25. Στρατηγός Χατζημιχάλης Νταλιάνης «Εν τη καρδία μου εφύλαξα τα λόγια Σου» (Ψαλμ. ριθ:11) ………………………………… Μα μια τώρα γεννήθηκα και μια θε ν’ αποθάνω Και μια θα τονε στερηθώ τον κόσμο τον απάνω. Εδώ όπου βρεθήκαμε τον πόλεμο θα κάμω Κι να με σκοτώσουν σήμερο σαν άντρας θ’ αποθάνω. Ο όρος της συνθήκης του Λονδίνου για την αναγνώριση της ελληνικής επικράτειας, όριζε ως προς τα όρια του νέου κράτους πως θα περιλαμβάνουν εις την ελευθερούμενη Ελλάδα, όλες εκείνες οι επαρχίες εις τις οποίες θα συνεχιζότανε ο απελευθερωτικός αγώνας. Και η Κρήτη έπρεπε να συνεχίσει τον αγώνα. Από το φθινόπωρο του 1827 οι Κρητικοί της Αίγινας λογάριαζαν ποιος θα αναλάμβανε την αρχηγία. Και αποφασίσανε να ‘ναι όχι κρητικός για να μονιάσουν έτσι οι Κρητικοί οπλαρχηγοί. Προτείνανε τον Κώστα Μπότσαρη και το Νίκο Κριεζώτη. Ο Μπότσαρης προτίμησε τη Ρούμελη. Ο Κριεζώτης την Εύβοια. Ο στρατηγός Τζουρτζ πρότεινε τότε τον Χατζημιχάλη Νταλιάνη. Ηπειρώτης, καλό παλικάρι, με άντρες πολεμιστές γερούς. Και διέθετε και δικό του ιππικό. Ήδη ο Χατζημιχάλης είχε διοριστεί αρχηγός του άτακτου ιππικού. Να, η σχετική διαταγή: «Στρατιωτική Διαταγή Εκ μέρους της Εκλαμπρότητος του Στρατηγού Σερ Ριχάρδου Τζούρτζ, ιππότου του Μεγάλου σταυρού του ευγενεστάτου Στρατιωτικού τάγματος του Αγίου Γεωργίου του Λουτρού της Αγγλίας, Διοικητού του εξοχωτάτου Στρατιωτικού Τάγματος του Γουέλα, του Αννόβερ και των παρασήμων του Αγίου Φερδινάνδου και της Αγιότητος κλπ, κλπ. Αρχιστράτηγου των κατά ξηράν Ελληνικών δυνάμεών της. Προς τους πολιτικούς και πολεμικούς αρχηγούς χαίρειν. Δυνάμει της πληρεξουσιότητος, ην έλαβον από την Γ’ Εθνικήν Συνέλευσιν των Ελλήνων, συγκροτηθείσαν εις την Τροιζήνα, δι’ ης ονομάσθην Αρχιστράτηγος και Διευθυντής των κατά ξηράν Ελληνικών δυνάμεων κλπ διορίζω δια της παρούσης τον Στρατηγόν Χατζημιχάλην Νταλιάνην εις το αξίωμα του αρχηγού όλου του ατάκτου ιππικού της Ελλάδος. ……………………………………………. Εκ του κατά την Αίγιναν Αρχιστρατηγείου Τη 26η Ιουνίου 1827 Ο Αρχιστράτηγος Ο Αρχιγραμματεύς 1
Ρ. Τζούρτζ Γεώργιος Λη -.Η αναχώρηση του Χατζημιχάλη έγινε τις πρώτες μέρες του Γενάρη του 1828 από το Ναύπλιο. Στο μπρίκι ΛΕΩΝΙΔΑΣ μπήκε ένα σώμα από άνδρες ειδικά διαλεγμένους από το στρατηγό και εκατό καβαλαρέοι. Μαζί του και ο Εμμανούηλ Αντωνιάδης, έξοχος Κρητικός που παραστεκόταν στην Κυβέρνηση πάνω στα θέματα της Κρήτης. Κατεύθυνση η Γραμβούσα. Στο ταξίδι τους κοντά στο ξερονήσι Παραπόλα τριάντα μίλια ΒΑ του Μαλέα, ανταμωθήκανε με το εγγλέζικο δίκροτο Ουαρσπιτ που έφερνε στην Ελλάδα τον Καποδίστρια. Τα δυο πλοία ανταλλάξανε τα κανονικά αναγνωριστικά και φιλικά σήματα. Ο Εμμανουήλ Αντωνιάδης ανέβηκε στο δίκροτο και ανάπτυξε στον Καποδίστρια το σχέδιο και τους πιο βαθειούς του σκοπούς. Σ’ όλο το ταξίδι ο Χατζημιχάλης κατάμονος στην πλώρη του μπρικιού, έβγαζε από τον κόρφο του σελαχιού του ένα βιβλίο. Και διάβαζε, διάβαζε. Ύστερα σιωπηλός κοίταζε πέρα τα βουνά της Κρήτης. Στύλωσε τα μάτια του και το πρόσωπό του έπαιρνε μια γαλήνη, τέλεια ξένη με τα τραχιά χαρακτηριστικά του αγέρωχου πολεμιστή. Την ώρα που διάβαζε το βιβλίο του ο Χατζημιχάλης κανένας δεν αποκοτούσε να τον διακόψει. Κι όταν θέλανε να τον ρωτήσουνε για κάτι, προσμένανε την ώρα που θα απόσωνε ή θα ‘κανε από κείνα τα διαλείμματα που ‘μενε μόνος ανάμεσα σε ουρανό και τη θάλασσα. Το μπρίκι ΛΕΩΝΙΔΑΣ έφτασε στη Γραμβούσα στις 4 του Γενάρη του 1827. Η Γραμβούσα, κέντρο ληστάδων και πειρατών που είχαν ρημάξει τη Μεσόγειο, ήτανε κυκλωμένη από πολεμικά συμμαχικά πλοία. Ακριβώς εκείνες τις μέρες μια απόβαση από αγήματα συμμαχικά στη Γραμβούσα, έπνιξε στο αίμα το πειρατικό χωριό. Γίνηκε σύσκεψη πάνω στο μπρίκι ΛΕΩΝΙΔΑΣ. - Δεν είναι πρέπο καπετανέοι να πιάσουμε Γραμβούσα. - Καλός ο λόγος. Θα μας συνταιριάσουν με τους πειρατές. - Και να βγούμε; Και η κατάρα μας, άστραψε, φαρμάκεψε. Ξανά δούλεψε. Στο σώμα Χατζημιχάλη υπηρετούσαν και Λασηθιώτες και Σφακιανοί. - Στα Σφατσά. - Όχι. Στο Λασήθι. Η διαμάχη κρατάει μεσοπέλαα και στις φουρτούνες του Γενάρη ένα μήνα. Στρατιώτες και ζωντανά ταλαιπωρούνται. Οι ζωοτροφές λιγοστεύουν επικίνδυνα. Μα το κακό είναι κι άλλο. Πιο χειρότερο. Ο Μωχάμετ Άλυ, 2
έχει δώσει τη διοίκηση των τουρκικών δυνάμεων στην Κρήτη, στον Μουσταφά πασά, παλικάρι και μπεσαλή Τουρκαλβανό. Η διαμάχη, δίνει χρόνο στον έξυπνο Μουσταφά να κινητοποιήσει τις δυνάμεις του. Να τις κατανείμει στα κέντρα πιθανής εξέγερσης και να ετοιμάσει ταχυκίνητες μονάδες προς τα πιθανά παράλια απόβασης του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος. Μια ακόμα έξυπνη ενέργεια του τουρκαλβανού Μουσταφά: στέλνει εγκύκλιο σ’ όλη την Κρήτη πως τόσο εκείνοι που με το Χατζημιχάλη βγήκανε στην Κρήτη, όσο και εκείνοι που θα συναχθούνε γύρω του, είναι κοινοί ληστάδες, ενάντια στους οποίους θα λάβει μέτρα. Και τελειώνει καλώντας τους Κρητικούς να μη πάρουν μέρος, γιατί θα τιμωρηθούνε σκληρά. -.