Συνδαιτυμόνες · το τραπέζι αλλιώς

1

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό έτος 2020-2021

ερευνητική εργασία

Συνδαιτυμόνες : το τραπέζι αλλιώς

Μαρία Ρέμμα σε συνεργασία με τον καθηγητή Δήμητρη Γουρδούκη

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή της ερευνητικής μου εργασίας κ.Γουρδούκη Δημήτριο για την εμπιστοσύνη και την καθοδήγηση του παρόλες τις δύσκολες συνθήκες του 2020. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τις φίλες μου που βοήθησαν, με συμβουλές και ατελείωτες συζητήσεις, στην εκπόνηση αυτης της εργασίας.

στον θείο μου Τάκη και στην οικογένεια μου που μου έδειξαν πόσο σημαντικά είναι τα τραπέζια της ζωής.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

1-7

Α’ μέρος Περί εστίας Περί φιλοξενίας Περί συμποσίου Το φαγητό ως συνδετικός κρίκος Η μνήμη Β’μέρος Τα αντικείμενα Το γεύμα της Babette Το τραπέζι ως τόπος μνήμης Το μοναστηριακό τραπέζι Το οικογενειακό τραπέζι Το pic-nic Συμπεράσματα Βιβλιογραφία

10-21 22-29 30-35 36-41 42-45

48-51 52-61 63-69 71-77 79-95 97-111 113-119 121-125

1

Εισαγωγή

2

3

Αν αποδομήσουμε τον τίτλο της παρούσας ερευνητικής εργασίας «συνδαιτυμόνες: το τραπέζι αλλιώς» παρουσιάζονται οι λέξεις συνδαιτυμόνας και τραπέζι με σχέση αλληλεξαρτώμενη. Η έννοια της λέξης συνδαιτυμόνας δεν ερμηνεύεται παρα μόνο όταν λαμβάνεται ως σημείο αναφοράς το τραπέζι. Αντίστοιχα η υπόσταση του τραπεζιού διαφοροποιείται από την ετυμολογική του σημασία όταν την εξετάζει κανείς σε σχέση με τους συνδαιτυμόνες που το περιβάλλουν.Η συγκεκριμένη ερευνητική εργασία επικεντρώνεται σε αυτή την αλληλεπίδραση αντικειμένου – υποκειμένου, αναζητά τα θεμέλια της και την παρουσιάζει με εκδοχές που εμφανίζονται στις καθημερινές πρακτικές. Αφετηριακό ερέθισμα αποτελεί η κοινή πόση και τροφή γύρω από αυτό το κέντρο. Η βρώση ως τελετουργία δεν είναι συνήθως τόσο προφανής αλλά αν εστιάσουμε στην σύνδεση της με διάφορες γιορτές και γεγονότα, γίνεται πιο ξεκάθαρη ως τέτοια. Με γνώμονα το παραπάνω, δηλαδή την κατανόηση των πρακτικών που εξελίσσονται γύρω από το τραπέζι ως τελετουργιών, στο Α’ μέρος της εργασίας αναζητείται η απαρχή της σημασίας της συλλογικής τροφής εστιάζοντας σε τρείς θεσμούς της Αρχαίας Ελλάδας : την εστία το συμπόσιο και τη φιλοξενία.

H δημιουργία και η διαχρόνικοτητα των συγκεκριμένων θεσμών βασίστηκε στην πίστη των ανθρώπων στους θεούς με σκοπό την

4

εξασφάλιση της προστασίας και της ασφάλειας τους. Η πίστη στην Εστία , η συνάθροιση γύρω από την φωτιά , συνεισέφερε στην δημιουργία και συντήρηση του οικογενειακού δεσίματος. Σήμερα η εστία συναντάται πια στην οικειότητα που πηγάζει από το γεύμα πίσω στο πατρικό σπίτι. Αντίστοιχα στα συμπόσια προς τιμήν του Θεού Διόνυσου , λάμβαναν μέρος φιλοσοφικές συζητήσεις και αποφάσεις που καθόρισαν την ταυτότητα των Αρχαίων Ελλήνων. Σήμερα η ουσία του συμποσίου, η συναναστροφή και ο προβληματισμός σχετικά με θέματα που απασχολούν τον άνθρωπο, βρίσκεται σε κάθε θέμα συζήτησης που αλλάζει μετά το τσούγκρισμα των ποτηριών. Στην περίπτωση της φιλοξενίας πίστευαν πως οι ξένοι ήταν σταλμένοι από τους θεούς ή ήταν οι ίδιοι οι θεοί μεταμορφωμένοι. Η προσφορά γεύματος, καταλύματος και δώρων στον επισκέπτη δημιούργησε μια συνήθεια, η ουσία της οποίας μέχρι και σήμερα εμφανίζεται στα πρόσωπα των συνδαιτυμόνων, στην προσωπική ικανοποίηση και ευχαρίστηση. Η τροφή όπως και το συλλογικό γεύμα έγινε μέρος του συμβολικού συστήματος των κοινωνιών. Θεωρείται ως ένα από τα κυριότερα μέσα έκφρασης του ιδιαίτερου χαρακτήρα κάθε κοινωνικού σχηματισμού, των σχέσεων του με άλλους πολιτισμικούς κύκλους και της συνέχειάς του στο χώρο και στο χρόνο. Μιλώντας για το χρόνο, μπορούμε να αναφερθούμε στον Proust για τον οποίο το

5

παρελθόν είναι ανεπίστρεπτο, όχι όμως και χαμένο, εφόσον βρίσκεται μέσα μας διαρκώς. Μας παραμορφώνει με τέτοιο τρόπο ώστε εμείς να είμαστε τελικά αποτέλεσμα αυτής της αδιάκοπης μετατροπής που προκαλείται. Η µνήµη δεν αφορά μονάχα το παρελθόν. Παίρνει υλικό από αυτό, αλλά λειτουργεί στο παρόν. Έτσι εκτός από την τροφή που σχετίζεται με την σημαντικότητα των θεσμών και των γευμάτων στην εποχή της Αρχαίας Ελλάδας, η εργασία μελετάει την σημασία της μνήμης στην διαχρονικότητα αυτών και στον τρόπο που επανεμφανίζονται σήμερα. Το β’ μέρος εστιάζει στο κέντρο των γευμάτων, το τραπέζι, το αντικείμενο με το περισσότερο βιωματικό περιεχόμενο. Χρησιμοποιώντας σαν case study την ταινία Babette’s feast και με βάση το θεωρητικό πλαίσιο του α’ μέρους, μελετώνται τρία είδη τραπεζιού, το μοναστηριακό τραπέζι, το οικογενειακό τραπέζι και το picnic , όχι ως όρια, αλλιώς, ως τόποι μνήμης και ως συναρμογές μεταξύ του αντικειμένου και των ανθρώπων γύρω του. H αξία του τραπεζιού αποδίδεται στην ιστορία του και αυτή είναι η ιστορία ενός συνόλου ανθρώπων και όχι ενός ατόμου. Μια καρέκλα έχει μια -ατομική- ιστορία ενώ ένα -κοινό- τραπέζι μπορεί να κατέχει ιστορίες1 λόγω της ιδιότητας του να φέρει ανθρώπους γύρω από αυτό.

1 The Essay - Furniture - A Personal History of Movable Objects - Je suis un table - BBC Sounds (4 April 2014 ). Διαθέσιμο στο : https:// www.bbc.co.uk/sounds/play/b0400lr8 (Accessed: 23 December 2020).

6

Στόχος λοιπόν της συγκεκριμένης ερευνητικής εργασίας είναι η κατανόηση της σημαντικότητας της συλλογικής τροφής γύρω από το τραπέζι στην εξέλιξη της προσωπικής και κοινωνικής ταυτότητας καθώς και η σχέση του με τον χρόνο. Γίνεται η σύνδεση ή μετάφραση των θεσμών της εστίας, της φιλοξενίας και του συμποσίου στα συλλογικά γεύματα του σήμερα, παρουσιάζεται ο ρόλος της θρησκείας και της μνήμης στην διαχρονικότητα τους καθώς και ο τρόπος που το χωρικό πλαίσιο στο όποιο λαμβάνουν μέρος , όπως το τραπέζι του οικογενειακού σπιτιού ή η ύπαιθρος, διαφοροποιεί το καθένα από τα «τραπέζια» της καθημερινότητας.

W ho g oes to dine must take his Feast Or find the Banquet mean T he Table is not laid without Till it is laid within.

For Patter n is the Mind bestowed T hat imitating her Our most ignoble Ser vices Exhibit wor thier ‘Emily Dickinson’

8

9

A’ ΜΕΡΟΣ

10

11

Περί εστίας

12

13

Η Εστία στην Αρχαία Ελλάδα

Η Εστία, η θεά της φωτιάς και η προστάτιδα της οικογενείας, κόρη του Κρόνου και της Ρέας αποτελούσε σύμφωνα με την μυθολογία μια από τις πιο σεβαστές μορφές του ελληνικού Δωδεκάθεου. Ήταν η μόνη θεά που μπορούσε να τιμηθεί σε όλους τους ναούς των θεών καθώς είχε το πλεονέκτημα ο κάθε βωμός να αποτελεί κοινή εστία για όλους τους Έλληνες. Σε αυτήν απέδιδαν την επινόηση της τέχνης για το χτίσιμο του σπιτιού τόσο κυριολεκτικά όσο μεταφορικά για αυτό και αποτελούσε την προσωποποίηση του σπιτιού , το σύμβολο της οικίας και την προστάτιδα της οικογενείας .

Ο άνθρωπος ξεκίνησε να λειτουργεί και να πράττει με βάση αυτή δημιουργώντας μια σχέση ζωντανών νεκρών. Οι προσφορές και οι θυσίες στους νεκρούς λειτουργούσαν σαν τροφή και μνήμη δημιουργώντας έτσι συγκεκριμένους κανόνες τοποθεσίας και προβολής. Η εστία, ο βωμός αφιερωμένος στην θεά, τοποθετούνταν στην αυλή και με κέντρο αυτή κατασκευαζόταν η υπόλοιπη κατοικία. Ο Vernant2 στο βιβλίο του Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα αναφέρει πως : «η κυκλική εστία στεριωμένη στο έδαφος είναι όπως ο ομφαλός που ριζώνει το σπίτι στη γή. Είναι σύμβολο κι εχέγγυο στερεότητας σταθερότητας και μονιμότητας» αποτελώντας έτσι αρχέγονο κέντρο ανεξαρτήτως της φυσικής γεωμετρικής τοποθεσίας της.

2 Γάλλος φιλόσοφος, ιστορικός και ανθρωπολόγος, ελληνιστής, ειδικευμένος στους μύθους της αρχαίας Ελλάδας

14 Η εστία με την έννοια της φωτιάς

Η Εστία φρόντιζε την Ιερή φωτιά του Ολύμπου. Αυτό της προσέδιδε εξίσου τον ρόλο της θεάς της φωτιάς. Οι βωμοί της ήταν κάθε οικογενειακή εστία, κάθε αρχαίο τζάκι καθώς και το μέρος προετοιμασίας του φαγητού. Η φωτιά είναι οικεία και συνάμα παγκόσμια. Αποτελεί ένα προνομιούχο φαινόμενο το μόνο ανάμεσα σε όλα που μπορεί να δεχθεί τόσο καθαρά τις δυο αντίθετες αξίες.Το καλό και το κακό. Λάμπει στον παράδεισο καίει στην κόλαση4. Η φωτιά σαν φυσικό στοιχείο αφενός θέτει σε κίνδυνο την επιβίωση του πρωτόγονου ανθρώπου, αφετέρου ο ίδιος αντιλαμβάνεται πως μπορεί να τον βοηθήσει σαν εργαλείο. Χρησιμοποιώντας την σαν όπλο για την προστασία του από τα ζώα και από τους κινδύνους που εγκυμονεί η φύση, σαν ζεστασιά στις αντίξοες καιρικές συνθήκες, η φωτιά πλέον από ένα απλό φυσικό στοιχείο γίνεται ένα εργαλείο. Εξασφαλίζει την επιβίωση του ανθρώπου με τον τρόπο που αυτός επιθυμεί καθώς εξίσου αποτελεί αφορμή για κοινωνική συνάθροιση. Με αυτόν τον τρόπο η φωτιά εκτός από την χρήση της σαν εργαλείο, μετατρέπεται πλέον σε μια δράση που εξασφαλίζει μέχρι και σήμερα την συνάφεια της με τον θεσμό της οικογενείας, της παρέας και της στέγης. Είτε γεννημένος μέσα στον οίκο είτε ξένος, η διαδικασία ένταξης στον οικιακό κύκλο του σπιτιού λάμβανε μέρος γύρω από τη φωτιά με σκοπό την σύνδεση με την οικογενειακή κοινότητα.

Τόσο η ελληνική λέξη «Εστία» όσο και η αντίστοιχη λατινική «Vesta» προέρχονται από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα «var» -«αναπτύσσεται στο φως» και «λάμπει»- από όπου προέρχεται και το ουσιαστικό «vasar» -πυρότουβλο- μέσα από μια διαδικασία όπου στα ελληνικά μετατρέπεται σε «έαρ»

4 Bachelard, G. και Frye, N. (1987) The Psychoanalysis of Fire. Translated by A. C. M. Ross. Beacon Press. σελ.7

15

δίπλα Victory Celebration, Street Party Bonfire, άγνωστη τοποθεσία, 1945

16

δίπλα Bonfire Night για τα παιδιά του προσωπικού της εφημερίδας Woodalls

17

18 Η εστία με την έννοια του σπιτιού

Ο άνθρωπος με την χρήση της φωτιάς , όχι μόνο εξασφάλισε την επιβίωση του αλλά αργότερα κάλυψε και την ανάγκη του να προστατευθεί φτιάχνοντας το καταφύγιο του, τον προσωπικό του χώρο, το σπίτι του. Την ίδια στιγμή διαχωρίζει την έννοια του οίκου και της οικίας.

