The role of the architectural ruin at the 17th and 18th century by MARINA KOUNAVI

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Μια πόλθ εμφανίηεται ωσ ζνα παλίμψθςτο διαφορετικϊν εποχϊν μζςα από το δομθμζνο περιβάλλον τθσ, που αποτελεί τον ορατό δείκτθ του περάςματοσ του χρόνου και φορζα τθσ ςυλλογικισ μνιμθσ. Τα ερείπια ςυγκροτοφν το κατϊτερο ςτρϊμα

του

παλίμψθςτου,

όντασ

αποςπάςματα

του

παρελκόντοσ,

και

παρουςιάηονται ωσ αδρανείσ χϊροι-ετεροτοπίεσ τθσ δθμόςιασ ςφαίρασ. Δθλαδι, ςυνιςτοφν ςτοιχεία που αντιμετωπίηονται με ειδικι μεταχείριςθ και αποτελοφν ψευδαιςκθςιακζσ ρωγμζσ του παραδοςιακοφ χρόνου, εξαιτίασ τθσ ερείπωςθσ και των ςυνειρμϊν που παράγονται από αυτιν. Μζςα ςε αυτό το πλαίςιο, ερευνοφμε ςτο πρϊτο κεφάλαιο, τα χαρακτθριςτικά του φυςικοφ/τεχνθτοφ ερειπίου ωσ προσ τον οριςμό των δφο, τουσ τρόπουσ που αυτά ζχουν χρθςιμοποιθκεί και μελετάμε τα ςτάδια τθσ φυςικισ/τεχνθτισ ερείπωςθσ. Στο δεφτερο κεφάλαιο αναλφουμε το ρόλο του αρχιτεκτονικοφ ερειπίου κατά τον 17ο και 18ο αιϊνα, όντασ μια περίοδοσ που παράχκθκαν νζοι ςτοχαςμοί με

διάςτθμα. Στο τρίτο κεφάλαιο, εξειδικεφουμε τθ μελζτθ μασ, μζςω τθσ ανάλυςθσ τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ και ςυγκεκριμζνα, του κιπου Stowe υπό το πρίςμα τθσ τεχνθτισ ερείπωςθσ. Στθν εργαςία πραγματευόμαςτε τα αρχιτεκτονικά ερείπια ωσ ενεργά τμιματα του δθμόςιου χϊρου. Ερευνοφμε τθ διαδικαςία τθσ ερείπωςθσ με δφο τρόπουσ, δθλαδι ωσ επεμβατικό ςτοιχείο ςτθν αρχιτεκτονικι πρόταςθ που αλλάηει τθ δομι, μορφι, ςθμαςία του αρχικοφ ςχεδιαςμοφ και ωσ παράμετρο αρχιτεκτονικισ ςφνκεςθσ.

iii

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

αιςκθτικι κεωρία του Υψθλοφ/Γραφικοφ και το ΢ομαντιςμό, το δεδομζνο χρονικό

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

κζμα τα ερείπια. Μελετάμε τθ ςχζςθ του ερειπίου με τθ ςυλλογικι μνιμθ, τθν

ABSTRACT

A city appears as a palimpsest of different ages through its built environment, which is the visible indicator of the passage of time and the medium of collective memory. The ruins form the lower layer of the palimpsest, being extracts from the past, and are presented as inactive spaces- heretopies of the public sphere. Namely, they represent elements that are encountered with special treatment and are illusory cracks of the traditional time, because of the ruination and the associations that are produced. Within this framework, in the first chapter we search for the characteristics of the natural /artificial ruin with reference to the definition of both of them, the ways they have been used, and we consider the stages of the natural / artificial ruination. In the second chapter, we analyze the role of architectural ruins in the 17th and 18th century, a period that produced new thoughts on the ruins. We study the relationship between the ruin and the collective memory, the aesthetic theory of the

garden regarding the artificial ruination. In this work we consider the architectural ruins as active parts of the public space. We search for the process of the ruination in two ways; as an interventional element in the architectural proposal changing the structure, the form, the meaning of the initial planning, and as a parameter of architectural design.

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

period. In the third chapter, we specify our study through the analysis of the Stowe

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

Sublime/Picturesque, the Romanticism and the English gardening in this certain

RESUMEN

Una ciudad aparece como un palimpsesto de diferentes edades a través del entorno construido, que es el indicador visible del paso del tiempo y el portador de la memoria colectiva. Las ruinas forman la capa inferior del palimpsesto, como extractos del pasado y se presenten como espacios inactivos-heterotopias de la esfera pública. Es decir, son elementos que estan tratados de una manera especial y son grietas ilusorias del tiempo tradicional, a causa de el aruinamiento y las asociaciones que produce. En este marco, en el primer capítulo, estan analizadas las características de los ruinas naturales / artificiales con respecto a la definición de cada uno, tanto de los métodos utilizados, y las etapas de la ruina natural / artificial. En el segundo capítulo se examina el papel de las ruinas arquitectónicas en el siglo 17 y 18, un cierto período que se producieron nuevas ideas sobre las ruinas. Se estudia la relación de la ruina con la memoria colectiva, la teoría estética del Sublimo y el Pintoresco, el

deterioro. La obra trata de las ruinas arquitectónicas como partes activas del espacio público. Nosotros investigamos el proceso de ruina de dos maneras, como un elemento de intervención en las propusos de arquitectura que cambia la estructura, la forma, es decir, la planificación inicial, y al otro lado como un parámetro de diseño arquitectónico.

vii

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

especifica el estudio, mediante un análisis de la jardín Stowe, bajo la luz artificial de

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

romanticismo y la jardinería Inglés del período determinado. En el tercero capitulo se

viii

για τθν επιλογι τθσ ανάλυςθσ του αρχιτεκτονικοφ ερειπίου

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

Η αφορμι

αποτζλεςε ο προβλθματιςμόσ γφρω από τθν ιδιάηουςα ςχζςθ αυτοφ με το υπόλοιπο δομθμζνο περιβάλλον και με τθν ανκρϊπινθ ςκζψθ, δθλαδι παρουςιάςτθκε ζνασ προβλθματιςμόσ γφρω από τα χαρακτθριςτικά τθσ ερείπωςθσ από τα οποία αντλοφμε αιςκθτικι απόλαυςθ. Σε δεφτερο επίπεδο, το βάροσ τθσ ζρευνασ δόκθκε ςτα ιδιαίτερα χαρακτθριςτικά του ερειπίου και ςτθν αρχιτεκτονικι του τεχνθτοφ ερειπίου, ϊςτε να μελετθκεί ςε μεγαλφτερο βακμό θ διαδικαςία τθσ ερείπωςθσ ωσ ςχεδιαςτικι και επεμβατικι παράμετροσ.

ςφνολο τθσ βιβλιογραφικισ ζρευνασ και ςυγγραφισ τθσ εργαςίασ. **Θα ικελα να ευχαριςτιςω τθν Βάντα Χαλυβοποφλου, κακθγιτρια του τμιματοσ

Αρχιτεκτόνων

Μθχανικϊν

Ράτρασ-για

τθ

βοικεια

ςε

επίπεδο

βιβλιογραφίασ- και τον Ράνο Κοφρο. Ππωσ επίςθσ, τισ ςυμφοιτιτριεσ μου Ειρινθ Βουρλάκου, Ερνεςτίνα Καρυςτιναίου-Ευκυμιάτου και ΢οφλα Κουβαρά.

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

Αρχιτεκτόνων Μθχανικϊν Ράτρασ, για τθν πολφτιμι βοικεια του και ςτιριξθ ςτο

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

*Ευχαριςτϊ κερμά τον Ραναγιϊτθ Ράγκαλο, κακθγθτι του τμιματοσ

“Η

πόλθ

όμωσ

δεν

χαρακτθριςτεί περιςςότερο ωσ θ εποχι του

φανερϊνει το παρελκόν τθσ, το

χϊρου.

του

περιλαμβάνει όπωσ τισ γραμμζσ

ταυτόχρονου, τθν εποχι τθσ αντιπαραβολισ,

ενόσ χεριοφ, γραμμζνο ςτισ γωνίεσ

του κοντινοφ και του μακρινοφ, του πλάι πλάι,

των δρόμων, ςτισ γρίλιεσ των

τθσ διάχυςθσ. Βριςκόμαςτε, κατά τθν άποψι

παρακφρων, ςτισ κουπαςτζσ των

μου, ςε ζνα ςθμείο όπου ο κόςμοσ δίνει τθν

κλιμακοςταςίων, ςτισ αντζνεσ των

εντφπωςθ λιγότερο μιασ μεγαλειϊδουσ ηωισ

αλεξικζραυνϊν, ςτα κοντάρια των

που εξελίςςεται με τθν πάροδο του χρόνου

λαβάρων,

και περιςςότερο ενόσ δικτφου το οποίο ενϊνει

χαραγμζνο με τθ ςειρά του από

ςθμεία

Διανφουμε

τθν

υφαίνοντασ

μποροφςαμε

ίςωσ

τον να

εποχι

ιςτό

το

κάκε

κομμάτι

του.

Θα

γρατηουνίςματα,

ιςχυριςτοφμε

ότι

εγκοπζσ, βίαια χτυπιματα.”

