ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ by mariakrmp99

Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ 1821-ΤΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ

ΚΑΡΑΜΠΑΚΑΛΗ ΜΑΡΙΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ (σελ.1) 2. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ(σελ.2)

3. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΥΛΙΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΩΝ (ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ-ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ)(σελ.3-5) 4. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2:ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ(σελ.6-25) 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ(σελ.26) 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(σελ.27)

Εικόνα Εξωφύλλου: “Κλειδωτήρας” , κόσμημα ζώνης από την Β.Ήπειρο. Ασημένια, σφυρήλατη φουσκωτή πόρπη, δουλεμένη με σαβάτι. Την επιφάνεια στολίζουν γιρλάντες από άνθη, δικέφαλοι αέτοι, μυθικά ζώα και στο κέντρο ο ρόδακας φέρει μια γαλάζια πέτρα. Βρίσκεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.2

ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ Οι παραδοσιακές ελληνικές φορεσιές ανήκουν στην ελληνική λαϊκή Λέγοντας «ελληνική λαϊκή παράδοση», εννοούμε τον πολιτισμό που δημιουργήθηκε στα μεταβυζαντινά χρόνια και αποτελεί πλούσια πολιτιστική κληρονομιά. Η ελληνική παράδοση ή ο ελληνικός λαϊκός πολιτισμός είναι τα ήθη και έθιμα, τα δημοτικά τραγούδια, τα παραμύθια, οι παραδόσεις, τα διάφορα κτίσματα, η γλώσσα, το ντύσιμο, οι θρησκευτικές παραδόσεις, αλλά και ό,τι επιβίωσε από παλιότερες εποχές και συνθέτει το νεοελληνικό ήθος και ύφος ζωής. Αφορά τη μετάδοση γνώσης και όλων των ηθικών, πολιτιστικών, καλλιτεχνικών και θρησκευτικών αξιών από τη μια γενιά στην άλλη. Η αγάπη και η μελέτη της λαϊκής παράδοσης, πλουτίζουν τη γνώση, συγκινούν και συντελούν στη διατήρηση της πολιτιστικής μας ταυτότητας. 1 Οι ελληνικές παραδοσιακές φορεσιές κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, εξακολούθησαν να φοριούνται και μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Αποτελούν συνέχεια της βυζαντινής ενδυμασίας, αλλά έχουν δεχτεί επιδράσεις τόσο απότην Ανατολή όσο και από τη Δύση. (Ταρσούλη, 1951) Η γυναικεία φορεσιά, σε σύγκριση με την ανδρική, παρουσιάζει πλουσιότερη κεντητή διακόσμηση και μεγαλύτερη μορφολογική ποικιλία. Αυτό ερμηνεύεται από τη γυναικεία έμφυτη φιλαρέσκεια και την κλίση προς τον καλλωπισμό και το στολίδι. Η διακόσμηση της ανδρικής φορεσιάς, όσο απλή όμως κι αν φαίνεται, φανερώνει το μεράκι, την υψηλή αισθητική και την τέχνη των φραγκοραφτάδων (Χατζημιχάλη, 2000).

Εικόνα 1.1: Ελληνική παραδοσιακή γυναικεία ενδυμασία (Περαχώρα Κορινθίας)7

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα νεοελληνικά κοσμήματα εκτός από ένα μέσο που προσφέρει αισθητική χαρά μπορεί να θεωρηθεί και να ερευνηθεί σαν ιστορική πηγή , ισότιμη με τις άλλες καλλιτεχνικές και πνευματικές εκδηλώσεις των χρόνων της Τουρκοκρατίας. Το νεοελληνικό κόσμημα συμπεριλαμβάνοντας εμπειρίες του βυζαντινού πολιτισμού συνεχίζει μια ακόμα παλιότερη παράδοση. Ωστόσο εξελίσσεται μέσα από γόνιμες διαδικασίες που συντελούνται από τον 15ο αι και μετά , αφομοιώνοντας στοιχεία της Ευρωπαικκής Δύσης και της Ισλαμικής Ανατολής.2 Η ακμή της αργυροχρυσοχοιας κατά τη νεοελληνική περίοδο, όπως άλλωστε και όλων των εκφράσεων του λαικού πολιτισμού , αποδίδεται στην οικονομική ανάκαμψη, που προέκυψε από την ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας καθώς καιι στους ιδεολογικούς προσανατολισμούς, που τροφοδότησαν τον υπόδουλο Ελληνισμό με αισιοδοξία και εμπιστοσύνη για το μέλλον.2