Η οικία αντιπροσωπεύει ένα δομημένο όριο. Εκεί στεγάζεται η έννοια του οίκου με διαφορετικές μορφές, σχηματισμούς και υλικά που επιτυγχάνονται μέσω της αρχιτεκτονικής. Ο οίκος είναι αυτός που έχει την άμεση σχέση με την ουσία του θεσμού της εστίας. Σχετίζεται τόσο με τον τρόπο που διαμορφώνεται η κοινή διαβίωση, οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων που την κατοικούν όπως εξίσου και με τα βιώματα και τις εμπειρίες αυτών. Σύμφωνα με τον Γερμανό D.Sanders:

Η λέξη σπίτι χρησιμοποιείται στις Ευρωπαϊκές τουλάχιστον λέξεις περισσότερο με την μετάφραση τους σαν το κτίριο το οποίο στεγάζει την κατοικία. Για παράδειγμα στα γαλλικά η λέξη maison αντιστοιχεί περισσότερο στο δόμημα αυτο καθ’ αυτό. Στα Ιταλικά αντίστοιχα η λέξη casa. Όμως παρόλο που η λέξη casa χρησιμοποιείται πιο εύκολα προσδιορίζοντας το σπίτι, η λέξη focolare αντιστοιχεί απόλυτα στην λέξη και τον όρο της εστίας, της ζεστασιάς του σπιτιού. Η χρήση της ουγγρικής λέξης otthon αντίστοιχα που σημαίνει «τόπος γέννησης» χρησιμοποιείται περισσότερο όπως η λέξη chez vous* στα γαλλικά αλλά καμία από τίς δυο δεν έχει το ίδιο απολύτως νόημα με την λέξη σπίτι5.

“Το «ανήκειν στο σπίτι ή την οικογένεια» ορίζεται ως το «καθολικό παράξενο, κάτι που είναι εξοικειωμένο». Συνδέεται με την αίσθηση του οικείου, του «φιλικά άνετου», της απόλαυσης του ήσυχου περιεχομένου προκαλώντας μια αίσθηση ευχαρίστησης ηρεμίας και ασφάλειας όπως είναι μέσα στους τέσσερις τοίχους του σπιτιού του”6.

5 Csikszentmihalyi, M. and Halton, E. (1981) The meaning of things: domestic symbols and the self. Cambridge [Eng.] ; New York: Cambridge University Press. σελ. 121 6 Vidler A. (1992) the Architectural uncanny, Essays in the modern unhomely, London, MIT PRESS

19 Το σπίτι ως τόπος

Μέσα σε αυτό το σύνολο τοιχίων και λάσπης σφυρηλατούνται οι στοιχειώδεις μορφές της προσωπικότητας. Η πρόταση ότι το σπίτι είναι ένα είδος χώρου στηρίζεται στην κατανόηση του χώρου ως μια πραγματικότητα που είναι αυτόνομη, ανεξάρτητη από την ανθρώπινη ύπαρξη. Η Mary Douglas7 υποστήριξε ότι «το σπίτι είναι μια τοπική ιδέα». Η έννοια η οποία καταγράφει την οντολογική σημασία του σπιτιού είναι «τόπος»8. O τόπος δεν αναφέρεται σε μια ορθολογική αφαίρεση του νου αλλά σε μια βιωματική εμπειρική πράξη σε μια διευθέτηση και δοσοληψία του ανθρώπου, ως ενσώματου όντος μέσα στο κόσμο με αντικείμενα περιοχές και θέσεις πράγματων9.Eίναι τo «πλαίσιo για την ανθρώπινη εμπειρία κατασκευασμένo σε κίνηση , μνήμη, συνάντηση και συσχέτιση» .Tο σπίτι είναι μάλλον «ένα είδος τόπου», το οποίο αποκτά το νόημά του μέσω της πρακτικής και ως τέτοιο, αποτελεί μέρος της καθημερινής διαδικασίας του η δημιουργία του εαυτού. Είναι ο τόπος του ανθρώπου πάνω στην γή.

Όπως αντιλαμβάνεται κανείς το σπίτι είναι κάτι υποκειμενικό και προσωπικό. Είναι ο τρόπος με τον οποίο βιώνει και κατανοεί το περιβάλλον του ο άνθρωπος. Το καταφύγιο της ψυχής των αναμνήσεων και των πιο τρελών ονείρων. Το σπίτι βρίσκεται σε ότιδήποτε μεταφράζει την σταθερότητα και την ασφάλεια που εξασφάλιζε η θεα Εστία. Σε τόπους που πηγάζουν οικειότητα.

7 (1921-2007) ήταν βρετανίδα ανθρωπολόγος γνωστή για τα γραπτά της πάνω στον ανθρώπινο πολιτισμό και συμβολισμό, με ειδικότητα στην κοινωνική ανθρωπολογία.

8 Douglas, Mary, (1991) The Idea of a Home: A Kind of Space , Social Research, σελ 288 9 Τερζόγλου Ι.Ν, (2009) Ιδέες του Χώρου στον Εικοστό Aιώνα σελ 265

20

Λέω μητέρα. και οι σκέψεις μου είναι εσύ.

21

Ω σπίτι, σπίτι των χαριτωμένων, σκοτεινών καλοκαιριών, της παιδικής μου ηλικίας.

μελαγχολία / Tσέσλαφ Μίλος

22

23

Περί φιλοξενίας

24

πίσω Η Κίρκη προσφέρει γεύμα στον Οδυσσέα

25

Η φιλοξενία στην Αρχαία Ελλάδα

Όταν εμφανιζόταν ένας ξένος, ο κύριος του σπιτιού ή στην περίπτωση σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες «ξενοδόχος» ή «στεγανόμος», ή «εστιοπάμμων» ή «ναύκληρος», τον προσκαλούσε στο σπίτι του και παρέθετε γεύμα προς τιμή του το οποίο ονομαζόταν «επι ξενία καλείν»11.

Βαθιά ριζωμένη στην αρχαία Ελλάδα, ένα κοινωνικό έθιμο κοινό σε όλες σχεδόν τις προ-σύγχρονες κοινωνίες και απαραίτητο για την αρχαία ελληνική κοινωνική δομή ήταν η έννοια της αρχαίας ελληνικής φιλοξενίας, γενναιοδωρίας και ευγένειας προς τους ταξιδιώτες που βρίσκονταν μακριά από το σπίτι. Τούς ξένους προστάτευαν ο Ξένιος Δίας και η Αθηνά η Ξενία όπως και οι Διόσκουροι Κάστωρ και Πολυδεύκης10.Η φιλοξενία ακολουθούσε μια ιεροτελεστία καθώς οι άνθρωποι θεωρούσαν ηθικό χρέος την περίθαλψη και την φροντίδα των ξένων είτε μέσω της προσφοράς καλύμματος είτε αγαθών. Γινόταν πανταχού ξένων μη κάνοντας διακρίσεις σε κοινωνικές τάξεις, δίνοντας την ιδιότητα μιας σημαντικής κοινωνικής δύναμης καθώς είχαν την δυνατότητα να συναναστραφούνε τα κατώτερα με τα ανώτερα στρώματα και αντιστρόφως. Σε αντάλλαγμα, οι επισκέπτες όφειλαν να μην αποτελούν απειλή για τη ζωή ή την ιδιοκτησία των οικοδεσποτών τους και να επιστρέψουν την εύνοια εάν οι οικοδεσπότες τους εμφανιζόνταν στο σπίτι τους στο μέλλον. Αυτή η αντιμετώπιση των ξένων έχει τις ρίζες της στις θρησκευτικές αντιλήψεις των ανθρώπων και τη σχέση τους με το θείο. Πίστευαν πως οι ξένοι ήταν σταλμένοι από τους θεούς με αποτέλεσμα να αποτελούν για τους ανθρώπους του σπιτιού επισκέπτες ιεροί και σεβαστοί. Τόσο ισχυρή ήταν δε αυτή η πεποίθηση, ώστε μερικές φορές θεωρούσαν ότι οι ξένοι ήταν οι ίδιοι οι θεοί, οι οποίοι υποδυόμενοι κάποιον επισκέπτη, δοκίμαζαν τους θνητούς και επιβεβαίωναν την πίστη των τελευταίων προς τα θεία.

10 Διόσκουροι (> Διός+Κούροι), ο Κάστωρ και ο Πολυδεύκης, ήταν παιδιά (δίδυμα) του Δία και της Λήδας και αδέλφια της ωραίας Ελένης και της Κλυταιμνήστρας. Ήταν προστάτες των καραβιών και των ναυτικών. Οι Έλληνες τους λάτρευαν και τους τιμούσαν σαν θεούς, ενώ συχνά ζητούσαν από αυτούς συμπαράσταση και βοήθεια στις δύσκολες ώρες.

11 Ξένιος Ζευς: Ο ορισμός της φιλοξενίας στην Αρχαία Ελλάδα’, Paradise Lost Thesis, (2008). https:// stardust30.wordpress.com/2008/09/23/xenioszeusoorismostisfilokseniasstinarxaiaellada/

26

Ο τρόπος ζωής εξίσου των Ελλήνων (ταξίδια, εμπόριο, πόλεμοι) είχε αποτέλεσμα να βρίσκονται στους δρόμους, σε ξένους τόπους, με μεγάλη ανάγκη για στέγη, βοήθεια ή προστασία. Η ξενία πλέον έγινε συνώνυμη με την φιλία δημιουργώντας έναν δυνατό δεσμό μεταξύ των πόλεων κρατών και των ανθρώπων τους. Οι σημαντικότερες πηγές για την ξενία διατηρούνται στη βιβλιογραφία και ιδιαίτερα στα ομηρικά έπη.Τόσο η Οδύσσεια όσο και η Ιλιάδα είναι γεμάτες επεισόδια στα οποία η ξενία τιμάται ή απουσιάζει και οι επακόλουθες συνέπειες είναι αξιοσημείωτες. Για παράδειγμα η αντιμετώπιση του Οδυσσέα από τον Κύκλωπα μεταφράζεται με την ακραία κακή φιλοξενία από την μεριά του οικοδεσπότη. Η έλλειψη σεβασμού στον θεσμό της φιλοξενίας, από την μεριά αυτή τη φορά του επισκέπτη, παρουσιάζεται με την μορφή των μνηστήρων της Πηνελόπης κατά την περίοδο που ο Οδυσσέας βρισκόταν στο μεγάλο του ταξίδι.Το αληθινό παράδειγμα καλής φιλοξενίας είναι αυτό των Φαιάκων. Ο Οδυσσέας σε κατάσταση εξαθλιωμένη συναντά την Ναυσικά η οποία παρόλο που βλέπει έναν άνδρα περίεργο του παρέχει φροντίδα και βοήθεια για να φτάσει στην πόλη των Φαιάκων. Στο παλάτι της Ναυσικά πριν ρωτήσουν το όνομα του Οδυσσέα, του παρέχουν τροφή, διασκέδαση και διαμονή. Ο Αλκίνοος θεωρεί τη φιλοξενία μέρος του ιερού του καθήκοντος στους θεούς και διατάζει να γεμίσει τα συμπόσια του σπιτιού με κρασί προς τιμή στον μεγάλο θεό Δία. Ο βασιλιάς και η βασίλισσα σταματούν ακόμη και μια παράσταση ενός επικού ποιήματος όταν το θέμα του, ο Τρωικός πόλεμος, κάνει τον Οδυσσέα να ξεσπάσει στα δάκρυα. Αφού ο Οδυσσέας αποκαλύψει την ταυτότητά του και αφηγηθεί την ιστορία του, τον μεταφέρουν στην Ιθάκη και τον αφήνουν στην ακτή με πολλά πολύτιμα δώρα, στοιχείο της φιλοξενίας.

27

Η φιλοξενία σήμερα

Η φιλοξενία σήμερα δεν οριοθετείται από κανόνες.Η πεμπτουσία της έγκειται στην ανάγκη αυτές οι χειρονομίες εκδήλωσης της να γίνονται αβίαστα, εγκάρδια. Μόνο έτσι, τόσο ο φιλοξενούμενος όσο και ο οικοδεσπότης, μπορούν να μοιραστούν κοινά συναισθήματα αμφίδρομης και αμοιβαίας χαράς και ικανοποίησης· εφόσον δηλαδή αποξενωθούν από κώδικες συμπεριφοράς που επιβάλλουν.

Το υποβρύχιο ή βανίλια. Δροσιστικό καλοκαιρινό κέρασμα στον ξένο.

Ο Jacques Derrida υποστηρίζει πως : «Για να κατασκευάσεις το χώρο μιας κατοικήσιμης οικίας και ενός σπιτιού χρειάζεσαι ένα άνοιγμα, μια πόρτα και παράθυρα. Πρέπει να δημιουργήσεις ένα πέρασμα για τον ξένο. Δεν υπάρχει οίκος η εσωτερικότητα χωρίς πόρτα η παράθυρα»12. Η ύπαρξη του ανθρώπου διακρίνεται από τον σχεσιακό και αλληλεξαρτώμενο χαρακτήρα του. Κανένας άνθρωπος, κανένα ον δεν είναι αυτόνομο ή αυτοσυντηρούμενο. Η επιβίωση και η ολβιότητα της ζωής , όλων των όντων ανεξαιρέτως, εξαρτάται από τους άλλους. Δεν υπάρχει ούτε πολιτισμός ούτε κοινωνικός δεσμός χωρίς μια αρχή φιλοξενίας13.