οριςμζνεσ από τισ ιδεολογικζσ ςυγκροφςεισ οι

ΑΠΟ΢ΠΑ΢ΜΑΣΑ

“Η ςθμερινι εποχι κα μποροφςε να

πριονίςματα,

Italo Calvino, Le citta invisibili

απόγονουσ του χρόνου και ςτουσ επίμονουσ κατοίκουσ του χϊρου.” Michel Foucault, Des espaces autres

“Οι αλλθγορίεσ είναι ςτθν επικράτεια των ςκζψεων ό,τι τα ερείπια ςτθν επικράτεια των πραγμάτων.” Walter Benjamin, The origin of German drama

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

μασ εκτυλίςςονται ανάμεςα ςτουσ πιςτοφσ

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

οποίεσ ενζπνευςαν τθν πολεμικι τθσ εποχισ

xii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ειςαγωγή……………………………………………………………………………………………………………….1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1O _Σα Χαρακτηριςτικά του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου 1.1 Ο οριςμόσ του αρχιτεκτονικοφ ερειπίου…………………………………………………………..9 1.2 Ο οριςμόσ του τεχνθτοφ ερειπίου…………………………………………………………………..25 1.3 Θ χριςθ του φυςικοφ και του τεχνθτοφ ερειπίου…………………………………………..43 1.4 Τα ςτάδια τθσ φυςικισ και τθσ τεχνθτισ ερείπωςθσ………………………………………61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο_Ο Ρόλοσ του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου κατά τον 17ο και 18ο αιώνα…………………………………………………………………………………………………………………81 2.1 Οι δεςμοί ανάμεςα ςτο αρχιτεκτονικό ερείπιο και τθ ςυλλογικι μνιμθ………..87 2.2 Οι δεςμοί ανάμεςα ςτο αρχιτεκτονικό ερείπιο και τθν ζννοια του Υψθλοφ…101 2.3 Οι δεςμοί ανάμεςα ςτο αρχιτεκτονικό ερείπιο και τθ κεωρία του

Θ Ρερίπτωςθ του Κιπου Stowe………………………………………………………………………….167

΢υμπεράςματα………………………………………………………………………………………………….199

Πηγζσ………………………………………………………………………………………………………………….211

xiii

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο _ Η αρχιτεκτονική των Αγγλικών κήπων κατά τον 18ο αιώνα……135

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

΢ομαντιςμοφ………………………………………………………………………………………………………119

xiv

τθσ ςυγκεκριμζνθσ εργαςίασ είναι θ μελζτθ του ρόλου του

ΕΙ΢ΑΓΩΓΗ

Αντικείμενο

αρχιτεκτονικοφ ερειπίου ςτο δυτικό πολιτιςμό τθν περίοδο του όψιμου Διαφωτιςμοφ. Το ερείπιο, κατά τον 17ο και 18ο αιϊνα, παρουςιάηεται να κυριαρχεί με ποικίλεσ χριςεισ και ρόλουσ. Στθν εργαςία πραγματευόμαςτε τθ διαδικαςία ζνταξθσ του ερειπίου ςτθν αρχιτεκτονικι ωσ ζνα ςυςτατικό, το οποίο επθρεάηει τον αρχιτεκτονικό ςχεδιαςμό ωσ προσ τθ δομι, τθ μορφι και τθ ςθμαςία του παραγόμενου ζργου. Ο χρόνοσ, α) είτε ωσ φυςικι διαδικαςία παλαίωςθσ, β) είτε ωσ μια προμελετθμζνθ κατάςταςθ ςτθν οποία πρόκειται να διζρκει το κτιριο, γ) είτε ωσ μια διαδικαςία καταςκευισ ενόσ ζργου ςε κατάςταςθ ερείπωςθσ, λειτουργεί ωσ μια αρχιτεκτονικι παράμετροσ εντόσ του αςτικοφ περιβάλλοντοσ, θ οποία εμφανίηει με διαφγεια τθν αναγκαςτικι ςυςχζτιςθ ανάμεςα ςτθν αρχιτεκτονικι και τισ διεργαςίεσ τθσ φφςθσ. Από τα χαρακτθριςτικά των αρχιτεκτονικϊν ερειπίων, επιλζξαμε να

κίνθςθ. Ο ςυλλογιςμόσ μασ ςε ςχζςθ με αυτι τθν εργαςία ξεκίνθςε με κάποια βαςικά εγχειρίδια επί του ςυγκεκριμζνου κζματοσ, τα οποία είναι: Ginsberg Robert, The Aesthetics Of Ruins Μιχελισ Ραναγιϊτθσ, Αιςκθτικά Θεωριματα, Τόμοσ Γ Riegl Alois, Τhe Modern Cult of Monuments- Its Character and Its Origin Κοφροσ Ράνοσ, Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου Θ βιβλιογραφία αυτι μασ ζδωςε τα εφόδια να εξετάςουμε τα βαςικά χαρακτθριςτικά του αρχιτεκτονικοφ ερειπίου. Συνεπϊσ, αναλφςαμε τα ςτοιχεία που

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

να μποροφν να οριοκετιςουν ζναν χϊρο εντόσ του οποίου δφναται να υπάρξει

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

μελετιςουμε τθ δυνατότθτά τουσ να είναι επιςκζψιμα ςτο εςωτερικό τουσ, δθλαδι

ΕΙΣΑΓΩΓΘ_ Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ: Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

κακιςτοφν ζνα ζργο ερείπιο και ερευνιςαμε τθν ζννοια του τεχνθτοφ ερειπίου. Ρεριγράψαμε τισ πικανζσ χριςεισ ενόσ φυςικοφ και ενόσ τεχνθτοφ ερειπίου, δθλαδι τουσ τρόπουσ που δφναται να χρθςιμοποιθκεί για ιςτορικι ζρευνα, αιςκθτικι τζρψθ και ιδεολογικι ςκοπιμότθτα. Μελετιςαμε τισ φυςικζσ και τεχνθτζσ διαδικαςίεσ ερείπωςθσ ωσ προσ τθν επιφάνεια των υλικϊν ενόσ ζργου και ωσ προσ τθ δομι αυτοφ. Στθ ςυνζχεια, εξετάηουμε τθν περίοδο του 17ου και 18ου αιϊνα μζςα από τα ςυγγράμματα: Le Goff Jacques, Ιςτορία και Μνιμθ Μαλλοφχου-Tufano Φανι, Η Αναςτιλωςθ των Αρχαίων Μνθμείων ςτθ Νεϊτερθ Ελλάδα(1834-1939) Beardsley Monroe, Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν Eco Umberto, Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ Τα παραπάνω βιβλία μασ οδιγθςαν να επιλζξουμε το ςυγκεκριμζνο χρονικό διάςτθμα, όντασ μια περίοδοσ που θ ςυλλογικι μνιμθ υπερδιογκϊνεται με ραγδαίουσ ρυκμοφσ. Δεδομζνου ότι τα ερείπια αποτελοφν κυρίαρχα ςτοιχεία του παρελκόντοσ ενόσ πολιτιςμοφ, αναδεικνφονται ωσ πρωταγωνιςτζσ τθσ περιόδου και το κζμα τθσ διαχείριςισ τουσ τίκεται ωσ πρωτεφον ηιτθμα τον 17ο και 18ο αιϊνα. Ζτςι, πραγματοποιιςαμε μια ζρευνα ωσ προσ τισ κοινωνικζσ ςυγκυρίεσ και τισ νζεσ εφευρζςεισ-ανακαλφψεισ που οδιγθςαν ςτθν αφξθςθ τθσ ςυλλογικισ μνιμθσ. Μελετιςαμε

τισ

πρϊτεσ

αρχαιολογικζσ

αναςκαφζσ,

αποκαταςτάςεισ

και

αναςτυλϊςεισ των ερειπίων που πραγματοποιοφνται για πρϊτθ φορά αυτι τθν περίοδο.

Ραράλλθλα, αυτό το διάςτθμα δίνεται ζμφαςθ ςτον επαναπροςδιοριςμό των αιςκθτικϊν κεωριϊν που υπιρχαν μζχρι τότε. Ρροκφπτουν νζοι αιςκθτικοί ςτοχαςμοί οι οποίοι προςπακοφν να αναλφςουν και να εξθγιςουν τισ αιςκθτικζσ ποιότθτεσ διαφόρων αντικειμζνων ι φαινομζνων, μεταξφ των οποίων ςθμαντικι κζςθ κατζχουν τα ερείπια. Αναλφουμε τισ αιςκθτικζσ ποιότθτεσ του Υψθλοφ και του Γραφικοφ, όπωσ επίςθσ, τθ ςχζςθ των ερειπίων με τθ κεωρία του ΢ομαντιςμοφ. Στον τομζα τθσ αρχιτεκτονικισ, ςθμαντικι κζςθ κατζχει θ αρχιτεκτονικι ςφνκεςθ των αγγλικϊν ι γραφικϊν κιπων του 18ου αιϊνα, ςτθν οποία τα ερείπια αποτελοφν κακοριςτικοφσ παράγοντεσ καινισ κθποτεχνίασ και ςυνεπϊσ, γίνεται μελζτθ πάνω ςε αυτι τθ κεματικι. Εξειδικεφουμε τθν εργαςία μασ με τθν ανάλυςθ του κιπου Stowe ο οποίοσ αποτελεί κλαςικό παράδειγμα αγγλικισ κθποτεχνίασ. Ερευνοφμε τον κιπο υπό το πρίςμα του τεχνθτοφ ερειπίου και αναλφουμε τισ αρχιτεκτονικζσ επιλογζσ, οι οποίεσ πάρκθκαν κατά τθ διαμόρφωςι του. Στόχοσ αυτισ τθσ εργαςίασ είναι να προςεγγίςει ζναν ιδθ ενεργό προβλθματιςμό γφρω από τθ διαχείριςθ των ερειπίων ωσ ηωντανϊν χϊρων τθσ δθμόςιασ ςφαίρασ, ςε μια εποχι που τα ερείπια ςυνιςτοφν χριςιμα ςτοιχεία για τθ ςτιριξθ ςυγκεκριμζνων ιδεολογικϊν κατευκφνςεων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο

Σα Χαρακτηριςτικά του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου 1.1 Ο Οριςμόσ του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου

“Ζνασ κόςμοσ δίχωσ μνιμθ είναι ζνασ κόςμοσ του παρόντοσ. Το παρελκόν υπάρχει μονάχα ςτα βιβλία, ςτα επίςθμα ζγγραφα. Για

γεμίηει με το χρονικό του βίου του...Χωρίσ το δικό του βιβλίο τθσ ηωισ, ο άνκρωποσ είναι μια αςπρόμαυρθ εικόνα, μια διςδιάςτατθ εικόνα, ζνα φάνταςμα.” Alan Lightman1

Lightman, Alan, 2005, Τα Πνειρα του Αϊνςτάιν, 1993, τρίτθ ζκδοςθ, μετάφραςθ: Β. Νικολαίδου, ς. 73

Ακινα, Κάτοπτρο.