Το Κρητικό Συμβούλιο παίρνει ειδοποίηση από τους Σφακιώτες, από το Λουτρό: «… δεν λείπομεν κατά χρέος να ειδοποιήσωμεν και αύθις το Συμβούλιον ότι ταύτην την στιγμήν ελάβομεν είδησιν από τον Καυκαλοσήφην, ο οποίος μας λέγει ότι του ήλθε διαταγή παρά του Μουσταφά πασά να τον ειδοποιήσουν την γνώμην των. Διότι έμαθεν ότι ήλθαν εδώ και δια ξηράς και δια θαλάσσης στρατεύματα και ιππικόν και σιτάρια και προστάζει να τον ειδοποιήσωμεν εάν έχομεν σκοπόν να σηκώσωμεν άρματα ή όχι. Το πράγμα αδελφοί εξεσκεπάσθη και εδώ οι δε εχθροί λαμβάνουν μέτρα και υμείς γιατί αργοπορείτε να στείλετε στρατεύματα, δεν γνωρίζομεν. Αι ζωοτροφαί τελειώνουν. Τα πολεμοφόδια είναι πολλά ολίγα. Πρέπει να ταχύνωμεν τας εργασίας σας. Διότι ο Μουσταφάς λέγει ότι εις μίαν ώραν θα χαλάσει τα πιάνα μας να μην ημπορέσωμεν εις ένα χρόνον να τα διορθώσωμεν. Εν Λουτρώ τη 15η Ιανουαρίου 1828 Τα μέλη της Επιτροπής Ανδρέας Φασουλής, Μανούσος Δασκαλάκης, Φραντζέσκος Λυμπρίτης, Μανούσος Νικολακάκης. Μαζί με το Γραμβουσιώτη καπετάν Χάλη, ακολουθούν τον Χατζημιχάλη, αρκετοί Γραμβουσιανοί. Ούτε Χανιώτες, ούτε Ρεθυμνιώτες κινούνται. Πολλοί από τους Γραμβουσιανούς του καπετάν Χάλη, αποχωρούν από το μικρό στρατόπεδο. Η απόβαση στην Κρήτη του μικρού εκστρατευτικού σώματος είναι βέβαια πως δεν είχε την απήχηση που αναμενότανε. Οι Κρητικοί οπλαρχηγοί δεν συμφωνούν. Ο Μουσταφάς πασάς ξέρει να διαιρεί. Να τάζει. Να απειλεί. Ο ίδιος ο Μουσταφάς πασάς θα στείλει και γράμμα προσωπικό στο Χατζημιχάλη. Ήτανε παλιά γνώριμοι ο Αλβανός Μουσταφάς και ο Δελβενακιώτης (Δέλβινο Ηπείρου) στρατηγός, από την Πόλη. 3
«Χατζή Μπαμπά Έκαμα απόφασιν να έλθω αυτού να σε χτυπήσω με τις δυνάμεις μου και συ δεν έχεις τόσον στράτευμα να αντισταθείς και θα χαθείς βέβαια και συ και τα παλικάρια σου. Σε λέγω λοιπόν και σε δίδω δέκα ημερών διορίαν ή να αναχωρήσεις εκ της Κρήτης εις το διάστημα τούτο ή να έλθουν όσοι θέλουν να καταγραφούν στο στρατό μου και να παίρνουν μισθόν ως και οι στρατιώται μου. Αν δε δυσκολεύεσθε επ’ αυτού να αναχωρήσετε ημπορείτε να έλθετε χωρίς τον παραμικρόν φόβον εις Χανιά, αν θέλετε και με εγγύησιν και εγώ σας στέλνω ανέξοδα όπου θέλει ο καθείς». Καμιά απάντηση από το στρατηγό που καταλαμβάνει το οχυρό Φραγκοκάστελλο ανάμεσα στα Σφακιά και τον Άγιο Βασίλη. Μπάζει στο κάστρο τις κύριες δυνάμεις του και βάζει προφύλακες φτιάχνοντας ορύγματα στις θέσεις Πατσιανός και Κολακάσια. Τα όνειρα και οι υποσχέσεις του Αντωνιάδη, δεν αληθέψανε…. Να, το χρεωστικό έγγραφο που το Κρητικό Συμβούλιο έγραψε στο Φραγκοκάστελλο: «ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΝ Δηλοποιεί Ότι χρεωστούνται εις τον αρχηγόν των βοηθητικών στρατευμάταων κ. Χατζημιχάλην Νταλιάνην γρόσια χιλ. ογδοήκοντα τρις αριθμ. 