Εικόνα 1.2: Συρματερή επιχρυσωμένη καρφοβελόνα μπόλιας, κόσμημα κεφαλοκαλύμματος, στολισμένο με ποικιλόχρωμες γυάλινες πέτρες. Στην κορυφή της καταλήγει σε σχηματοποιημένο άνθος. Η επιφάνεια της δίνει την αίσθηση μιας χρυσοπλεγμένης δαντέλας. Ο διάκοσμός της στηρίζεται στη σύνθεση σχηματοποιημένων ανθικών θεμάτων με την επανάληψη βασικών στοιχείων, όπως είναι οι σπείρες, η έλικα και τα λεπτότατα επίθετα ρομβόσχημα ελάσματα. Χρωματιστές πέτρες πράσινες, κόκκινες, ροζ, φωτίζουν την επιφάνειά της. Η συγκεκριμένη καρφοβελόνα συναντάται να κοσμεί την μπόλια, κεφαλοκάλυμμα της γυναικείας αμφίεσης της Αττικής.8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ - ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Κατά την μεταβυζαντινή φάση (μέσα 15ου-αρχές 18ου αι.) συντελείται το πέρασμα από τη βυζαντινή παράδοση σε νέες αισθητικές αναζητήσεις και τεχνικές παραγωγής ,οι τεχνίτες του χρυσού και του αργυρού δημιουργούν έργα συγγενή στη μορφολογία και τη θεματογραφία με τα βυζαντινά , στα οποία όμως επισημαίνονται και αναπλασμένα στοιχεία από την Ανατολή. Κατά την νεοελληνική φάση (18ος-19οςαι.) σημειώνεται ιδιαίτερη άνθηση της αργυροχρυσοχοιας, στην πλούσια παρακαταθήκη των μορφών και του διάκοσμου προστίθενται και αφομοιωμένα στοιχεία από τη Δύση.2

ΥΛΙΚΑ Οι αργυροχρυσοχόοι , στα βυζαντινά χρόνια όσο και στην Τουρκοκρατία είχαν οργανωθεί σε συντεχνίες. Ονομάζονταν χρυσικοί ή χρυσοχόοι ενώ δούλευαν κατεξοχήν το ασήμι.Το ασήμι το χρησιμοποιούσαν είτε καθαρό(λαγάρα) είτε νοθευμένο με κράμα χαλκού και ορείχαλκου (αγιάρι). Πολλές φορές έλιωναν ασημένια αντικείμενα ή ευρωπαικά νομίσματα και σε σπάνιες περιπτώσεις αγόραζαν ασήμι από το εξωτερικό. Οι εργασίες της ανακύκλωσης του χρυσού και του ασημιού, το λεγόμενο λαγάρισμα, απαιτουσαν ειδικούς τεχνίτες, οι οποίοι στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλα μεγάλα κέντρα, απο τον 17ο αι., ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες.2

ΤΕΧΝΙΚΕΣ

Οι τεχνικές με τις οποίες επεξεργάζονταν την πρώτη ύλη και διαμόργωναν τα σχήματα , με βασικά εργαλεια το αμόνι,τα σπιτούνια,τα καλέμια και τα σφυριά ήταν οι εξής:

-Η σφυρηλάτη: Ο τεχνίτης άνοιγε φύλλο το ασήμι στο αμόνι με το σφυρί

και έπειτα του έδινε την επιθυμητή φόρμα χρησιμοποιώντας πάντα το σφυρί.

-Η χυτή: Το ασήμι χυνόταν στην μήτρα( καλούπι από μπρούντζο ή κόκαλο

σουπιάς) ή σε παντέφτια (σιδερένια πλαίσια γεμισμένα με ειδικό χώμα όπου αποτύπωναν το πρότυπο), εισχωρούσε στα κενά και σε σύντομο χρόνο και αφού κρύωνε ήταν έτοιμο το επιθυμητό αντικείμενο,το οποίο τελειωποιούνταν με την τεχνική των σκαλιστών.