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

τθρεί το δικό του «βιβλίο τθσ ηωισ», που το

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

να γνωρίςει τον εαυτό του, ο κάκε άνκρωποσ

μία πόλθ, θ αρχιτεκτονικι αποτελεί το “βιβλίο τθσ ηωισ” τθσ που

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

Για

περιγράφει ο Alan Lightman, μζςα από το οποίο γίνεται εμφανζσ το πζραςμα του χρόνου. Δεδομζνθσ τθσ ερείπωςθσ των κτθρίων κατά το πζραςμα του χρόνου, το ερείπιο αποτελεί ζνα ςτοιχείο μνιμθσ τθσ πόλθσ για τουσ ανκρϊπουσ, μζςα από το οποίο εμφανίηεται θ πάλθ τθσ μορφισ και των υλικϊν με τθ φφςθ. Χρθςιμοποιοφμε τον όρο ερείπιο για τθν περιγραφι τθσ κακισ ψυχικισ κατάςταςθσ κάποιου ατόμου και για το χαρακτθριςμό τθσ κακισ δομικισ κατάςταςθσ ενόσ κτθρίου. Συνεπϊσ, θ ερμθνεία τθσ λζξθσ είναι ςυνδεδεμζνθ με τθν καταςτροφι και τθν αποδόμθςθ ενόσ ζργου ςτον τομζα τθσ αρχιτεκτονικισ. Ωςτόςο, θ Γαλλικι Εγκυκλοπαίδεια(1775) χρθςιμοποιεί τον όρο ερείπιο, για πρϊτθ φορά τον 18ο αιϊνα, μόνο για το χαρακτθριςμό των υπολειμμάτων μνθμειακοφ χαρακτιρα, όπωσ παλάτια, τάφοι και δθμόςια κτιρια. Στθν εγκυκλοπαίδεια τονίηεται ότι ο όροσ αυτόσ δεν δφναται να χρθςιμοποιθκεί ςτθν περίπτωςθ αςιμαντων κτθρίων, όπωσ απλά ςπίτια. Σε αυτό το ςθμείο, κρίνεται αναγκαίο να τονίςουμε ότι ο όροσ ερείπιο δεν αφορά ζργα τα οποία ζχουν καταςτραφεί εντελϊσ, αλλά χαρακτθρίηει ζργα που ζχουν εν μζρει καταςτραφεί, δθλαδι ςυνκζςεισ οι οποίεσ διατθροφν τα ίχνθ του πρωτότυποφ τουσ και δφναται να διακρικεί θ αρχικι τουσ ςφνκεςθ. Συνκζτουμε ςτο μυαλό μασ τθ ςυνολικι δομι, μζςω τθσ εικόνασ του ζργου, αποδομθμζνο και αφθμζνο ςτισ δυνάμεισ τθσ φφςθσ.[ΕΙΚ.2+ Στθ ςυγκεκριμζνθ εργαςία πραγματευόμαςτε το αρχιτεκτονικό ερείπιο ωσ τα εναπομείναντα μζλθ μιασ καταςκευισ ι ενόσ ςυνόλου καταςκευϊν, τα οποία ζχουν δθμιουργθκεί από τον άνκρωπο. Πταν χρθςιμοποιοφμε τθ λζξθ καταςκευι, εννοοφμε ζνα χϊρο μζςα ςτον οποίο μποροφμε να κινθκοφμε. Αυτι θ επιςιμανςθ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

γίνεται γιατί ο όροσ ερείπιο δφναται να χαρακτθρίςει καταςκευζσ τόςο τθσ αρχιτεκτονικισ όςο και τθσ γλυπτικισ, τθσ ηωγραφικισ, τθσ φφςθσ, τθσ λογοτεχνίασ, τθσ φιλοςοφίασ, και του κινθματογράφου, ςφμφωνα με το βιβλίο The Aesthetics of Ruins2 που κα αποτελζςει βαςικό οδθγό ςε αυτι τθ μελζτθ. Ππωσ επιςθμαίνει ο Ράνοσ Κοφροσ, “ο χρόνοσ αλλοιϊνει κάκε αντικείμενο που ζχει καταςκευαςτεί από τον άνκρωπο, όπωσ και κάκε δθμιοφργθμα τθσ ίδιασ τθσ φφςθσ.”3 Αρχικά κα εξετάςουμε τα ερείπια τθσ γλυπτικισ τζχνθσ και τισ ομοιότθτεσδιαφορζσ με αυτϊν τθσ αρχιτεκτονικισ. Θ γλυπτικι τθσ αρχαίασ Ελλάδασ αποτελεί ζνα χαρακτθριςτικό παράδειγμα, αφοφ παρουςιάηεται ςε εμάσ κυρίωσ, ςε μορφι ελλειπτικοφ ερειπίου4. Ο δθμιουργόσ του ζργου ζχει πλάςει, για παράδειγμα, το ςϊμα ενόσ άνδρα ςε ζνα κομμάτι μάρμαρο το οποίο ζχει ερειπωκεί, άρα τα αδφναμα μζλθ αυτισ τθσ ςφνκεςθσ- δθλαδι το κεφάλι, τα πόδια και τα χζρια- ζχουν καταςτραφεί*ΕΙΚ.3+. Συνεπϊσ, καυμάηουμε μόνο το τόρςο και “αποκακιςτοφμε” με τθ βοικεια τθσ φανταςίασ μασ, το ςφνολο τθσ ςφνκεςθσ. Αυτι θ διαδικαςία πραγματοποιείται όταν αντικρίηουμε τθ Νίκθ τθσ Σαμοκράκθσ ι τθν Αφροδίτθ τθσ

Ginsberg, Robert, 2004, The Aesthetics of Ruins, Νζα Υόρκθ, Rodopi.

Κοφροσ, Ράνοσ, 1999, Διδακτορικι Διατριβι: Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 22 Ακινα,

Αρχιτεκτονικι Ρολυτεχνικι Σχολι Α.Ρ.Θ. 4

Συναντάμε τον όρο ελλειπτικό ςτο βιβλίο: Μεταξάσ, Ιωάννθσ, 2005, Η ΢θτορικι των Ερειπίων, ςς. 12-

13 Ακινα, Καςτανιϊτθ. Ο όροσ αυτόσ “ςθμαίνει πϊσ ζνα ςτυλ είναι ζτςι διατυπωμζνο, πωσ είναι ζτςι δοςμζνθ θ μορφοποιθτικι διάκριςθ, ϊςτε αυτοί προσ τουσ οποίουσ απευκφνεται να αιςκάνονται τθν επικυμία να το ςυμπλθρϊςουν. Το ελλειπτικό ςτυλ προκαλεί τθ ςυμμετοχι, ςυνειδθτι ι αςυνείδθτθ, χωρίσ τθν οποία θ εκφραςτικι διάκριςθ δεν ολοκλθρϊνεται αιςκθτικά, ϊςτε να προκαλεί τθν παραπζρα προςοχι και το ενδιαφζρον.”

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

Μιλου. Οφείλουμε τθν αιςκθτικι τζρψθ που αντλοφμε από τζτοιου είδουσ ςυνκζςεισ, ςτισ νζεσ αιςκθτικζσ ποιότθτεσ-οι οποίεσ προκφπτουν κατά τθ διαδικαςία τθσ ερείπωςθσ- και ςτισ νζεσ νοθματοδοτιςεισ που δζχεται μια καλλιτεχνικι δθμιουργία με το πζραςμα του χρόνου. ”Το καλλιτζχνθμα νικάει τθ φκορά του χρόνου. Πςο κι’ αν το καταςτρζψθ ο χρόνοσ υλικά, ςυμβαίνει το παράξενο ότι, αντί να χάςθ από τθν αξία του, κερδίηει. Αγάλματα ακρωτθριάηονται, και όμωσ του όλου θ ομορφιά μιλάει και μζςα από ζνα τόρςο, ενϊ ςυγχρόνωσ το τόρςο αποκτά μια δικι του αυτοτζλεια και μια άλλθ ςαγινθ.”5 Θ ομοιότθτα ενόσ γλυπτικοφ και ενόσ αρχιτεκτονικοφ ερειπίου εντοπίηεται ςτο γεγονόσ τθσ φκοράσ ενόσ τριςδιάςτατου ζργου. Θ διαφορά από τθν άλλθ, εντοπίηεται ςτο ςτόχο των δθμιουργϊν του. Ζνασ αρχιτζκτονασ ςχεδιάηει ζνα ζργο το οποίο προςφζρεται για κίνθςθ, ενϊ ο γλφπτθσ ςτοχεφει ςτθν παραγωγι ενόσ κεάματοσ-εκκζματοσ. Δεδομζνου ότι ςτθ ςθμερινι δυτικι πραγματικότθτα τα ερείπια γλυπτικισ εμφανίηονται αποκομμζνα από το περιβάλλον τουσ -κακϊσ μεταφζρονται ςυνικωσ ςε μουςεία- θ φφςθ παφει να παρεμβαίνει και ςυνεπϊσ, θ διαλεκτικι τουσ με το φυςικό περιβάλλον απουςιάηει. Αντίκετα, ςτθν περίπτωςθ του αρχιτεκτονικοφ ερειπίου- παρότι κάποια μζλθ του μπορεί να μεταφερκοφν ςε μουςεία, εξαιτίασ τθσ μεγάλθσ κλίμακασ και τθσ κεμελίωςθσ του θ διαλεκτικι του με το περιβάλλον και τα ίχνθ του ςτο ζδαφοσ παραμζνουν αναλλοίωτα.[ΕΙΚ.4+ Στθν περίπτωςθ τθσ ηωγραφικισ, θ ερείπωςθ περιορίηεται ςτθ φκορά τθσ επιφάνειασ του ζργου, αντίκετα με τθν αρχιτεκτονικι, ςτθν οποία φκείρεται θ 5