12 Deridda,J,(2006), ‘Η Αν Ντυφουρμαντέλ προσκαλεί τον Ζακ Ντερριντά να απαντήσει Περι φιλοξενίας’,μτφ.Βαγγέλης Μπιτσώρης, Αθήνα, Εκκρεμές, σελ.77 13 Deridda, J,(2016) «Η αρχή της φιλοξενίας», μτφρ. Γεράσιμος Κακολύρης, Ένεκεν τεύχος 42, σσ.7879 (γαλλική έκδοση:Jacques Derrida, «Le principe d’hospitalité»,στου ιδίου,Papier Machine, Παρίσι: Galilée, 2001, σ. 273)

28

29

«Το δικό σου κέρδος θα είναι το μοίρασμα· η πληρότητα του καλλιτέχνη ύστερα από μια γαστρονομική περφορμανς. Θα νιώσεις τις ενδορφίνες να κατακλύζουν τα σώματα των προσκεκλημένων σου, την απόλαυση να τους λύνει τις αρθρώσεις , τη διάθεση τους να ανεβαίνει κλιμακωτά. Θα γευτείς την πληρότητα…»

δίπλα ξενοδοχείο Belle Helene απο την συλλογή Μυκήνες 1954: το καταμεσήμερο του Robert McCabe

Ψυχούλης, Α., Tα τσίπουρα στον Βόλο

30

31

Περί συμποσίου

32

33

To συμπόσιο στην Αρχαία Ελλάδα

Γυρνώντας αρκετά πίσω στους ρυθμούς και την ζωή των αρχαίων Ελλήνων, μέσα από ομηρικές μαρτυρίες, γίνεται αντιληπτό πως ο τρόπος συνεστιάσεων και φιλοσοφικών συζητήσεων δεν αποτελούσε μια απλή διαδικασία. Aυτή καθαυτή η λέξη συμπόσιο (συν+πόση), πίνω δηλαδή με άλλους, προδηλώνει μια διαδικασία συν-μετοχής και συνεύρεσης ανθρώπων εκτός εργασίας, που περιλαμβάνει κατ’ εξοχήν την πόση οίνου14. Στην αρχαία ελληνική κατοικία ο χώρος αποκλειστικά για την χρήση των συμποσίων ονομαζόταν ανδρώνας, όνομα που δίνει ξεκάθαρη την παρουσία περισσότερο ανδρών στον θεσμό αυτό. Βρισκόταν στο ισόγειο σε μια ευρύχωρη αίθουσα , με κλίνες ή ανάκλιντρα15 χωρητικότητας 2-3 ατόμων τοποθετημένα σε σχήμα Π στο περίγυρο της. Μπροστά από τα ανάκλιντρα τοποθετούνταν τα τραπέζια , μικρά με σχήμα ορθογωνικό έτοιμα για την υποδοχή των άφθονων κρεάτων , φρούτων και κρασιού. Στο κέντρο του δωματίου βρισκόταν ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία του συμποσίου ο κρατήρας16. Με πρωταγωνιστή τον οίνο και την ευωχία, άρχισε να δημιουργείται γύρω από αυτά από πολύ νωρίς μια κουλτούρα που επισημοποιήθηκε από τα ιδιωτικά και φιλικά γεύματα στα σπίτια έως τα οργανωμένα συμπόσια. Συνήθιζαν να γίνονται στα σπίτια των συμποσιαστών με την συντροφιά τροφής πόσης και μουσικής που συνήθως συμπλήρωναν οι φιλοσοφικές ρήσεις και οι συζητήσεις για την επικαιρότητα της τότε εποχής. Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες έπιναν το κρασί κεκραμένο (αραιωμένο δηλαδή με νερό, 2/3 νερό έναντι 1/3 οίνου) και όχι άκρατο, για να κρατήσουν το καθαρό τους μυαλό για τις φιλοσοφικές συζητήσεις που θα ακολουθήσουν.

14 Μήττα Δ., ‘Πότος και συμπόσιο στο πλαίσιο του διονυσιασμού’ στο Γκατζόλης X. (επ.) (2010) ‘Ο πολιτισμός στο τραπέζι’ Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό μουσείο ,σελ .53 15 μακρύ κάθισμα στο οποίο μπορεί κάποιος και να ξαπλώσει, επειδή διαθέτει στο ένα άκρο μια χαμηλή ράχη σαν μπράτσο πολυθρόνας 16 Ένα αγγείο 1ος μέτρου στο οποίο γινόταν η ανάμειξη του οίνου με το νερό, από το οποίο πήρε το νεότερο όνομά του το κρασί

34

Τα συμπόσια ακολουθούσαν συγκεκριμένη τυπική διαδικασία αν μη τη άλλο αυστηρή. Η διαδικασία του συμποσίου αποτελούταν από δυο μέρη. Το α’ μέρος ήταν το δείπνο. Οικοδεσπότης και καλεσμένοι μαζί παίρνουν το πλούσιο γεύμα στις κλίνες με την χρήση μόνο των χεριών παραλληλίζοντας το με την αμβροσία των θεών. Η οινοποσία κατά την διάρκεια του α΄μέρους ήταν σχεδόν απαγορευτική αφού αποτελούσε σημαντικό στοιχείο του β’ μέρους των συμποσίων ,του πιο ουσιαστικού. Μετά το τέλος του δείπνου , οι δούλοι οι οποίοι βρίσκονταν συνεχώς στις υπηρεσίες του οικοδεσπότη και των καλεσμένων, απομάκρυναν τα τραπέζια με το φαγητό καθαρίζοντας και ετοιμάζοντας τον χώρο για συζήτηση. Νέα τραπέζια γεμάτα αγγεία ποτού και τραγήματα όπως καρπούς της γής, φρούτα, τυριά τοποθετούνταν ξανά μπροστά από τις κλίνες σαν συνοδευτικά της οινοποσίας. Μεταξύ του α΄ και β’ μέρους οι συμποσιαστές έπιναν λίγες σταγόνες άκρατου κρασιού κατ’ εξαίρεση προς τιμήν του θεού Διόνυσου. Όπως αντίστοιχα κάποιες πρακτικές του θεσμού της εστίας και της φιλοξενίας , έτσι και τα συμπόσια γινόντουσαν υπο την εποπτεία των θεών. Αυτή η συνθήκη διαφοροποιούσε το συμπόσιο από μια απλή γιορτή και διασκέδαση σε τελετουργία.

δίπλα Γλέντι του Βασίλη Τσιστάνη και της παρέας του, στο Ασβεστοχώρι το 1940.

Με το ξεκίνημα, στον χώρο πλέον δεν υπήρχαν μόνο οι καλεσμένοι και ο οικοδεσπότης αλλά και οι οινοχόοι για το σερβίρισμα του κρασιού, αυλητές και αυλητρίδες για τη μουσική, χορευτές για τους χορούς, καλλιτέχνες και των δύο φύλων που εκτελούσαν διάφορες καλλιτεχνικές επιδείξεις, όπως ακροβασίες, ταχυδακτυλουργίες, μιμήσεις. Η ευθυμία είναι μια κοινωνική μορφή ανθρώπινης αλληλεπίδρασης, ένα πρότυπο της οποίας αποτελείται από μια ομάδα ανθρώπων που κάθονται στο ίδιο τραπέζι και μοιράζονται όχι μόνο γαστρονομικές απολαύσεις αλλά και την απόλαυση της συνομιλίας δίπλα Γλέντι στην Μύκονο απο την συλλογή Mykonos, portrait of vanished era, του Robert McCabe,1956

35

Η σημασία του συμποσίου σήμερα Το συμπόσιο αντανακλά τον αξιακό κόσμο των Ελλήνων που κατατείνει στην ολιγάρκεια και στη σωφροσύνη18. Αυτού του είδους συναθροίσεις αποτελούσαν κέντρο ανταλλαγής ιδεών ,πνευματικών αναζητήσεων και συλλογικών συζητήσεων που καθόρισαν ως ένα βαθμό την ελληνική κουλτούρα Αυτό γίνεται αντιληπτό από πληθώρα αρχαίων ελληνικών καταγεγραμμένων διαλόγων όπως για παράδειγμα το διάσημο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα τοποθετημένο περίπου μετά το τέλος του 385 π.Χ.

ιδανικά. Αναμφισβήτητα αποτέλεσαν τα θεμέλια για τον τρόπο που εξελίχθηκε η ελληνική κουλτούρα και ο πολιτισμός , με την επανεμφάνιση τους σήμερα όχι μόνο στον ελληνικό πολιτισμό αλλά και στον παγκόσμιο. Η θεά εστία βρίσκεται στην οικειότητα του πατρικού σπιτιού, η ουσία του συμποσίου βρίσκεται σε κάθε θέμα συζήτησης που αλλάζει μετά το τσούγκρισμα των ποτηριών ενώ η φιλοξενία παίρνει την ανθρώπινη μορφή της στα πρόσωπα των συνδαιτυμόνων.

Γίνεται αντιληπτό πως η αφοσίωση σε τέτοιους θεσμούς δεν αποτελεί ένα απλό γεγονός της μακρινής ιστορίας αλλά σηματοδότησε μια γενικότερη μεταστροφή, σε ιδέες, αξίες, ιδεώδη και 18 Μήττα Δ, ‘Πότος και συμπόσιο στο πλαίσιο του διονυσιασμού’ στο Γκατζόλης X. (επ.) (2010) ‘Ο πολιτισμός στο τραπέζι’ Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό μουσείο, σελ 66

36

37

Το φαγητό ως συνδετικός κρίκος

38

Η τροφή είτε με την μορφή του συλλογικού γεύματος είτε με την προσφορά όπως στην περίπτωση της φιλοξενίας αποτελεί συνδετικό κρίκο μεταξύ των θεσμών που προαναφέρθηκαν. Ως ακρογωνιαίος λίθος της ανθρώπινης ύπαρξης , συνδέεται με πολλές διαδικασίες της καθημερινής πρακτικής και συμβάλει στην διαμόρφωση της προσωπικότητας του ανθρώπου παρόλο που ο τρόπος που πράττει είναι έμμεσος.

πάνω Plats Bruts, Ignasi Monreal,2019

Η επιθυμία της πείνας πρέπει να ικανοποιείται καθημερινά έτσι ώστε να εξασφαλίσει την επιβίωση του ανθρώπου. Έτσι εκτός από την στέγη εξίσου και η τροφή ως βιολογική ανάγκη του ανθρώπου αποτέλεσε πρωταρχική αιτία που τον οδήγησε να οργανωθεί σε κοινότητα. Το γεύμα ωστόσο από μια απλή διαδικασία εξασφάλισης της επιβίωσης μετατράπηκε σε μια διαδικασία αλτρουιστική, μια ευκαιρία για φροντίδα μοιρασιά και μεταλαμπάδευση των ιδεών αυτών από τους γονείς στα παιδιά , από τους ανθρώπους του σπιτιού στους επισκέπτες. Αποτέλεσε μέρος του συμβολικού συστήματος των κοινωνιών καθώς και βασικό μέσο έκφρασης του ιδιαίτερου χαρακτήρα κάθε κοινωνικού σχηματισμού, των σχέσεων του με άλλους πολιτισμικούς κύκλους και της συνέχειάς του στο χώρο και στο χρόνο. Τελικά μαθαίνουμε για τη δική μας ζωή και τη ζωή των άλλων .Όπως ο Claude Lévi- Strauss τόνισε στο The Raw and the Cooked «το φαγητό είναι καλό όχι γιατί είναι καλό να φάτε αλλά γιατί είναι «καλό να σκέφτεστε»

39

Οι τρόποι μαγειρέματος, η οργάνωση του χώρου προετοιμασίας και κατανάλωσης της τροφής, τα σκεύη της κουζίνας και του τραπεζιού, η συμπεριφορά κατά τη διάρκεια των γευμάτων, τα συμπόσια και οι τελετουργίες, καθώς και η επένδυση του φαγητού με ιδεολογικούς συμβολισμούς συνθέτουν το διατροφικό πολιτισμό μιας κοινωνίας. Στην περίπτωση της φιλοξενίας, αν αυτή δεν υπήρχε το γεύμα θα αποτελούσε απλα τροφή για την ικανοποίηση της σωματικής πείνας ενώ με αυτή ακόμα και στην ελάχιστη μορφή της η προετοιμασία και η κατανάλωση φαγητού γίνεται πιο εντατική και άμεση από οποιοδήποτε άλλο μέσο19. Γίνεται αντιληπτό ότι η κατανάλωση της τροφής αποτελει το επίκεντρο της συμβολικής δραστηριότητας για την κοινωνικότητα και τη θέση μας στην κοινωνία διότι συνήθως είναι μια ομαδική διαδικασία.

δίπλα απο την συλλογή Greece:images of an enchanted land Robert McCabe 1958

Ωστόσο ο ρόλος της τροφής είναι εξίσου σημαντικός σε ατομικό επίπεδο. Το φαγητό είναι το πιο σημαντικό πράγμα που δίνει μια μητέρα στο βρέθος την πρώτη μέρα της ζωής του απευθείας από το σώμα της20. Η σχέση αυτή τους στήθους με το βρέφος δημιουργεί μια καθοριστική στιγμή στο υποσυνείδητο του. Δημιουργείται μια διαφορετική αντίληψη για την τροφή όπου μεταφράζεται σε ασφάλεια οικειότητα και σιγουριά. Ταυτοχρόνως η σύνδεση του φαγητού με τον άνθρωπο επιτυγχάνεται μέσω της θύμησης που φέρει την ασφάλεια.

19 Kunze,D ‘the missing guest: the twisted topology of hospitality’ on Horwitz, J. and Singley, P. (eds) (2004) Eating architecture. Cambridge, Mass: MIT Press. σελ 179 20 Fox, R. ‘Food and Eating An Anthropological Perspective’, σελ.1

40

41

42

43

Η μνήμη

44

Δίνοντας βάση στις προηγούμενες μελέτες αντιλαμβανόμαστε πως η παρουσία και σημαντικότητα των παραπάνω θεσμών σήμερα βασίζεται σε δύο σημαντικές διαδικασίες, στην σημασία της κατανάλωσης της τροφής και στην μνήμη. Για τον M.Proust το παρελθόν είναι ανεπίστρεπτο όχι όμως και χαμένο εφόσον βρίσκεται μέσα μας διαρκώς, μας παραμορφώνει και εμείς είμαστε αποτέλεσμα αυτής της αδιάκοπης μετατροπής. Η μνήμη ταυτίζει γεγονότα και περιόδους ανάλογα με το συναίσθημα που δημιουργούν. Μαζί με την πληροφορία μεταφέρει και την ερμηνεία της.

Η μνήμη είναι η διαδικασία μέσα από την οποία ανακαλούμε γεγονότα, εικόνες, εμπειρίες και συναισθήματα κατά τρόπο που να εντάσσονται σ’ ένα πλαίσιο και να έχουν νόημα. Είναι μια διαδικασία δημιουργίας νοημάτων και κατ’επέκταση την δημιουργία είτε της ατομικής είτε της συλλογικής ταυτότητας. Κάθε υποκείμενο ατομικό ή συλλογικό αποδέχεται επιλεκτικά κομμάτια του παρελθόντος με σκοπό να αποτελέσουν μέρος της ταυτότητας τους. Η φιλοξενία από μια απόδειξη της πίστης των ανθρώπων στους θεούς σήμερα καταλήγει να κρατά την ουσία της. Την επιβεβαίωση της φιλίας, την ευχαρίστηση μέσα από το γεύμα και τα δώρα· το πιο σημαντικό, την δημιουργία αναμνήσεων.

