WaterScapes ΑΝΑΓΝΏΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΑΜΟΡΦΏΣΕΙΣ ΣΤΟ ΌΡΙΟ ΤΗΣ ΛΊΜΝΗΣ ΙΩΑΝΝΊΝΩΝ
WaterScapes
ΑΝΑΓΝΏΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΑΜΟΡΦΏΣΕΙΣ ΣΤΟ ΌΡΙΟ ΤΗΣ ΛΊΜΝΗΣ ΙΩΑΝΝΊΝΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Φοιτήτριες Μαυρίδου Μαρία | Μιχαήλ Μαρίνα Επιβλέπων Καθηγητής Μανωλίδης Κωνσταντίνος
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ | ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ 2018-2019
Περίληψη
Η παρούσα διπλωματική εργασία εστιάζει στην πόλη των Ιωαννίνων και συγκεκριμένα σε μία περιαστική, παραλίμνια έκταση 2.000 στρεμμάτων, ιδιοκτησίας του δημοσίου, που στην τρέχουσα κατάστασή της παραμένει κενή χρήσεων και λειτουργιών. Μία περιοχή που αποτελούσε κάποτε συνέχεια της λίμνης μέσω μιας σχέσης αλληλεπίδρασης με ωφέλειες και για τις δύο πλευρές, παρουσιάζεται σήμερα παρηκμασμένη εξαιτίας της ανθρώπινης παρεμβατικότητας απέναντι στις φυσικές διαδικασίες. Η πρότασή μας, αφορά λοιπόν την αναβάθμιση της προκείμενης έκτασης και την καθιέρωσή της ως πόλο έλξης για τους κατοίκους ολόκληρης της πόλης και όχι μόνο. Πιο συγκεκριμένα, ο χώρος αναμένεται να λειτουργήσει ως ένα Περιβαλλοντικό, Υγροτοπικό Πάρκο. Ο σχεδιασμός του διέπεται από τις αρχές μιας πιο ευαίσθητης προσέγγισης απέναντι στο περιβάλλον, ενώ κύριος στόχος γίνεται η αποκατάσταση του οικοσυστήματος και η απόδοση, εκ νέου, του χαρακτήρα που του αφαιρέθηκε. Το σύνολο των επεμβάσεων που υποδεικνύονται σχετίζονται με στοιχεία που εξάγονται από μια θεωρητική έρευνα που προηγείται, όσο και με συμπεράσματα που προέρχονται από την καταγραφή και την ανάλυση δεδομένων της περιοχής. Αρχικά λοιπόν, διαμορφώνεται ένα σύστημα ενσωμάτωσης και διαχείρισης του νερού στην περιοχή, με λίμνες σταθεροποίησης, υγρότοπους και πλημμυρικές εκτάσεις που ακολουθούν διαφορετικά σενάρια ανά εποχή, παράγοντας ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο τοπίο. Γύρω από αυτό αρθρώνεται ένα δίκτυο κίνησης των χρηστών, που άλλοτε πατάει πάνω στο έδαφος ενώ άλλοτε υπερυψώνεται. Το δίκτυο αυτό συνδέεται με δύο κτιριακές προσθήκες. Η πρώτη αφορά ένα pavilion, το οποίο σχεδιάζεται ως ένας στεγασμένος, επί υποστυλωμάτων χώρος, με ανοιχτές πλευρές που προσφέρονται ως πλατφόρμες θέασης. Φιλοξενεί χρήσεις όπως ένα σημείο πληροφόρησης, ένα αμφιθέατρο, μία αίθουσα εργαστηρίων, εκθέσεις, καφέ, wc. Το δεύτερο κτίριο αποτελεί έναν πύργο παρατήρησης που προσφέρει εναλασσόμενες οπτικές προς το πάρκο, ενώ στη βάση του συνοδεύεται από ένα υπαίθριο, ακανόνιστο αμφιθέατρο. Τον κύκλο των επεμβάσεων ολοκληρώνει το σχέδιο φυτεύσεων της περιοχής.
Abstract
The present diploma project focuses on the city of Ioannina, Greece, and more specifically on a suburban, lakeside and public area of 2.000 acres, which in its current situation remains empty of uses and functions. An area that was once considered as a natural continuity of the lake and that was interacting with it in a beneficial, for both sides, manner, it is presented nowadays degraded due to human interference against natural processes. Our proposal involves the regeneration of this specific region and its conversion to a pole of attraction for the people of the whole city. The area is going to function as an Environmental, Wetland’s Park. Its design complies with the principles of a more sensitive approach, while the restoration of the ecosystem and its former character become some major themes to be concerned. The interventions proposed relates to evidence derived from a theoretical survey and to conclusions made by the analysis of data of the area. Above all, a system is formed which incorporates and manages water in the park and includes stabilization lakes, wetlands and flooding grounds that differ throughout the seasons, providing a constantly changing scenery. All around this system, a movement network is established that is either touching the ground or rising above it. These routes are connected to two building proposals. The first one refers to a pavilion, designed as a sheltered, open-space viewing platform. It hosts an info point, an auditorium, a workshop classroom, exhibitions, a small cafe and wc. The second building is a viewing tower which provides different aspects of the park. All over its base, an outdoor, irregular amphitheater is created. Last but not least, the interventions are completed by a vegetation planning of the area.
Περιεχόμενα
Έ ρ ε υ ν α
13
1. Η Πόλη 1.1 Γενικά 1.2 Ανάπτυξη πόλης 1.3 Θέση 1.4 Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά
19
2. Η Λίμνη 2.1 Ιστορικό πλαίσιο 2.2 Γενικά στοιχεία 2.3 Υδρογεωλογία 2.4 Οι αξίες της λίμνης 2.5 Βιοποικιλότητα 2.6 Υποβάθμιση 2.7 Εξυγίανση
41
3. Το νερό 3.1 Οι αξίες του νερού 3.2 Υγρότοποι 3.3 Η βλάστηση στους υγρότοπους
Π ρ ό τ α σ η
50 69
1. Ανάλυση περιοχής 2. Οι επεμβάσεις 2.1 Στοιχεία νερού 2.2 Δίκτυο κινήσεων 2.3 Φυτεύσεις 2.4 Pavilion 2.5 Πύργος παρατήρησης
Η Έρευνα
H ΠΟΛΗ
Γ ε ν ι κ ά Η παρούσα διπλωματική εργασία εστιάζει στα Ιωάννινα, ομώνυμη πρωτεύουσα και μεγαλύτερη πόλη, του Νομού Ιωαννίνων και της περιφέρειας Ηπείρου. Αποτελούν ένα αστικό κέντρο και εντάσσονται στις 1269 λειτουργικές αστικές περιοχές (Functional Urban Area- FUA) της Ευρώπης. Κατά την απογραφή του 2011 η πόλη είχε πληθυσμό που άγγιζε τις 113.000 κατοίκους, εκ των οποίων ποσοστό της τάξεως του 80% κατοικεί στο κέντρο της πόλης. Την αστική περιοχή συνθέτουν η πόλη των Ιωαννίνων, καθώς επίσης και οι οικισμοί Εξοχή, Καρδαμίτσια, Πεντέλη, Βελισάριο, Τσιφλικόπουλο, Κάτω Νεοχωρόπουλο, Ανατολή, Κατσικάς. «Η πόλη των Ιωαννίνων τοπιολογικά αποτελεί μία πόλη τοπίο. Η ιδιαιτερότητα της θέσης της ιστορικής πόλης και του Κάστρου της σε σχέση με τη Λίμνη και το Νησί της, η πανάρχαια συνύπαρξη των αρχαίων τόπων της στην ίδια περίμετρο της Λίμνης και η εντυπωσιακή σκηνική παρουσία του Μιτσικελίου Όρους ως «αντι-εικόνα» της πόλης στην απέναντι όχθη κλείνοντας τη φυσική περίμετρο της λίμνης, συνιστούν ένα σύνθετο φυσικό και πολιτιστικό τοπίο, μοναδικής αισθητικής αξίας και ελκτικότητας.» 1 Α ν ά π τ υ ξ η Π ό λ η ς «Η ηπειρωτική αρχιτεκτονική είναι η ανθρώπινη προέκταση του φυσικού χώρου, αφού προσαρμόζεται οργανικά, λειτουργικά και αισθητικά στα ιδιαίτερα γεωγραφικά, γεωμορφολογικά και κλιματολογικά δεδομένα του.» 2 Η πόλη, ο αστικός χώρος, αναπτύχθηκε στους ελεύθερους χώρους που αφήνουν η λίμνη και οι γύρω απ’ αυτή λόφοι. Η πόλη των Ιωαννίνων ανέπτυξε ένα πολυκυτταρικό αστικό σύστημα, που κύτταρό του είναι κυρίως, η «εθνοτική» συνοικία. 3
1
Ρυθμιστικό Σχέδιο Πόλης Ιωαννίνων- Παράγραφος αστικό περιβάλλον και αστικά τοπία, τα τοπία της πόλης)
13
Πολεοδομικός χάρτης Ιωαννίνων, 1902
14
Τις εθνοτικές ομάδες της πόλης συνιστούν οι Έλληνες, οι Οθωμανοί και οι Εβραίοι. Αρχικός οικιστικός πυρήνας ήταν η συνοικία του Κάστρου, στη συνέχεια όμως η πόλη αναπτύχθηκε και εκτός αυτού. Το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο αποδιοργανώνει την οργανική σχέση μεταξύ των συνοικιών, καθώς οι νέες διανοίξεις δρόμων εκτός της περιοχής του Κάστρου αλλοιώνουν την φυσιογνωμία της πόλης. Θ έ σ η Τα Γιάννενα, ειδικά με την ανάπτυξη και την κατασκευή οδικών αξόνων που εντατικοποιήθηκε τα τελευταία χρόνια (Εγνατία Οδός, Ιόνια Οδός) μεταμορφώνονται σε βασικό, εγχώριο κόμβο που συνοδεύεται από μια ολοένα αυξανόμενη ροή ανθρώπων. Από τα δίκτυα μεταφοράς και τα δυνατά σημεία της πόλης (πανεπιστήμιο, πανεπιστημιακό νοσοκομείο, εμπορικό κέντρο, αξιοθέατα) διαφαίνεται λοιπόν μία δυναμική ικανή να καταστήσει τα Γιάννενα έναν πολυκεντρικό περιφερειακό χώρο, που μπορεί να δρα υποστηρικτικά των μεγάλων μητροπόλεων, Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Από την άλλη κατέχουν καίρια θέση και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αφού μαζί με την γειτονική τους πόλη Ηγουμενίτσα αποτελούν διέξοδο και συνδετήριο κρίκο μέσω της Αδριατικής θάλασσας με την Ιταλία τα δυτικά Βαλκάνια. Γ
ε
ω
μ
ο
ρ
φ
ο
λ
ο
γ
ί
α
Η πόλη είναι δομημένη στο λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων, ένα μεγάλο καρστικό βύθισμα όπου αναπτύχθηκαν ευνοϊκές συνθήκες για την εμφάνιση, την και την ανάπτυξη της ανθρώπινης παρουσίας από την παλαιολιθική κιόλας περίοδο που χρονολογείται 2 εκατομμύρια χρόνια πριν. Το λεκανοπέδιο διαθέτει μήκος 37 χιλιομέτρων (ΝΑ-ΒΔ άξονας), πλάτος που κυμαίνεται μεταξύ 3 και 10 χιλιομέτρων, μέσο ύψος 470 μέτρα και επιφανειακή υδρολογική λεκάνη 510 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Παρουσιάζει πλούσια γεωλογική ιστορία με πληθώρα γεωμορφών (ορεινές και λοφώδεις εξάρσεις, πεδιάδες, υδρότοποι, σπήλαια κ.ά.) που οφείλονται κυρίως στις διαβρωτικές δυνάμεις του νερού.
2, 3
Νομός Ιωαννίνων-σύγχρονη πολιτισμική γεωγραφία, Βασίλης Νιτσιάκος
15
«Το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων οριοθετείται προς βόρεια και βορειοανατολικά από το όρος Μιτσικέλι, το Δρίσκο και το Περιστέρι, ανατολικά, ΝΑ και Ν από τα υψώματα Αετοράχη, Μακρυβούνι, νοτιοδυτικά από τις παρυφές του Τόμαρου, δυτικά τη Μεγάλη Τσούκα και τα υψώματα των Μαρμάρων και της Καρίτσας» (ΕΜΠ, 2001). Μέσα στο οροπέδιο των Ιωαννίνων εξέχουν λοφώδη υπολειμματικά υψώματα και συγκεκριμένα οι λόφοι Μεγάλου Γαρδικίου, Αγίας Τριάδας, Μπισδουνίου, Ιωαννίνων, Κατσικά, Μπάφρας, Περάματος, Νησιού και Καστρίτσας. Σχηματίζονται 3 υπολεκάνες Ροδοτοπίου- Λαψίστας- Κρύας- Ελεούσας, Κατσικάς- Καστρίτσας- Πόρου, Πεδινής-Ανατολής - Βουνοπλαγιάς. Ιδιαίτερο γεωμορφολογικό χαρακτηριστικό των Ιωαννίνων αποτελεί και η λίμνη Παμβώτιδα που απτελεί κύριο στοιχείο της φυσιογνωμίας της πόλης και σημείο αναφοράς για τους κατοίκους της.