Μιχελισ, Ραναγιϊτθσ, 1989, Αιςκθτικά Θεωριματα: Η Τζχνθ και ο Χρόνοσ, Τόμοσ Α, ς. 167 Ακινα,

Κδρυμα Ραναγιϊτθ και Ζφθσ Μιχελι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

επιφάνεια και θ δομι τθσ καταςκευισ. Συγκεκριμζνα, ςε ζνα ηωγραφικό ερείπιο αλλοιϊνεται ο καμβάσ και αλλάηει θ γκάμα των χρωματικϊν αποχρϊςεων*ΕΙΚ.5+. ”Η φκορά λοιπόν του χρόνου δθμιουργεί επιφανειακζσ παραλλαγζσ ςτο ζργο τζχνθσ, που, αν του αφαιροφν τθν πρϊτθ λάμψθ, αποκαλφπτουν τθν αιϊνια νεότθτά του. Το ζργο εξαχλϊνεται, με τθν ζννοια ότι το πνευματικό του περιεχόμενο διαφαίνεται εναργζςτερα μζςα από τθ φκαρμζνθ εξωτερικι του μορφι.”6 Σκεπτόμενοι τθ φφςθ ωσ ερείπιο, αν και μζχρι τϊρα τθν ζχουμε αναφζρει ωσ ζναν παράγοντα που προκαλεί ερείπωςθ, βλζπουμε ότι θ φφςθ ερειπϊνει τα ίδια τα ςτοιχεία τθσ, όπωσ ζνα ξεραμζνο δζντρο ι ζνα νεκρό ηϊο το οποίο απορροφάται από το χϊμα με αργοφσ ρυκμοφσ. Θ φφςθ αλλοιϊνει τα ςτοιχεία που τθν αποτελοφν με τθν ίδια διαδικαςία που ερειπϊνει τα ζργα του ανκρϊπου, προκαλείται- δθλαδιφκορά δομισ και επιφάνειασ*ΕΙΚ.6]. Ραρατθρϊντασ τθ φφςθ ωσ ερείπιο, εντοπίηουμε μια παράμετρο εξίςου ςθμαντικι ςε όλεσ τισ κατθγορίεσ ερείπωςθσ, αυτι τθσ εναλλαγισ των εποχϊν(καλοκαίρι, φκινόπωρο, χειμϊνασ, άνοιξθ), θ οποία επθρεάηει το ρυκμό αλλοίωςθσ. Θα μποροφςαμε να παραλλθλίςουμε το “κάνατο” ενόσ δζντρου ι ηϊου με το “κάνατο” μιασ καταςκευισ που προκαλείται τθ ςτιγμι που “χάνει τθ ηωι τθσ”, δθλαδι τθ λειτουργικότθτά τθσ. Κατά τθ διάρκεια τθσ κατοίκθςθσ μιασ καταςκευισ, ο ρυκμόσ ερείπωςθσ είναι πολφ μικρότεροσ από όταν θ καταςκευι εγκαταλείπεται. Εξετάηοντασ ζνα λογοτεχνικό ερείπιο εμφανίηεται μόνο φκορά δομισ, άρα φκορά περιεχομζνου. Ραρατθροφμε ότι δφναται να υπάρξουν τρεισ περιπτϊςεισ λογοτεχνικοφ ερειπίου, δθλαδι το κείμενο να παρουςιάηει κενά ςτθ ροι του: α) 6

Αυτόκι, ς. 155.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

απϊλεια κάποιων αποςπαςμάτων, όπωσ ςε ζνα αρχαίο κείμενο για παράδειγμα, β) μετάφραςθ και γ)πρόκεςθ του ςυγγραφζα, δθλαδι ο ίδιοσ ο ςυγγραφζασ να επικυμεί τθν απουςία αλλθλουχίασ ςτο κείμενο του. Ιδιαίτερο ενδιαφζρον παρουςιάηει θ τρίτθ περίπτωςθ, παράδειγμα τθσ οποίασ αποτελεί το βιβλίο Οδυςςζασ7 του James Joyce. Κεντρικό κζμα αποτελεί θ καταγραφι μιασ ςυνθκιςμζνθσ μζρασ από τθ ηωι ενόσ κάτοικου του Δουβλίνου- του Leopold Bloomτθσ οποίασ θ ροι διακόπτεται ςυνεχϊσ από ςκζψεισ του πρωταγωνιςτι ι από απρόοπτα γεγονότα. Το κείμενο δεν εμφανίηει ροι, αλλά αποτελείται άλλοτε από αποςπάςματα των εςωτερικϊν ςκζψεων του Bloom και άλλοτε από τθν αφιγθςθ τθσ ιςτορίασ. Θ διαφορά ανάμεςα ςε ζνα λογοτεχνικό ερείπιο και ζνα αρχιτεκτονικό, υφίςταται ςτο γεγονόσ ότι ςτθν περίπτωςθ του πρϊτου, θ αποδόμθςθ εμφανίηεται ςτο περιεχόμενό του και μόνο. Δεν μπορεί να χαρακτθριςτεί ωσ λογοτεχνικό ερείπιο ζνα πολφ παλιό βιβλίο το οποίο ζχει φκαρεί εξωτερικά, αλλά ζνα βιβλίο του οποίου το περιεχόμενο είναι αποςπαςματικό, δεν ζχει ροι. Ζνα ακόμθ παράδειγμα τθσ τρίτθσ μορφισ ερείπωςθσ ενόσ κειμζνου παρουςιάηεται ςυχνά ςτθ φιλοςοφία. Ο Robert Ginsberg8 αναφζρει τo παράδειγμα του Blaise Pascal ςτο ζργο του Pensées το οποίο παρζμεινε ανολοκλιρωτο εξαιτίασ του κανάτου του Pascal. Αυτό το ςφγγραμμα αποτελοφςε ζνα ςφνολο ςκζψεων του, που όμωσ κανζνασ ερευνθτισ δεν ζχει μπορζςει να ςυνκζςει ςε μια ενιαία δομι μζχρι ςιμερα. Ζτςι, οι ςκζψεισ παραμζνουν αςυνάρτθτεσ, επιτρζποντασ ςτον κάκε αναγνϊςτθ να εξάγει τα δικά του ςυμπεράςματα και να δθμιουργιςει δικζσ του 7

Joyce, James, 1990, Οδυςςζασ, εικοςτι ζκδοςθ, μετάφραςθ: Σ. Καψάςκθσ, Ακινα, Κζδροσ.

Ginsberg, Robert, 2004, The Aesthetics of Ruins, ς. 261 Νζα Υόρκθ, Rodopi.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

νοθτικζσ ςυνδζςεισ. Θα μποροφςαμε να υποςτθρίξουμε ότι κάτι ανάλογο ςυμβαίνει ςτο αρχιτεκτονικό ερείπιο, όπωσ επιςθμαίνει ο Ράνοσ Κοφροσ9. Το ερείπιο παρουςιάηεται,

ουςιαςτικά, ωσ ζνα καινοφργιο αρχιτεκτόνθμα εξαιτίασ τθσ

επίδραςθσ τθσ φκοράσ δομισ που δθμιουργεί νζεσ χωρικζσ καταςτάςεισ. Αναλφοντασ το κινθματογραφικό ζργο ωσ ερείπιο, διακρίνουμε μόνο θκελθμζνθ φκορά δομισ, όπωσ ςτο ερείπιο ενόσ λογοτεχνικοφ ζργου. Θ αποδόμθςθ μιασ ταινίασ, εμφανίηεται ςτον τρόπο διαδοχισ των ςκθνϊν. Θ τεχνικι του flash back αποτελεί μια περίπτωςθ θκελθμζνθσ ερείπωςθσ, γιατί με αυτό το κινθματογραφικό τζχναςμα επιτυγχάνεται θ αςυνζχεια του χρόνου (βλζπεισ τον πρωταγωνιςτι, ταυτόχρονα, ωσ παιδί και ωσ ενιλικα) και διακόπτεται θ ροι-αλλθλουχία των ςκθνϊν.*ΕΙΚ.7+ Επιςτρζφοντασ ςτον όρο αρχιτεκτονικό ερείπιο, ςφμφωνα με τον Robert Ginsberg10, διατυπϊνονται δφο βαςικζσ κεωρίεσ ωσ προσ τον οριςμό αυτισ τθσ ζννοιασ, θ ρομαντικι και θ κλαςικι. Ο Ginsberg διατυπϊνει ότι ςφμφωνα με τθ ρομαντικι κεωρία, το ερείπιο ορίηεται ωσ τα εναπομείναντα μζλθ ενόσ πολιτιςμοφ, τα οποία, λειτουργϊντασ ωσ μια υπενκφμιςθ του περάςματοσ του χρόνου, είναι ςυνδεδεμζνα με το κάνατο. Θ επίςκεψθ ςε ζνα ερείπιο αποτελεί ζνα ταξίδι ςτο παρελκόν και μια ενατζνιςθ του μζλλοντοσ, αφοφ μποροφμε να φανταςτοφμε τθ διαδικαςία φκοράσ που κα ζχουν τα μελλοντικά ερείπια. Οι ενςτερνιςτζσ τθσ ρομαντικισ κεωρίασ υποςτθρίηουν ότι το ερείπιο είναι ανεξάρτθτο από το αρχικό

Κοφροσ, Ράνοσ, 1999, Διδακτορικι Διατριβι: Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 33 Ακινα,

Αρχιτεκτονικι Ρολυτεχνικι Σχολι Α.Ρ.Θ. 10

Π.π., Ginsberg, Robert, The Aesthetics of Ruins, ςς. 315-325.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

