρης, Δημήτρης Ξυδούς.

Artistic care-production: Tania Koletsiou.

Καλλιτεχνική επιμέλεια - παραγωγή: Τάνια Κολέτσιου. Thanks to: Ευχαριστούμε τους:

Dimitris Moraitis, President of E.F.A.

Δημήτρη Μωραίτη, Πρόεδρο της Ε.Φ.Α.

Manolis Mallis & Sofia Vamvouni, technical office

Μανώλη Μάλλη & Σοφία Βαμβούνη, τεχνικό γραφείο

Andreas Siadimas, filmmaker for the documentation of refuge project on video

Ανδρέα Σιαδήμα, σκηνοθέτη για την τεκμηρίωση του refuge project σε video

Marios Kleftakis, field recording-editing

Mάριο Κλεφτάκη, ηχοληψία-μοντάζ Pamphlet

Έκδοση

Editors: Maria Adromachi Chatzinikolaou, Nikos Podias

Επιμέλεια: Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου, Νίκος Ποδιάς

Texts: Kostas Christopoulos, Maria Adromachi Chatzinikolaou,

Κείμενα: Κώστας Χριστόπουλος,

Nikos Podias

Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου, Νίκος Ποδιάς

Photographer: Mady Lyceridou-Veleta

Φωτογράφος: Μάντη Λυκερίδου - Βελετά

Design of the pamphlet: Irina Voulgari, Rania Armagou

Σχεδιασμός καταλόγου: Ειρήνα Βούλγαρη, Ράνια Αρμάγου

Translation: Fotis Terzakis

Μετάφραση: Φώτης Τερζάκης

Press work and printing: Fotolio & typicon

Εκτύπωση, παραγωγή: Φωτόλιο & typicon Με την Υποστήριξη του Δήμου Μήλου

With the support of Melos’ Municipality

Διοργάνωση: Ε.Φ.Α.

Organization: E.F.A.

Χορηγός