17
Λίμνες Παμβώτιδα και Λαψίστα
18
H ΛΙΜΝΗ
Ι σ τ ο ρ ι κ ό Π λ α ί σ ι ο Η Παμβώτιδα είναι μία από τις αρχαιότερες λίμνες σε ολόκληρη την Ευρώπη, με ηλικία που ξεπερνά τα 5 εκατομμύρια έτη και που την κατατάσσει δεύτερη, αμέσως μετά την λίμνη Αχρίδα ή Οχρίδα που μοιράζεται μεταξύ Σκοπίων και Αλβανίας. Το νερό μετασχημάτισε το ανάγλυφο της περιοχής διαβρώνοντας τα ασβεστολιθικά πετρώματα και δημιουργώντας μια φυσική λεκάνη, ο βυθός της οποίας στεγανοποιήθηκε και μετατράπηκε σε δεξαμενή συλλογής των υδάτων. Στους ψυχρούς αιώνες της εποχής των παγετώνων, η Παμβώτιδα ήταν μια ζεστή γωνιά για τους προϊστορικούς ανθρώπους. Αργότερα, σε αυτήν διασταυρώνονταν οι δρόμοι των κτηνοτρόφων, των στρατηγώνκαιτωνεμπόρων,πουακολουθούσαντιςποτάμιεςκοιλάδεςπροςτατέσσερασημείατουορίζοντα. Αξιοσημείωτη είναι η παλαιότερη ύπαρξη μιας δεύτερης και μικρότερης λεκάνης συλλογής υδάτων στα βορειοδυτικά της πόλης. Πρόκειται για ένα αβαθές έλος διανθισμένο με μικρές νησίδες, το έλος της Λαψίστας όπως ήταν γνωστό, το οποίο αλληλεπιδρούσε με την Παμβώτιδα μιας και σε περιόδους έντονων βροχοπτώσεων ενώνονταν και λειτουργούσαν ως ένα ενιαίο οικοσύστημα με αμφότερες ωφέλειες και για τις 2 πλευρές. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 παρόλα αυτά η λίμνη Λαψίστας αποξηράθηκε, προκειμένου να αποδοθεί στην καλλιέργεια, με καταστροφικές συνέπειες για την ίδια την Παμβώτιδα και το περιβάλλον γενικότερα. Γ ε ν ι κ ά Η επιφάνεια της λίμνης διακόπτεται από βραχώδη προεξοχή που σχηματίζει το Νησί των Ιωαννίνων με τον οικισμό του και τους περίπου 500 κατοίκους του, μία από τις σπάνιες περιπτώσεις
19
Υδρογραφικό δίκτυο Παμβώτιδας Τάφροι
2
1
3 5
9 8 Λεκάνες απορροής
Οι τάφροι 8 (Σερβιανών) και 9 (Λαγκάτσας), συναντούνται στην περιοχή του πάρκου
20
4
6 7
κατοικημένου νησιού σε λίμνη σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η έκτασή του είναι περίπου 0,2 τ.χλμ. και το υψόμετρό του 520 μ., δηλαδή προεξέχει κατά 59 μ. από τη στάθμη των νερών της λίμνης. Η Παμβώτιδα έχει, στη μεγαλύτερη της διάσταση, μήκος 7,5 χιλιόμετρα και πλάτος που κυμαίνεται μεταξύ 1,5 και 4,5 χιλιομέτρων. Η συνολική έκταση της επιφάνειάς της αγγίζει τα 20 τ.χλμ. Παρουσιάζει ακόμα ελάχιστο βάθος 1,60 μέτρα, ενώ το μέγιστο είναι 9 μέτρα. Υ δ ρ ο γ ε ω λ ο γ ί α Η λίμνη διαθέτει φυσικό και τεχνητό υδρογραφικό δίκτυο. Η τροφοδότησή και η ανανέωση των νερών της βρισκόταν σε άμεση εξάρτηση κυρίως από το όρος Μιτσικέλι στο βορειοανατολικό τμήμα. Πιο συγκεκριμένα οι καρστικές πηγές Σεντινίκου, Αμφιθέας και Ντραμπάντοβας εκτελούσαν τον ρόλο αυτό αλλά στις μέρες μας είτε έχουν αποκοπεί είτε παρουσιάζουν λειψυδρία. Στον αντίποδα, η αποστράγγιση των πηγών γίνεται νότια και δυτικά από καταβόθρες. Από τις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις ξεχωρίζουν η τάφρος Λαγκάτσα που εισάγει νερό και η τάφρος Λαψίστας, στην περιοχή του Περάματος, που οδηγεί τα νερά στον ποταμό Καλαμά σε περίπτωση ανόδου της στάθμης τους. Ο ι Α ξ ί ε ς Τ η ς Λ ί μ ν η ς Κατά τη βυζαντινή εποχή φαίνεται ότι ονομάζεται Μέγας Οζερός, από την σλαβική λέξη που σημαίνει λίμνη. Αργότερα αναφέρεται με το όνομα Παμβώτις, λέξη συσχετισμένη με την ομηρική εποχή που προέρχεται από τα ουσιαστικά παμβώτωρ ή παμβώτηρ (πᾶς + βῶτις< βῶς) και σημαίνει η τα πάντα τρέφουσα. Από πολύ παλιά αναγνωρίζεται λοιπόν η αξία της λίμνης, σε επίπεδο επιβίωσης για ολόκληρη την έμβια ζωή και οικονομικής ευημερίας για τον άνθρωπο. Το όνομα της έχει συνδεθεί με μύθους και θρύλους της παράδοσης, τη μνήμη των ανθρώπων, τη λογοτεχνία και την ποίηση. Οι αξίες της όμως δεν περιορίζονται εκεί αλλά είναι πολυδιάστατες και συνεχίζουν να τη χαρακτηρίζουν μέχρι και τα νεότερα χρόνια, παρά τη γενικότερη υποβάθμιση και απαξίωση που δέχεται το οικοσύστημά της. Συνεχίζοντας λοιπόν την
21
Χάρτης προστατευόμενων περιοχών Παμβώτιδας
22
αναφορά στον ρόλο της Παμβώτιδας, ξεχωρίζουμε τη βιολογική της αξία, με πληθώρα σπάνιων ειδών χλωρίδας, πανίδας και οικοτόπων αλλά και την πολιτιστική της αξία που καθορίζεται από τη σχέση του ανθρώπου με τη λίμνη, τους μύθους, τις παραδόσεις, κάποια αξιόλογα κτίρια που αναπτύσσονται περιμετρικά αυτής. Γίνεται επιπλέον η λίμνη ο πυρήνας αναψυχής της πόλης, με πολλές δραστηριότητες να σχετίζονται με την περιοχή της, όπως ο περίπατος, η ποδηλασία, το τρέξιμο, η παρατήρηση του τοπίου, της χλωρίδας και της πανίδας, η φωτογράφηση της φύσης, η κωπηλασία, τα εστιατόρια και οι καφετέριες. Σε εκπαιδευτικό επίπεδο, αποτελεί τη βάση για ενημέρωση και ευαισθητοποίηση, για την αλλαγή της νοοτροπίας των ανθρώπων ως προς τα περιβαλλοντικά προβλήματα, τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης του ανθρώπου με τη λίμνη και την αντιμετώπιση των προβλημάτων της. Έχει όμως και επιστημονική αξία μιας και προσελκύει επιστήμονες πολλών κλάδων όπως η βιολογία, η ιχθυολογία, η λιμνολογία, η αρχιτεκτονική τοπίου, η γεωγραφία, γεωλογία, βοτανική, οικολογία και άλλες. Πέρα από τους επιστήμονες προσελκύει ακόμα και μια ευρύτερη τουριστική ομάδα καθώς έχει εξελιχθεί σε ιδιαίτερο τουριστικό αξιοθέατο και προϊόν της πόλης. Είναι ένα από τα τουριστικά αξιοθέατα και προϊόντα της πόλης, Συντηρεί μια ομάδα ανθρώπων και επαγγελμάτων που συνδέονται με τα νερά της, (αλιείς) ενώ προσφέρει και πολλά αντικείμενα (καλαμωτές, καλάθια) αναβιώνοντας έτσι μία παράδοση ετών. Διαθέτει υδρευτικές και αρδευτικές αρετές, αφού συμβάλλει στην προστασία των υπόγειων υδροφόρων στρωμάτων ενώ παράλληλα καλύπτει το 70% περίπου των αναγκών άρδευσης των καλλιεργειών. Βελτιώνει το μικροκλίμα δημιουργώντας πιο ήπιες συνθήκες, προστατεύει από τις πλημμύρες με την αποθήκευση μεγάλων ποσοτήτων νερού τόσο στη λεκάνη της όσο και στα υγρολίβαδά της, συγκρατεί και σταθεροποιεί το έδαφος χάρη στη βλάστηση που αναπτύσσεται τριγύρω της.