του, δθλαδι ότι αποτελεί μια καινοφργια ςφνκεςθ. Στθν περίπτωςθ που θ αρχικι ςφνκεςθ είναι ευδιάκριτθ ςε μια καταςκευι, δεν αποτελεί ερείπιο. Αντίκετα, ο Ginsberg επιςθμαίνει ότι οι υποςτθρικτζσ τθσ κλαςικισ κεωρίασ βλζπουν το ερείπιο ωσ πολφτιμο πλθροφοριοδότθ για το παρελκόν. Ουςιαςτικά, το ερείπιο αποτελεί για αυτοφσ μια νίκθ του ανκρϊπου επί του χρόνου και τθσ φφςθσ. Αν και θ ερείπωςθ είναι μια διαδικαςία που προκαλείται από τθ φφςθ και το πζραςμα του χρόνου, ο άνκρωποσ ζχει τθ δυνατότθτα να δθμιουργιςει τεχνθτι ερείπωςθ, μιμοφμενοσ το τελικό αποτζλεςμα τθσ εικόνασ ενόσ ερειπίου. Δεδομζνου ότι ζνα ερείπιο φζρει κάποια χαρακτθριςτικά γνωρίςματα αλλοίωςθσ (ρωγμζσ, ςπαςίματα), δφναται να αναπαραχκοφν, δθμιουργϊντασ μια απατθλι εικόνα-μια ψευδαίςκθςθ ερείπωςθσ. Το προϊόν αυτισ τθσ διαδικαςίασ ονομάηεται τεχνθτό ερείπιο και κα αναλυκεί, διεξοδικότερα, ςτθν παρακάτω ενότθτα.

1.2 Ο Οριςμόσ του Τεχνθτοφ Ερειπίου “Αλλά τι είναι παρελκόν; Μιπωσ το αμετάβλθτο του παρελκόντοσ δεν είναι παρά μια ψευδαίςκθςθ; Μιπωσ το παρελκόν δεν είναι παρά ζνα καλειδοςκόπιο, μια ςειρά από εικόνεσ που γλιςτροφν όποτε τισ διαταράςςει μια ξαφνικι αφρα, ζνα γζλιο, μια ςκζψθ;” Alan Lightman11

Σο τεχνθτό ερείπιο κα μποροφςαμε να το ορίςουμε μζςα από τθν παρομοίωςθ του με μια καταςκευι ενόσ περαςμζνου πολιτιςμοφ, με μια εικόνα μιασ παρελκοντικισ ςτιγμισ, θ οποία γλίςτρθςε ςτο παρόν. Μζςω τθσ μορφισ του, παράγεται θ ψευδαίςκθςθ ότι ανικει ςε μια παρελκοντικι αρχιτεκτονικι. Τεχνθτό ερείπιο ονομάηεται μια καταςκευι, θ οποία φζρει εξωτερικά γνωρίςματα ενόσ ερειπίου, όπωσ τισ ρωγμζσ, τθν αποδόμθςθ μορφισ και τα ςπαςμζνα μζλθ. Θ γοθτεία του τεχνθτοφ ερειπίου είναι θ ερείπωςθ του, θ φκορά που προκαλεί ο χρόνοσ, όχι ωσ αποτζλεςμα τθσ επίδραςθσ τθσ φφςθσ, αλλά ωσ ςτοιχείο που επιδιϊκεται από το δθμιουργό. Τεχνθτό ερείπιο κα μποροφςε να δθμιουργθκεί τόςο ςτθν αρχιτεκτονικι, όςο και ςτθ γλυπτικι*ΕΙΚ.8+, ςτθ ηωγραφικι, ςτθ λογοτεχνία, ςτθ φιλοςοφία και ςτον κινθματογράφο. Εξάλλου, ιδθ ζχουμε περιγράψει το

Lightman, Alan, 2005, Τα Πνειρα του Αϊνςτάιν, 1993, τρίτθ ζκδοςθ, μετάφραςθ: Β. Νικολαίδου, ς. 145

Ακινα, Κάτοπτρο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

φαινόμενο τθσ θκελθμζνθσ αποδόμθςθσ ςτθ λογοτεχνία, ςτθ φιλοςοφία και ςτον κινθματογράφο. Σε αυτό το ςθμείο κα ιταν χριςιμοσ ο διαχωριςμόσ των όρων, τεχνθτό και πρωκφςτερο ερείπιο. Θ ζννοια του πρωκφςτερου ερειπίου αναφζρεται ςε μια καταςκευι, θ οποία δθμιουργείται με βάςθ τθ μελλοντικι εικόνα τθσ, όταν αυτι ερειπωκεί. Το ζργο δεν είναι εξαρχισ ερειπωμζνο αλλά ο δθμιουργόσ προςδοκά ςτθν παραγωγι μιασ ςυγκεκριμζνθσ μορφισ ερείπωςθσ, λαμβάνοντασ υπόψθ τον παράγοντα του χρόνου κατά τθ διαδικαςία τθσ ςχεδίαςθσ. Θ ζννοια του τεχνθτοφ ερειπίου αναφζρεται ςε μια καταςκευι, θ οποία δθμιουργείται ωσ ερείπιο, δθλαδι φζρει όλα τα χαρακτθριςτικά ενόσ ερειπίου εξαρχισ. Αρχικά κα αναλφςουμε τθν πρϊτθ περίπτωςθ, δθλαδι αυτι του ερειπίου ωσ προσ το ςτάδιο τθσ μελζτθσ. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα αποτελοφν τα ςχζδια για τθν τράπεηα τθσ Αγγλίασ του Sir John Soane το 1788, ο οποίοσ δθμιοφργθςε τα ςχζδια τθσ προτεινόμενθσ ςφνκεςθσ και τθσ μελλοντικισ ερείπωςθσ αυτισ. Αντιπαρακζτοντασ τα δφο είδθ ςχεδίων, τονίηει τθν πρόκεςθ του να ειςάγει ςτο ςτάδιο του αρχιτεκτονικοφ ςχεδιαςμοφ τον παράγοντα του χρόνου, ϊςτε ο δθμιουργόσ να ελζγξει με αυτόν τον τρόπο τθ μελλοντικι ερείπωςθ του κτθρίου.*ΕΙΚ.9] Μερικοί από τουσ ηωγραφικοφσ πίνακεσ του Hubert Wood αποτελοφν ςυνκζςεισ πρωκφςτερων ερειπίων, όπωσ θ περίπτωςθ των ζργων που ζφτιαξε για τθν κεντρικι αίκουςα του Λοφβρου. Ο καλλιτζχνθσ παρουςιάηει τθν αίκουςα του Λοφβρου ςε ερειπωμζνθ μορφι, ςτθν οποία ο κόλοσ τθσ καταςκευισ ζχει καταρρεφςει. Οι πίνακεσ δεν περιορίςτθκαν μόνο ςτο επίπεδο μιασ αρχιτεκτονικισ φανταςίασ, αλλά

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

ο Hubert Wood κατζκεςε μια ςχεδιαςτικι πρόταςθ. Θ ιδζα του αφορά τθν αντικατάςταςθ τθσ κολωτισ οροφισ με γυάλινουσ φωταγωγοφσ, πετυχαίνοντασ “εκτόσ από τθ λειτουργικι αξία του άνωκεν φωτιςμοφ για τθν ανάδειξθ των εκκεμάτων του μουςείου, θ διευκζτθςθ τθσ ανοικτισ οροφισ δεν είναι παρά μια ςυνεχισ υπενκφμιςθ τθσ μελλοντικισ ερείπωςθσ του κτθρίου.”12 Τα ςχζδια τθσ επζμβαςθσ απαρτίηονταν από μια ςειρά ςυνκζςεων τθσ μελλοντικισ ερειπωμζνθσ αίκουςασ*ΕΙΚ.10+, όπωσ θ μελζτθ τθσ τράπεηασ τθσ Αγγλίασ του Sir John Soane που περιγράψαμε παραπάνω. Ζνα ςφγχρονο παράδειγμα τθσ παραπάνω ςχεδιαςτικισ μεκοδολογίασ, αποτελεί θ αρχιτεκτονικι του Albert Speer, ο οποίοσ ιταν αρχιτζκτονασ ςτθν υπθρεςία του Ναηιςτικοφ κακεςτϊτοσ. Ο Speer ςχεδίαηε τισ προτάςεισ του με τθν προοπτικι να δθμιουργιςουν ερείπια άξια λόγου, ϊςτε θ ιδεολογία του κακεςτϊτοσ που εκπροςωποφςε να μείνει ηωντανι, μζςω τθσ αρχιτεκτονικισ κλθρονομίασ. Το Zeppelinfeld

Stadium

αποτελεί

κλαςικι

περίπτωςθ

αυτοφ

του

είδουσ

αρχιτεκτονικισ, ζχει νεοκλαςικό φφοσ και κυριαρχείται από μορφολογικι κακαρότθτα,

δθλαδι

απλοφςτευςθ

των

ςυμπαγϊν

όγκων

και

απουςία

διακοςμθτικϊν ςτοιχείων. Με τθ χριςθ ςυμπαγϊν όγκων και τθν απϊλεια αδφναμων μελϊν όπωσ θ διακόςμθςθ, επιβραδφνεται θ κατάρρευςθ ι αποδόμθςθ τθσ καταςκευισ. Ουςιαςτικά, το κτιριο μοιάηει με τθ βάςθ ενόσ κίονα, εξαιτίασ τθσ κλιμακωτισ διάρκρωςθσ από το κάτω προσ το πάνω μζροσ και των επάλλθλων οριηόντιων επιπζδων*ΕΙΚ.11+. Ο κίονασ αποτελεί και το πιο ςτιβαρό ςτοιχείο μιασ 12

Κοφροσ, Ράνοσ, 1999, Διδακτορικι Διατριβι: Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 208 Ακινα,