-Η έκτυπη: Η μορφοποιημένη ασημένια πλάκα τοποθετούνταν πάνω σε

αμόνι, όπου υπήρχε στρώμα πίσσας. Ο σκαλιστής σχεδίαζε το θέμα στην ελεύθερη επιφάνεια, την ανάποδη, με διάφορα σπιτούνια από ατσάλι και κτυπόντας τα με το σφυρί το σχέδιο πρόβαλε φουσκωτό στην άλλη πλευρά.

-Η εγχάρακτη ή σκαλιστή: Ο τεχνίτης σχεδίαζε το θέμα σε ασημένια πλάκα και έπειτα έκανε τη χάραξη στην καλή όψη του αντικειμένου με κατάλληλα για κάθε περίπτωση καλέμια.2,3

Εικόνα 1.3: Πόρπη από σεντέφι.(έκτυπη τεχνική) Η συγκεκριμένη διμερής αμυγδαλόσχημη πόρπη ξεχωρίζει για τη θεματογραφία της παράστασης που αντλεί το θέμα της από το θρησκευτικό κύκλο. Ανάγλυφο και εγχάρακτο σεντέφι με παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου έχει εναποτεθεί πάνω στην ασημένια πλάκα. Στο κέντρο εμφανίζεται η Θεοτόκος στην κλίνη της, ενώ μέσα σε ένα αψιδωτό πλαίσιο ο Ιησούς κρατά αγκαλιά την προσωποποίηση της ψυχής της. (19ος αι.). Βρίσκεται στο λαογραφικό μουσείο της Λάρισας.9

-Η διάτρητη ή ξεγυριστή: Ειδικός τεχνίτης σε μορφοποιημένο και διακο-

σμημένο αντικέιμενο έκοβε επιδέξια με κατάλληλο πριόνι ορισμένα τμήματα του διάκοσμου, ώστε το κόσμημα να αναδεικνύεται πάνω σε ύφασμα ή δερμα.

-Η συρματερή: Έτσι ονομάζονται οι κατασκευέςπου αποτελούνται από σύρματα δουλεμένα με χειροποίητο τρόπο.

-Τα σμάλτα: Η τεχνική αυτή ήταν παραλλαγή της βυζαντινής των περίφη-

μων περίκλειστων σμάλτων και χρησίμευε ως απλό χρωματιστό συμπλήρωμα. Την χρωματιστή διακόσμηση πετύχαιναν με διαφανή ή αδιαφανή σμάλτα(μείγματα από υαλομάζα και μεταλλικά οξείδια) που τοποθετούνταν σε κοιλότητες και ύστερα τα έψηναν σε υψηλή θερμοκρασία για να αποκτήσουν λαμπερό χρώμα.

-Το σαβάτι: Η τεχνική αυτή θυμίζει την τεχνική του nielo, γνωστή από

εκείνη των περίφημων εμπίεστων μυκηναικων εγχειριδίων. Το σαβάτι ήταν μείγμα από ασήμι, χαλκό, μόλυβδο και κερί του θειαφθιού σε διάφορες αναλογίες, με τις οποίες οι τεχνίτες πετύχαιναν χρωματιστές διαβαθμίσεις του μαύρου ή του γκρίζου. Χάραζαν το σχέδιο σε θερμαινόμενη ασημένια πλάκα, προσέχοντας τα σημεία όπου θα έμπαινε το σαβάτι να είναι βαθύτερα και ανώμαλα για να εισχωρήσει το κράμα. Όταν κρύωνε η πλάκα, γυαλιζόταν με ατσάλινο λεπτό εργαλείο,το μασγαλά.