45

Η νόστιμη νοσταλγία

Η λέξη νοσταλγία προέρχεται από την λέξη νόστος που σημαίνει επιστροφή και άλγος όπου άλγος σημαίνει πόνος. Η ομηρική λέξη νόστος είναι ετυμολογικά συνδεδεμένη με την λέξη νόστιμος η οποία υποδηλώνει την ικανότητα της επιστροφής. Η Νάντια Σερεμετάκης αναφέρει ότι «η νεα ελληνική λέξη νόστιμος χαρακτηρίζει κάποιον ή κατι που έχει ταξιδέψει και έχει επιστρέψει, έχει ωριμάσει και αυτό το κάνει πλέον γευστικό και χρήσιμο»21.

Οι αναμνήσεις συνδέονται άλλες φορές με όλες τις αισθήσεις του ανθρώπου άλλες με κάποιες μόνο από αυτές. Αυτές όμως που συνδέονται με το φαγητό αποτελούν για τον άνθρωπο ίσως τις πιο δυνατές διότι χρησιμοποιεί κάθε μια από τις αισθήσεις. Eίναι έντονα συνδεδεμένες με την αμυγδαλή του εγκεφάλου, τον αποθηκευτικό χώρο των αναμνήσεων και μπορούν να φέρουν κάποιες από τις πολύ καλά θαμμένες στο υποσυνείδητο ξανά στην επιφάνεια. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν βιώσει μία βαθιά ανάμνηση μόνο μυρίζοντας κάτι. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την μυρωδιά του φρεσκοπλυμένου παιδικού παπλώματος ή της βροχής στην άσφαλτο τους θερινούς μήνες αλλά όταν η γεύση η ακοή η όσφρηση και όραση συνδυάζονται κατά την διαδικασία του φαγητού την κάνει ακόμα πιο ζωντανή.

21 Seremetakis,N ‘The Impeachment of Nostalgia’ on ‘The Senses Still : Perception and Memory as Material Culture in Modernity’, University of Chicago Press,(1994)

46

47

B’ ΜΕΡΟΣ

48

49

Τα αντικείμενα

50

Ο Σ.Κονταράτος στο βιβλίο του “Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα” αναφέρει: «Τα ανθρώπινα σώματα τα άψυχα αντικείμενα αλλά και οι απλές μορφές στον χώρο και τον χρόνο αποκτούν εκφραστικότητα όταν γίνονται φορείς δικών μας ψυχολογικών εμβιώσεων, όταν δηλαδή βυθιζόμαστε κατά κάποιο τρόπο μέσα τους, ταυτιζόμαστε μαζί τους και ζούμε δικές μας ψυχικές διαθέσεις και τάσεις ωσάν τις εντυπώσεις που μας παρέχουν». Η μνήμη είναι επιτελεστική και επιβεβαιώνει κάθε φορά τη σύνδεση με την αρχική εμπειρία μέσα από μύθους, τελετουργίες, επαναλήψεις, δημιουργώντας έτσι τόπους μνήμης. Η λειτουργία τους συνίσταται στο να διαμορφώσει τη μνήμη με τρόπο που να ανταποκρίνεται μια επιλεκτική και αναλλοίωτη (σταθερή) εκδοχή του παρελθόντος.

i.

i. Απο την εικαστική σειρά ‘Gathering’ Daniel Firman 1999

Ανατρέχοντας πίσω στην έννοια της εστίας ο Hermann Wolfgang στο βιβλίο του “Gottfried Semper: in search of architecture” αναφέρει «H Εστία είναι το σπέρμα, το έμβρυο όλων των κοινωνικών θεσμών. Το πρώτο σημάδι της συνάθροισης ,της εγκατάστασης και της ξεκούρασης μετά από μια μεγάλη περιπλάνηση και ταλαιπωρία ενός κυνηγιού, συνεχίζει να είναι το άναμμα της φωτιάς και το φως αυτής. Η εστία έχει διατηρήσει την παλιά της σημασία μέχρι σήμερα λόγω της μνήμης. Σήμερα σε κάθε δωμάτιο το κέντρο της οικογενειακής ζωής είναι ακόμα το τζάκι». Τον συμβολισμό του τζακιού διεκδικούν τα αντικείμενα που αθόρυβα μέσα από το βίωμα μετατρέπονται σε τόπους μνήμης.

Για να κατανοήσει κάποιος τι είναι και το τι μπορεί να γίνει ένας άνθρωπος αρκεί μόνο να αντιληφθεί την σχέση του με τα αντικείμενα. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο homo sapiens είναι και homo faber, ο κατασκευαστής και ο χρήστης αυτών. Παρατηρεί μια προέκταση και μια σύνδεση του εαυτού του με τα αντικείμενα που χρησιμοποιεί δημιουργώντας μια σχέση αμφίδρομη με αυτά εξίσου να «δημιουργούν» και χρησιμοποιούν τον ίδιο δημιουργό τους22. Σε αυτό βασίστηκαν μελέτες διαφόρων ανθρωπολόγων όπως ο Malinowski23 και ο Strathern24 αναλύοντας πως στα αντικείμενα μπορεί να δοθεί «φύλο» , όνομα , ιστορία και τελετουργική λειτουργία. Ορισμένα 22 Csikszentmihalyi, M. and Halton, E. (1981) ‘People and things’ on ‘The meaning of things: domestic symbols and the self.’ Cambridge [Eng.] ; New York: Cambridge University Press. σελ.1 23 (1884-1942) Πολωνός ανθρωπολόγος 24 (1941) βρετανίδα ανθρωπολόγος

51

αντικείμενα μπορούν να είναι τόσο κοντά συνδεδεμένα με τα άτομα που φαίνονται πλέον αναπαλλοτρίωτα (Weiner) με αποτέλεσμα τα αντικείμενα πλέον να φέρουν την δική τους βιογραφία25.

δίπλα ‘Honey I’m home!’

Tejo Remy & RenéVeenhuizen 2007

Παρόλο που ο άνθρωπος θεωρεί πως τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης βοηθούν στην κάλυψη των αναγκών του, πολλά από αυτά λειτουργούν συμβολικά από την καθημερινή ζωή μέχρι την τέχνη. Ένα κρεβάτι μιλά για την εσωτερική μας ζωή , την ψυχή και το σώμα. Ο Τruman Capote26 είχε ισχυριστεί πως μπορούσε να σκεφτεί καθαρά μόνο εφόσον ήταν ξαπλωμένος. Του άρεσε να ξεκινάει η μέρα του στο κρεβάτι με μια κούπα καφέ, μετά ίσως με μια κούπα τσάι μέντα , αργότερα με ένα ποτήρι sherry και τέλος έκλεινε με martini. Το κρεβάτι του πλέον ήταν το προσωπικό του μπαρ. Η ντουλάπα ή τα ντουλάπια μπορούν να χαρακτηριστούν ως ο φύλακας του παρελθόντος , αυτός που κρατά τα μυστικά και τα λάθη ενώ το τραπέζι για να αποκτήσει την αξιοσημείωτη δύναμη του χρειάζεται παρέα γύρω από αυτό27.

25 Hoskins, J. (2006) ‘Agency, Biography and Objects’, in Handbook of Material Culture. 1 Oliver’s Yard, 55 City Road, London EC1Y 1SP United Kingdom: SAGE Publications Ltd, pp. 74–84. doi: 10.4135/9781848607972.n6. σελ 74 26 (1924-1984) Αμερικανός συγγραφέας 27 BBC News (2014) ‘The hidden meaning within your furniture’, 7 April.Διαθέσιμο στο : https:// www.bbc.com/news/magazine-26881731

52

To γεύμα της Babette

53

The Babette’s Feast

54

Για να κατανοήσουμε καλύτερα κάποιες έννοιες θα χρησιμοποιήσουμε σαν case study την ταινία Babette’s Feasti.H ιστορία διαδραματίζεται στα τέλη του 19ου αιώνα στην απομακρυσμένη χερσόνησο Γιουτλάνδη της Δανίας, σε ένα ψαροχώρι, όπου ο χήρος πάστορας του χωριού και οι δυο κόρες του Μαρτίνα και Φιλίππα έχουν δημιουργήσει μια ανεπίσημη θρησκευτική κοινότητα αφοσιωμένη στον Λουθηρανισμόii. Οι κόρες αρκετά ταλαντούχες και όμορφες αποτελούν σημαντική βοήθεια για την εκτέλεση του έργου του πατέρα τους χωρίς αυτός να τους αφήνει την επιλογή για γάμο και απομάκρυνση από τον ίδιο. Μετά τον θάνατο του πάστορα την προεδρική του θέση παίρνουν οι ίδιες με υποστηρικτές ακόμα κάποιους από τους μαθητές του πατέρα τους. Οικονόμος του σπιτιού και ο πρωταγωνιστικός χαρακτήρας της ταινίας είναι η Babette. Πρίν από 14 χρόνια εμφανίστηκε στο κατώφλι του σπιτιού, όντας πρόσφυγας του εμφυλίου πολέμου της Γαλλίας, ζητώντας για στέγη και δουλειά. κάτω η Babette και οι αδερφές

πάνω Ο πάστορας μπροστά με τις κόρες του Φιλίππα και η Μαρτίνα,πίσω ακολουθούν οι μαθητές

i Δανικό δράμα (1987) σκηνοθεσία και σενάριο από τον Gabriel Axel , βασισμένο στην ομώνυμη νουβέλα της Karen Blixen (1958). ii μεταρρυθμιστικό προτεσταντικό θεολογικό κίνημα που ξεκίνησε από τον Λούθηρο τον 16ο αιώνα

55

Οι κόρες επιθυμούν να κάνουν ένα τραπέζι για τα 100α γενέθλια του πατέρα τους. H Babette ζητάει από τις αδερφές να ετοιμάσει η ίδια το δείπνο με τα χρήματα του λαχείου που μόλις είχε κερδίσει. Άλλωστε είχε αποδειχθεί πως ήξερε από μαγειρική. Oι αδερφές δέχονται έχοντας όμως ακόμα τους ενδοιασμούς τους. Η σκέψη αυτή πηγάζει περισσότερο από τις ατελείωτες ώρες που περνούσε στην κουζίνα διαβάζοντας εκείνο το μαύρο βιβλίο καθώς και από την στάση της απέναντι στην αίρεση που ήταν κάτι παραπάνω από ουδέτερη. Η Μαρτίνα και η Φίλιππα μετανιώνουν για την συμφωνία τους με την Babette καθώς θεωρούν πως το γεύμα θα αποδειχθεί τελετή μαύρης μαγείας . Οι αδερφές ζητάνε συγνώμη για αυτό που θα ακολουθήσει από τους καλεσμένους ,τους βαθιά πιστούς της αίρεσης και αυτοί πιστεύοντας πως είναι το θέλημα του θεού αποφασίζουν να μην αναφέρουν τίποτα για το φαγητό.

56

Η μέρα του γεύματος έρχεται. Οι καλεσμένοι τραγουδούν και προσεύχονται όλοι μαζί, πρίν το δείπνο τους, στον χώρο του σαλονιού. Το τραπέζι στρώνεται με ακριβά πορσελάνινα σερβίτσια δίνοντας του μια διαφορετική από την συνηθισμένη μορφή. Η Babette έχει ετοιμάσει γεύσεις από την Γαλλία άγνωστες για τους καλεσμένους που συνήθιζαν να τρέφονται μόνο με ψάριiii. Ακριβά κρασιά, σαμπάνια, χελωνόσουπα, ορτύκια σε σαρκοφάγο είναι κάποια από τα πιάτα του δείπνου.

Οι προετοιμασίες της συμβολίζουν την εσωτερική της θυσία. Βιώνει τη θυσία της ως μια μεγάλη προσωπική απώλεια. Ξοδεύει όλα τα χρήματα που κέρδισε από το λαχείο για να φέρει τα καλύτερα κρασιά και προϊόντα από τη Γαλλία για αυτό το δείπνο. Έτσι, παραδίδει κάθε πιθανότητα επιστροφής στο Παρίσι και καταδικάζει τον εαυτό της να ζήσει ως «ξένος» για το υπόλοιπο της ζωής της. H θυσία αυτή γίνεται σκόπιμα και χωρίς να επιζητά αντάλλαγμα. Δεν γίνεται με σκοπό να εξαργυρώσει την καλή θέληση των καλεσμένων αλλά με σκοπό την προσφορά αυτής της πρωτόγνωρης εμπειρίας.

iii Τα ψάρια και στην συγκεκριμένη περίπτωση ο γάδος είναι βασικό συστατικό στη διατροφή των φτωχών Δανών, ενώ χρησιμεύει επίσης ως σύμβολο της παρουσίας του Χριστού - το σύμβολο των ψαριών βρίσκεται σε όλη τη χριστιανική τέχνη.

57

δίπλα Η Babette με τις προμήθειες απο το Παρίσι

Οι συνδαιτυμόνες του δείπνου στο δεύτερο μισό της ζωής, πλήττονται από έντονες εσωτερικές συγκρούσεις. Συνειδητά ή ασυνείδητα, αναζητούν νόημα στη ζωή τους. Η Μαρτίνα και η Φίλιππα έχουν αμφιβολίες για τις επιλογές που έχουν κάνει στη ζωή. Έχουν περάσει τη ζωή τους προσπαθώντας να ζήσουν με την αυστηρή πίστη του πατέρα τους, αποκηρύσσοντας τις απολαύσεις του κόσμου και ξοδεύοντας το ελάχιστο εισόδημα που είχαν για να γεμίσουν τις σούπες και τα καλάθια των φτωχών. Τώρα ως ηλικιωμένες , φοβούνται ότι ζούσαν μάταια. Οι υπόλοιποι μαθητές του πατέρας τους βασανίζονται από τύψεις και θυμό. Παρόλο που συνεχίζουν να αποκαλούν ο ένας τον άλλο αδελφό και αδελφή, θυμούνται τις αμαρτίες των άλλων. Δεν μπορούν να βρουν στη θρησκεία τους τα μέσα να θεραπεύσουν την ψυχή τους. Η θρησκεία τους έχει γίνει απλώς ζήτημα δόγματος και τελετουργίας...