83.000 τα οποία υπόσχονται οι κάτοικοι της Κρήτης να πληρώσουν άνευ ουδεμιάς προφάσεως εις διορίαν εξήκοντα μίαν ημέρας αρ. 61, αν όπως πριν της προθεσμίας αυτής ευρεθεί πόρος είναι εις χρέος το Κρητικόν Συμβούλιον να ενεργήσει την πληρωμήν της διαληφθείσης ποσότητος. Εν Φραγκοκαστέλλω τη 8η Μαΐου 828 Τα μέλη του Συμβουλίου Ανδρέας Φασούλης, Θεοχάρης Αγαθάκης, Αλ. Κρεστίνης, Ανδρέας Παπαδάκης, Λ. Μποστατζόγλου, Αναγνώστης Στεφανάκης, Ν. Λυμπρίτης, Α. Ν. Μαριολάκης. Με όσα είχε ο στρατηγός πόρευε τους στρατιώτες. Αλλά τέλειωσαν. Γράφει στην Αίγινα. Ο Καποδίστριας δεν βρήκε ούτε χρήματα, ούτε πυρομαχικά. Ο στρατηγός στέλνει στον Άγγλο αξιωματικό το φρούραρχο της Γραμβούσας. Αυτός φίλος του ελληνικού αγώνα στέλνει πυρομαχικά και τροφές για τ’ άλογα. Οι Σφακιανοί πιάνουν τα εφόδια και κρατάνε τα πιο … πολλά. Μια στερνή λύση, να χτυπήσει αιφνιδιαστικά την πεδιάδα που είναι στο Ζιλιφέν και το Βαφέν (Σκύφος) όπου τα άλογα των Τούρκων βόσκουν ελεύθερα. Οι Σφακιανοί διστάζουνε. Τελευταία ελπίδα να ξεσηκωθούν οι Ριζίτες. Ο Καυκαλάκης που έστειλε ο Χατζημιχάλης γύρισε άπραχτος. Οι Ριζίτες που φοβόταν πως ο τόπος τους 4
θα περνούσε μεγάλη δοκιμασία απ’ το στρατό του Μουσταφά καθώς θα περνούσε από κει, αρνήθηκαν. Δεν ήθελαν κι αυτοί να προκαλέσουν την εχθρότητα του Τούρκου στρατηγού. Τα βράδια ο Χατζημιχάλης Νταλιάνης στην Ψιλή τάπια του Φραγκοκάστελλου, μόνος μέχρι να δύσει ο ήλιος και να σκοτεινιάσει πέρα δυτικά του κάστρου, διαβάζει, διαβάζει ατέλειωτα το μικρό του περίεργο βιβλίο. Κι ύστερα – ώρα πολύ – αφήνει τη ματιά του να πλανηθεί πέρα στους κάμπους που χρυσίζουνε μεστοί πια καιρό. -.Όταν όλοι αρνιούνται ο στρατηγός ενεργεί μοναχός του. Άφηκε εκατό πεζούς στο Φραγκοκάστελλο κι εκείνος με τους υπόλοιπους και με τους λίγους Κρητικούς που ενωθήκανε μαζί του υπό το Μανουσογιαννάκη, κάνουν μια παράτολμη ενέργεια. Του Μουσταφά τα κύρια στρατεύματα, το ιππικό βρίσκονταν στον Αποκόρωνα. Ο Οσμάν πασάς της Ρεθύμνου είναι στην πεδιάδα με ιππικό, γερό πολεμικό σώμα και πολλά αιγοπρόβατα. Ο Χατζημιχάλης κινείται αστραπιαία. Χτυπάει στο πλευρό τον Οσμάν. Η υποχώρηση είναι πλήρης. Ο Οσμάν χάνει σαράντα νεκρούς, πολλούς τραυματίες πιο πολλούς ακόμα αιχμαλώτους. Ανάμεσα στους αιχμαλώτους και ο επίσημος από το Ρέθυμνο Ικιντζή αγάς. Οι Έλληνες χάνουν έναν καβαλάρη, κι έχουν τρεις λαβωμένους. Ο Χατζημιχάλης γυρίζει στο Φραγκοκάστελλο με τους αιχμαλώτους, πάνω από έξι χιλιάδες ζώα και πολλά σιτάρια που στα γρήγορα θερίσανε στον κάμπο. Κατά την επιχείρηση χάθηκε ο Τούρκος ιπποκόμος του στρατηγού που τον είχε αιχμαλωτίσει στην Πελοπόννησο στις εκστρατείες του Ιμπραήμη. Τον πίστευε καλό κι αφοσιωμένο, τον κρατούσε στην προσωπική του υπηρεσία. Αλλά αυτός έφυγε, πήγε στον Οσμάν κι έδωκε όλες τις πληροφορίες που χρειάζονταν ο Μουσταφά, γύρω από τις αδυναμίες του στρατοπέδου του Χατζημιχάλη και την περίεργη