Στις τεχνικές εντάσσεται και η φαρμακερή επιχρύσωση ασημένιων και χάλκινων κοσμημάτων, που μας παραδόθηκαν στη μαλαμοκαπνισμένη (ή φλωροκαπνισμένη) μορφή τους. 2,3

Εικόνα 1.4: Μέρος από ασημένια ελληνική παλασκα με τεχνική σαβατι (19ος άι.)10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Μελετώντας το σύστημα του νεοελληνικού στολισμού,παρόλο που δεν σώθηκαν πλήρη στοιχεία του στις διάφορες ενότητες των κοσμημάτων, διαπιστώνεται ότι αρχικά πρέπει να ήταν κοινό σε όλες τις περιοχές και με τις ίδιες γενικές καταβολές . Έτσι φαίνονται , με μια απαράβατη κανονικότητα και παρά τις κατα τόπους παραλλαγές, κοσμήματα για το κεφάλι και το στηθός , τη ράχη και τα χέρια , τη μέση και την ποδιά. Ο γυναικείος στολισμός δημιουργεί την εντύπωση της αδιατάραχης χρυσής ροής. Αρχίζοντας από το κεφάλι και καλύπτοντας όλη την έκταση του κορμού επεκτείνεται στο στήθος με εγκόλπια, σταυρούς, καρφίτσες και οτιδήποτε άλλο μπορεί να κρεμαστεί. Από την μέση συνεχίζεται ως την περιοχή της κοιλίας και της ήβης, σκεπάζοντας στις περισσότερες φορεσιές , την ποδια. Ενώ τα υπόλοιπα κοσμήματα φοριούνται με έναν αυστηρό τυπικό τρόπο, συνοδεύοντας το ντύσιμο σε ειδικές περιστάσεις, η ζώνη είναι καθημερινό εξάρτημα της φορεσιάς με επιβαρυμένη χρήση. Ο αντρικός στολισμός ήταν από ελάχιστος έως ανύπαρκτος σε πολλές περιοχές. Παρακατω αναφέρονται τα πιο χαρακτηριστικά παραδοσιακά κοσμήματα, ακολουθώντας το σώμα από επάνω προς τα κάτω.

Εικόνα 1.5: Ελληνική παραδοσιακή φορεσιά όπου διακρίνονται πολλά γυναικεία κοσμήματα.10

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ

ΤΕΠΕΛΙΚΙ (κορυφή κεφαλιού)

Εικόνα 1.6: Το παραπάνω κόσμημα, αποτελείται από ένα μεγάλο ασημένιο δίσκο.Πάνω στο ασήμι έχει κολληθεί ένα λεπτό φύλλο χαλκού για να δημιουργηθεί φόντο και πάνω στο φύλλο χαλκού,σχηματίζονται αμυγδαλωτά διακοσμητικά μοτίβα, με την τεχνική “φιλιγκράν”.Το κόσμημα περιβάλλουν είκοσι σκαλιστά κοράλλια, στερεωμένα με καστόνια. Τα πέντε κοράλλια στο κέντρο σχηματίζουν σταυρό. Έχει κατασκευαστεί σε ένα από τα πολλά εργαστήρια που υπήρχαν στην Σαφράμπολη του Πόντου (19ος αι). Βρίσκεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο .2

ΔΙΑΔΗΜΑ (μέτωπο)

Από τα κοσμήματα των πολύπλοκων νυφικών κεφαλόδεσμων ξεχωρίζει το διάδημα(κορώνα, κορωνάτσι, μετώπι, ξελίτσι, τράμκα, κουτελίτης, στόλος, μπάπκα, παραμπύκια, σεργούτσι κ.α.),κόσμημα που το φορούσαν στο μέτωπο από χρυσοκέντητη ταινία(για να μην ερεθίζεται το δέρμα) με χρωματιστές πέτρες και μαργαριτάρια από όπου αιωρούνταν κρεμαστα στολίδια και νομίσματα . Οι Πωγωνίτισσες το ονόμαζαν στόλο.2

Εικόνα 1.7: “Στόλος” με καθαρά βυζαντινή μορφολογία.(Πωγώνι). Χυτές αρθρωτές πλάκες απολήγουν σε σχηματοποιημένα ορθόκλωνα κυπαρίσσια(σύμβολα μακροζωίας), τα οποία καταλήγουν σε πετεινάρια, σύμβολα γονιμότητας.Χρωματιστές πέτρες τόνιζαν την χαρούμενη στιγμή του γάμου και κρεμαστά στολίδια σε σχήμα ανθού πρόσθεταν με την κίνησή τους ιδιαίτερη χάρη . (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο)2