Καθώς το φαγητό και το ποτό αρχίζει να σερβίρεται οι καλεσμένοι δεν συζητάνε καθόλου για το φαγητό παρα μόνο για άσχετα θέματα με τις εκφράσεις και να παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Στο τραπέζι ακόμα καλεσμένος ο στρατηγός Lorens, παλιός κάτοικος του νησιού και του Παρισιού ,ερωτευμένος με την μια από τις δυο αδερφές. Κανένας δεν παραδεχόταν την ιδιαιτερότητα αυτου του γαστρονομικού ταξίδιου εκτός από

58

Ο στρατηγός Λόρενς μαζί με τους συνδαιτυμόνες του

τον στρατηγό. Λόγω της διαμονής του στο Παρίσι οι γεύσεις του θυμιζαν τα πιάτα στο Café Anglais. όπου σεφ ήταν μια γυναικά «καλλιτέχνης» σύμφωνα με τα λεγόμενα του. Αναφέρει χαρακτηριστικά «αυτός ο σεφ θα μπορούσε να μετατρέψει ένα δείπνο σε ένα είδος ερωτικής σχέσης που δεν κάνει διάκριση μεταξύ σωματικής όρεξης και πνευματικής όρεξης» φέρνοντας σε δύσκολη θέση τις βαθιά θρησκευόμενες γυναίκες του τραπεζιού. Όταν του προσφέρονται σταφύλια ροδάκινα και φρέσκα σύκα μέσα Δεκέμβριου σε αυτή την απομακρυσμένη μεριά της Δανίας αισθάνεται τον εαυτό του αναγκασμένο να δώσει ένα λόγο για την επιφοίτηση του σχετικά με το νόημα της ζωής. Ο στρατηγός παραθέτει τις γραμμές του αγαπημένου του πάστορα δίνοντας όμως έμφαση σε έννοιες όπως το έλεος, την αλήθεια, τη δικαιοσύνη και την ευδαιμονία τοποθετημένα στο πλαίσιο μιας προσωπικής επαφής με το εντυπωσιακό, πάνω και πέρα​​ από οποιοδήποτε συγκεκριμένο θρησκευτικό δόγμα. Ακούγοντας τον λόγο του στρατηγού οι καλεσμένοι έρχονται αντιμέτωποι με τις δικές τους επιφοιτήσεις. Επιτέλους είναι σε θέση να συγχωρήσουν τον εαυτό τους και ο ένας τον άλλον για τις προηγούμενες αμαρτίες. Δύο γυναίκες που δεν είχαν μιλήσει μεταξύ τους για πολλά

59

χρόνια τώρα αγγίζουν τα μέτωπα στοργικά, λέγοντας «Ο Θεός να σε ευλογεί, αγαπητή Σολβέιγκ» και «Ο Θεός να σε ευλογεί επίσης, αγαπητή Άννα».’Ένας άντρας φωνάζει πέρα ​​από το δωμάτιο σε έναν παλιό φίλο από τον οποίο είχε αποξενωθεί «O θεός να σε ευλογεί, Κρίστοφερ». Μια χήρα που, πριν από χρόνια, ήταν άπιστη στον σύζυγό της και η οποία στη συνέχεια κατηγόρησε τον πρώην εραστή της που την οδήγησε στην αμαρτία, παίρνει τώρα το πρόσωπο του πρώην εραστή της στα χέρια της και του δίνει ένα μακρύ, στοργικό φιλί στα χείλη. Αυτές οι επιφοιτήσεις - όπως και αυτές της Babette, που συμβαίνουν εκτός σκηνής, - υποδηλώνουν την επαφή μεταξύ του εγώ και του εαυτού. Η τελειότητα του δείπνου αποτέλεσε την αιτία της ολοκλήρωση των ψυχών τους.’όλοι οι χαρακτήρες βιώνουν μια βαθιά εσωτερική αλλαγή.

Η ικανοποίηση στο προσωπό της Babette μετα το τέλος του δείπνου

Η θυσία της Babette , ο προβληματισμός και η συνειδητοποίηση του στρατηγού για το νόημα της ζωής, η εξομολόγηση των μαθητών και η αποδοχή των αμαρτιών τους. έχουν ως αποτέλεσμα ο καθένας με τον δικό του τρόπο, να ανακαλύψει ότι η ζωή έχει νόημα. Η Babette δεν είναι πλέον κολλημένη στην ζωή. Θυσιάζοντας την περιουσία της κέρδισε τον εαυτό της. Όντας παγιδευμένη στον μεγάλο λαό του Παρισιού ,έχει κερδίσει πλέον την ανεξαρτησία της, έχει αγωνιστεί και έχει καταφέρει να ελευθερωθεί από την ταυτότητα που ήθελαν να της επιβάλουν οι Δανοί, οδεύει σιγά στην μοναδικότητα της. Το φινάλε του δείπνου λαμβάνει μέρος έξω από το σπίτι όπου όλοι οι καλεσμένοι πιασμένοι χορεύουν και τραγουδούν ενωμένοι γύρω από το πηγάδι του χωριού.

60

61

62

63

Το τραπέζι ως τόπος μνήμης

64

65

Ένα τραπέζι σημαίνει δεν είναι έτσι αγάπη μου σημαίνει μια ακέραιη σταθερότητα. Πρόκειται μια αλλαγή. Ένα τραπέζι σημαίνει πιο πολλά απ’ ότι ένα ποτήρι ακόμη κι ένα κάτοπτρο είναι ψηλό. Ένα τραπέζι σημαίνει απαραίτητα μέρη και αναθεώρηση από ένα πραγματάκι αναθεώρηση σημαίνει πράγματι σημαίνει ότι έχει υπάρξει βάση , βάση όπου σείστηκε.

Tρυφερά κουμπιά -Γετρούδη Στέιν

66

το τραπέζι Quaderna 2600 των Design Superstudio 1970

67

Το μεγαλύτερο μέρος της ταινίας διαδραματίζεται γύρω από το κεντρικό ξύλινο και μακρόστενο τραπέζι. Άλλοτε χρησιμεύει για το γεύμα της οικογένειας του πάστορα, άλλοτε για την προσευχή με τους μαθητές άλλοτε γίνεται σκηνή για λογομαχία. Όπως η τροφή έτσι και αυτό δείχνουν να εξυπηρετούν δευτερεύοντες σκοπούς. Όταν όμως έρχεται η ώρα του δείπνου το τραπέζι μεταμορφώνεται. Υπάρχουν πολλά περισσότερα είδη τραπεζιού από κάθε άλλο έπιπλο. Υπάρχει το τραπέζι του δείπνου ή αλλιώς η τραπεζαρία, το τραπεζάκι του καθιστικού, το κομοδίνο , το τραπέζι σκάκι, το χειρουργικό τραπέζι, το τραπέζι πινγκ πονγκ, το τραπέζι εργασίας-γραφείο. Στην ελληνική και μη γλώσσα χρησιμοποιούνται καθημερινά μεταφορικές φράσεις με την λέξη τραπέζι όπως κάνω τραπέζι, ρίχνω στο τραπέζι, σηκώνω το τραπέζι, κρύβω κάτω από τραπέζι και κλείνω τραπέζι. Αυτό αποδεικνύει το τραπέζι περισσότερο σαν το βίωμα που το συμπληρώνει παρά το ίδιο αντικείμενο. Υπάρχουν διάφορες ιδιότητες ενός τραπεζιού αλλά έχουν ένα μόνο κοινό, εκτός από την οριζόντια επίπεδη επιφάνεια που το χαρακτηρίζει, όλα αποτελούν αντικείμενα συγκέντρωσης τόσο ατόμων όσο και αντικειμένων. Αποτελεί το πιο απλό αντικείμενο ενός χώρου αλλά αυτό που βρίσκεται στην περισσότερο πλεονεκτική θέση.

68

γύρω απο το τραπέζι συνθέτουμε τον παρόντα βίο μας

H αξία αυτού και οποιουδήποτε άλλου τραπεζιού αποδίδεται στην ιστορία του και αυτή είναι η ιστορία ενός συνόλου ανθρώπων και όχι ενός ατόμου. Μια καρέκλα έχει μια -ατομική- ιστορία ενώ ένα -κοινό- τραπέζι μπορεί να κατέχει ιστορίες28 δίνοντας του την ιδιότητα ενός τόπου μνήμης. Ο Πιέρ Νορά ισχυρίζεται πως ως τόπο μνήμης είναι οτιδήποτε έχει αποκτήσει για την κοινότητα συμβολικό χαρακτήρα. Τόσο ο χώρος, ο τόπος και το τοπίο, όσο και ο χρόνος επενδύονται με νοήματα και μνήμες, βιώνονται και αενάως επανα- οικειοποιούνται μέσα από ενσώματες κοινωνικές πρακτικές. Για να γίνει καλύτερα αντιληπτό το τραπέζι ως τόπος μνήμης , στην συνέχεια θα μελετηθούν ιστορικά και συμβολικά τρία είδη «τραπεζιών» αναζητώντας την ιστορική τους σημασία και εξέλιξη , την συμβολική τους υπόσταση καθώς και την διαμόρφωση των προσωπικοτήτων των συνδαιτυμόνων.

28 The Essay - Furniture - A Personal History of Movable Objects - Je suis un table - BBC Sounds (4 April 2014 ). Διαθέσιμο στο : https://www.bbc.co.uk/sounds/play/b0400lr8 (Accessed: 23 December 2020).

69

Το τραπέζι που μεγάλωσα βρίσκεται στο σπίτι της γιαγιάς μου. Το σχήμα του οβάλ , περίπου 2 μέτρα μήκος και ύψος ικανοποιητικό για να είσαι άνετος κατά την διάρκεια ενός γεύματος. το χαρακτηρίζει ο σκαλιστός διάκοσμος τόσο στα πλάγια τις επιφάνειας του όσο και στο κεντρικό σημείο του τραπεζιού, στο κεντρικό πόδι που καταλήγει σε τρία μικρότερα για την στήριξή του. Γύρω του αντίστοιχες σχεδιαστικά καρέκλες. Στην επιφάνεια του συνήθως στρωμένο ανοιχτόχρωμο κεντητό στο χέρι με λεπτομέρειες μικρά λουλουδάκια που αλλάζει συνήθως με αντίστοιχο γιορτινό για τις μέρες των Χριστουγέννων. Το υλικό του ξύλο καρυδιάς και το χρώμα του σκούρο -τουλάχιστον 3 φορές γυαλισμένο - το κάνει να φαίνεται ολοκαίνουριο παρόλο που είναι σχεδόν 50 ετών. Ολόκληρη η οικογένεια μου έχει μεγαλώσει γύρω από αυτό το αγέραστο τραπέζι, γευματίσαμε πάνω σε αυτό, διάβασα τα σχολικά μου μαθήματα πάνω σε αυτό και αποτέλεσε σκηνή διαφωνιών, συζητήσεων και σημαντικών γεγονότων. Σε διάφορα σημεία του, στις ρωγμές του, υπάρχουν σημάδια τόσο της ανθρώπινης χρήσης όπως ανθρώπινα υπολείμματα, δαχτυλικά αποτυπώματα όσο και αυτά του χρόνου. Σε περίπτωση επιδιόρθωσης αυτών ο χαρακτήρας του τραπεζιού αλλοιώνεται. Ναι μεν η φυσική του ιδιότητα παραμένει η ίδια, η υπόσταση του όμως αλλάζει καθώς σε αυτήν συμβάλουν οι άνθρωποι που έχουν καθίσει γύρω του.

70

71

To μοναστηριακό τραπέζι

72

Οι μαθητές που παρευρίσκονται στο γεύμα της Βabette ,ζητούν μετάνοια για τις αμαρτίες που διέπραξαν στο μακρινό παρελθόν, φοβούμενοι την κρίση ενός ορθού Θεού. Όπως αναλύθηκε διεξοδικά στις ενότητες περι εστίας, συμποσίου και φιλοξενίας αντίστοιχα, αντιλαμβανόμαστε πως για τους πιστούς η πίστη τους δοκιμάζεται είτε με τον ένα είτε με τον άλλον τρόπο. Πως συνδέεται όμως η πίστη στο ανώτερο με το συλλογικό γεύμα; Για να βρούμε την σύνδεση αυτή θα μελετήσουμε το μοναστηριακό τραπέζι ως ιερό σύμβολο, μέσο κατανόησης του Θεού , της ζωής και του κόσμου. Σε ένα κοινόχρηστο περιβάλλον οι πρακτικές της καθημερινής ζωής όπως η τροφή, το ντύσιμο, ο ύπνος λειτουργούν σε απόλυτη αρμονία με τις τελετουργίες της θρησκείας. Εστιάζοντας περισσότερο στις ορθόδοξες θρησκείες ο χώρος όπου λαμβάνει μέρος το γεύμα των μοναχών είναι η Τράπεζα (τραπεζαρία). Το μέγεθός του ποικίλει όμως τα ξύλινα ορθογώνια τραπέζια και παγκάκια είναι συγκεκριμένα. Σε αυτόν τον ειδικά διαμορφωμένο χώρο που προορίζεται μόνο για το γεύμα τους η συνεστίαση ξεκινάει την ίδια ώρα για όλους τους μοναχούς με κοινή προσευχή, με λιτό γεύμα και σε απόλυτη ησυχία. Εκεί αντικατοπτρίζεται η έννοια της συλλογικότητας. Σε αντίθεση με το ξεθώριασμα της σημασίας του συλλογικού γεύματος σημέρα, που πλέον αποτελεί πιο συχνά ατομική διαδικασία, στο μοναστηριακό τραπέζι δημιουργείται μια κοινότητα όπου γευματίζει, πράττει και σκέφτεται πάντα με γνώμονα την ανώτερη δύναμη. Οι περισσότερες θρησκείες χρησιμοποιούν το γεύμα σαν βασική αρχή και πρακτική. Η έντονη σύνδεση μεταξύ της φωτιάς της εστίας με την τροφή, στην περίπτωση των θρησκειών εμφανίζεται με την την σχέση του Θεού με την τροφή. Εκεί υπάρχουν δυο πραγματικότητες, η τροφή ενώνει τους πιστούς αλλά περιορίζεται στο τι επιτρέπεται και τι όχι. Για παράδειγμα η απουσία από το φαγητό αποτελεί ένδειξη καθαριότητας για τους μεταξύ άλλων Βουδιστές, τους Μουσουλμάνους και τους Ινδουιστές.