στάση των Κρητικών. Ο Μουσταφάς επιταχύνει τώρα την επίθεσή του. Στέλνει ένα ακόμα γράμμα: «Καπεταναίοι των Σφακίων Απεφάσισα να έλθω με τα στρατεύματά μου εις Φραγκοκάστελλο να χτυπήσω του Χατζημιχάλη, να τον εξολοθρεύσω δια να λυτρώσω και εσάς από τους ενοχλητικούς τούτους ξένους και τον τόπον σας από μεγαλύτερα δεινά. Σας ειδοποιώ περί τούτου και σας παραγγέλλω δια το συμφέρον σας να μείνετε εσείς ήσυχοι. Μη φοβείσθε ότι θα υποφέρετε την παραμικράν ενόχλησιν ή ζημίαν από τα στρατεύματά μου. Εγώ εφρόντισα να δώσω αυστηράς διαταγάς περί τούτου. 5
13 Μαΐου 1828
Ο ΜΟΥΣΤΑΦΑΣ»
Οι Κρητικοί που βρίσκονταν στο πλευρό του Χατζημιχάλη και κράταγαν τον Πατσιανό, συμβούλεψαν τον στρατηγό να μη κλειστεί στο Φραγκοκάστελλο. Ν’ αφήσει λίγους – καμιά κατοστί – κι αυτός με τους λοιπούς και τους καβαλαρέους να χτυπήσουν μαζί τους το Μουσταφά. Ο στρατηγός αρνιέται. Θέλει να πολεμήσει όξω από το κάστρο και να δείξει τη παλικαριά των ανδρών του. Μάταια του θύμησαν σε γράμμα τους από τον Πατσιανό τις 15 Μαΐου 1828, πως «…ημείς οι εντόπιοι γνωρίζομεν αυτόν καλύτερα από την γενναιότητά σου, διότι τον παλαίομεν από τοσούτους χρόνους». Ο Χατζημιχάλης απαντάει αρρενωπά: «Φίλοι Σφακιανοί Σεις με γράφετε ότι δεν είσθε μαθημένοι, ούτε έχετε άλογα να πολεμάτε εις τον κάμπον εναντίον ιππικού. Λοιπόν φυλάγετέ τους από τα όρη σας να μη φύγουν και άφετε ημάς εδώ κάτω και κοιτάζετε να μας βλέπετε πως πολεμούμεν ημείς». Φραγκοκάστελλον 16 Μαΐου 1828 ΧΑΤΖΗ – ΜΙΧΑΛΗΣ» Οι Σφακιανοί επιμένουν στη συνετή τους θέση. Ο στρατηγός θεωρεί το γράμμα πρόφαση για μη συμμετοχή. «Γενναιότατε Χατζή – Μιχάλη Εγκαρδίως λυπούμεθα δια την άγνοιαν όπου έχετε εις τους Κρητικούς Τούρκους. Αυτοί είναι παλικάρια και παιγνιώτοι – πολεμισταί – φοβεροί. Λοιπόν μη θελήσεις να καταστραφούν τα παλικάρια σου. Άφησε ολίγους δια φύλαξιν του Καστελλιού και τράβηξον εις το μέρος ετούτο να τους πολιορκήσωμεν εις τον κάμπον να ψοφήσουν. Αυτά θερμοπαρακαλούμεν την γενναιότητά σου να πράξεις και τότε η νίκη θα είναι ιδική σου. Κολοκάσια 17 Μαΐου 1828» Μια και το γράμμα των Σφακιανών δεν έπιασε, στείλανε σε μια ακόμα προσπάθεια να πείσουν τον Στρατή Δεληγιαννάκη. Τίποτα. Επιχειρούν με τον Γ. Τσουδερό. Η απάντησή του: - Μια φορά γεννήθηκα και μια φορά θα πεθάνω. Ο Α. Μανουσέλης στέλνει ένα νέο, σαν τελευταίο απεσταλμένο να μεταπείσει στον Χατζημιχάλη. Ο στρατηγός τραβάει … το σπαθί του. Όπου φύγει – φύγει ο φουκαράς ο νέος! 6