09 ΠΕΡΟΝΕΣ ( κρόταφοι) Το κάλυμμα του κεφαλιού συχνά στερέωνε ένα περίτεχνο μεταλλικό σπαστό υποσιαγώνιο (καπιτσάλι, μαγούλα,μαγγούρι) με γάντζους στα άκρα,περασμένο κάτω από το πηγούνι. Ασημένιες αλυσίδες με ρόδακες και πτηνόμορφους γάντζους( τοκάδες, κοπίτσες,μαγλικουτάρι) ή περόνες με στρογγυλές ήαμφικωνικές κεφαλές, χρωματιστές πέτρες, μαργαριτάρια και κρεμαστά στολίδια σε σχήμα ανθού(καρφοβελόνες, κομποβελόνες, τρέμολες, σπίγγα),στερέωναν και διακοσμούσαν τον κεφαλόδεσμο.

Εικόνα 1.8: Καρφοβελόνα με τεχνητά άνθη8

10 ΣΚΟΥΛΑΡΙΚΙΑ (αυτιά) Το πρόσωπο πλαισίωναν το πρόσωπο ποικιλόμορφα βαριά σκουλαρίκια , ως φυλακτήρια κοσμήματα, με διάφορες ονομασίες ,προσδιορισμένες από το σχήμα τους(κρικέλια , καμπάνες, σπάθες,βέργες, μούρινα,τριάπιδα κ.α.)

Εικόνα 1.10: Ασημένια σφυριλάτα σκουλαρίκια. (Ζίτσα).2 Εικόνα 1.9: “Σπάθες”,(Λευκάδα). Χρυσά, συρματερά και χυτά σκουλαρίκια.2

Εικόνα 1.11: “Καμπάνες”.(Κως) Χρυσά σκουλαρίκια.2

12 ΓΙΟΡΝΤΑΝΙΑ-ΧΑΡΧΑΛΙΑ(λαιμός) Περίτεχνα πολύμορφα κοσμήματα περιέβαλαν το λαιμό, είτε εφαρμοστά σε αυτόν είτε ριγμένα στο στήθος. Τα περιλαίμια ήταν φιλοτεχνήματα από σειρές μαργαριτάρια με μποτόνια (συχαντρίκια) και από πλέγματα λεπτών συρμάτων στολισμένα με πλάκες, πέτρες και νομίσματα καθώς και με κρεμαστά στολίδια στα οποία κυριαρχούσε ο σταυρός.

Εικόνα 1.13: Ασημένιο γιορντάνι (Μακεδονία)2

Εικόνα 1.12: Επίχρυσο γιορντάνι (Αιδηψός)2

Εικόνα 1.14: Επίχρυσο γιορντάνι (Ήπειρος)3

14 ΣΤΑΥΡΟΣ(στήθος ,στέρνο) Συρματεροί στραυροί με καδένες από μαλαμοκαπνισμένα σφαιροειδή και κωνοειδή στοιχεία(μπουτόνια, ντουντούνια) , ήταν στολισμένοι με κοράλλια, μαργαριτάρια και πολύχρωμες πέτρες συνηθίζονταν κυρίως στα νησιά.²

Εικόνα 1.15: Ο σταυρός με τα “μπουτούνια” ή αλλιώς “αμπράκαμος” ήταν απαραίτητο συμπλήρωμα της Κρητικής φορεσιάς. (Κρήτη) 2

15 ΚΟΡΔΟΝΙΑ/ΑΛΥΣΕΣ-ΚΑΡΦΩΤΗΡΕΣ(στήθος ,στέρνο) Τα κορδόνια ή αλύσες από τα Μεσόγεια Αττικής και οι καρφωτήρες από την Αιδηψό αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα επιστήθιων γαμήλιων κοσμημάτων.²