‘Trinity’, Ivanka Demchuk

73

δίπλα ‘The Refectory’ λάδι σε μουσαμά Theophile Gide

74

“λάβετε φάγετε· τοῦτό μού ἐστι τὸ σῶμα τὸ ὑπὲρ ὑμῶν κλώμενον· τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν” Προς Κορινθίους

πάνω ‘Still Life with Grape Juice and Sandwiches (Xenia)’ David Ligare 1994

75

O Robin Fox ισχυρίστηκε ότι «Λόγω της σημαντικότητας στην ζωή μας, το φαγητό αποτελεί μια τέλεια τελετουργική ευκαιρία και αυτή η τελετουργία του φαγητού αποτελεί το κέντρο των περισσότερων θρησκειών: η τροφή-ταμπού διαχωρίζει μια αίρεση από μια θρησκεία». Από μια άλλη οπτική που συμπληρώνει την προηγούμενη η Elizabeth Moran ανέφερε πως: «Όχι μόνο μετατράπηκε η τροφή σε τελετουργική πρακτική μέσω της φυσικής ή συμβολικής μεταμόρφωσης άλλα και οι ίδιες οι τελετουργίες μεταποιήθηκαν λόγω της χρήσης της τροφής »

H χρήση του ψωμιού και του κρασιού στη θεία κοινωνία, το κυρίαρχο μυστήριο πολλών Χριστιανικών θρησκειών, συμβολίζει το σώμα και το αίμα του Χριστού. Για τους Χριστιανούς η λήψη της Θείας Κοινωνίας αποτελεί την σημαντικότερη ένδειξη της πίστης τους στον Χριστό συμμετέχοντας ταυτόχρονα στο κοινό σώμα της εκάστοτε θρησκείας Μέσω αυτής της συλλογικής πράξης στεριώνεται η φιλία, υποδουλώνεται η φροντίδα και η προσήλωση στο ανώτερο και δημιουργείται η κοινωνία (την αλληλεγγύη, την κοινοκτημοσύνη, την αγάπη). Σε αυτόν τον κόσμο το να μοιράζεσαι ένα γεύμα είναι απόδειξη της οικειότητας , της αλληλεγγύης και την ένωσης με τον συνάνθρωπο. Το να μοιράζεσαι ένα γεύμα, είναι να μοιράζεσαι την ζωή. Για τους πιστούς του τραπεζιού της Babette, όπου η θρησκεία τους έχει γίνει απλώς μια συνήθεια στην οποία δεν βρίσκουν τα μέσα να θεραπεύσουν την ψυχή τους, τα μέσα για να θεραπεύσουν τον διαχωρισμό μέσα στον εαυτό τους ή στην κοινότητά τους, η Babette παίρνει την θέση του ανώτερου. Με την θυσία της συμβάλλει στην επαφή μεταξύ του εγώ και του εαυτού τους, σηματοδοτώντας την ολοκλήρωση των ψυχών τους.

76

77

78

79

To οικογενειακό τραπέζι

80

τα οικογειακά τραπέζια μας αφήνουν κεφάλια που αφρίζουν

81

ύστερα κάποιος τα στεγνώνει και γυαλίζουν έτοιμα για το νέο γεύμα

απόσμασμα απο το ποίημα ‘Οικογενειακά τραπέζια’ , Βάγια Κάλφα

82

Όπως είδαμε και αναλύσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο στον Χριστιανισμό το γεύμα φέρει μια ιεροτελεστική ιστορία λόγω μιας έντονα προσδοκώμενης εντολής «κάνε αυτό εις μνήμη μου» ,δημιουργώντας μια συνθήκη μίμησης με σκοπό την επιβεβαίωση της πίστης των πιστών. Κάθε γεύμα στηρίζεται πάνω σε μνήμες προγενέστερων πρακτικών των οποίων η συσσωρευμένη ιστορική σημασία κορεννύει την κατάσταση με περιεχόμενο που μπορεί να παρουσιαστεί συμβολικό, πιστεύεται ότι είναι «σωστός» λόγω της “ρίζας” του ή της υποτιθέμενη προέλευσής του. Είτε σαν αναπαράσταση είτε σαν εθιμοτυπικό στοιχείο, το γεύμα υπενθυμίζει και παρακινεί τους ανθρώπους29. Ο David Sutton ισχυρίζεται πως το φαγητό αποτελεί πηγή και ταυτόχρονα δείκτη κοινωνικής διάκρισης όσο τα αισθητηριακά βιώματα παρεμβαίνουν καταλυτικά στις κοινωνικές διαδικασίες και συμμετέχουν σε ευρύτερα αξιακά πολιτισμικά συστήματα, καθώς επενδύονται με νόημα, συναίσθημα και μνήμες. O υλικός κόσμος δεν αφορά μόνο το «υλικό» αλλα εξίσου και το «άυλο» με αποτέλεσμα να εμπεριέχει και να εμπεριέχεται σε όλες τις εκφάνσεις μιας κουλτούρας. Η «ιστορική» μνήμη εκμηδενίζει την απόσταση μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος διαμορφώνοντας όμως πλεον κάποιες από τις πρακτικές της καθημερινή ζωή από τελετουργικές που συνήθιζαν να είναι σε εθιμοτυπικές. Το δέσιμο της οικογενείας βασίζονταν στην συνάξη των μελών της γυρω από την φωτιά της εστίας, τώρα το δέσιμο αυτό διατηρείται γύρω από την «φωτιά» του οικογενειακού τραπεζιού .

29 Leatherbarrow D. ‘Table Talk’ on ‘Eating architecture’, επ.Horwitz J, Singley P, Cambridge, Mass: MIT Press; 2004. 213 σ.

83

Συνήθως τα οικογενειακά τραπέζια έχουν τους δικούς τους χώρους, την τραπεζαρία και συνάμα σαν «σκηνή» των καθημερινών γευμάτων τους το μεγάλο κεντρικό ορθογωνικό ή οβάλ τραπέζι. Είναι αξιοσημείωτος δείκτης ετερότητας, αποτελώντας (σχεδόν) τις περισσότερες φορές, το χώρο φιλοξενίας και εξέλιξης ιδεών και ιδεολογιών καθώς και το μέσο για την αποκάλυψη λανθανόντων ζητημάτων που ορίζουν το κοινωνικό γίγνεσθαι. Αλλά πως φτάσαμε ως εδώ;

δίπλα άποψη του χώρου της τραπεζαρίας και της κουζίνας Giancarlo Bicocchi, Ιταλία 1970’ς

84

Το οικογενειακό γεύμα από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι την Ευρώπη της βικτωριανής εποχής

Στην Αρχαία Ελλάδα οι γυναίκες γευμάτιζαν χωριστά από τους άνδρες. Εάν το μέγεθος του σπιτιού το καθιστούσε αδύνατο, οι άνδρες κάθονταν στο τραπέζι πρώτοι, με τις γυναίκες να τους ακολουθούν μόνο αφού οι τελευταίοι είχαν ολοκληρώσει το γεύμα τους ενώ για τα επίσημα γεύματα όπως είδαμε προηγουμένως ,υπήρχαν συγκεκριμένοι χώροι οι ανδρώνες οι οποίοι βρίσκονταν μακριά από τον χώρο της προετοιμασίας του φαγητού την κουζίνα. Τα τραπέζια κυρίως υψηλά για καθημερινή χρήση και χαμηλά για τα συμπόσια, είχαν συνήθως ορθογώνιο σχήμα. Υπήρχαν διάφορα είδη τραπεζιών όμως όλα ήταν κυρίως μικρά με «θηλυκό» διάκοσμο αναλόγως την μόδα της εποχής. Το επιβλητικά όμως μεγάλο τραπέζι της τραπεζαρίας αρχίζει να γίνεται γνωστό τον 16ο αιώνα στην Ευρώπη. Εκείνη την χρονική περίοδο ξεκινά να αποκτά μια διαφορετική υπόσταση αφού μέχρι την βικτωριανή εποχή το τραπέζι αυτό είχε γίνει σύμβολο πλούτου. Η ώρα του φαγητού για τους πλουσίους ήταν κάτι περισσότερο από ένα απλό καθημερινό γεύμα , έμοιαζε περισσότερο με γιορτή. Στις αρχές του 18ου αιώνα οι γυναίκες συνήθως μετά το δείπνο αποχωρούσαν από την τραπεζαρία , καθώς ήταν η ώρα των κυρίων να απολαύσουν το αλκοόλ και τα πούρα. Λόγω αυτού η τραπεζαρία συνδέθηκε περισσότερο με τους άνδρες προσδίδοντας στην διακόσμηση και στα έπιπλα μια περισσότερο αρρενωπή όψη.

Η κουζίνα αποτελεί έναν χώρο ο οποίος για αιώνες θεωρείτο υποβιβασμένος τόσο διότι χρησιμοποιούνταν από την γυναίκα όσο της βαριάς ατμόσφαιρας από τις μυρωδιές , την χωροταξική διαμόρφωσης και των διαδικαστικών ενεργειών που περιλάμβανε.

85

εικόνες απο το βιβλίο Hill’s Manual of Social and Business Forms του Τhomas Hill με τους σωστούς τρόπους συμπεριφοράς την ώρα του γεύματος 1888

86

87

88

Η σημασία της τραπεζαρίας στο Αμερικάνικο σπίτι.

Από την άλλη πριν από το 18ο αιώνα οικογενειακό γεύμα στην Αμερική ήταν δύσκολα χαρακτηριζόταν συλλογικό. Τα δωμάτια και τα τραπέζια του σπιτιού ήταν ευέλικτα στην χρήση τους και τα μέλη της οικογενείας τρώγανε σε βάρδιες αν χρειαστεί με τον άνδρα του σπιτιού να γευματίζει πρώτος, ενώ η γυναίκα με τα παιδιά μετά το τέλος του γεύματος του πρώτου. Σε περίπτωση που όλα τα μέλη της οικογενείας γευματίζανε μαζί αλλά δεν υπήρχε ο απαραίτητος αριθμός καρεκλών , ο άνδρας ήταν αυτός που καθόταν στην καρέκλα ενώ γυναίκα και παιδιά στέκονταν όρθιοι ή πηγαινοερχόντουσαν στο τραπέζι. Με την άφιξη της τραπεζαρίας σαν έπιπλο και σαν χώρο , το οικογενειακό γεύμα της Αμερικάνικης οικογένειας αρχίζει σιγά σιγά να παίζει σημαντικό ρόλο στην κοινωνική θέση της οικογενείας καθώς και στην διαμόρφωση της. Αρχίζει να ενσωματώνεται στα σπίτια των πλουσίων σε ολόκληρη τη χώρα, και τελικά καταλήγει στην μεσαία τάξη Τον 19ο αιώνα πλέον στην Αμερική το τραπέζι της τραπεζαρίας συντελεί στην καλλιέργεια και την εξέλιξη του θεσμού της οικογενείας μέσω των οικογενειακών γευμάτων. Οι βικτωριανοί γονείς βρίσκουν αυτές τις στιγμές όπου, όλα τα μέλη της οικογενείας βρίσκονται στο τραπέζι, ευκαιρία για να μυήσουν τα παιδιά τους σε θέματα θρησκείας, συζήτησης και συμπεριφοράς την ώρα του γεύματος. Υπήρχε η προσδοκία ότι όλα τα μέλη της οικογενείας θα είναι ευχάριστα, θεοσεβούμενα και ενωμένα. Έτσι από την βικτωριανή εποχή μέχρι την τέλη του 1950 Αμερικάνικη οικογένεια στηριζόταν πάνω σε αυτή την ιδεολογική αντίληψη. Υπεύθυνος για διάδοση της αντίληψης αυτης ήταν ανέκαθεν η κεφαλή του τραπεζιού, την οποια πάντα κατείχε ο άνδρας του σπιτιού.

89

‘Freedom from Want’ Νοrman Rockwell 1943

90

Ο συμβολισμός στο τραπέζι

Παρόλου που σήμερα, δεν δίνουμε ιδιαίτερη σημασία σε αυτό, η συμβολική σημασία των θέσεων και του σχήματος ενός τραπεζιού καθορίζουν την οπτική του ανθρώπου σχετικά με το κοινωνική του θέση. Στην περίπτωση του οικογενειακού γεύματος της οικογενείας του πάστορα, οι Μαρτίνα και η Φιλίπα κατείχαν τις θέσεις εκατέρωθεν αυτού ακούγοντας προσεχτικά και κατανοώντας τις αποφάσεις του πατέρα τους σχετικά με την δική τους ζωή. Ο συνδαιτυμόνας με θέση την κεφαλή ενός ορθογωνικού τραπεζιού ενστερνιζόταν την συμβολική υπόσταση του ίδιου. Τα σχήματα με ορθές πλευρές και γωνίες συμβολίζουν την σταθερότητα, την λογική τον νόμο και την τάξη30. Οι αρχαίοι «τοποθετούσαν» την γνώση σε μια τετράγωνη πέτρα και την μοίρα σε μια στρογγυλή, δείχνοντας την σταθερότητα του πρώτου και την μεταβλητότητα του δευτέρου.

O Mies van der Rohe σχεδιάζει την βίλα Villa Tugendhat όπου η εστία του σπιτιού, ο χώρος της τραπεζαρίας, παρουσιάζεται στην κατοικία με έναν αντισυμβατικό τρόπο για τα δεδομένα της εποχής. Σε αντίθεση με τους αυστηρά οριοθετημένους χώρους, την κατασκευή χώρων αποκλειστικά αφιερωμένων στα γεύματα, η κάτοψη πλέον ελαφραίνει, περιορίζοντας τα χωρικά όρια, δίνοντας την δυνατότητα μιας σφαιρικής οπτικής στον χώρο. Η τραπεζαρία βρίσκεται στο κέντρο της κατοικίας «σπάζοντας» την αυστηρότητα της με την χρήση της καμπύλης. Τοποθετεί ένα κυκλικό τραπέζι κάνοντας τους συνδαιτυμόνες να καθίσουν γύρω από αυτό.