Αρχιτεκτονικι Ρολυτεχνικι ςχολι Α.Ρ.Θ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

καταςκευισ, τόςο ςε εννοιολογικό όςο και ςε λειτουργικό επίπεδο. Μια κεωρθτικι προςζγγιςθ τθσ ζννοιασ του πρωκφςτερου ερειπίου ανικει ςτον Ιταλό μεταμοντζρνο αρχιτζκτονα Franco Purini13, ο οποίοσ περιγράφει διαγραμματικά τισ ςτιγμζσ ηωισ ενόσ κτθρίου ςτο βιβλίο του Comporre l’Architettura. Στο διάγραμμα όπου εμφανίηονται οι φάςεισ που περνάει ζνα κτιριο, από το ςτάδιο τθσ οικοδόμθςθσ του μζχρι το ςτάδιο του “κανάτου” του, ο Purini ταυτίηει δφο από τα ςτάδια ηωισ τθσ καταςκευισ. Ρρόκειται για το ςτάδιο τθσ καταςκευισ του ςκελετοφ του κτθρίου(χωρίσ τα ςτοιχεία πλιρωςθσ) και αυτό τθσ ερείπωςθσ του κτθρίου, ςτο οποίο ζχει μείνει μόνο ο ςκελετόσ, όντασ το ανκεκτικότερο κομμάτι μιασ καταςκευισ*ΕΙΚ.12+. Συνεπϊσ, μζςα από τθν ταφτιςθ των δφο ςτιγμϊν προκφπτει το ςυμπζραςμα ότι ο δθμιουργόσ ζχει τθ δυνατότθτα να ελζγξει τθν ερείπωςθ μιασ καταςκευισ μζςα από τον προςεκτικό ςχεδιαςμό του ςκελετοφ τθσ. Ζπειτα, αναλφοντασ τθ δεφτερθ περίπτωςθ, αυτι του τεχνθτοφ ερειπίου, χαρακτθριςτικό παράδειγμα αποτελεί θ αρχιτεκτονικι τυπολογία των αγγλικϊν κιπων οι οποίοι εμφανίηονται τον 18ο αιϊνα.

Οι κιποι περιζχουν κάποιεσ

καταςκευζσ, τα επονομαηόμενα fabriques ι follies, τα οποία ςε πολλζσ περιπτϊςεισ ζχουν τθ μορφι ερειπίων. Βλζπουμε ότι τθν πρϊτθ περίοδο τθσ νζασ αρχιτεκτονικισ προςζγγιςθσ των αγγλικϊν κιπων, τα follies δεν ζχουν κακοριςμζνεσ λειτουργίεσ, ενϊ κατά τθ δεφτερθ περίοδο αποκτοφν χριςεισ, όπωσ αυτι τθσ κατοικίασ, ςφμφωνα με τον Allan Braham14.

Purini, Franco, 2009, Comporre l’Architettura, δωδζκατθ ζκδοςθ, ς. 59 ΢ϊμθ, Laterza.

Braham, Allan, 1980, The Architecture of the French Enlightenment, ς. 247 Μεγάλθ Βρετανία, Thames

& Hudson.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

Ζνα πολφ γνωςτό παράδειγμα αυτοφ του τφπου καταςκευισ είναι ο Ερειπωμζνοσ Κίων, ζνα folly ςτον κιπο Desert de Retz που καταςκευάςτθκε ωσ κατοικία του Francois Racine de Monville, το 1785*ΕΙΚ.13]. Ο Monville ιταν κάτοχοσ του ςυνολικοφ κιπου και με τισ ςχεδιαςτικζσ του επεμβάςεισ το μετζτρεψε ςταδιακά ςε ζνα μοντζλο άγγλο-κινζηικου κιπου. Ο Ερειπωμζνοσ Κίων ζχει τθ μορφι ενόσ δωρικοφ ι τοςκανικοφ κίονα με δεκαπζντε μζτρα διάμετρο, θ διάςταςθ που αντιςτοιχεί ςε εκατόν είκοςι μζτρα φψοσ, όπωσ τονίηει ο Virgilio Vecelloni15, ϊςτε να ζχει τθν ίδια αναλογία με ζναν αντίςτοιχο δωρικό ι τοςκανικό κίονα. Αλλά ο Monville ςυνκζτει τθ μορφι του κίονα με τζτοιο τρόπο, ϊςτε το επάνω μζροσ τθσ να φαίνεται ότι ζχει ερειπωκεί. Ο Monville δθμιοφργθςε τθ ψευδαίςκθςθ ότι ο Κίων υψϊνεται ςτο άπειρο. Στο εςωτερικό τθσ καταςκευισ δομείται θ κατοικία του Monville, θ οποία αποτελείται από το υπόγειο, το ιςόγειο, τζςςερισ ορόφουσ και ζχει μπαρόκ ςτυλ, ςφμφωνα με τον Virgilio Vecelloni16. Σε κάκε όροφο υπάρχουν οκτϊ δωμάτια και το κεντρικό μζροσ του κίονα αποτελείται από μια κυκλικι ςκάλα. Ο Ερειπωμζνοσ Κίων είναι ζνασ κίονασ γιγάντιων διαςτάςεων, ο οποίοσ παρουςιάηεται ωσ ζνα ερείπιο ενόσ κλαςικοφ ναοφ από τθ ςτιγμι τθσ ανζγερςθσ του. Θ ερείπωςθ του γίνεται εμφανισ από τισ πολυάρικμεσ ρωγμζσ, από το επάνω μζροσ του- το οποίο είναι ςπαςμζνο- και από τα διάφορα χόρτα, φυτά που βγαίνουν από τθν οροφι του. Το ςτοιχείο που κυριαρχεί ςτα follies- τα οποία είναι απαραίτθτα ςτοιχεία τθσ αρχιτεκτονικισ ενόσ αγγλικοφ κιπου- είναι το αίςκθμα τθσ αςάφειασ το οποίο 15

Vercelloni, Virgilio, 1990, European Gardens: an Historical Atlas, ς. 94 Νζα Υόρκθ, Rizzoli.

Αυτόκι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

προκφπτει από τθν απουςία κακοριςμζνων λειτουργιϊν και από τθν αποδόμθςθ τθσ φλθσ, “Je ne sais quoi” 17 όπωσ ζλεγε ο Jean Jacques Rousseau. Θ αςάφεια εντείνεται όταν θ φλθ -τα υλικά μιασ καταςκευισ εμφανίηονται αποδεςμευμζνα από μια προκακοριςμζνθ μορφι. Κατά τθ διαδικαςία τθσ ερείπωςθσ, θ μορφι τθσ καταςκευισ δζχεται ςυνεχϊσ αλλοιϊςεισ, εξαιτίασ των διαφόρων φυςικϊν φαινομζνων τα οποία πλιττουν και φκείρουν τα υλικά. Ζτςι, κα μποροφςαμε να ποφμε ότι θ φλθ ςε ζνα ερείπιο μοιάηει να βρίςκεται μεταξφ τεχνθτοφ και φυςικοφ περιβάλλοντοσ. Συνεπϊσ, θ μορφι ενόσ τεχνθτοφ ερειπίου μπορεί να αναπτφςςεται ακανόνιςτα, μθ ςυμμετρικά και να είναι απλουςτευμζνθ, αφοφ τα αδφναμα μζλθ μιασ καταςκευισ φκείρονται πρϊτα από τισ φυςικζσ δυνάμεισ και τα φαινόμενα. Θ επιλογι των υλικϊν μιασ καταςκευισ είναι πολφ ςθμαντικι, γιατί ςε αυτά εμφανίηονται οι αλλοιϊςεισ τθσ. Το τςιμζντο και ο χαλκόσ, για παράδειγμα, ζχουν πολφ διαφορετικό ρυκμό φκοράσ και παρουςιάηουν πολφ διαφορετικι αλλοίωςθ. Αυτό γίνεται εμφανζσ από τα ρωμαϊκά και τα αρχαιοελλθνικά ερείπια, τα οποία ζχουν εντελϊσ διαφορετικι ερείπωςθ, εξαιτίασ των υλικϊν που τα αποτελοφν. Οπότε, αν επιλεχκοφν υλικά με πολφ γριγορο ρυκμό αλλοίωςθσ ι αν τα υλικά που επιλεχκοφν, τα επεξεργαςτεί ο δθμιουργόσ με τζτοιο τρόπο ϊςτε να φαίνονται

Αυτι θ ζκφραςθ ςθμαίνει: “δεν ξζρω κι εγϊ τι” και αναφζρεται ςτο βιβλίο: Eco, Umberto, 2005, Η

Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, 2004, μετάφραςθ: Δ. Δότςθ Χ. ΢ομποτισ, ςς. 310-311 Ακινα, Καςτανιϊτθ. “Η ζκφραςθ «Je ne sais quoi», που αναφζρεται ςε μια Ομορφιά θ οποία δεν εκφράηεται με λόγια αλλά απευκφνεται κυρίωσ ςτο ςυναίςκθμα του κεατι, δεν είναι αυτι κακαυτι επινόθςθ του ΢ουςςϊ…με το «δεν ξζρω κι εγϊ τι» κατζλθξε να ςθμαίνει όχι πλζον τθν Ομορφιά με τθν ζννοια τθσ χάρθσ, αλλά το ςυναίςκθμα που δθμιουργείται ςτθν ψυχι του κεατι.”