-.Στις 17 Μαΐου ξεκινάει ο Μουσταφάς. Επιβλητικές και τρομερές οι δυνάμεις του. Τέσσερις χιλιάδες πεζοί. Τρακόσιοι ιππείς. Τρία κανόνια και ένα βομβοβόλο! Περνάνε τα Σφακιά, πιάνουν τον Πατσιανό και το Καψοδάσος. Στρατοπεδεύει μισή ώρα όξω από το Φραγκοκάστελλο. Το άλλο πρωί 18 Μαΐου κάνει την επίθεσή του. Ο Χατζημιχάλης πρώτος και οι άντρες του ένας – ένας δίνουμε το φοβερό όρκο πως θα υπερασπίσουνε τις θέσεις τους μέχρι θανάτου. Μέσα στο κεντρικό όρυγμα αφήνει εκατό άνδρες έλληνες με τον Κυριακούλη Αργυροκαστρίτη. Οι άλλοι μπαίνουν σε άλλα ορύγματα, που όμως δεν συγκοινωνούν μεταξύ τους κι έτσι είναι αδύνατη η βοήθεια εκείνων του μένουν στο ένα όρυγμα με τους άντρες του άλλου. Την επίθεση δέχεται το κεντρικό χαράκωμα με τον Κυριακούλη Αργυροκαστρίτη. Η πρώτη ομοβροντία από το Καστέλλο αρραιώνει τους Τούρκους. Αλλά είναι τόσο πολλοί! Με τα σπαθιά χτυπάνε τους χαρακωμένους που σφάζονται μέχρι τον τελευταίο. Όσοι βρισκόταν στα άλλα χαρακώματα, πηδούν μόλις είδανε τη σφαγή και μπαίνουνε στο κάστρο. Οι Τούρκοι χτυπάνε την πύλη του Κάστρου. Μια τρομερή και άνιση μάχη γίνεται. Ο Χατζημιχάλης για να απομακρύνει τον κίνδυνο από την πόλη, ορμάει με τους καβαλαρέους του. Χτυπιέται από παντού. Τα τραύματα δεν τον εμποδίζουν να στέκει πάνω στο άλογό του. Τον ρίξανε. Πέσανε πάνω του και τον κομματιάσανε. Πήρανε το κεφάλι του και το ρίξανε στα πόδια του Μουσταφά. Μια απόπειρα από τους Σφακιανούς που ‘χαν πιάσει το Καψοδάσος και τον Πατσιανό, δεν μπόρεσε ν’ ανατρέψει το χαλασμό. Όσοι ζήσανε μπήκανε στο κάστρο. Στάρι και σφαχτά είχανε. Αλλά όχι και ξύλα για μαγείρεμα. Τώρα οι αλβανόφωνοι που ‘ταν μέσα στο κάστρο και οι αλβανοί του Μουσταφά που τους πολιορκούσαν, μιλούσαν, πολλοί ήτανε συντοπίτες κι άλλοι γνωρίζονταν μεταξύ τους. Ο Μουσταφάς συμπάθησε όλη τούτη τη γνωριμία. Άλλωστε έτρεφε ένα βαθύ σεβασμό και δυνατό θαυμασμό για τον Χατζημιχάλη. Έβαλε ευνοϊκούς όρους. Και οι πολιορκούμενοι φύγανε. Ο βαθύς συναισθηματισμός του Μουσταφά πασά τον οδήγησε, να στείλει στο σπιτικό και τους δικούς του Χατζημιχάλη Νταλιάνη την ιπποσκευή του όπως βρέθηκε στο κομματιασμένο κορμί του ήρωα. Στη μάρσιπο βρέθηκε το χρεωστικό των Σφακιανών, όπως πιο πάνω γράφτηκε και η Καινή Διαθήκη του στρατηγού. Ήτανε το βιβλίο που μόνος στο ταξίδι με το μπρίκι ΛΕΩΝΙΔΑΣ πλώρα – πλώρα διάβαζε. Το βιβλίο που τις ψηλές τάπιες του Φραγκοκάστελλου, μελετούσε, μελετούσε ώρες πολλές. Είχε
7
την Καινή Διαθήκη, σύντροφο αχώριστο, όσο ζούσε. Την πήρε μαζί του στη μάχη. Και πέθανε ακουμπώντας πάνω στις αγαπημένες της σελίδες. Και το λαϊκό τραγούδι, τελειώνει: «Τότες γιουρούντισ’ η Τουρκιά την κεφαλή του εκόψαν για να την πάνε του Πασά να τώνε δώσει γρόσια. Κι ο Μουσταφάς ως τ’ άκουσε πολύ του βαρεφάνη Γιατί να τόνε σφάξουνε απού ήταν παλικάρι».
8