30 Munari, B. ‘the discovery of the square’ George Wittenborn; First English Edition (January 1, 1960)

91

Κάθε σημείο της λέξης γύρω ισαπέχει από το κέντρο της. Ο κύκλος σχετίζεται με το θεϊκό: ένας απλός κύκλος

92

κάτοψη της Villa Tugedhant

93

ο χώρος της τραπεζαρίας

94

Κάθε σημείο της λέξης γύρω ισαπέχει από το κέντρο της. Ο κύκλος σχετίζεται με το θεϊκό: ένας απλός κύκλος από την αρχαιότητα αντιπροσωπεύει την αιωνιότητα, αφού δεν έχει αρχή και τέλος31. Ο κύκλος αντιπροσωπεύει την ενότητα, την αφοσίωση, την αγάπη και την κοινότητα. Το κυκλικό τραπέζι προσδίδει στους συνδαιτυμόνες την ισότητα ανεξαρτήτου πλούτου και κοινωνικής κατάστασης Το τραπέζι αποτέλεσε έναν τόπο μνήμης για τον θεσμό της οικογενείας, για το πως έπρεπε να λειτουργεί και να πράττει στην κοινωνία και στην κοινότητα. Η μνήμη όμως είναι επιλεκτική, έχει χάσματα και κυρίως συναίσθημα. Οι βικτωριανοί Αμερικάνοι όταν οραματίστηκαν τα οικογενειακά γεύματα ως έναν πυρήνα κοινωνικών αξιών δεν σκέφτηκαν πως η οικογενειακή δύναμη δεν μπορεί να ελεγχθεί.

31Munari, B. ‘The discovery of the circle’. George Wittenborn.:First English Edition (January 1, 1962)

95

96

97

Το picnic

98

Michael Graves διαφήμιση της Alessi με τον ίδιο τον σχεδιαστή και τα αντικείμενα του 1994

99

Μπορεί να λάβει μέρος στο βουνό ή στα άβολα βότσαλα μιας παραλίας , σε ειδικά διαμορφωμένα τραπεζοκαθίσματα , πάνω σε ύφασμα παλιάς κουρτίνας που πλέον έχει αλλάξει χαρακτήρα από τους λεκέδες των προηγούμενων γευμάτων ή στο πορτ παγκαζ ενός αυτοκινήτου δίπλα από τον πυροσβεστήρα. Μαζί του φέρει παραδοσιακά ένα καλάθι – ή μπορείς απλά να χρησιμοποιήσεις τα χέρια σου σαν καλάθι με τον εξοπλισμό που θα χρειαστείς – σκεύη, φαγητό και βοηθητικά μικροπράγματα.

100

Όταν η τυπικότητα και η αυστηρότητα με την οποία συνδυάζεται το γεύμα των πιστών αποδομείται από το δείπνο που προετοίμασε η Babette, oι συνδαιτυμόνες βγαίνουν έξω σε ένα χιονισμένο τοπίο όπου χορεύουν και τραγουδούν ευτυχισμένοι σε κύκλο. Χορεύοντας σε κύκλο κανένας δεν είναι πρώτος , κανένας δεν είναι τελευταίος. Οι συνδαιτυμόνες με φανερή ευθυμία γιορτάζουν το γεύμα που συντέλεσε στην επανένωση της κοινότητας τους κ συνάμα την ολοκλήρωση των ψυχών τους. Η ευωχία στιγμιαία σε τραβά από το σώμα και το μυαλό και σε πετάει σε έναν τοίχο. Σε βγάζει από την κανονικότητα, σε κάνει να ονειροπολείς. Αυτό αποτελεί και την φιλοσοφία του γεύματος στην ύπαιθρο ή το picnic.

Πιο συγκεκριμένα είναι ένα γεύμα που λαμβάνεται σε εξωτερικούς χώρους ως μέρος μιας εκδρομής. Ιδανικά σε ένα γραφικό περιβάλλον, όπως πάρκο, παραλίμνιο ή άλλο μέρος που προσφέρει ενδιαφέρουσα θέα ή αλλιώς σε συνδυασμό με μια δημόσια εκδήλωση, όπως πριν από μια υπαίθρια θεατρική παράσταση και συνήθως το καλοκαίρι32. Η προέλευση της λέξης Picnic αποτελεί ένα μυστήριο. Πιθανότατα προέρχεται από το γαλλικό ρήμα piquer που μεταφράζεται ως παίρνω και από το nique , «ένα μικρό ποσό» ή «τίποτα απολύτως». Ωστόσο το μόνο βέβαιο είναι πως η ερμηνεία του όρου πλέον δεν έχει σχεδον καμια σημασία με την αρχική. Γραπτά πρωτοεμφανίζεται στo γαλλικό έργο Les Charmans effets des barricades, ou l’amitié durable de la compagnie des freres Bachiques de Pique-Nique (1649) μια παρωδιακή σάτιρα αγνώστου δημιουργού. Το συγκεκριμένο έργο γιορτάζει το τέλος της πρώτης σφενδόνης33 μιας εξέγερσης μεταξύ του Mazarin και του δικαστηρίου κατά την διάρκεια της μειονότητας του Louis XIV, σε μια 32 Picnic. Στο: Wikipedia [Διαδίκτυο]. 2021. Διαθέσιμο στο: https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Picnic&oldid=998331200 33 Σφενδόνη (La Fronde) ήταν μια σειρά εξεγέρσεων στη Γαλλία μεταξύ 1648 και 1653, που έλαβαν χώρα εν μέσω του Γαλλο-ισπανικού πολέμου, o οποίος άρχισε το 1635.

101

χρονική περίοδο ενός υπο πολιορκίας Παρισιού. Ο κύριος χαρακτήρας ο Pique Nique, ήρωας των ηθικών φραγμών, χαρακτηρίζεται από την λαιμαργία του η οποία έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την λιμοκτονία που επικρατεί εξαιτίας της ιδιας του της ηγεσίας. Το όνομά του ήταν επομένως ειρωνικό και πιθανότατα αναφερόταν σε ένα υπερβολικά μεγάλο ή πλούσιο γεύμα, το οποίο απολάμβανε σε βάρος άλλων. Συνεπώς ο θεσμός του «Compagnie de Pique-nique» ορίζει ότι στη νέα εποχή των διαρκών απολαύσεων και της ανέμελης ύπαρξης οι «frères Pique niques” θα συνεισφέρουν ο καθένας μερίδιο του φαγητού και του ποτού και δεν θα αναφέρουν ποτέ την πολιτική.

‘Dilletanti theatrical’ James Gillray 1803

102

«Picnickers who are determined to picnic will always find a spot somewhere.»

Betty Fussell My Kitchen Wars

δίπλα παρέα απολαμβάνει την ύπαιθρο 1935

Η αρχή

Η αρχική του σημασία με καθαρά πολιτικό περιεχόμενο διαφοροποιήθηκε από την φαντασία της Βeau Monde34 του Παρισιού και μεσα σε 50 χρονια περίπου έχασε οποιαδήποτε υποτιμητική σημασία. Η ζωή στα Σαλόνια της Γαλλίας συσχετιζόταν με την συζήτηση , το πνεύμα και την εσωτερική αναζήτηση. Το picnic -ως τρόπος κοινωνικής συνάθροισης - αποτέλεσε αγαπημένο χόμπι της αριστοκρατικής ζωής και των ανθρώπων των σαλονιών στα μέσα του 18ου αιώνα. Συνήθως λάμβανε μέρος στο εσωτερικό τον κατοικιών ή σε νοικιασμένους χώρους και σύμφωνα με τον Gilles Ménage35 το “pique nique” ήταν πλέον ένα μοντέρνο – αν όχι πάντα εκλεπτυσμένο- δείπνο, κατά το οποίο οι παραβρισκόμενοι ήταν υποχρεωμένοι να συνεισφέρουν είτε φέρνοντας ένα ποτό ή φαγητό είτε καταλαμβάνοντας ένα μερίδιο. Σε μεγαλύτερες συγκεντρώσεις, υπήρχε επίσης μουσική ή χορός - με αποτέλεσμα το «picnic» να είναι συνώνυμο με ένα πάρτι.

34 Όρος που χαρακτηρίζει την υψηλή κοινωνία μιας περιοχής 35 (1613-1692) Γάλλος φιλόσοφος

Τα σαλόνια θεωρούνταν από τους σύγχρονους συγγραφείς ως πολιτιστικά κέντρα, για την ανώτερη μεσαία τάξη και την αριστοκρατία, υπεύθυνα για τη διάδοση καλών συμπεριφορών και μέσω κοινωνικοποίησης

103

Η μετάβαση

Με την γαλλική επανάσταση οι αριστοκράτες της Γαλλίας φοβούμενοι για την ζωή τους φεύγουν στην Αυστρία, την Πρωσία , με το μεγαλύτερο όμως ποσοστό αυτών να οδηγούνται στην Βρετανία και συγκεκριμένα στο Λονδίνο. Αυτή η κίνηση αποδείχθηκε σημαντική για τον τρόπο που εξελίχθηκε αργότερα αυτή η πρακτική καθώς ακολούθησαν δυο σημαντικές αλλαγές. Η πρώτη - και πιο ασήμαντη - ήταν ότι, στο Λονδίνο, το picnic έγινε λιγότερο εκλεπτυσμένο και πιο άγριο. Η δεύτερη εξέλιξη ήταν πιο ισχυρή. Οι αναδυόμενες μεσαίες τάξεις ενστερνίστηκαν την πρακτική του πικ νικ και τη μετέφεραν πλέον στην ύπαιθρο με τον τρόπου που εξακολουθεί να συμβαίνει ως και σήμερα. Αυτό που προκάλεσε αυτήν την αλλαγή είναι κάπως ασαφές όμως η πιο πιθανή εξήγηση είναι ότι η κοινωνία απλώς εφάρμοσε μια μοντέρνα γαλλική λέξη σε μια προ υπάρχουσα πρακτική, χωρίς να έχει επίγνωση των υπονοιών της. Ένα από τα αποτελέσματα αυτού ήταν ότι το picnic έπαψε να σχετίζεται με τη μουσική και το χορό και έγινε περισσότερο ένα απλό γεύμα στην ύπαιθρο. Ένα άλλο ήταν ότι έγινε πιο «ευγενές» και - χάρη στην εξιδανίκευση της υπαίθρου - πιο αθώο. Η αποκατάσταση της γαλλικής μοναρχίας εφερε μαζί την επιστροφή της πρακτικής του picnic πίσω στην Γαλλία πολύ πιο διαφορετική από τον τρόπο που τελούνταν αρχικά. Το Παρίσι πλέον χωρίζεται στους αριστοκράτες που υποστήριζαν την εσωτερική εκδοχή και στους ανθρώπους των κατώτερων κοινωνικών τάξεων που υιοθέτησαν την πρακτική των υπαίθριων

104

picnic. Αυτός ο διαχωρισμός έγινε λόγω της αντίδρασης των αριστοκρατών ενάντια στην ρομαντική εξιδανίκευση της φύσης και θεωρώντας τα υπαίθρια picnic εξευτελιστικά και υποδεέστερα ακριβώς το αντίθετο από αυτό που πίστευαν σε Βρετανία και ΗΠΑ.

‘Le Déjeuner sur l’herbe’ Eduard Manet 1863

Το έργο «Πρόγευμα στην Χλόη» του Édouard Manet στο Salon des Refusés36 του Παρισιού το 1863 θεωρείται ως η αρχή της μοντέρνας τέχνης καθώς επίσης και η επισημοποίηση της σύγχρονης εκδοχής αυτης της πρακτικής. Οι αντιδράσεις που προέκυψαν αποδεικνύουν την αυστηρότητα που επικρατούσε τόσο στην καθημερινή ζωή και την σημασία του picnic στην κουλτούρα των αριστοκρατών όσο και στον τρόπο απεικόνισης αυτής .Ο πίνακας παρουσιάζει μια σύγχρονη σκηνή, όπου δυο άνδρες κάθονται σε ένα πάρκο με δυο γυναίκες.

Η διαφορά στην απεικόνισης και στην πραγματική εκτέλεση της πρακτικής αυτης γίνεται εμφανής από την γύμνια των γυναικών. Στα αναγεννησιακά έργα αυτές οι γυναίκες είναι θεότητες και νύμφες ενώ παράλληλα στα πικ νικ της εποχής οι γυναίκες φορούσαν αριστοκρατικά και άβολα φορέματα. Η στάση της γυμνής γυναίκας ανάμεσα στου δυο ντυμένους άνδρες παραπέμπει στον ερωτισμό καθώς εκείνη την εποχή, τα πάρκα του Παρισιού ήταν ευρέως γνωστά για την πορνεία, η οποία ήταν διαδεδομένη σε όλη τη Γαλλία και τα κοινωνικά στρώματα.

36 κίνημα εξέγερσης των νεο-ιμπρεσιονιστών , στο οποιο παρουσιάζονταν έργα που είχαν απορριφθεί από την επίσημη έκθεση ζωγραφικής της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Παρισιού Salon de Paris (1667)

105

106

πάνω αφίσα προώθησης των picnic της εταιρίας Herman Miller Steve Frykholm 1989

δίπλα ενα απο τα γνωστά αμερικανικάνικα picnic της εταιρίας Herman Miller

107

108

Το σήμερα

Αυτή η αντίδραση στο κατεστημένο αποτελεί τα θεμέλια του σημερινού picnic, την επιλογή δηλαδή βουκολικών συχνά χώρων της υπαίθρου αντί για τα δείπνα σε συνήθως ανταγωνιστικό περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα σε αντίθεση με τα συμβατικά γεύματα, τα picnic βασίζονται σε έναν βασικό χρονικό και χωρικό διαχωρισμό της προετοιμασίας και της κατανάλωσης της τροφής . Η διαδικασία του γεύματος διαφέρει κατά πολύ από το συνηθισμένο κάνοντας το περισσότερο να μοιάζει με παιχνίδι και γιορτή.

Ο συμβολισμός στο υφασμάτινο όριο

Οι σκέψεις και οι κινήσεις των ανθρώπων που το περιβάλουν δεν περιορίζονται πια γύρω από ένα ορθογωνικό «σκληρό» όριο αλλά δημιουργούν εναλλακτικές διαμορφωμένες από τις δικές τους επιθυμίες. Αυτή η απόσταση μεταξύ του καθημερινού και του συγκεκριμένου μοιάζει με μια προσωρινή ουτοπία, μια φευγαλέα στιγμή ενός τέλειου κόσμου, ένα ειδύλλιο που μπορεί να υπάρξει μόνο στον κόσμο του εφήμερου37. Η διαφορά μεταξύ της ουτοπίας και του ειδυλλιακού είναι πως το τελευταίο έγκειται στη προσωρινή αίσθηση της απώλειας, θεμέλιο εξίσου της νοσταλγίας.