Εικόνα 1.16: Ασημένιος “καρφωτήρας Επιστήθιο νυφικό κόσμημα (Αιδηψός)2

Εικόνα 1.17: Επίχρυσο “Κορδόνι” Επιστήθιο νυφικό κόσμημα 2(Αττική)2

ΚΙΟΥΣΤΕΚΙΑ(στήθος ,καρδιά) Τα μονά ή διπλά κιουστέκια (τσαπράζια,γκρέπια,σταυραετοί) ήταν εντυπωσιακά βαριά επιστήθια κοσμήματα από αλυσίδες, οι οποίες συνδέουν χυτές ή συρματερές πλάκες, άλλοτε διακοσμημένες με πολύχρωμες πέτρες και άλλοτε με πολυθεματικές κοσμικές και θρησκευτικές παραστάσεις από την τεχνική σαβάτι. Η κεντρική τους πλάκα ήταν συνήθως σε σχήμα σταυρού και οι ακραίες που έφεραν τους γάτζους, τριγωνικές. Ήταν από τα λίγα κοσμήματα που φορούσαν στην και οι άντρες.²

Εικόνα 1.18: Διπλό κιουστέκι, επιστήθιο επαργυρωμένο κόσμη Αποτελείται από μία κεντρική σταυροειδή πλάκα, χυτή, πάνω στην οποία απεικονίζεται μία κατ’ εικόνα ανδρική μορφή που κρατά σπαθί και όπλο και έχει μεγάλο μουστάκι. Από τις τέσσερις πλευρές της πλάκας ξεκινούν δώδεκα κοντές σχετικά αλυσίδες (λείπει μία) που καταλήγουν σε πλατιά, χυτή, σχεδόν τριγωνική πλάκα με παράσταση ανδρικής μορφής οπλισμένης που σχηματίζεται επιπεδόγλυφα με σαβάτι.μα. Στην κορυφή κάθε πλάκας υπάρχει γάντζος (λείπει ο ένας) για τη στερέωση του κοσμήματος στο στήθος σε σχήμα Χ. (Κοζάνη) Ιστορικό-Λαογραφικό & Φυσικής Ιστορίας Μουσείο Κοζάνης9

ΚΑΡΦΙΤΣΕΣ(στήθος )

Εικόνα 1.20: Επίχρυση καρφίτσα για το στολισμο του στέρνου. 2(Μεσόγεια Αττικής)2

Εικόνα 1.19: “Χελώνα”. Χρυσή καρφίτσα (Κέρκυρα)2

18 ΧΑ΄Ι΄ΜΑΛΙΑ(στήθος ,καρδιά) Τα χαιμαλιά ήταν μενταγίον, που στο κέντρο τους κρέμονταν ένα φυλαχτό. Η λέξη προέρχεται από την τούρκικη «hamail» , (αραβική hamalat) που θα πει κρεμαστό και έπειτα ,φυλαχτό. Η Ελλινική λέξη για το χαιμαλί είναι «περίαπτον». Τα χαιμαλιά , την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε ,είναι συνήθως μικρά κουτιά(τετράγωνα ή στρογγυλά) , που περιείχαν αντικείμενα όπως τίμιο ξύλο, αγιοταφικά λουλούδια κ.λ.π.²

Εικόνα 1.21: Ασημένιο χαιμαλί με παράσταση του Αι Γιώργη (1831)2

Εικόνα 1.22: Επίχρυσο χαιμαλί2

19 ΠΕΣΚΟΥΛΙΑ(πλάτη) Νυφικό στολίδι για τα μαλλιά φτιαγμένο από πλεξούδες με μεταξένιες κλωστές(μπρισίμ), δεμένες σε ασημένιες βάσεις που τις έφτιαχνε ο χρυσικός. Τα πεσκούλια που πολλές φορές έφταναν μέχρι τα πόδια ήταν η νοητή συνέχεια των φυσικών μαλλιών και στόλιζαν την πλάτη της νύφης.4

Εικόνα 1.24: “Πεσκούλι”, σε νυφική φορεσιά (Σπάτα)4

ΦΥΛΑΧΤΑ(πλάτη)

Τον αυχένα και την ράχη στόλιζαν με τριγωνικά φυλαχτά και σύνολα από κοσμήματα λουλουδιών, φύλλων, καρπών, και άλλων διακοσμητικών που συμβόλιζαν την γονιμότητα.²

Εικόνα 1.23: “Τσούλα ” Αστυπάλαιας. Επίχρυσος δίσκος και θύσανος με ασημένια εξαρτήματα .2

ΒΡΑΧΙΟΛΙΑ-ΜΠΕΛΕΤΖΙΚΙΑ(χέρια)