23
Β
ι
ο
π
ο
ι
κ
ι
λ
ό
τ
η
τ
α
Η λίμνη Παμβώτιδα είναι μία προστατευόμενη περιοχή οικοανάπτυξης που θεωρείται ότι μπορεί να αναδειχθείσεμιααπότιςσημαντικότερεςλιμναίεςπεριοχέςγιατηδιατήρησητουφυσικούπλούτουτηςχώρας αλλά και της Ευρώπης. Είναι ένα πολυσήμαντο οικοσύστημα που διακρίνεται για τη μεγάλη βιοποικιλότητά του, γεγονός που αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα ένταξής της στο ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο Natura 2000. Τι περιλαμβάνει όμως το δίκτυο Natura 2000 και πως ορίζεται η έννοια της βιοποικιλότητας; Η θέσπιση και η λειτουργία του δικτύου Natura σχετίζεται με την Οδηγία των οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ), που μεριμνά για «τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας». Στο δίκτυο εντάσσονται δύο κατηγορίες περιοχών, οι «Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ)» (Special Protection Areas - SPA) για την Ορνιθοπανίδα, όπως ορίζονται στην Οδηγία 79/409/EK «για τη διατήρηση των άγριων πτηνών» και οι «Τόποι Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ)» (Sites of Community Importance – SCI) όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. Η Ελλάδα έχει χαρακτηρίσει σήμερα 202 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) και 241 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας. Στην λίμνη Παμβώτιδα εμπίπτουν πέντε περιοχές και αυτές είναι: -η Ζώνη Ειδικής Προστασίας (Ζ.Ε.Π.) για την άγρια ορνιθοπανίδα και η Ειδική Ζώνη Διατήρησης (Ε.Ζ.Δ.) «Λίμνη Ιωαννίνων» με κωδικό GR 2130005 -η Ζ.Ε.Π. για την άγρια ορνιθοπανίδα με την επωνυμία «Ευρύτερη περιοχή πόλης Ιωαννίνων» και κωδικό GR 2130012 -η Ε.Ζ.Δ. «Όρος Μιτσικέλι», κωδικός GR 2130008 -η Ζ.Ε.Π. για την άγρια ορνιθοπανίδα «Κεντρικό Ζαγόρι και Ανατολικό Τμήμα Όρους Μιτσικέλι», GR2130011 -μέρος της Ζ.Ε.Π. για την άγρια ορνιθοπανίδα «Ευρύτερη περιοχή Αθαμανικών Όρεων», GR 2130013. Με τον όρο βιοποικιλότητα, που εναλλακτικά μπορεί να συναντάται και ως βιολογική ποικιλότητα,
24
αναφερόμαστε στις διαφορετικές δομές με τις οποίες εκφράζεται η ζωή στα διάφορα επίπεδα οργάνωσής της, από το γενετικό, το επίπεδο των ειδών, το επίπεδο των οικοσυστημάτων, μέχρι το επίπεδο του τοπίου, όπου κι αν βρίσκονται αυτές οι δομές δηλαδή στην ξηρά, στο νερό ή στον αέρα, καθώς και στον τρόπο έκφρασης αυτής της ποικιλίας σε χωρική και χρονική κλίμακα. Πιο απλοϊκά η βιοποικιλότητα προσδιορίζει την ποικιλία των μορφών ζωής σε ένα συγκεκριμένο χώρο και στην περίπτωση της Παμβώτιδας είναι μεγάλη τόσο για τη χλωρίδα όσο και για την πανίδα της. Χ λ ω ρ ί δ α Ξεκινώντας από την χλωρίδα, δεν μπορούμε παρά να μην αναφερθούμε αρχικά σε κάποιες μόνο από τις ωφέλειες της βλάστησης, η οποία μέσω της φωτοσύνθεσης ανάγεται σε απαραίτητο συστατικό της ζωής, φιλοξενεί, προστατεύει άλλους ζωντανούς οργανισμούς και γίνεται τροφή τους, μειώνει την ατμοσφαιρική ρύπανση και την ηχορύπανση, βελτιώνει το μικροκλίμα, συγκρατεί το έδαφος, αναβαθμίζει αισθητικά το τοπίο και επηρεάζει θετικά την ανθρώπινη διάθεση. Η βλάστηση μπορεί να διακριθεί σε υδρόφιλη και είναι εκείνη που αναπτύσσεται κοντά στο νερό, υδρόβια, που αναπτύσσεται μέσα στο νερό και υδροχαρής, που απαιτεί μεγάλες ποσότητες νερού. Τα υδρόβια φυτά διακρίνονται περαιτέρω σε υποβρύχια, ελεύθερα επιπλέοντα και σε εκείνα που διαθέτουν άνθη που επιπλέουν αλλά έχουν ρίζες αγκιστρωμένες στο βυθό. Από τον χλωριδικό πλούτο της Παμβώτιδας αναγνωρίζουμε περιμετρικά αυτής περισσότερα από 200 είδη και υποείδη φυτών, ενώ η υδρόβια και υγροτοπική βλάστησή της φτάνει τα 115. Την παρόχθια βλάστηση συνιστούν κυρίως ογκώδη δέντρα που διψούν για νερό και αυτά είναι η λευκή ιτιά (Salix Alba), τα πλατάνια (Platanus orientalis) και οι λεύκες (Populus sp.). Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν παρατηρηθεί και φυτά όπως το στάχυ των βάλτων (Stachys palustris και ο βίκος ο άγριος (Vicia villosa). Παρυδάτια, σε ρηχές εκτάσεις αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό ψαθιά (Ty-
25
haris palustris
Stachys palustris
Scirpus holoschoenus
Vicia villosa
Utricularia vulgaris
Typha
Eleocharis palustris
Stachys palustris
Mentha aqua�ca
Mαρμαροκυπρίνος
Kυπρίνος
Γλήνι
Γλανίδι
Δρομίτσα
Χέλι
Τσίμα
Nymphoides peltata
Phragmites
Lycopus europaeus
Azolla filiculoides
Συκοφάγος
Σταχτοσουσουράδες
Mentha aqua�ca
Κιρκινέζι
Δρομίτσα
Χέλι
26
Τσίμα
Nymphaea alba
Ψευταηδόνι
Ψαραετός
Χαλκόκοτες (Plegadis falcinellus)
Κέφαλος
Χορτοφάγος Κυπρίνος
Πεταλούδα
Σκουφοβουτηχτάρι (Podiceps cristatus)
Nympha
Κέφ
Πυρροβα (regulus ig
pha angustifolia, Typha latifolia), καλαμιώνες (Phragmites australis) και δίπλα σε αυτούς κάποιες φορές η μέντα του νερού ή μίνθη η φίλυδρος (Mentha aquatica). Σε εδάφη που κατακλύζονται περιοδικά από νερό υπάρχουν βούρλα (Juncus sp.) σκοβούρλα (Scirpus holoschoenus), λύθρα (Lythrum salicaria), υφέρπουσες ακίδες (Eleocharis palustris), μαορολάχανα (Lycopus europaeus). Σε όλη την έκταση του νερού και σε διάφορα σημεία πλέουν ελεύθερα νούφαρα είτε λευκά (Nymphaea alba ή water lily) είτε κίτρινα (Nymphoides peltata), μυριόφυλλα (Myriophullum spicatum), ποταμογείτονες (Potamogeton), φακή του νερού (Lemna minor), ουτρικουλάρια (Utricularia vulgaris). Σχετικά με τη διατήρηση σπάνιων φυτικών ειδών, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν 2 υδρόβια είδη, η φτέρη του νερού (Azolla filiculoides) και το καλλίτριχο (Callitriche stagnalis). Σημαντική είναι και η παρουσία στην ευρύτερη περιοχή, ενδημικών ειδών (φύονται μόνο εδώ) και είναι τα είδη σιλένης (Silene niederi, Silene melzheimeri), το μαρούβιο το βελουτίνο (Marrubium velutinum) και η βιόλα η ηπειρωτική (Viola epirota). Άλλα είδη που παρατηρούνται γενικότερα είναι η μαύρη πεύκη (Pinus nigra), οι θαμνώδεις κέδροι (Juniperus oxycedrus), τα ελληνικά δάση πρίνου, ψευδομακίας, φρύγανα, ακανθώδεις θάμνοι, αγρωστώδη φυτά (Gramineae) και θερόφυτα. Π α ν ί δ α Μεγάλη βιοποικιλότητα παρουσιάζει όμως και η πανίδα του λεκανοπεδίου, που ευνοείται από την ύπαρξη της Παμβώτιδας και συγκεντρώνεται στα νερά της ή και πλησίον αυτής. Η ιχθυοπανίδα, η ορνιθοπανίδα, τα θηλαστικά,ταερπετά,τααμφίβιακαιταασπόνδυλαείναιοιεπιμέρουςκατηγορίεςπανίδαςπουδιακρίνονται. Ι χ θ υ ο π α ν ί δ α Η ιχθυοπανίδα εμφανίζει μεγάλη πληθυσμιακή συγκέντρωση με 20 είδη ψαριών, από τα οποία τα 7 προϋπήρχαν στα νερά της ενώ η παρουσία των υπόλοιπων 13 οφείλεται στην εισαγωγή τους από τον άνθρωπο τον τελευταίο αιώνα. Τα αυτόχθονα είδη φέρουν τις ονομασίες τυλινάρι (Leuciscus
27
ες nellus)
Eleocharis palustris
Scirpus holoschoenus
Vicia villosa
Utricularia vulgaris
Typha
Eleocharis palustris
Stachys palustris
Mentha aqua�ca
Mαρμαροκυπρίνος
Kυπρίνος
Γλήνι
Γλανίδι
Δρομίτσα
Χέλι
Τσίμα
Stachys palustris
Κιρκινέζι
28
Mentha aqua�ca
Ψευταηδόνι
Nymphaea alba
Ψαραετός
Nymphoides peltata
Δρομίτσα
Χέλι
Τσίμα
Κέφαλος
Χαλκόκοτες (Plegadis falcinellus) Χορτοφάγος Κυπρίνος
Συκοφάγος
Κρυπτοτσικνιάς (Ardeola ralloides) Σταχτοσουσουράδες
Κιρκινέζι (Falco naumanni) Σκουφοβουτηχτάρι (Podiceps cristatus)
Καστανοκέφαλοι γλάροι Πυρροβασιλίσκος (Larus ridibundus) (regulus ignicapillus)
Μπεκατσίνια, Κιρκίνια
Καλημάνα
Phragmites
Συκοφάγος
Κ
Lycopus europaeus
Azolla filiculoides
Σταχτοσουσουράδες
Σκουφοβουτηχτάρι (Podiceps cristatus)
Πυρρ (regulu
Διπλοσάινο
Δενδρο
Πεταλούδα
Καλαμοκανάς (Himantopus Μπεκατσίνι himantopus)
Nymp
Θαμνοψάλτης Λιβαδοκελάδα
Λασπότρυγγας (Tringa glareola)
cephalus), ντάσκα (Pseudophoxinus stymphalicus), μαρίτσι (Barbus albanicus), τσίμα (Phoxinellus epiroticus), λουρογωβιός (Economidichthys pygmaeus), λουροβελονίτσα (Cobitis hellenica) και χέλι (Anguilla anguilla). Από την άλλη, μεταξύ των εισαγόμενων ειδών συναντώνται η δρομίτσα (Rutilus ylikiensis), η πεταλούδα (Carassius gibelio), το χρυσόψαρο (Carassius auratus), το γλήνι (Tinca tinca), ο ασημοκυπρίνος (Hypophthalmichthys molitrix), ο μαρμαροκυπρίνος (Aristichthys nobilis), ο φυτοφάγος κυπρίνος (Ctenopharigodon idella), ο κυπρίνος (Cyprinus carpio), το κουνουπόψαρο (Gambusia affinis), ο κέφαλος (Mugil cephalus), ο γουλιανός (Silurus glanis), το γλανίδι (Silurus aristotelis). Η ύπαρξη κάποιων ειδών μπορεί να θεωρείται πλέον αμφίβολη ή να μην διατίθενται αρκετά στοιχεία παρατήρησης και καταγραφής για αυτά (τυλινάρι, γουλιανός, χρυσόψαρο). Σε άλλες περιπτώσεις η συντήρηση ορισμένων πληθυσμών οφείλεται αποκλειστικά στους τεχνητούς εμπλουτισμούς που πραγματοποιούνται ακόμη και σήμερα και όχι στην αναπαραγωγή τους εντός της λίμνης (φυτοφάγος κυπρίνος, μαρμαροκυπρίνος, ασημοκυπρίνος, κέφαλος). Κυριότερο όμως θέμα που έχει ανακύψει είναι η διατάραξη των φυσικών ισορροπιών του οικοσυστήματος η οποία έγκειται κυρίως στην ανεξέλεγκτη αύξηση των συγκεντρώσεων των εισαγόμενων ψαριών. Το γεγονός αυτό έχει άμεσο και ανεπανόρθωτο αντίκτυπο ως προς τα αυτόχθονα είδη τα οποία είτε έχουν μειωθεί ριζικά είτε απειλούνται με εξαφάνιση, με κυριότερη την απειλή της τσίμας που συναντάται μόνο στην Παμβώτιδα. Ο ρ ν ι θ ο π α ν ί δ α Η ορνιθοπανίδα απαντάται στην ευρύτερη περιοχή του λεκανοπεδίου Ιωαννίνων με 170 καταγεγραμμένα είδη πουλιών, από τα οποία τα 34 προστατεύονται από την Κοινοτική και την Ελληνική Νομοθεσία. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παρουσία στα νερά της λίμνης της βαλτόπαπιας (Aythya nyrocal), της σταχτόχηνας (anser anser), του κιρκινεζίου (Falco naumani), του τσίφτη (Milvus Migrans), του ασπροπάρης ή περκνόπτερου (Neophon percnopterus) που αποτελούν είδη της χώρας που απειλούνται
29
ris palustris
Stachys palustris
Mentha aqua�ca
ομίτσα
Χέλι
Τσίμα
οφάγος
Σταχτοσουσουράδες
μοκανάς antopus ntopus)
Θαμνοψάλτης
γγόνα bo pygmaeus)
30
Nymphaea alba
Nymphoides peltata
Phragmites
Κέφαλος
Χορτοφάγος Κυπρίνος
Πεταλούδα
Σκουφοβουτηχτάρι (Podiceps cristatus)
Πυρροβασιλίσκος (regulus ignicapillus)
Μπεκατσίνια, Κιρκίνια
Διπλοσάινο
Δενδροφυλλοσκόπος
Γερανοί
Μπεκατσίνι
Βαλτόπαπια (Aythya nyroca)
Lycopus europaeus
Azolla filiculoides
Λιβαδοκελάδα
Λασπότρυγγας (Tringa glareola)
Ασημόγλαρος
Αργυροπελεκάνοι
με εξαφάνιση. Εδώ συναντώνται ακόμα ο μαυροπελαργός (Cigogne negra), το κεφαλούδι (Oxyura leucocephala) και ο ήταυρος (Botaurus stellaris) που είναι σπάνια είδη σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Άλλα είδη είναι η πρασινοκέφαλη πάπια (Anas platyrhynchos), ο κορμοράνος (Phalacrocorax carbo), η λαγγόνα (Phalacrocorax pygmaeus), ο χρυσαετός (Aquilla chrysaetos), οι αλκυόνες (Alcedo atthis), οι αγριόκυκνοι (Cycnus sp.) και τύποι ερωδιών όπως ο σταχτοτσικνιάς (Ardea cinerea), ο λευκοτσικνιάς (Egretta garzetta), ο κρυπτοτσικνιάς (Ardeola ralloides) και ο πορφυροτσικνιάς (Ardea purpurea). Ε ρ π ε τ ά Η λίμνη διαθέτει ακόμα 25 είδη ερπετών, μεταξύ των οποίων 2 είδη νεροχελώνας, 2 είδη χερσαίων χελώνων, 8 είδη σαυρών και 13 φιδιών. Από το σύνολο των παραπάνω ειδών, τα 5 βρίσκονται υπό καθεστώς αυστηρής προστασίας. Αναγνωρίζονται κάποια οπως η μεσογειακή χελώνα (Testudo hermani), η κρασπεδοχελώνα (Testudo marginata), η βαλτοχελώνα (Emys orbicularis), το σπιτόφιδο (Elaphe situla), ο λαφίτης (Elaphe quatuorlineata), το νερόφιδο (Natrix natrix) και το λιµνόφιδο (Natrix tesselata). Α μ φ ί β ι α Εδώ φιλοξενούνται 9 από τα 17 είδη αμφιβίων της Ελλάδας. Τέτοια είναι ο βαλκανικός νεροβάτραχος (Rana balcanica) και ο ηπειρωτικός νεροβάτραχος (Rana epeirotica), που εντάσσονται στα πολυπληθέστερα της περιοχής. Η κιτρινοµποµπίνα (Bombina variegate), ο λοφιοφόρος τρίτωνας (Triturus cristatus), ο πρασινόφρυνος (Bufo viridis) και ο γραικοβάτραχος (Rana graeca) υπάρχουν σε μικρότερους αριθμούς, με τα 2 πρώτο αναφερθέντα είδη να προστατεύονται.