37 Mikesch Muecke ‘food to go: the industrialization of picnic’ on ‘Eating architecture’. Horwitz J, Singley P,.Cambridge, Mass: MIT Press; 2004. 231 σ.

109

Ένα τραπεζομάντηλο ή μια κουβέρτα απλωμένα σε δασικές εκτάσεις ή λιβάδια οριοθετούν μια προσωρινή ορθολογική και μινιμαλιστική περιοχή για υπαίθριο γεύμα προσδίδοντας μια διαφορετική υπόσταση στο ερημικό στοιχείο που το περιβάλλει. Το τοπίο αποτελεί πλέον τον οικοδεσπότη και το τραπεζομάντηλο την ευκαιρία για ονειροπόληση.

110

‘In the meadow’ Nell Dorr 1954

111

112

113

Συμπεράσματα

114

115

Σε όσα προηγήθηκαν, μελετήθηκε αναλυτικά το ζήτημα της συλλογικής τροφής γύρω από ένα κέντρο και πιο συγκεκριμένα η διαμόρφωση της ατομικής και συλλογικής ταυτότητας με αφορμή αυτό. Χαρακτηριστικό αυτής της προσέγγισης είναι η ερμηνεία του κέντρου αυτού, του τραπεζιού, ως ενός τόπου μνήμης. Οι έννοιες που αναλύθηκαν προσεγγίζουν το τραπέζι όχι με την κυριολεκτική του σημασία, αλλά περισσότερο ως ένα αντικείμενο που αντανακλά προσωπικά βιώματα και μνήμες. Το τραπέζι είναι αξιοσημείωτος δείκτης ετερότητας αποτελώντας χώρο φιλοξενίας και εξέλιξης ιδεών και ιδεολογιών καθώς και το μέσο για την αποκάλυψη λανθανόντων ζητημάτων που ορίζουν το κοινωνικό γίγνεσθαι. Παρόλα αυτά ο χαρακτήρας του διαφοροποιείται αναλόγως το χωρικό και κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο βρίσκεται. Κάθε γεύμα στηρίζεται πάνω σε μνήμες προγενέστερων πρακτικών των οποίων η συσσωρευμένη ιστορική σημασία κορεννύει την κατάσταση με περιεχόμενο που μπορεί να παρουσιαστεί συμβολικό, πιστεύεται ότι είναι «σωστή» η υποτιθέμενη προέλευσή του. Ο ρόλος της θρησκείας στο συλλογικό γεύμα, όπως στην περίπτωση των θεσμών της εστίας, του συμποσίου και της φιλοξενίας, παρουσιάζεται πιο έντονα

116

στο μοναστηριακό τραπέζι. Το γεύμα σε αυτή τη περίπτωση δεν αποτελεί μια προσωπική απόλαυση° μέσω αυτής της συλλογικής πράξης στεριώνεται η φιλία, υποδουλώνεται η φροντίδα και η προσήλωση στο ανώτερο και δημιουργείται η κοινωνία. Δημιουργώντας μια συνθήκη μίμησης με σκοπό την επιβεβαίωση της πίστης των ανθρώπων ο συμβολισμός του συλλογικού γεύματος γύρω από το οικογενειακό τραπέζι διαφοροποιείται. Το τραπέζι αποτελεί πλέον έναν τόπο μνήμης για τον θεσμό της οικογενείας, για το πως πρέπει να λειτουργεί και να πράττει στην κοινωνία και στην κοινότητα. Βάζει νέους κανόνες συμπεριφοράς, ακόμα και τοποθέτησης των συνδαιτυμόνων γύρω από αυτό. Αυτό αναμφισβήτητα κάνει το οικογενειακό γεύμα να αποτελεί μια από τις βασικότερες πρακτικές της καθημερινότητας που καθόρισαν τον πολιτισμό του σήμερα. O άνθρωπος ήδη από την παιδική ηλικία ξεκινά να μαθαίνει τα ηθικά και τις αξίες του οικογενειακού δεσίματος από αυτό το αυστηρό όριο δημιουργώντας ταυτόχρονα και τις πιο δυνατές του αναμνήσεις. Όταν η τυπικότητα και η αυστηρότητα με την οποία συνδυάζεται ένα γεύμα αποδομείται, την θέση τους παίρνει η αναψυχή. Στην περίπτωση του υπαίθριου γεύματος -του picnic- οι συνδαιτυμόνες παύουν να πράττουν και να σκέφτονται με τον τρόπο που κάποια συνθήκη μίμησης τους καθόριζε εως τώρα. Αυτή η απόσταση μεταξύ του καθημερινού και του συγκεκριμένου μοιάζει

117

με μια προσωρινή ουτοπία, μια φευγαλέα στιγμή ενός τέλειου κόσμου, ένα ειδύλλιο που μπορεί να υπάρξει μόνο στον κόσμο του εφήμερου. Οι συνδαιτυμόνες μακριά πλέον από το αυστηρό «όριο», βγαίνουν από την κανονικότητα. Αυτό που ορίζει πλέον την προσωπική και συλλογική τους ταυτότητα είναι η δυνατότητα της ονειροπόλησης δίχως φραγμούς παρα μόνο το φυσικό στοιχείο το οποίο τους περιβάλλει. Το γεύμα της Babette βοηθά στο να γίνουν καλύτερα αντιληπτά τα χωρικά και κοινωνικά πλαίσια στα οποία λαμβάνουν μέρος τα συλλογικά γεύματα τα οποία αναλύθηκαν. Σε ένα βαθιά θρησκευόμενο περιβάλλον, η οικειότητα έχει δημιουργήσει μια συνθήκη η οποία όταν πλέον διαφοροποιείται δημιουργεί τον προβληματισμό και την εσωτερική αναζήτηση στους συνδαιτυμόνες.

Tο ίδιο το δείπνο εκλαμβάνεται ως μια ζωντανή ανθρώπινη εμπειρία βασισμένη σε μια συνέχεια μεταξύ του εσωτερικού και εξωτερικού, της δημιουργίας, της κατανάλωσης, της πόσης , της σκέψης, του προβληματισμού, της συζήτησης και όπως βλέπουμε στο τέλος του αγγίγματος. Η κοσμοθεωρία των συνδαιτυμόνων αλλάζει ενώ η Babette καταφέρνει να δημιουργήσει μια σύνδεση μεταξύ της γαστρονομίας, της ανταλλαγής ιδεών και αισθητικών απολαύσεων, που οδηγεί σε μια ηθική φροντίδα.

118

Επομένως αν επικεντρωθούμε ξανά στις δυο βασικές λέξεις του τίτλου, αυτές που χαρακτηρίζουν και το υπόλοιπο κείμενο, το τραπέζι αποτελεί τον τόπο μνήμης προγενέστερων πεποιθήσεων, όπου θρησκεία και χρόνος δημιουργούν ένα δυνατό δεσμό μεταξύ αυτού και των συνδαιτυμόνων αποτελώντας ταυτόχρονα την μετάφραση της εστίας του συμποσίου και της φιλοξενίας μέχρι και σήμερα. Για τον συνδαιτυμόνα το συλλογικό γεύμα είτε σε ένα αυστηρό κοινωνικό πλαίσιο όπως αυτό της οικογενείας είτε σε ένα μη οριοθετημένο χωρικό πλαίσιο όπως αυτό της υπαίθρου , αποτελεί μέσο προσωπικής εξέλιξης. Όπως αναφέρουν οι P. Harris, D. Lyon και S. McLaughlin στο βιβλίο ‘the meaning of food’ «οτιδήποτε αφορά το φαγητό, την κατανάλωση της τροφής, την απόκτησή της, την παρασκευή της αλλά και το ποιος βρίσκεται στο τραπέζι μαζί μας, είναι μια μορφή επικοινωνίας, πλούσια σε νοήματα και σημασίες. Οι συνήθειες, οι πρακτικές και οι τελετές γύρω από το φαγητό αποτελούν ένα παράθυρο προς τις απόψεις μας για τον κόσμο και την ταυτότητά μας» με την τροφή από βασική ανάγκη να καταλήγει σε αφορμή για ονειροπόληση.

119

120

121

Βιβλιογραφία

122

123

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία 1. Bachelard, G. και Frye, N. ‘The Psychoanalysis of Fire’. Μτφ.

A. C. M. Ross. Beacon Press. (1987) 2. Csikszentmihalyi, M. and Halton, E. ‘The meaning of things: domestic symbols and the self ’ Cambridge [Eng.]. New York: Cambridge University Press. (1981) 3. Vidler, A. ‘The Architectural uncanny, Essays in the modern unhomely’ London, MIT PRESS. (1992) 4. Douglas, M. ‘The Idea of a Home: A Kind of Space’ Social Research. (1991) 5. Kunze, D. ‘the missing guest: the twisted topology of hospitality’ on ‘Eating architecture’ (επ.) Horwitz, J. and Singley, P. Cambridge, Mass: MIT Press. (2004) 6. Fox, R. ‘Food and Eating an Anthropological Perspective’ article/working paper published by the Social Issues Research Centre a British independent 7. Seremetakis, N. ‘The Impeachment of Nostalgia’ on ‘The Senses Still : Perception and Memory as Material Culture in Modernity’ University of Chicago Press. (1994) 8. Hoskins, J. Agency, ‘Biography and Objects’ in ‘Handbook of Material Culture’ 1 Oliver’s Yard, 55 City Road, London EC1Y 1SP United Kingdom: SAGE Publications Ltd (2006) 9. Leatherbarrow, D. ‘Table Talk’ on ‘Eating architecture’ (επ.)

Horwitz, J. Singley, P. Cambridge, Mass: MIT Press. (2004) 10. Munari, B. ‘the discovery of the square’ George Wittenborn: First English Edition (January 1, 1960) 11. Mikesch Muecke ‘food to go: the industrialization of picnic’ on ‘Eating architecture’ (επ.) Horwitz, J., Singley, P. Cambridge, Mass: MIT Press. (2004)

124

Ελληνική βιβλιογραφία Τερζόγλου, Ι.Ν. ‘Ιδέες του Χώρου στον Εικοστό Αιώνα’ (2009) Ψυχούλης, Α. ‘Τα τσίπουρα στον Βόλο’ Αθήνα, Νήσος. (2019) Deridda, J. ‘Η Αν Ντυφουρμαντέλ προσκαλεί τον Ζακ Ντερριντά να απαντήσει Περι φιλοξενίας’ μτφ. Βαγγέλης Μπιτσώρης, Αθήνα, Εκκρεμές. (2006) Deridda, J. ‘Η αρχή της φιλοξενίας’ μτφ. Γεράσιμος Κακολύρης, Ένεκεν τεύχος 42, (2016) (γαλλική έκδοση: Jacques Derrida, ‘Le principe d’hospitalité’ ,στου ιδίου,Papier Machine, Παρίσι: Galilée, 2001) Μήττα Δ., ‘Πότος και συμπόσιο στο πλαίσιο του διονυσιασμού’ στο ‘Ο πολιτισμός στο τραπέζι’ (επ.) Γκατζόλης, X. Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό μουσείο (2010) Buchli V.,’ Εστία και «οικιακές κουλτούρες»’ στο ‘Υλικός πολιτισμός: Η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων’(επ.) Γιαλούρη Ελεάνα,Αθήνα,Αλεξάνδρεια (2012)

125

Ηλεκτονικές πηγές The Essay - Furniture - A Personal History of Movable Objects - Je suis un table - BBC Sounds (4 April 2014 ). Διαθέσιμο στο : https://www.bbc.co.uk/sounds/play/b0400lr8 (Accessed: 23 December 2020). ‘Ξένιος Ζευς: Ο ορισμός της φιλοξενίας στην Αρχαία Ελλάδα’, Paradise Lost Thesis, (2008). https://stardust30.wordpress. com/2008/09/23/xenioszeusoorismostisfilokseniasstinarxaiaell ada/.

BBC News (2014) ‘The hidden meaning within your furniture’, 7 April.Διαθέσιμο στο: https://www.bbc.com/news/magazine-26881731 NPR(2016) ‘No Place For Discontent’: A History Of The Family Dinner In America’.Διαθέσιμο στο : https://www.npr.org/sections/thesalt/2016/02/16/459693979/no-place-for-discontenta-history-of-the-family-dinner-in-america Michailidis, K.(2012) ‘Eating Architecture: Typologies of Food and Space’.( January 10)Διαθέσιμο στο: https://issuu.com/karolos.michailidis/docs/eating_architecture History today (2019)’ The History of the Picnic From high life to country living.Διαθέσιμο στο: https://www.historytoday.com/ archive/historians-cookbook/history-picnic Κωνσταντόπουλος Η., ‘Εστία και εστίαση: Η συνωμοσία του φρικασέ’ στα πλαίσια του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού ‘cook8 ο Νέος τόπος εστίασης’ διαθέσιμο στο: https://vimeo.com/showcase/4898142/video/247323785 On the table (2018)‘Babettes Feast: Finding meaning in food’διαθέσιμο στο :https://www.charlenetrist.com/stories/2018/8/10/fd4i2i83a5ep87vte9y2l9mafyx23x

126

Διαλέξεις / Διπλωματικές εργασίες Μαλλίρη Μ. ,’φαγητό και χώρος η αισθητικοποίηση της ελληνικής κουζίνας’, Τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών Ε.Μ.Π,2016 Γέργου Χ., ‘OIKIA #ligospitiakoma’,Τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών ΑΠΘ,2018 Σχοινά Αικ., ‘Η σημασία της τροφής ως μέσο διατήρησης της μνήμης και της συνέχειας της παράδοσης των Μεταναστών στην Αθήνα: Μαρτυρίες ανθρώπων από τις Φιλιππίνες, τη Βραζιλία και την Κένυα’, Φιλοσοφική Σχολή - Τμήμα Φιλολογίας,Ε.Μ.Π,2019 Ιατρού Σ. και Ψυχαράκη Δ., ‘Οικειότητα και κατοίκηση: απο την φύση στην τεχνολογία’,Τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών,Ε.Μ.Π,2017

127