Τα χέρια στόλιζαν με αλυσιδωτά, συρματερά και χυτά βραχιόλια. Τα πιο γνωστά, ήταν τα μπελετζίκια.²

Εικόνα 1.25β: Αποτελείται από δυο σκαλιστές ασημένιες πλάκες που ενώνονταν μεταξύ τους με σειρές αλυσίδων και κουμπωναν με μεγάλες ασημένιες πρόκες.4,10

Εικόνα 1.25α: Μπεζελίκι (Μεσόγεια Αττικής) Ασημένιο νυφικό κόσμημα.10

Εικόνα 1.26: “Αρραβώνες”ή “Γέφυρες” Τελετουργικό κόσμημα που φορούσαν οι έγκυες γυναίκες και αναπαριστά το γυναικείο σώμα κατα την εγκυμοσύνη. (Κατερίνα Κορρέ , “Το Βραχιόλι”)

ΠΟΡΠΕΣ(μέση) Οι πόρπες, δουλεμένες με όλες τις τεχνικές ,όπως και με συνδυασμούς τους, συγκρατούσαν τα δύο αντικρυστά επιστήθια ανοίγματα των ενδυμάτων(του γυναικείου σιγκουνιού, του ανδρικου γιλέκου,κ.ά) ή στερεώνονταν στην υφασμάτινη ζώνη της μέσης και συμπλήρωνα την λειτουργία της. Τις συναντούμε μικρές, ως κλειδωτήρια(θηλυκωτάρια ή τσαπράκια ή ζάβες-οι ονομασίες σχετίζονται με το μέγεθος), αλλά και ως μεγάλα κεμέρια, πολυδιακοσμημένα με πουλιά, δικέφαλους αετούς,φυτικά μοτίβα ή αυστηρά γεωμετρικά θέματα. 3 Οι πόρπες που έχουν βρεθεί από την περίοδο του 16ου έως τον 19ου αι. έιναι συγκριτικά πολύ περισσότερες από τα υπόλοιπα κοσμήματα, πιθανόν , γιατί ήταν αντικείμενο καθημερινής χρήσης και όχι μόνο εξάρτημα της επίσημης φορεσιάς.

Στην Ελληνική παράδοση η ασημένια πόρπη ήταν από τα βασικά προικιά της νύφης, και αναφερόταν λεπτομερώς σε διαθήκες.2

Εικόνα 1.27: Η πόρπη αυτή άνηκε στην Μόσχω Τζαβέλα. (σύζηγος Φώτου Τζαβέλα.) Ήταν ηρωικοί αγωνιστές στην αντίσταση των Σουλιωτών κατα του Αλή Πασά. Το κόσμημα ήταν κατασκευασμένο από τεχνική ρεπουσσέ με πλούσιο διάκοσμο.Είναι ασημένιο και έχει πάρει το χρυσαφί χρώμα με μαλαμοκάπνισμα. (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο)2

« Να σμίξουμε το μάλαμα με το μαργαριτάρι να κάνουμε τση νύφης μας ένα χρυσό ζωνάρι»

(Δημοτικό τραγούδι που αναφέρεται η πόρπη)2

24 ΑΣΗΜΟΣΟΥΓΙΑΣ(ποδιά-μέση) Πρόκειται για παλιό ασημικό που φορέθηκε στερεωμένο με αλυσίδες πάνω στην ποδιά, ως ρο 1920 περίπου. Αποτελούνταν από μια σειρά με 5-6 αλυσίδες παλιού τύπου χωρίς νομίσματα. Η σειρά αυτή ήταν εφοδιασμένη στη μέση της με μια τετράγωνη πλάκα(με αστεροειδές σχέδιο στην όψη της)που διασπούσε σε εκείνο το σημείο την συνέχεια των αλυσίδων. Από κάποια αλυσίδα του κοσμήματος, λίγο πιο κάτω από την δεξιά πλευρά κρεμόταν(με ιδιαίτερη ασημένια αλυσίδα) ένας σουγιάς(από εδώ εξηγείται και το όνομα του ασημικού), που τον τοποθετούσαν σε ειδική κεντημένη τσέπη . 4,5