31
Mαρμαροκυπρίνος
Kυπρίνος
Γλήνι
Γλανίδι
Δρομίτσα
Χέλι
Τσίμα
Ψευταηδόνι
Ψαραετός
Χαλκόκοτες (Plegadis falcinellus)
Συκοφάγος
Σταχτοσουσουράδες
Σκουφοβουτηχτάρι (Podiceps cristatus)
Κρυπτοτσικνιάς (Ardeola ralloides)
Κιρκινέζι (Falco naumanni)
Καστανοκέφαλοι γλάροι (Larus ridibundus)
Καλημάνα
Καλαμοκανάς (Himantopus himantopus)
Θαμνοψάλτης
Διπλοσάινο
Αλκυόνη (Alcedo a�his)
Φαλαρίδα (Fullca Atra)
Κορμοράνος
Σταχτοτσικνιάς
Λαγγόνα (Microcarbo pygmaeus)
Κιρκινέζι
32
Πυ (regu
Δενδ
Θ η λ α σ τ ι κ ά Παρά τις περιορισμένες καταγραφές αριθμούνται 20 είδη θηλαστικών, με τα 3 από αυτά να προστατεύονται αυστηρά μετά τις γενικές μειώσεις των πληθυσμών τους και κυρίως της βίδρας (Lutra lutra). Ακόμα έχουν παρατηρηθεί ο ρινόλοφος (Rhinolophus ferrumequinum), η βαλτομυγαλίδα (Neomys anomalus), η κηποµυγαλίδα (Crocidura scaveolens), ο σκαντζόχοιρος (Erinaceus concolor), ο ασπάλακας (Talpa stankovici), ηνυχτερίδα(Plecotusauritus),οασβός(Melesmeles),ολύκος(Canislupus),οαγριόγατος(Felissilvestris). Α σ π ό ν δ υ λ α Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν 25 είδη Ορθόπτερων, Λεπιδόπτερων και Κολεόπτερων, ανάμεσα στα οποία διακρίνονται τρεις πεταλούδες (Euphydryas aurinia, Papilio alexanor, Parnassius mnemosyne), το ενδημικό ορθόπτερο Chorthippus lacustris και ένα είδος ακρίδας που συναντάται μόνο στην Παμβώτιδα. Ακόμα υπάρχουν οι καραβίδες (Astacus epiroticus) και οι γαρίδες της λίμνης (Atyaephyra, Palaemonetes).
33
Κατασκευή κρηπιδώματος καθ’ όλο το μήκος της όχθης της λίμνης
34
Υ π ο β ά θ μ ι σ η Η λίμνη σήμερα έχει υποστεί τις αρνητικές συνέπειες αναρίθμητων ανθρώπινων παρεμβάσεων και πιέσεων, που κορυφώθηκαν τον τελευταίο αιώνα καθιστώντας τη μη βιώσιμη και βλάπτοντας την εικόνα και τη λειτουργία της. Απαριθμώντας τα προβλήματα που την ταλανίζουν, μεταξύ των πρώτων πρέπει να αναφερθεί η προβληματική οριοθέτηση του αιγιαλού της, που πέραν της πρωτοφανούς και μακρόχρονης καθυστέρησής της όταν πραγματοποιήθηκε δεν εφάρμοσε αυστηρά τις ισχύουσες διατάξεις και νομοθεσίες. Πιο ειδικά, ο καθορισμός των ορίων της λίμνης δεν ακολουθεί την φυσική οριογραμμή, την γεωμορφολογία του εδάφους, την ύπαρξη ευπαθών οικοσυστημάτων και προστατευόμενων περιοχών όπως ορίζουν οι αντίστοιχες κυβερνητικές αποφάσεις (ΦΕΚ 278/2007, ΦΕΚ 385/2007, ΦΕΚ 69/2008), αλλά γίνεται με ανθρωποκεντρικό τρόπο. Η οριογραμμή της όχθης λοιπόν ταυτίζεται με το υψόμετρο του υπερχειλιστή των 469,54 μέτρων μην λαμβάνοντας υπόψη την παλαιά όχθη και τις εισχωρήσεις του νερού όπως αποδεικνύεται από παλιές φωτογραφίες. Την παραπάνω φυσική οριοθέτηση αντιπαρέρχεται η κατασκευή δύο εκτεταμένων αναχωμάτων στους υδροβιότοπους των περιοχών Αμφιθέα και Κατσικά, η οποία αποκόπτει 5 περίπου στρέμματα ζωτικών περιοχών της λίμνης και αλλοιώνει το χαρακτήρα τους. Καταστρέφει τα ενδιαιτήματα πολλών ειδών χλωρίδας και πανίδας των οποίων οι πληθυσμοί φθίνουν. Επιπρόσθετα, διακόπτει την επικοινωνία της λίμνης με τις πηγές της στα βορειοανατολικά και επηρεάζει την υδρολογία τους (λειψυδρία), αποτρέπει την τροφοδοσία της και την μετατρέπει σε μια κλειστή δεξαμενή νερού. Έτσι, η περίοδος ανανέωσης των υδάτων που αναλογούσε σε 11 μήνες πριν το 1974, αυξάνεται τώρα στους 17 μήνες. Συγκεκριμένα ως προς το ανάχωμα της Αμφιθέας πρέπει να συμπληρωθεί ότι συνοδεύεται από την μετέπειτα κατασκευή κωπηλατικού στίβου διαστάσεων 800 x 80 μέτρα, ο οποίος παγιώνει την μονιμότητα του κρηπιδώματος και περιλαμβάνει μια σειρά επεμβατικών ενεργειών όπως η κατασκευή και λειτουργία υποστηρικτικών
35
Κατασκευή αναχώματος και στίβου κωπηλασίας στην περιοχή της Αμφιθέας
36
Ευτροφισμός
εγκαταστάσεων (πάρκιγνκ, κερκίδες, εστιατόριο), η εκρίζωση και απομάκρυνση καλαμώνων, η εκβάθυνση της λίμνης κατά 2 μέτρα και ο διασκορπισμός αδρανών υλικών στα νερά. Στο ανάχωμα της Κατσικάς από την άλλη κατασκευάστηκε και μάλιστα ασφαλτοστρώθηκε ποδηλατόδρομος και πεζόδρομος. Η λίμνη δέχεται ρυπαντικό φορτίο το οποίο είναι ένα αθροιστικό φαινόμενο που προκαλεί κορεσμό με το πέρασμα των χρόνων. Κύρια πηγή ρύπανσης είναι τα γεωργοκτηνοτροφικά απόβλητα, γεγονός που επιδεινώνεται λόγω της εγγύτητας των αγροτικών και κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων στο υδάτινο όριο. Η απουσία επεξεργασίας των αποβλήτων, ο ενταφιασμός κουφαριών, η χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων είναι μερικές μόνο από τις ενέργειες που επιβαρύνουν την ποιότητα των νερών. Πρόσθετο φορτίο καταλήγει στην λίμνη από τα αστικά λύματα των παραλίμνιων κυρίως οικισμών που δεν συνδέονται στο δίκτυο αποχέτευσης και τον βιολογικό καθαρισμό της πόλης. Δευτερεύουσας σημασίας είναι ο ρόλος άλλων πηγών ρύπανσης όπως αυτή που προέρχεται από τα βιομηχανικά λύματα, τα όμβρια ύδατα, από την Εγνατία Οδό και από την κίνηση πλωτών μέσων. Η υπέρμετρη συσσώρευση ουσιών στην υδάτινη μάζα, καθώς και η επικάθηση ιζημάτων στον πυθμένα και η μείωση του βάθους της λίμνης συντελούν στην εμφάνιση ενός σοβαρού περιβαλλοντικού φαινομένου των μέσων του 20ου αιώνα, του ευτροφισμού. Ιδιαίτερα θρεπτικές ουσίες όπως ο φώσφορος και το άζωτο, που είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη των φυτών, όταν συγκεντρώνονται σε μεγάλα ποσοστά προκαλούν την αύξηση των αλγών που μειώνουν τις ποσότητες οξυγόνου ενώ όταν ολοκληρώνουν τον κύκλο της ζωής του αποσυντίθεται από βακτήρια μέσω διαδικασιών που απορροφούν περισσότερο οξυγόνο. Δημιουργούνται δηλαδή ανοξικές συνθήκες που οδηγούν σε μαζικούς θανάτους ψαριών, ενώ παράλληλα το νερό αποκτά έναν πράσινο χρωματισμό και έντονη δυσοσμία. Η Παμβώτιδα έχει χαρακτηριστεί ως μια ευτροφική λίμνη, παρουσιάζει όμως διακυμάνσεις ως προς αυτή την κατάσταση, αφού σε περιοχές και ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες η ποιότητα των νερών της μπορεί να παρουσιάζεται πιο βελτιωμένη.
37
Πρόταση δημιουργίας πάρκου, στην περιοχή του Κατσικά, από τον σύλλογο Περιβάλλοντος και την Ορνιθολογική Εταιρεία
38
Κλείνοντας αυτή την αναφορά στους λανθασμένους χειρισμούς της λίμνης, δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στην ανέγερση ξενοδοχειακών μονάδων, οικιστικών συγκροτημάτων και μια μεγάλης ψυχαγωγικής μονάδας σε απόσταση μικρότερη του ορίου των 100 μέτρων που προσδιορίζει μια μεταβατική, αδόμητη ζώνη για την προστασία της Παμβώτιδας. Τον κύκλο συμπληρώνουν ο έλεγχος της στάθμης με ανθρώπινα και όχι φυσικά κριτήρια, η κάλυψη των αναγκών άρδευσης από τα νερά της λίμνης, οι παράνομες γεωτρήσεις, η απουσία σχεδίου αλιευτικής έντασης, οι εκχερσώσεις παρόχθιας βλάστησης, το παράνομο κυνήγι και η ανεξέλεγκτη αναψυχή δίπλα στον αιγιαλό. Ε ξ υ γ ί α ν σ η Κατά καιρούς ασκούνται αρκετές πιέσεις και προσπάθειες για την εξυγίανση της Παμβώτιδας. Σε πρώτο στάδιο η εποπτεία, προστασία, διοίκηση και ανάδειξη της λίμνης αποτελεί αρμοδιότητα του Φορέα Διαχείρισης Λίμνης Παμβώτιδας που ιδρύθηκε μετά από κυβερνητική απόφαση και λειτουργεί από τον Ιανουάριο 2003. Λίγο αργότερα η Περιφέρεια Ηπείρου εξέδωσε και ειδικό Διαχειριστικό Σχέδιο για τη λίμνη. Με την Παμβώτιδα όμως έχουν συνδέσει το όνομά τους και αρκετές περιβαλλοντικές οργανώσεις εκ των οποίων διακρίνεται κυρίως το έργο του Συλλόγου Προστασίας Περιβάλλοντος Ιωαννίνων και της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας. Μερικές από τις προτάσεις που έχουν διατυπωθεί και υποστηρίζονται για την αποκατάσταση του οικοσυστήματος είναι επαναφορά του έλους Λαψίστας, η απομάκρυνση των αναχωμάτων, η δημιουργία ρηχών εκτάσεων, η επαναλειτουργία των πηγών, η προστασία και διαμόρφωση νέων ενδιαιτημάτων, η ανανέωση του αποχετευτικού και αρδευτικού δικτύου, η σύνδεση όλων των νοικοκυριών στον βιολογικό καθαρισμό, η στροφή στην βιολογική καλλιέργεια. Μία από τις ουσιαστικότερες όμως αλλαγές που προτείνονται και που μετατρέπεται σε θέμα αυτής της διπλωματικής εργασίας είναι η λειτουργία ενός περιβαλλοντικού, υγροτοπικού πάρκου στην περιοχή του Κατσικά.