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

παλιά- όπωσ ςτα follies-τότε το αποτζλεςμα είναι θ ςφνκεςθ ενόσ τεχνθτοφ ερειπίου. Θ φκορά επιφάνειασ των υλικϊν αποτελεί το γραφικό ςτοιχείο τθσ ςφνκεςθσ, ενϊ θ φκορά τθσ δομισ τουσ αποτελεί το υψθλό ςτοιχείο. Οι δφο αιςκθτικζσ ποιότθτεσ του Γραφικοφ και του Υψθλοφ, κα αναλυκοφν ςτο επόμενο κεφάλαιο. Ζνα άλλο ςτοιχείο το οποίο είναι άμεςα ςυνδεδεμζνο με τθν αρχιτεκτονικι του τεχνθτοφ ερειπίου είναι θ ςχζςθ τθσ καταςκευισ με το κεατι. Δθλαδι τα τεχνθτά ερείπια του 18ου αιϊνα, διαμορφϊνονται με βάςθ ςυμβολικζσ μορφζσ από διάφορουσ πολιτιςμοφσ, όπωσ θ μορφι μιασ πυραμίδασ, ενόσ ρωμαϊκοφ ναοφ, μιασ ΢οτόντα κ.τ.λ. Θ παράγωγθ ςυνειρμικϊν ςκζψεων ςτουσ κεατζσ ιταν βαςικόσ ςτόχοσ του δθμιουργοφ ενόσ τεχνθτοφ ερειπίου, όπωσ ο Ερειπωμζνοσ Κίων που αναλφςαμε παραπάνω. Δθλαδι, ο ρόλοσ του τεχνθτοφ ερειπίου πραγματϊνεται τθ ςτιγμι που ενεργοποιείται ο νουσ και θ φανταςία του επιςκζπτθ, μζςω τθσ δθμιουργίασ ςυνειρμϊν. Θ δθμιουργία ςυνειρμϊν είναι θ δθμιουργία ςυνδζςεων τθσ μορφισ που βλζπεισ, με το μφκο-ιςτορία που γνωρίηεισ για αυτι τθ μορφι. Ο επιςκζπτθσ ςτα ερείπια ταξιδεφει, ουςιαςτικά, ςτθν ιςτορία, άρα και ςτο μφκο-ςφμφωνα με τουσ ΢ομαντικοφσ- μζςω των ςυνειρμϊν που κάνει και των εικόνων που ανακαλεί ςτθ μνιμθ του. Ρολλά από τα ζργα του Giovanni Battista Piranesi*ΕΙΚ.14+ αποτελοφν παραδείγματα τεχνθτϊν ερειπίων, αν και τα ερείπια εμφανίηονται ςε επίπεδο ηωγραφικϊν ςυνκζςεων. Το ζργο που κα εξετάςουμε είναι θ Via Appia, θ οποία αποτελεί ζνα ηωγραφικό πίνακα που παρουςιάηει το ρωμαϊκό δρόμο Via Appia. Ο δρόμοσ αυτόσ ςυνιςτά ζναν από τουσ πιο ςθμαντικοφσ και μεγάλουσ δρόμουσ,

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

κακϊσ ςυνζδεε τθ ΢ϊμθ με τθν Καμπανία και τθ Βρινδιςιο (βόρεια Ιταλία). Θ ηωγραφικι ςφνκεςθ Via Appia δεν αποτελεί μια αναπαράςταςθ του πραγματικοφ δρόμου, αλλά μια προςωπικι ςφνκεςθ του Piranesi. Tο δομθμζνο περιβάλλον που ορίηει τον δρόμο, παρουςιάηεται ωσ μια ςφνκεςθ από αποςπάςματα διαφόρων πολιτιςμϊν, τα οποία είναι ςτοιβαγμζνα το ζνα πάνω ι δίπλα ςτο άλλο. “Αποκομμζνα από τα ςυμφραηόμενα του τόπου τθσ προζλευςθσ τουσ, τα κτιρια τθσ αρχαιότθτασ μεταςχθματίηονται ςε αντικείμενα, κακϊσ ςτοιβάηονται το ζνα πάνω ςτο άλλο, ωσ υπαίκρια ςυλλογι ετερόκλθτων ευρθμάτων.”18 Θ χριςθ τθσ μορφισ αποςπαςμάτων του παρελκόντοσ το κακιςτά παράδειγμα τεχνθτισ ερείπωςθσ ςε επίπεδο αρχιτεκτονικισ φανταςίασ. Τα εναποκζτει χωρίσ καμία αλλθλουχίααςυνάρτθτα και ειςάγει ςε διάφορα ςθμεία το φυςικό ςτοιχείο(δζντρα, χόρτα). Ζνα ςφγχρονο παράδειγμα τεχνθτοφ ερειπίου, ςε εννοιολογικό επίπεδο, αποτελεί το πάρκο La Villette του Bernard Tschumi*ΕΙΚ.15+, καταςκευαςμζνο το 1987. Στθν περιοχι επζμβαςθσ προχπιρχαν δφο κτιρια, ενϊ ο ςτόχοσ τθσ ςχεδιαςτικισ επζμβαςθσ ιταν θ χωρικι ςφνδεςθ αυτϊν ςε ζναν ενιαίο ςχεδιαςμό ενόσ πάρκου και θ καταςκευι ενόσ εκκεςιακοφ-ςυναυλιακοφ χϊρου. Ο Tschumi δθμιοφργθςε δφο διαφορετικά ςχεδιαςτικά ςυςτιματα: α)ζναν κάνναβο, ςτισ ςυνδζςεισ του οποίου τοποκετοφνται μικρζσ κόκκινεσ καταςκευζσ, τα follies, δθλαδι ζνα πλζγμα που περιζχει τισ βαςικζσ κινιςεισ που ςυνδζουν τα δφο προχπάρχοντα κτιρια, τισ νζεσ λειτουργίεσ και β) μια ελικοειδισ κίνθςθ που περιζχει κεματικοφσ κιπουσ. Τα δφο ςυςτιματα είναι αντίκετεσ ςχεδιαςτικζσ λφςεισ, το ζνα ορκολογικό, 18

Κοφροσ, Ράνοσ, 1999, Διδακτορικι Διατριβι: Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 131 Ακινα,

Αρχιτεκτονικι Ρολυτεχνικι ςχολι Α.Ρ.Θ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

ενϊ το άλλο ακανόνιςτο. Θ μορφι των follies είναι ακακόριςτθ-πολφπλοκθ, το κακζνα ζχει τθ δικιά του μορφι και ο Tschumi δεν ορίηει κάποια χριςθ ςε αυτά. Επίςθσ, θ λζξθ folly, που ςθμαίνει τρζλα, τοποκετείται ςτουσ κόμβουσ του καννάβου, ο οποίοσ είναι ζνα γεωμετρικό-ορκολογικό ςφςτθμα ςχεδίαςθσ. Θ ελικοειδισ κίνθςθ που ειςάγει ςαν ενοποιθτικό ςτοιχείο των δφο ςυςτθμάτων, περιλαμβάνει διαφορετικοφσ κιπουσ (κεματικοφσ, άλλεσ φυτεφςεισ). Με αυτό τον τρόπο, ο επιςκζπτθσ αλλάηει ςυνεχϊσ κεάςεισ όταν κινείται κατά μικοσ των κεματικϊν κιπων, θ αλλθλουχία και θ ροι των χϊρων χάνεται. Οι ειςαγωγι των follies-θ μορφι των οποίων μοιάηει εντελϊσ αποδομθμζνθ- και θ τοποκζτθςθ αυτϊν των αποςπαςμάτων ςε ζνα ορκολογικό κάνναβο εκφράηει τθ βαςικι ιδζα του αγγλικοφ κιπου και του τεχνθτοφ ερειπίου(δθμιουργία ςυνειρμϊν, αντιφάςεισ). H ελικοειδισ κίνθςθ (όπωσ ςτο πάρκο la Villette) ςτο εςωτερικό ενόσ κιπου εμφανίηεται ςτθν αρχιτεκτονικι των αγγλικϊν κιπων, για πρϊτθ φορά, θ οποία δομείται με τζτοιο τρόπο ϊςτε ο περιπατθτισ να βλζπει ςυνεχϊσ αποςπαςματικζσ

ςτον επιςκζπτθ ενόσ ερειπίου, βλζπει αποςπάςματα του παρελκόντοσ, των οποίων θ ενιαία δομι ζχει αλλοιωκεί.[ΕΙΚ.16] Αναλυτικότερα, κα μελετιςουμε τθν ζννοια του τεχνθτοφ ερειπίου ςτθν αρχιτεκτονικι των αγγλικϊν ι γραφικϊν κιπων, θ οποία είναι άμεςθ απόρροια των νζων αιςκθτικϊν κεωριϊν (Υψθλό, Γραφικό), οι οποίεσ προζκυψαν τον 17ο και 18ο αιϊνα. Ραρακάτω κα μελετιςουμε τισ διαφορετικζσ χριςεισ του αρχιτεκτονικοφ και τεχνθτοφ ερειπίου ςε διάφορουσ τομείσ, όπωσ ςτθν ιςτοριογραφία, ςτισ τζχνεσ και ςτθν πολιτικι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Ο Ο΢ΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

εικόνεσ και να μθν ζχει ποτζ ςυνολικι εποπτεία του χϊρου. Κάτι ανάλογο ςυμβαίνει

1.3 Θ Χριςθ του Φυςικοφ και του Τεχνθτοφ Ερειπίου

“Η πιο ςθμαντικι επικοινωνιακι λειτουργία του ερειπίου είναι ότι ενεργοποιεί τθ νοςταλγία ωσ ελπίδα ιπιασ και ίςωσ άκριτθσ, «κλεμμζνθσ» επανζνταξθσ ς’ ζναν «ιδεαλιςμζνο» χϊρο του χρόνου, μζςα ςτον οποίο είναι χαμζνεσ, αλλά όχι εντελϊσ νεκρζσ, όλεσ οι ευδαιμονίεσ.” Ιωάννησ Μεταξάσ19

Σα ερείπια, είτε είναι φυςικά είτε τεχνθτά, δφναται να ερμθνευτοφν εντελϊσ διαφορετικά από ζναν καλλιτζχνθ, ζναν αρχιτζκτονα, ζναν πολιτικό ι ζναν ιςτορικό. Ανάλογα με τον τρόπο που γίνεται χριςθ αυτϊν, αλλάηουν και οι αξίεσ που αναγνωρίηουμε ςε αυτά. Ζνασ καλλιτζχνθσ, για παράδειγμα, αναγνωρίηει τισ αιςκθτικζσ ποιότθτεσ ενόσ ερειπίου, ενϊ ζνασ ιςτορικόσ εςτιάηει ςτισ πλθροφορίεσ που αντλεί από αυτό. Για πρϊτθ φορά, ο ιςτορικόσ Alois Riegl20 ςτο κείμενο The Modern Cult of Monuments: Its Character and Its Origin, ορίηει και αναλφει τισ αξίεσ ενόσ ερειπίου, οι οποίεσ ςφμφωνα με αυτόν είναι: θ ιςτορικι αξία (historical value) και θ αξία παλαιότθτασ(age value)21. Θα αναλφςουμε τισ αξίεσ που πραγματεφεται ο

Μεταξάσ, Ιωάννθσ, 2005, Η ΢θτορικι των Ερειπίων, ς. 51 Ακινα, Καςτανιϊτθ.