Εικόνα 1.28: Ασημοσουγιάς και διπλό κιουστέκι σε νυφική ενδυμασια. (τρίκαλα)2

25 ΠΑΛΑΣΚΑ(μέση) Στα ανδρικά κοσμήματα εντάσσονται και οι ασημένιες ταμπακίερες, σε διάφορες τεχνικές,ή αλλίως παλάσκες. Αυτές , τις χρησιμοποιούσαν σαν θήκες για το μπαρούτι, προσαρμοσμένες στη μέση του άνδρα ή κρεμασμένες στη σέλα του αλόγου του.6

Εικόνες 1.29α,β: Ασημένια παλάσκα με τεχνική σαβάτι. (Ήπειρος)10

26 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Τα κοσμήματα της ελληνικής παραδοσιακής φορεσιάς, που συνδυάζουν το χρηστικό αντικείμενο με το έργο τέχνης, χαρακτηρίζονται από μια ομοιογένεια, τόσο στη χρήση των υλικών και στη τεχνική κατασκευής, αλλά και στο πολυμορφικό διακοσμητικό θεματολόγιο.Τα υλικά και οι μορφοπλαστικές τεχνικές αποτελούν τα εξωτερικά στοιχεία τους, τα οποία εκφράζουν την ευρηματικότητα, την επιδεξιότητα και την αισθητική ευαισθησία του λαικού δημιουργού,ενώ τα θέματα του διάκοσμου, όπως υποστηρίζει η Αγγελική Χατζημιχάλη, ανταποκρίνονται σε παμπάλαιες ανθρώπινες συνήθειες της γένεσης, σε λατρείες και μαγικές δοξασίες. Η άμεση επαφή που είχε το κόσμημα με το σώμα δημιούργησε την ανάγκη της επικάλυψής του με φυλακτικά, μαγικά και αποτρεπτικά στοιχεία, που απομάκρυναν το κακό και διασφάλιζαν την ευτυχία εκείνου που το φορούσε. Σε γενικές γραμμές, το κόσμημα στις αρχές του 19ου αι. αποτελούσε βασικό στοιχείο της ελληνικής παραδοσιακής φορεσιάς. Το καθένα ξεχωριστά με μικρές ή μεγαλες διαφορές, ήταν κοινό στοιχείο κάθε περιοχής. Παρατηρείται μεγαλύτερη χρηστικότητα αυτών από το γυναικείο φύλο παρα από το ανδρικό, αλλά και πάλι ,αυτό εξαρτώνταν από την περιοχή καθώς και την κοινωνική θέση του ατόμου.

27 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1.https://hellanicus.lib.aegean.gr/bitstream/handle/11610/19748/%ce%94%ce%99%ce%a0%ce%9b%ce%a9%ce%9c%ce%91%ce%a4%ce% 99%ce%9a%ce%97%20%ce%95%ce%a1%ce%93%ce%91%ce%a3%ce%99%ce%91%20%ce%9a%ce%9f%ce%a1%ce%a1%ce%95%20%ce %91%ce%9d%ce%9d%ce%91.pdf?sequence=1&isAllowed=y 2. https://docplayer.gr/6298546-Ellinika-paradoiaka-komimasa.html Ερευνητική εργασία (2011-2012) 3. https://docplayer.gr/amp/896698-Ta-ipeirotika-kosmimata-istoria-laografia-1.html 4. https://laografia-spata.gr/topiki-foresia/

5. http://okeanis.lib.puas.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/2042/kl_00490.pdf?sequence=1&isAllowed=y 6. http://www.vlahoi.net/politismos/ta-ipeirotika-kosmimata

7.http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL103/57/442,1682/?fbclid=IwAR1HkeEbzmItRdbZBURiO9dCNC1mYYIImVsH2qdiVNdasAkSo1y 47NS5cGg 8. https://lykeionellinidon.com/en/endymata-el/hairpin-2365-1-en/ 9.http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=4619

10. https://www.facebook.com/206537419368380/posts/1075656295789817/ 11. Χατζημιχάλη Α.(1978). -Η Ελληνική λαική φορεσιά. Αθήνα:Μέλισσα.

12. Ταρσούλη, Α.(1958). Κεντήματα ακια φορεσιές της Δωδεκανήσου. Αθήνα :Βέργος