39
ΤΟ ΝΕΡΟ
Ο ι Α ξ ί ε ς Τ ο υ Ν ε ρ ο ύ Όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενη ενότητα, τα Ιωάννινα αποτελούν μία πόλη τοπίο, με το νερό να γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι αυτού και ένα από τα πιο ιδιαίτερα και ελκυστικά χαρακτηριστικά του. Το νερό δίνει ζωή στο τοπίο και το κάνει δυναμικό, αφού συνοδεύεται από εναλλαγές στη διάρκεια τόσο της ίδιας της μέρας όσο και σε βάθος χρόνου, παράγοντας διαφορετικές εικόνες και ατμόσφαιρες. Το χρώμα του, η κίνησή του, ο ήχος που εκπέμπει, η διαφάνεια, η αντανακλαστικότητα και η διάθλαση είναι ορισμένα μόνο από τα γνωρίσματά του. Ολοκληρώνει έτσι τη μορφή, την αίσθηση και τη λειτουργία ενός χώρου. Βελτιώνει ακόμα τις κλιματικές συνθήκες της περιοχής. Το νερό είναι όμως ένα στοιχείο ζωτικής σημασίας και για τον άνθρωπο, με τον οποίο αναπτύσσονται σχέσεις αλληλεξάρτησης. Ενεργοποιεί τις ανθρώπινες αισθήσεις και έχει άμεσες επιπτώσεις στην ψυχολογία, αφού προσφέρει ενέργεια, ζωντάνια, ευεξία και ηρεμία. Διευκολύνει την δημιουργία αναμνήσεων και συνδέεται έντονα με την μνήμη και την αναπόληση. Παρέχουν ευκαιρίες για αναψυχικές δραστηριότητες (κολύμπι, ψάρεμα, βαρκάδα). Παρόλα αυτά η αξία τους παραγνωρίζεται από τον άνθρωπο, που θεωρούν την ύπαρξη και την ποιότητά του αυτονόητες και δεν το αποδέχονται ως ένα σύγχρονο περιβαλλοντικό πρόβλημα. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα υδάτινα οικοσυστήματα θυσιάζονται στον βωμό της επέκτασης των ανθρώπινων πόλεων και της ανάπτυξης. Το ίδιο συνέβη και στους υγρότοπους του παραλίμνιου μετώπου του Κατσικά, οι οποίοι αποτελούν μία από τις μορφές που μπορούν να έχουν τα στοιχεία νερού σε ένα τοπίο. Ας δούμε όμως αναλυτικότερα ποια είναι η δράση και ο ρόλος των υγρότοπων που θα αποτελέσουν το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της διπλωματικής εργασίας.
41
Παραλίμνια περιοχή Κατσικά, Πλημμύρες- Φεβρουάριος 2018
42
Υ γ ρ ό τ ο π ο ι Ουγρότοποςορίζεταιωςμιαπεριοχήγηςπουκαλύπτεταιαπόρηχάνεράήδιαθέτειυγρόυπόστρωμα,εποχικά είτε και μόνιμα, με φυσικό ή τεχνητό τρόπο, ώστε να λαμβάνει τα χαρακτηριστικά ενός οικοσυστήματος. Η ειδοποιός διαφορά που διακρίνει έναν υγρότοπο από τα υπόλοιπα είδη γης ή σωμάτων νερού είναι το επίπεδο νερού που τον κατακλύζει και η ύπαρξη υδροχαρούς βλάστησης και υδρομορφικών εδαφών. Ο χαρακτήρας των υγρότοπων είναι πολυδιάστατος και οι ωφέλειες τους αναρίθμητες. Λειτουργούν ως αποθήκες νερού και προσφέρουν ελαστικότητα σε περιόδους ξηρασίας. Φιλτράρουν το νερό απομακρύνοντας μέταλλα και άλλα στοιχεία ρύπανσης. Προστατεύουν από τις πλημμύρες. Παρέχουν περιβάλλον για ανάπτυξη φυτών που στη συνέχεια μπορούν να θεριστούν και να παράγουν άλλα προϊόντα όπως βιομάζα, βιοκαύσιμα, ζωοτροφή, ξυλεία. Φιλοξενούν πολλά είδη ζώων και κυρίως πουλιών. Αποτελούν βοσκοτόπια. Εμποδίζουν τη διάβρωση του εδάφους καθώς συγκρατούν τα ιζήματα και το διατηρούν γόνιμο. Δημιουργούν θέσεις εργασίας για τον άνθρωπο, ενώ βελτιώνουν και την ποιότητα ζωής του. Προσφέρονται για αναψυχή, περιβαλλοντική εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση, πολιτιστικές δραστηριότητες. Έχουν αισθητική και πνευματική αξία. Η πολύπλευρη συνεισφορά των υγρότοπων θεωρούνταν δεδομένη και μόνο τα τελευταία χρόνια άρχισε να αναγνωρίζεται πιο ουσιαστικά. Το γεγονός αυτό αντικατοπτρίζεται, ιδιαίτερα σε εθνικό επίπεδο, στην καταστροφή μεγάλους μέρους (60%) της συνολικής έκτασης που συναντώνταν στα ελληνικά εδάφη. Κυριότεροι τύποι παρεμβάσεων που πραγματοποιήθηκαν ήταν στραγγίσεις, εκχερσώσεις και μπαζώματα, με απώτερο σκοπό την απόδοση τους στην καλλιέργεια και την κατασκευή οικισμών και τουριστικών εγκαταστάσεων. Σήμερα αναγνωρίζονται περίπου 400 υγρότοποι που καλύπτουν 2.200 τετραγωνικά χιλιόμετρα και αντιστοιχούνσεποσοστό1.6%τηςσυνολικήςέκτασηςτηςχώρας.Τοενδιαφέρονόμωςγιατηναποκατάστασή
43
44
τους ολοένα αυξάνεται, περίπτωση που μοιάζει ιδανική για τον υγρότοπο της περιοχής του Κατσικά. Η συγκεκριμένη περιοχή έχει πλέον αποστραγγισθεί λόγω της ύπαρξης του αναχώματος, αλλά σε περιόδους βροχοπτώσεων αποκτά περιοδικά εκτάσεις κατακλυσμένες από νερό. Η χρήση του παλιού υδροβιότοπου δεν συμπίπτει με τη χρήση στην οποία στόχευαν τα αντιπλημμυρικά έργα καθώς συνδέεται κυρίως με τη βόσκηση και όχι την καλλιέργεια. Η σημασία των υγρολιβαδικών εκτάσεων του Κατσικά έγκειται στην δυνατότητα που παρέχουν στο νερό, είτε αυτό προέρχεται από τη λίμνη είτε από όμβρια ύδατα ή πηγές, να παραμένει για ένα διάστημα σε αυτές και να αυτοκαθαρίζεται. Οι υγρότοποι λειτουργούν ως δεξαμενές καθίζησης, όπου το οργανικό φορτίο βυθίζεται σταδιακά στον πυθμένα τους και στη συνέχεια μπορεί να απομακρυνθεί μέσω βόσκησης όταν τα επίπεδα νερού έχουν υποχωρήσει. Tο φιλτράρισμα του νερού οξύνεται λόγω της υδρόβιας βλάστησης. Οι ωφέλειες των υγρολίβαδων ως προς την ορνιθοπανίδα στην συγκεκριμένη περιοχή έχουν αποτιμηθεί σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε τα έτη 2010-2011 και 2012-2013 και κατά τις περιόδους χειμώνα-άνοιξη, όταν οι πλημμύρες αποκατέστησαν περιοδικά τον χαρακτήρα της περιοχής. Από τις μετρήσεις και τα συμπεράσματα που εξήχθησαν προέκυψε στενή σχέση ανάμεσα στο μέγεθος των πλημμυρισμένων εκτάσεων και τους αριθμούς των υδρόβιων ζώων, με την αύξηση του ενός μεγέθους να συνεπάγεται και αντίστοιχη αύξηση του δεύτερου. Πέρα όμως από τη συγκέντρωση μεγαλύτερων πληθυσμών, αυξάνεται και το διάστημα παραμονής τους όταν το περιβάλλον είναι κατάλληλο. Κάποια ενδιαφέροντα αριθμητικά στοιχεία είναι ότι στην ποσοστό 76,2% του συνόλου των υδρόβιων ζώων της λίμνης (59 από τα 77 είδη) καταγράφηκε στα υγρά ποολίβαδα. Από το παραπάνω σύνολο, ξεχωρίζουν 16 είδη του Ελληνικού Κόκκινου Βιβλίου για τα απειλούμενα είδη της χώρας και 21 είδη του παραρτήματος Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την διατήρηση των άγριων πτηνών.
45
Η Β λ ά σ τ η σ η Σ το υ ς Υγρ ότο π ο υ ς Όπως ειπώθηκε και σε προηγούμενο σημείο, μία από τις ευεργετικές ιδιότητες των υγρότοπων είναι ο φυτοκαθαρισμός (phytoremediation). Έτσι ονομάζεται ο φυσικός τρόπος σύμφωνα με τον οποίο συγκεκριμένα φυτά ή δέντρα χρησιμοποιούνται για τον περιορισμό ή και την εξ’ ολοκλήρου απομάκρυνση οργανικών ή ανόργανων ρυπαντών από ένα περιβάλλον (έδαφος, νερό, ιζήματα κλπ). Μέσω της εκμετάλλευσης των βιολογικών, χημικών ή φυσικών διαδικασιών που επιτελούν τα φυτά, καθώς και των απορροφητικών τους ικανοτήτων επιτυγχάνεται η επαναφορά του οικοσυστήματος χωρίς την χρήση πολυέξοδων, μηχανικών τεχνικών. Σημαντικό στάδιο στον κύκλο του φυτοκαθαρισμού είναι η απομάκρυνση των φυτών όταν αυτά φτάσουν σε σημεία κορεσμού ως προς τη συγκέντρωση μετάλλων και η αντικατάστασή τους με νέες καλλιέργειες. Ο φυτοκαθαρισμός περιλαμβάνει ένα φάσμα διαφορετικών μεταξύ τους διεργασιών όπως: Phytodegradation η αποθήκευση και εξυγίανση των ρυπαντών εντός του ιστού του φυτού, Phytostimulation ή rhizodegradation η αποκατάσταση των ριζοσφαιρικών ενώσεων ανάμεσα στα φυτά και τα μικρόβια του εδάφους, Phytovolatilization η συλλογή, μετατροπή και εξάτμιση των τοξικών ουσιών στην ατμόσφαιρα, Phytoextraction η απορρόφηση των ρύπων στο ριζικό σύστημα και τους βλαστούς, Rhizofiltration στην περίπτωση που οι ρύποι προέρχονται από ένα υδαρές περιβάλλον και κατευθύνονται στις ρίζες των φυτών, Phytostabilization η «ακινητοποίηση» των ρύπων στο έδαφος. Αρκετά από τα αυτόχθονα δέντρα και φυτά που αναφέρθηκαν στην ανάλυση της βιοποικιλότητας της λίμνης Παμβώτιδας διαθέτουν φυτοκαθαριστικές ιδιότητες. Η λευκή ιτιά συσσωρεύει τα βαρέα μέταλλα και μπορεί να είναι αποτελεσματική στη διαχείριση αστικών λυμάτων. Η λεύκη απομακρύνει από το νερό ουσίες όπως το τριχλωροαιθυλένιο, ο τετραχλωράνθρακας και οι υδρογονάνθρακες του πετρελαίου. Τα πιο χαρακτηριστικά φυτά της λίμνης, οι καλαμιές, τα βούρλα, τα νούφαρα
46
και τα ψαθιά απορυπαίνουν το νερό, με το τελευταίο να κυριαρχεί στην κατανάλωση νιτρικών και φωσφορικών αλάτων. Άλλα είδη που δεσμεύουν μέταλλα είναι το λύθρο, η φτέρη και η φακή του νερού. Η φτέρη είναι επίσης ένα επεκτατικό, ζιζανιοκτόνο φυτό, που παράγει οικολογικό λίπασμα. Το μυριόφυλλο, ο ποταμογείτονας δρουν και ως οξυγονωτές του νερού βελτιώνοντας την ποιότητά του. Για την αύξηση της βιοποικιλότητας και εφόσον δεν επηρεάζονται αρνητικά οι τοπικές φυτοκοινότητες, στην προσπάθεια απορρύπανσης των υδάτων μπορούν να ενταχθούν και άλλες μονάδες βλάστησης με αποδεδειγμένα πλεονεκτήματα. Σε ευτροφικές λίμνες με μεγάλες ποσότητες βλαβερών ουσιών έχει χρησιμοποιηθεί ο υάκινθος του νερού (Water hyacinth ή Eichhornia crassipes) που καθαρίζει το νερό με μεγάλη αποτελεσματικότητα στην απορρόφηση αζώτου (60-80%) και παράλληλη συγκράτηση πολλών άλλων μετάλλων. Μπορεί ακόμα να παράγει βιοκαύσιμα αλλά είναι ένα ταχέως πολλαπλασιαζόμενο είδος που προκαλεί προβλήματα (ροή νερού, εκτροπή ηλιακής ακτινοβολίας) για αυτό και απαιτεί έλεγχο των πληθυσμών του. Ο πάπυρος (Papyrus) είναι μια άλλη περίπτωση φυτού χρησιμοποιείται σε βιολογικούς καθαρισμούς, εμφανίζει προσαρμοστικότητα ως προς τις τοπικές συνθήκες και απορροφά γρήγορα το νερό όπου η στράγγιση είναι κακή. Το σινάπι (Sinapis), ένα ποώδες φυτό που περιλαμβάνει τις διάφορες ποικιλίες μουστάρδας όπως η καφέ (Brassica juncea), αφαιρεί μέταλλα όπως ο μόλυβδος, το κάδμιο, ο ψευδάργυρος, ο χαλκός και ο υδράργυρος. Από την κατηγορία των αγρωστωδών φυτών, το Sorghastrum nutans ή Indiangrass αποκαθιστά τη μόλυνση από αγροχημικά απόβλητα και υδρογονάνθρακες. Ξεχωρίζει ακόμα το Panic grass ή switchgrass, το οποίο φιλτράρει τόσο το έδαφος και το νερό όσο και τον ατμοσφαιρικό αέρα με γρήγορους ρυθμούς, παράγει βιοκαύσιμα, χρησιμοποιείται για βοσκή, αποτρέπει τη διάβρωση του εδάφους. Αντίστοιχη δράση εμφανίζουν το σιταρόχορτο (Wheatgrass) και το Bouteloua dactyloides ή Buffalo grass. Κλείνοντας, καλλιέργειες αποτελούμενες από ηλιοτρόπια (Sunflower), καλαμπόκια (Maize), αλφάλφα (Alfalfa) ή συνδυασμούς αυτών διαθέτουν επίσης αυξημένες ικανότητες πρόσληψης μεγάλης γκάμας μετάλλων.
47
Η Πρόταση
50
Ανάλυση Περιοχής
Θέμα της διπλωματικής αυτής εργασίας, όπως προαναφέρθηκε, αποτελεί ο σχεδιασμός ενός περιβαλλοντικού, υγροτοπικού πάρκου στις παρυφές της λίμνης Παμβώτιδας, στα Ιωάννινα. Σε μια περιαστική έκταση περίπου 2.000 στρεμμάτων, ιδιοκτησίας του Δήμου Ιωαννίνων (1.035 στρέμματα) και του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας-ΕΘΙΑΓΕ (820 στρέμματα), αναμένεται λοιπόν να καθιερωθεί ως ένας νέος πόλος έλξης τόσο για τους τους κατοίκους της πόλης όσο και για πολλούς από τους επισκέπτες της που ξεπερνούν τους 200.000 ανά έτος. Εκεί, πέραν της προώθησης της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, προβλέπεται να αναπτυχθεί το έδαφος για δραστηριότητες που αναγνωρίζουν την ιδιαίτερη ευαισθησία που παρουσιάζει η περιοχή και συμβάλλουν στην διατήρηση της ισορροπίας και της υγιούς συνύπαρξης ανάμεσα στο φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον. Τέτοιες είναι ο περίπατος ή το τρέξιμο, η ιππασία, το ψάρεμα, η παρατήρηση των φυσικών στοιχείων και της ορνιθοπανίδας, ο οικοτουρισμός. Ως βασικοί στόχοι της πρότασης τίθενται η αποκατάσταση του οικοσυστήματος, ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου που διαδραματίζει το τοπίο και η επαναφορά του παλαιότερου χαρακτήρα του. Για την επίτευξη αυτών, στο τοπίο ενσωματώνονται φυσικά στοιχεία και το καθορίζουν μέσω της πολυπλοκότητα της λειτουργίας τους. Το κυριότερο εξ΄ αυτών είναι το νερό, ενώ ακολουθεί μια σειρά επεμβάσεων που πραγματοποιούνται σε πολλαπλά επίπεδα, συνδέονται όμως όλες μεταξύ τους σε ένα ενιαίο σύνολο.
51
Λιμναίες Αποθέσεις Παμβώτιδας Πέραμα Λιγγιάδες
Νήσος
ΙΩΑΝΝΙΝΑ
ΠΑΜΒΩΤΙΔΑ Βάλτος
Ανατολή
Κατσικά
52
Καστρίτσα
Λίμνη Παμβώτιδα Πε
ριο
χή
ρκ
Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου Καστρίτσας
ου
ικό
ς
ώ .Τα ξια ρχ Αγ ς
Α τμ στυ ήμ νο α μ
Ο δό
.Α
Οδ ός Βη λα ρά
ρο .Κ ντ .Ε Κέ .Γ.Ε Ο Ο Εθ δός Αν νικ τισ ής τά σε ω
ν
ική
ής τικ ρο ευ ντ π ς Κέ ερα σία θ πα ιπ
Όρια οικισμού Κατσικά
Πά
ομ οκ κτ λα ή Γα χολ σ
Όρια οικισμού Ανατολής
Εκκ Α λ Κ γ. ησ ία κα ων Ελ ι /νο υ έν ης
Κ.Ε
.Π
Γυμνάσιο
ς
δό
Αθ όμ λητ Κα ιλο ικός τσ ς ικά η ίλ
αβ
Μ
Ο
Παλαιολιθικό Σπήλαιο Καστρίτσας
Οδός Καστρίτσας
κή χια αρ Επ ός Οδ τας- ων Άρ ννίν α Ιω
Λόφος Καστρίτσας
Κόμβος Κατσικά Ιωαννίνων
τία να ς γ Ε δό Ο
53
Αεροφωτογραφίες 54
Αεροφωτογραφία, 1940
Αεροφωτογραφία, 1960
55
56
Διαγράμματα Ανάλυσης
57
58
δρόμοι
59
60
61
62
63
64
65
66
Τοπογραφία Περιοχής
67
68
69
70
ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ
Σ τ ο ι χ ε ί α Ν ε ρ ο ύ Το νερό, όπως έχει σημειωθεί ήδη, είναι το φυσικό στοιχείο που κυριαρχεί στον χώρο και αυτό που δίνει το έναυσμα για την καθιέρωση της βάσης της μορφοποίησης του πάρκου. Για την κατανόηση της λειτουργίας του γίνεται, σε πρώτο στάδιο, μια έρευνα που εστιάζει στην παρατήρηση, καταγραφή και ανάλυση της συμπεριφοράς τους. Ιδιαίτερα κατά την χειμερινή περίοδο, που η παρουσία του στο χώρο εντείνεται είτε ως αποτέλεσμα πλημμυρικών φαινομένων είτε λόγω της έντονης και συνεχόμενης βροχόπτωσης, προκύπτουν διάφοροι παράγοντες ενδιαφέροντος. Αναγνωρίζονται λοιπόν τα ίχνη του στο έδαφος, η διάβρωση που προκαλεί και τα σχήματα που ακολουθεί, εντοπίζονται οι επιφάνειες όπου το νερό λιμνάζει καθώς και οι διακυμάνσεις που παρουσιάζουν ανά εποχή, μελετάται ο τρόπος απορροής του. Η εν λόγω έρευνα δεν περιορίζεται μόνο στο τρέχον έτος αλλά προσπαθεί να στραφεί και στο παρελθόν αντλώντας πληροφορίες από τα διαθέσιμα μέσα και παρέχοντας ένα μέτρο σύγκρισης. Τα συμπεράσματα που εξάγονται δεν μεταφράζονται μόνο κυριολεκτικά, αλλά συνιστούν ένα ευρύτερο λεξιλόγιο για την αντιμετώπιση του νερού, τον καθορισμό του κύκλου του και των μορφών του. Στα πλαίσια αυτά δημιουργούνται διακριτές υδάτινες λωρίδες, που προσαρμόζονται στις συνθήκες και τις ανάγκες που ορίζει κάθε φορά το αντίστοιχο κομμάτι γης και έχουν να κάνουν με το νερό άλλοτε των τάφρων ή των καναλιών και άλλοτε της λίμνης. Αντιστοιχίζονται σχήματα που μιμούνται την ελεύθερη κίνηση του νερού, με εναλλαγές, σθενώσεις και διανοίξεις που ευνοούν τη φυσική ροή, με διακλαδώσεις και μαιανδρισμούς αλλά κυρίως με καμπύλες, οργανικές εκφράσεις.
71
Τ ο Ν ε ρ ό Τ ω ν Τ ά φ ρ ω ν Η πρώτη επέμβαση αποσκοπεί στη διαχείριση του νερού των τάφρων που εμπίπτουν στον χώρο του πάρκου και οι οποίες έχουν χαρακτηριστεί ως υπεύθυνες για τη μεταφορά ρυπαντικού φορτίου που προέρχεται από την πόλη και καταλήγει στα νερά της λίμνης. Πρόκειται για την τάφρο της Λαγκάτσας που συναντάται στο αριστερό άκρο και την επονομαζόμενη τάφρο Σερβιανών που εμφανίζεται πιο δεξιά της πρώτης διασπώντας τον χώρο στα δύο. Ως μέτρο αποκατάστασης της συγκεκριμένης προβληματικής σχέσης έχει προταθεί η ανασύσταση και αποκατάσταση των υγρότοπων τους, με δεδομένα που παρέχουν ακριβείς πληροφορίες σχετικά με την ικανότητα παροχέτευσης των τάφρων και την απαιτούμενη διαστασιολόγηση των ζητούμενων υδάτινων σωμάτων. Εδώ, είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως το σύνολο των διαδικασιών καθαρισμού του νερού επιτελούνται πιο αποτελεσματικά όταν υπάρχει διαχωρισμός σε επιμέρους στάδια που ενσωματώνουν τις επιθυμητές κάθε φορά λειτουργίες. Για τον λόγο αυτό, μέρος του νερού που εκτρέπεται από τις τάφρους και καθοδηγείται στο πάρκο, παραλαμβάνεται αρχικά από λίμνες σταθεροποίησης ενώ στη συνέχεια διαμοιράζεται στους διάφορους υγρότοπους. Προκειμένου να αποφευχθούν οι εκσκαφές μεγάλου όγκου γης για την υποδοχή του νερού, με ότι αυτό θα συνεπαγόταν για το περιβάλλον, επιλέγεται να δημιουργηθεί ένα υπερυψωμένο σύστημα, δομημένο από συρματοκιβώτια που οριοθετούν το νερό και γίνονται φορείς του. Τα συρματοκιβώτια αποκτούν υψόμετρα διαφορετικά στο κάθε στάδιο λειτουργίας, κινούμενα από το πιο υψηλό προς το πιο χαμηλό και σχηματίζοντας αναβαθμούς, ώστε να δημιουργούν κατάλληλες συνθήκες για την κυκλοφορία του νερού με φυσικό τρόπο, σύμφωνα με το φαινόμενο της υπερχείλισης. Το πιο μεγάλο βάθος αντιστοιχίζεται στην πρώτη φάση της επεξεργασίας, τις λίμνες σταθεροποίησης. Εκεί το νερό συγκρατείται για ένα μικρό διάστημα κατά το οποίο απελευθερώνεται από τις φερτές ύλες που καθιζάνουν στον πυθμένα. Οι λίμνες διαθέτουν ενδιάμεσο διαχωριστικό
72
σ τοιχείο μεσαίου ύψους που επιτρέπει σε ένα μόνο από τα δύο τμήματα να γεμίσει όταν οι ποσότητες νερού είναι περιορισμένες . Όσο όμως η τροφοδοσία από τις τάφρους συνεχίζεται και η στάθμη των λιμνών αυξάνεται, το νερό υπερχειλίζει και περνάει στον πρώτο και κατ’ ακολουθία στον δεύτερο από τους υγρότοπους, όπου γίνεται εκμετάλλευση των φυτοκαθαριστικών ιδιοτήτων των φυτών. Ο πρώτος κύκλος ολοκληρώνεται αφού το νερό έχει διασχίσει όλα τους πυρήνες των υγρότοπων, εξερχόμενο από αυτά έχει πλέον καθαριστεί και υποβαθμιστεί στο επίπεδο του εδάφους, όπου λιμνάζει σε ρηχές εκτάσεις για να καταλήξει, μέσω σωλήνων ή δια της απορρόφησης, στον υδροφόρο ορίζοντα. Το μέτρο αυτό προσδίδει έναν μόνιμο χαρακτήρα στην παρουσία του νερού στο πάρκο, καθόλη τη διάρκεια του έτους, με ποσότητες που μεταβάλλονται ανάλογα με την διαθεσιμότητα των παραγόμενων υδάτων, για να παράξουν ποικίλα σενάρια. Η στάθμη των διάφορων μερών μπορεί να παρουσιάζει διακυμάνσεις ενώ ορισμένες φορές, σε περιόδους ανομβρίας, κάποιοι πυρήνες υγρότοπων θα εμφανίζονται αδειανοί. Εναλλακτικά δύναται να υπάρχουν υπερχειλιστές σε χαμηλότερο επίπεδο, που να ενεργοποιούνται κατά βούληση για να τροφοδοτούνται όλοι οι υγρότοποι.
73
Διάγραμμα ανάλυσης της λειτουργίας λιμνών σταθεροποίσης και υγρότοπων Απεικόνιση σταδίων πλήρωσης της λίμνης σταθεροποίησης
Απεικόνιση της ροής του νερού στους υγρότοπους
74
Εκδοχές λειτουργίας του συστήμτος ανά εποχή
75
Τ ο Ν ε ρ ό Τ η ς Λ ί μ ν η σ Ιδιαίτερα σημαντικό κομμάτι της πρότασης είναι η αντιμετώπιση του αναχώματος που θέτει ένα πολύ αυστηρό και αμετάβλητο όριο ανάμεσα στην όχθη της λίμνης και τα όμορα λιβάδια της, αναιρόντας την διαχρονική σχέση αλληλεξάρτησής τους και αλλοιώνοντας την αξία και τον ρόλο τους. Το ανάχωμα λοιπόν απομακρύνεται τμηματικά και η ακτή απελευθερώνεται. Παράλληλα, καθιερώνεται μία νέα μικρο-τοπογραφία που απαντάται και πάλι με τη λογική των αναβαθμών, οι οποίοι ξεκινούν από πιο μεγάλα βάθη κοντά στο νερό και μειώνονται καθώς προχωρούμε προς το εσωτερικό. Το πέρας του κάθε αναβαθμού καθορίζεται από μεγάλους λίθους, τοποθετημένους σε οργανικές διατάξεις. Είναι ικανοί να παραλάβουν, σε στάδια, την άνοδο της στάθμης της λίμνης, αλλά και να συγκρατήσουν το νερό μετά από την υποχώρηση του. Στην πιο σπάνια περίπτωση ενός μεγαλύτερου πλημμυρικού φαινομένου και εφόσον ξεπεραστεί η αποθηκευτική ικανότητα των αναβαθμών, η περίσσεια του νερού αφήνεται να εξαπλωθεί ελεύθερα στον χώρο. Ακόμα και τότε όμως δεν υπάρχει εμπλοκή των υδάτων που προέρχονται από τις διάφορες επεξεργασίες. Ιδιαίτερα η ζώνη του νερού των τάφρων, με τις λίμνες και τους υγρότοπους που οριοθετούνται από τα υπεριψωμένα συρματοκιβώτια, παραμένει ανέγγιχτη από το νερό τη πλημμύρας. Έτσι και οι καθαριστικές διαδικασίες διατηρούνται ανεμπόδιστες και ανεξάρτητες.
Τ ο Ν ε ρ ό Τ ω ν Κ α ν α λ ι ώ ν Την περιοχή διασχίζουν κανάλια που κατακευάστηκαν ως μέρος των αποστραγγιστικών μέτρων της δεκαετίας του ΄60. Αποτελούν δεξαμενές αποθήκευσης νερού που απευθύνονταν στην γεωργία, όταν εκείνη γινόταν πιο εκτεταμένα. Σήμερα όμως παραμένουν ανεκμετάλλευτα και υποβαθμισμένα. Η παρουσία τους είναι πιο έντονη στο δεξί τμήμα του πάρκου, όπου ένα εκ των καναλιών συγκεκριμένα επικοινωνεί με την καταβόθρα Μπενίκοβα, ανταλάσσοντας νερό με τη λίμνη. Εκεί προβλέπεται η διαπλάτυνση των καναλιών για την εξάπλωση του νερού σε ρηχές εκτάσεις, όπου ευνοείται ο καθαρισμός του σε συνδυασμό και με τις φυτεύσεις. Για άλλη μια φορά χρησιμοποιούνται οι αναβαθμοί και γίνεται προσπάθεια απόδοσης μιας πιο οργανικής εικόνας στις ευθύγραμμες υδάτινες επιφάνειες.
76
Τέταρτο στάδιο: αποτελεί την τελευταία καθορισμένη διαμόρφωση στάθμης, πέραν της οποίας το νερό αφήνεται να κινηθεί ελεύθερα στον χώρο, ανάλογα με την έκταση του πλημμυρικού φαινομένου
Τρίτο στάδιο: όταν η άνοδος της στάθμης είναι πιο εκτεταμένη, το νερό δύναται να προσεγγίσει το εν λόγω στάδιο
Δεύτερο στάδιο: το νερό εξαπλώνεται προς το εσωτερικό και τον δεύτερο. κατά σειρά. αναβαθμό που βρίσκεται σε ψηλότερο επίπεδο
Πρώτο στάδιο: η όχθη απελευθερώνεται, πραγματοποιούνται μικρές, κλιμακωτές εκσκαφές και το νερό εισέρχεται στο πάρκο όπου οριοθετείται από τον πρώτο αναβαθμό
Αποκατάσταση του υφιστάμενου ορίου της λίμνης και πρόταση ενδωμάτωσης πλημμυρικών εκτάσεων στην περιοχή πίσω από το υπάρχον ανάχωμα
Διαχείριση της όχθης τη ς λίμνης (ακολουθία αλλεπάλληλων καμπύλων σχηματισμών και σταδιακή εξάπλωση της στάθμης)
Διαχείριση του νερού των αποστραγγιστικών καναλιών της περιοχής Αύξηση της αποθηκευτικής τους ικανότητας μέσω της δημιουργίας αναβαθμών που ξεκινούν από το όριό τους και εξαπλώνονται στον χώρο παρέχοντας ρηχές εκτάσεις όπου το νερό μπορεί να λιμνάσει.
78
79
80
81
82
Master plan
83
84
Φ
υ
τ
ε
ύ
σ
ε
ι
ς
Δ
ι
α
δ
ρ
ο
μ
έ
ς
ρ
ό
τ
ο
π
ο
ι
Υ
γ
85
Καλοκαίρι
86
Σενάρια υγρότοπων
Φθινόπωρο
87
Χειμώνας
88
89
Δ
ί
κ
τ
υ
ο
Κ
ι
ν
ή
σ
ε
ω
ν
Δημιουργούνται δύο αλληλένδετα δίκτυα διαδρομών που τρέχουν στο χώρο, καθιστώντας τον επισκέψιμο στο μεγαλύτερο μέρος του και προσφέροντας στον επισκέπτη μια διαφορετική εμπειρία και ελευθερία επιλογών που ξεφεύγει από την υφιστάμενη, αποκλειστική κίνηση στο παραλίμνιο, γραμμικό μέτωπο της λίμνης. Το πρώτο δίκτυο είναι μια ξύλινη, υπεριψωμένη διαδρομή, προσβάσιμη τόσο από πεζούς όσο και από ποδηλάτες, που συνδέεται με το υπάρχων ανάχωμα και κινείται στην μπροστινή ζώνη του πάρκου, πάντα σε συνάρτηση με τις νέες ζώνες νερού που δημιουργούνται. Παρέχει δε εναλασσόμενες οπτικές φυγές, στρεφόμενη άλλοτε προς το εσωτερικό με τις υγρολιβαδικές εκτάσεις και άλλοτε προς τη λίμνη. Στα σημεία διασταύρωσης των επιμέρους τμημάτων της διαμορφώνονται διαπλατύνσεις που μπορούν να λειτουργήσουν ως μικρές πλατείες, ευνοώντας τη συγκέντρωση και τη στάση. Το δεύτερο δίκτυο αποτελεί μία επίγεια χάραξη μονοπατιών από φυσικά υλικά, που εμφανίζεται αρχικά ως συνέχεια του αστικού ιστού του άνωθεν οικισμού Κατσικάς και στη συνέχεια εισχωρεί στο πάρκο και αναπτύσσεται ως ένα παράλληλο σύστημα που κατά τόπους ξεφεύγει ώστε να συναντήσει το πρώτο. Αποκτά έκφραση που κυμαίνεται ανάμεσα στα καμπυλόμορφα τμήματα των υγρότοπων και τα ευθύγραμμα στοιχεία της προηγούμενης διαδρομής.
90
91
92
93
Φ
ύ
τ
ε
υ
σ
ε
ι
ς
Στην πρόταση φύτευσης κυριαρχούν αυτόχθονες ποικιλίες δέντρων και φυτών που συμπληρώνουν την ήδη εκτεταμένη υπάρχουσα. Τα δέντρα φυτεύονται όπου υπάρχει η ανάγκη σκίασης μονοπατιών, ως ανεμοφράκτες ή για να αποκόψουν περιοχές από άλλες. Τα φυτά, που παρουσιάστηκαν και σε προηγούμενο κεφάλαιο, αφορούν κυρίως τους υγρότοπους. Σημαντικός είναι και ο καθορισμός μιας πολιτικής διαχείρισης της υπάρχουσας βλάστησης, με έμφαση στους καλαμιώνες, η κοπή των οποίων οφείλει να παράγει ενδιάμεσες, προστατευμένες ζώνες, κατάλληλες για φωλεοποίηση. Για την αποτελεσματικότερη επιτέλεση του φυτοκαθαρισμού τα φυτά θα πρέπει να ανανεώνονται ανά καθορισμένα διαστήματα, ενώ όσα αφαιρούνται μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εδαφοβελτιωτικά.
94
95
P
a
v
i
l
i
o
n
Η πρόταση δημιουργίας τoυ pavilion στοχεύει στην καθιέρωση ενός σημείου αναφοράς που θα γίνεται αντιληπτό από το χρήστη και θα τον προσκαλεί να το επισκεφθεί. Προς την κατεύθυνση αυτή συντελεί η κορύφωση μιας ακμής της στέγης του προς το παραλίμνιο μέτωπο, που αγγίζει τα 9 μέτρα. Σχεδιάζεται ως ένα πρίσμα που παραμένει ανοιχτό ώστε να μην επισκιάζει με το μέγεθος του τον χαρακτήρα του πάρκου και της γενικότερης πρότασης. Διαθέτει επιμέρους πτέρυγες όπου αντιστοιχίζονται οι διάφορες λειτουργίες που στεγάζει. Μεταξύ αυτών συναντάμε ένα σημείο πληροφόρησης, ένα αμφιθέατρο που θα φιλοξενεί συνέδρια, συγκεντρώσεις και ομιλίες, μια αίθουσα όπου θα λαμβάνουν χώρα εργαστήρια με θέμα παραδοσιακές τεχνικές, προϊόντα και τεχνολογία που αφορούν τη λίμνη (πλέξιμο ψάθας και καλαμιών, ψάρεμα). Το πρόγραμμα περιλαμβάνει ακόμα μία ανοιχτή πτέρυγα μόνιμων ή περιοδικών εκθέσεων για το περιβάλλον, τη χλωρίδα και την πανίδα της Παμβώτιδας. Τέλος, στον μοναδικό περίκλειστο χώρο που σχηματίζεται, που γίνεται παράλληλα και πυλώνας, υπάρχουν ένα μικρό καφέ και wc. Τοποθετείται στην μόνη παρόχθια περιοχή που έχει διαπιστωθεί κατά το πέρασμα των χρόνων πως δεν πλημμυρίζει και πίσω από το μοναδικό τμήμα του αναχώματος που διατηρείται σύμφωνα με την παρούσα πρόταση. Προκειμένου να εκμεταλλευτεί την απρόσκοπτη θέα προς τη λίμνη που του παρέχει η συγκεκριμένη θέση, εδράζεται επί υποστυλωμάτων που φτάνουν το ύψος του αναχώματος (2,50 μέτρα). Τα υποστυλώματα αυτά δεν υπακούουν σε έναν ορθολογικό κάναβο, αλλά ακολουθούν μία λογική αραιώσεων και πυκνώσεων που επιτρέπει την ύπαρξη μεγαλύτερων ανοιγμάτων προς την επιθυμητή θεά. Τον σχεδιασμό του pavilion συμπλοκληρώνουν ξύλινες διαμορφώσεις που δανείζονται μοτίβα παρόμοια με εκείνα του πύργου παρατήρησης. Αυτές, δομούν στην πρώτη περίπτωση ένα σύστημα σκιάστρων οροφής αλλά και έναν τοίχο παρατήρησης που αντιστοιχίζεται στην πλευρά του καφέ.
96
97
98
99
πλήρωση οροφής
μεταλλικός σκελετός οροφής
μεταλλικός σκελετός πλάκας
102
Θεμελίωση
103
104
Αξονομετρικό σχέδιο ξύλινων επενδύσεων
105
ΠύργοςΠαρατήρησης|ΥπαίθριοΑμφιθέατρο Ο κύκλος των επεμβάσεων κλείνει με μία ακόμα κτιριακή προσθήκη. Πρόκειται για έναν πύργο παρατήρησης που διατάσσεται σε διάφορα επίπεδα προσφέροντας πανοραμική θέα προς τον ανοιχτό ορίζοντα, τη λίμνη, τον υγροβιότοπο που δημιουργείται και τα πουλιά που θα φιλοξενήσει, το διπλανό τμήμα της πόλης, τον λόφο της Καστρίτσας. Τοποθετείται, πλησίον της τάφρου των Σερβιανών, ως προέκταση του αναχώματος, σε μια θέση που αναγνωρίζεται ως η βέλτιστη για την ικανοποίηση όλων των παραπάνω σεναρίων. Πλαισιώνεται από ψηλές δενδροστοιχίες που διευκολύνουν την ομαλή ένταξή του. Εσωτερικά, περιλαμβάνει έναν πυρήνα που έχει διπλό ρόλο, αυτόν του κύριου φορέα της κατασκευής και εκείνον της ανάβασης. Ο πυρήνας αναπτύσσεται σε μορφή «Π» και καταλήγει σε πλατφόρμες θέασης στις εκάστοτε ελεύθερες πλευρές των κλιμακοστασίων. Eξωτερικά, οι όψεις του πύργου ακολουθούν την λογική της αποσύνθεσης καθώς κινούμαστε από την στιβαρή, μπετονένια βάση του προς τον ανοιχτό, τελευταίο όροφο. Στα ενδιάμεσα επίπεδα κυριαρχεί ένα δευτερεύον σύστημα πλήρωσης από καδρόνια διεσπαρμένα σε άνισες μεταξύ τους αποστάσεις που διακόπτονται από επιμήκη ανοίγματα όταν η θέα το καθιστά απαραίτητο. Το εν λόγω σύστημα, όπως και στην περίπτωση του τοίχου παρατήρησης, λειτουργεί ως ένα ενδιάμεσο φίλτρο που ναι μεν αποκρύπτει τον παρατηρητή από τα πουλιά αλλά δεν περιορίζει το βλέμμα. Στην βάση του προβλέπεται η αμφιθεατρική διάταξη αναβαθμών, με σκοπό τόσο την διαχείριση την υψομετρικής διαφοράς μεταξύ του αναχώματος και του εδάφους του πάρκου για την ανεμπόδιστη κίνηση των επισκεπτών, όσο και η δημιουργία ενός σημείου για στάση με ταυτόχρονη εκμετάλλευση της θέας. Οι επιχώσεις που απαιτούνται για την διαμόρφωσή του, προέρχονται από τις εκσκαφές που προηγούνται για την διευθέτηση του νερού.
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
Το master plan της πρότασης ολοκληρώνουν διάφορες μικρο-επεμβάσεις όπως η δημιουργία ενός πυρήνα αθλητισμού και παιχνιδιού πλάι στα υπάρχοντα γήπεδα του οικισμού Κατσικά, η επέκταση του δικτύου των βιο-καλλιεργειών και η τοποθέτηση χώρων στάθμευσης σε καίρια σημεία του χώρου.
116
117
118
Βιβλιογραφία
-Νομός Ιωαννίνων-σύγχρονη πολιτισμική γεωγραφία, Βασίλης Νιτσιάκος, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων, 1998 Τα Γιάννινα : Το κάστρο - Η λίμνη - Το νησί, Νικολαϊδης Κώστας -Οι λίμνες Ιωαννίνων και Λαψίστας : ιστορική- γεωγραφική- οικολογική μελέτη Στέφανος Χ. Κωλέττας -Ρυθμιστικό Σχέδιο Ιωαννίνων, Α’ και Β’ Φάση, Γενική Διεύθυνση Πολεοδομίας- ∆ιεύθυνση Πολεοδομικού Σχεδιασμού, 2008-2009 -Διαχειριστικό Σχέδιο Λίµνης Παµβώτιδας Ιωαννίνων, Γ.Γ. Περιφέρειας Ηπείρου Γ΄ Κ.Π.Σ. - ΠΕΠ ΗΠΕΙΡΟΥ, 2004 -Σχέδιο Προεδρικού Διατάγματος «Χαρακτηρισμός της χερσαίας και λιμναίας περιοχής της λίμνης Παμβώτιδας Ιωαννίνων ως περιοχής οικοανάπτυξης, καθορισμός περιφερειακής ζώνης προστασίας αυτής, χρήσεων, όρων και περιορισμών δόμησης», Δεκέμβριος 2012 -Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 297 /Δ/1989) «Καθορισμός ζώνης οικιστικού ελέγχου, κατώτατου ορίου κατάτμησης και λοιπών όρων και περιορισμών δόμησης στην εκτός εγκεκριμένου σχεδίου και εκτός ορίων οικισμών προϋφισταμένων του έτους 1923 περιοχή του δήμου Ιωαννιτών και των κοινοτήτων Ανατολής, Κατσικά, Περάματος, Κρύας, Κρανούλας, Ελεούσας, Μεγάλου Γαρδικίου, Ροδοτοπίου, Ζωοδόχου, Βουνοπλαγιάς, Μαρμάρων, Σταυρακίου, Νεοχωρόπουλου, Πεδινής, Μπάφρας, Κουτσελιού, Νεοκαισάρειας, Καστρίτσας, Λογγάδων, Αμφιθέας, Λιγκιάδων και Αγίου Ιωάννη (Ν. Ιωαννίνων)» -Προεδρικό διάταγμα (ΦΕΚ 297 /Δ/1989) «Καθορισμός ζώνης οικιστικού ελέγχου, κατώτατου ορίου κατάτμησης και λοιπών όρων και περιορισμών δόμησης στην εκτός εγκεκριμένου σχεδίου και εκτός ορίων οικισμών προϋφισταμένων του έτους 1923 περιοχή του δήμου Ιωαννιτών...», 1989 -Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 389 /Δ/1993) Τροποποίηση του από 5.5.1989 Προεδρικού Διατάγματος (Δ΄297), 1993 -Κοινή Υπουργική Απόφαση, ΚΥΑ 414985/1985 (ΦΕΚ 757/Β/1985) «Μέτρα διαχείρισης της άγριας πτηνοπανίδας», 1985 -Κοινή Υπουργική Απόφαση, ΚΥΑ 37338/1807/Ε.103/10 (ΦΕΚ 1495/Β/2010) «Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για τη διατήρηση της άγριας ορνιθοπανίδας και των οικοτόπων/ενδιαιτημάτων της», 2010
119
-Κοινή Υπουργική Απόφαση, ΚΥΑ 33318/1998 (ΦΕΚ 1289/Β/1998) «Καθορισμός μέτρων και διαδικασιών για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων (ενδιαιτημάτων) καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας», 1998 -Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη «Ανάδειξη- Ανάπλαση- Προστασία της Λίμνης Παμβώτιδας Ιωαννίνων και των περιμετρικών αυτής περιοχών», Περιφέρεια Ηπείρου 1999-2000 -Πρωτόκολλο προτάσεων της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας επί του Σχεδίου Προεδρικού Διατάγματος -Η σημασία των υγρολιβαδικών εκτάσεων της περιοχής του Κατσικά για την διατήρηση των απειλούμενων υδρόβιων ειδών ορνιθοπανίδας της λίμνης Παμβώτιδας, Ν. Μπούκας-Ανέστης, Α.Δ. Γαλάνη, Κ. Στάρα και Ρ. Τσιακίρης -Πρόταση Δημιουργίας Ορνιθολογικού- Περιβαλλοντικού Πάρκου Παμβώτιδας, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Φεβρουάριος 2008 -Πρόγραμμα Παρακολούθησης Υδάτων Λίμνης Παμβώτιδας (Lake Pamvotis Water Monitoring Programm), Φορέας Διαχείρισης Λίμνης Παμβώτιδας, 2011 -Αρχιτεκτονική Τοπίου: Σχεδιασμός Αστικών Χώρων,Κριτική και Θεωρία, Σύγχρονες τάσεις σχεδιασμού τοπίου, Μαίρη -Ανανιάδου- Τζημοπούλου, Εκδόσεις Ζήτη, 1997 -Αισθητική Τοπίου, Νικόλαος Ελευθεριάδης, Εκδόσεις ΧΑΡΙΣ ΕΠΕ, 2006 -Αστικές Γεωγραφίες, Τοπία και καθημερινές διαδρομές, Κρίστη Πετροπούλου, Τιερί Ραμαντιέ, Εκδόσεις Καπον -Βιοποικιότητα της λίμνης Παμβώτιδας και τρόποι διαχείρισής της, πτυχιακή εργασία -New Waterscapes, Planning, Building and Designing with Water, Herbert Dreiseitl, Dieter Grau, Birkhäuser- Publishers for Architecture, 2001 -Applied Wetlands Science and Technology, Donald M. Kent, Εκδόδεις Lewis Publishers, 1994 -Wetland systems to control urban runoff, Miklas Scholz, Elsevier, Edunburgh, 2006 -Designing for outdoor recreation, Simon Bell, Spon Press, 1997 -Phytoremediation facilitates removal of nitrogen and phosphorus from eutrophicated water and release from sediment, Wu Xiang, Yang Xiao, Zed Rengel, 2009
http://apothetirio.teiep.gr/xmlui/ Ιδρυματικό Αποθετήριο ΤΕΙ Ηπείρου http://peproe.gr/ -Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης - Μελέτη Αποκατάστασης Οικοσυστήματος Λίμνης Παμβώτιδας http://www.lakepamvotis.gr/ - Φορέας Διαχείρισης Λίμνης Παμβώτιδας http://www.ecoioannina.gr/ - Σύλλογος Προστασίας Περιβάλλοντος Ιωαννίνων http://sppi1976.blogspot.gr - Σύλλογος Προστασίας Περιβάλλοντος Ιωαννίνων www.ornithologiki.gr/ - Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία https://filotis.itia.ntua.gr/ - Βάση Δεδομένων για την Ελληνική Φύση http://www.agon.gr/ - Ηπειρωτικός Αγών http://epirusbird.blogspot.gr/ http://www.epirus-tv-news.gr http://ec.europa.eu/ -European Commission www.ypeka.gr/ -Υπουργείο Περιβάλλοντος κι Ενέργειας http://www.opengov.gr/ http://www.nath.gr/ -Οδηγός και Παρακολούθησης Παρόχθιων Οικοτόπων και Ορνιθοπανίδας https://stormwater.pca.state.mn.us - Minnesota Stormwater Manual www.melbournewater.com.au – Melbourne Water- Constructed wetlands design manual https://www.bto.org/ -British Trust for Ornithology http://www.gardenguide.gr/ http://www.unep.org/ -UN Environment https://landarchs.com/ -Landscape Architects Network http://www.ekby.gr/ -Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγρότοπων http://www.ecy.wa.gov/ -Department of Ecology, State of Washington https://www.sciencedaily.com/ http://www.sciencedirect.com/ http://www.biodiversity-info.gr/ -Δικτυακός τόπος για τη φύση και τη βιοποικιλότητα https://www.monumenta.org/ - Για την προστασία της φυσικής και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Ελλάδας και της Κύπρου