Riegl, Alois, Χειμϊνασ 1982, Ρεριοδικό Oppositions: “Τhe Modern Cult of Monuments- Its character

and its origin”, 25, ςς. 621-650 Νζα Υόρκθ, MIT press. 21

Αυτόκι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Θ Χ΢ΘΣΘ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

Riegl, τόςο ςτα φυςικά όςο και ςτα τεχνθτά ερείπια. Ραράλλθλα, το άρκρο αυτό μασ ζδωςε τα εφόδια να αναδείξουμε μια ακόμα αξία του φυςικοφ και τεχνθτοφ ερειπίου, αυτι τθσ ιδεολογικισ χριςθσ του.

Φυςικό ερείπιο

Ερευνϊντασ τθν πρϊτθ αξία που αναλφει ο Riegl, αυτι τθσ ιςτορικισ αξίασ, παρατθροφμε ότι θ χριςθ του ερειπίου εςτιάηεται ςτισ πλθροφορίεσ που αντλοφνται για το παρελκόν. Ο Riegl αναφζρεται ςτα μνθμεία, αλλά δεδομζνου ότι τα ερείπια αποτελοφν δθμιουργίεσ που διατθροφν ηωντανοφσ περαςμζνουσ πολιτιςμοφσ, αντικακιςτοφμε τον όρο μνθμείο με αυτόν του ερειπίου, εξειδικεφοντασ με τον τρόπο αυτό τισ αξίεσ

που προςδίδει ςτα μνθμεία. Πςο πιο ολοκλθρωμζνο

παραμζνει ζνα ερείπιο, τόςο μεγαλφτερθ είναι θ ιςτορικι αξία του, αφοφ ζνασ ιςτορικόσ ζχει τθν δυνατότθτα να ανακαταςκευάςει πιο εφκολα τθν αρχικι του μορφι*ΕΙΚ.17+. “Ο ςτόχοσ τθσ ιςτορικισ αξίασ δεν είναι να διατθριςει τα ςθμάδια του χρόνου, τα οποία προκφπτουν από τθ ςτιγμι τθσ δθμιουργίασ ενόσ ζργου, από τθ φφςθ αλλά ςτόχοσ τθσ είναι να διατθριςει ζνα τεκμιριο όςο γνιςιο γίνεται για μελλοντικι ιςτορικι ζρευνα.”22 Για ζναν ιςτορικό ι ζναν αρχαιολόγο, το ζργο τζχνθσ είναι μια πθγι από τθν οποία μπορεί να αντλιςει πλθροφορίεσ, τισ οποίεσ ζχει τθν

Π.π., Riegl, Alois, “Τhe Modern Cult of Monuments- Its character and its origin”, ς. 634. Μετάφραςθ

δικι μασ: “The objective of historical value is not to conserve the traces of age which have been produced by nature since its creation, but rather to maintain as genuine as possible a document for future art-historical research.”

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Θ Χ΢ΘΣΘ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

δυνατότθτα να ςυλλζξει και να εξορκολογιςει. Ουςιαςτικά, για ζναν επιςτιμονα θ φκορά αποτελεί μια αρνθτικι παράμετρο, θ οποία δυςχεραίνει τθν ζρευνα που επιδιϊκει. Θ ιςτορικι αξία αναφζρεται ςτθν αντίλθψθ του “κόςμου ωσ μια ςυλλογι”23 ποικίλων πολιτιςμικϊν ςτοιχείων, ζνα μουςειακό ζκκεμα του ςφγχρονου πολιτιςμοφ. Ππωσ γράφει ο Daniel Birnbaum24, ο κάνατοσ ενόσ ςυλλζκτθ προκφπτει όταν το τελευταίο κομμάτι προςτεκεί ςτθ ςυλλογι του, δθλαδι θ ςυλλογι όςο είναι ατελισ καταφζρνει να ηει. Ραρομοιάηοντασ τθ ςυλλογι ενόσ ςυλλζκτθ με το ερείπιο ενόσ αρχαιολόγου, ο οποίοσ αρχειοκετεί ςχολαςτικά όλα τα ευριματα με ςτόχο να αναδθμιουργιςει-ζςτω μόνο μζςα από τθν αφιγθςθ- εικόνεσ του παρελκόντοσ, παρατθροφμε ότι όταν ο αρχαιολόγοσ αντλιςει όλα τα ςτοιχεία από το ερείπιοςυλλογι, τότε αυτι(ερείπιο) είναι νεκρι-δεν του χρειάηεται πια.*ΕΙΚ.18+ Θ διαφορά ςτθν περίπτωςθ του ερειπίου ςυνίςταται ςτο γεγονόσ ότι θ ερειπωμζνθ μορφι δεν αρκείται μόνο ςτθν ιςτορικι αξία, αλλά ταυτόχρονα θ πατίνα του χρόνου τθν ςυμπλθρϊνει με ζνα πλικοσ νζων αιςκθτικϊν ποιοτιτων. Δθλαδι κατά τθ διάρκεια τθσ ερείπωςθσ ενόσ ζργου, ςφμφωνα με τον Riegl25, αυξάνεται θ αξία παλαιότθτασ. Σε αντίκεςθ με τθν ιςτορικι αξία, θ αξία παλαιότθτασ ενιςχφεται όςο ζνα ζργο υφίςταται τισ δυνάμεισ τθσ φφςθσ και όςο τα ςθμάδια τθσ φκοράσ εντείνονται. Θ αξία παλαιότθτασ αφορά τθν αιςκθτικι τζρψθ, τθν οποία αντλοφμε από ζνα ερείπιο, εξαιτίασ των ςτιγμάτων του χρόνου. “Μόλισ θ 23

Daniel, Birnbaum, 2003, Outlook-διεκνισ ζκκεςθ ςφγχρονθσ τζχνθσ: “Ο κάνατοσ (του Συγγραφζα) και

ο κόςμοσ ωσ ςυλλογι”, μετάφραςθ: Ε. Ρανάγου, ςς. 55-58 Ακινα, Οργανιςμόσ προβολισ Ελλθνικοφ πολιτιςμοφ Α.Ε. 24

Αυτόκι, ς. 57.

Π.π., Riegl, Alois, “Τhe Μodern Cult of Monuments- Its character and its origin”, ςς. 631-637.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Θ Χ΢ΘΣΘ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

ατομικι φπαρξθ πάρει μορφι(είτε από τα χζρια του ανκρϊπου είτε από τθ φφςθ), θ αποδόμθςθ παρεμβάλλεται, θ οποία μζςω τθσ μθχανικισ και χθμικισ δφναμθσ, διαλφει τθν φπαρξθ και τθν επιςτρζφει άμορφθ ςτθ φφςθ.”26 Ενϊ θ ιςτορικι αξία εξαρτάται από τθ διατιρθςθ-αποκατάςταςθ ενόσ ερειπίου, θ αξία παλαιότθτασ εξαρτάται από τθ ςυνεχι παρουςία του κφκλου τθσ δθμιουργίασ, ςφμφωνα με τθν οποία τα τωρινά μνθμεία κα αντικαταςτακοφν από τα μελλοντικά. Βζβαια, θ ιςτορικι αξία και θ αξία παλαιότθτασ δεν λειτουργοφν ανεξάρτθτα, αλλά εμπλζκονται. Ππωσ γράφει ο Alois Riegl27, οι υποςτθρικτζσ τθσ αξίασ παλαιότθτασ δεν αντλοφν ευχαρίςτθςθ μόνο από τθ φκορά και το πζραςμα του χρόνου, αλλά και από το γνωςτικό υπόβακρο που ζχουν για αυτό, δθλαδι από τθ γνϊςθ ότι ανικει ςε μια ςυγκεκριμζνθ-ςθμαντικι ιςτορικι ςτιγμι. Άρα, θ αξία παλαιότθτασ δεν είναι ςε καμία περίπτωςθ ανεξάρτθτθ από τθν ιςτορικι αξία. Ρεριγράφοντασ τισ αξίεσ του ερειπίου, μποροφμε να αναγνωρίςουμε μια ακόμα χριςθ τουσ, δθλαδι τθ χριςθ τουσ ωσ φορείσ διαφόρων ιδεολογικϊν ταυτοτιτων. Αν επικεντρωκοφμε ςτα ερείπια ωσ μνθμεία, όπωσ ο όροσ αναλφεται από τον Riegl, κα παρατθριςουμε ότι χρθςιμοποιοφνται κατά κόρον ωσ φορείσ επιλεγμζνων από

Αυτόκι, ς. 632. Μετάφραςθ δικι μασ: “But as soon as the individual entity has taken shape (whether

at the hands of man or nature), destruction sets in, which, through its mechanical and chemical force, dissolves the entity again and returns it to amorphous nature.” 27

Π.π., Riegl, Alois, “Τhe Μodern Cult of Monuments- Its character and its origin”, ς. 637.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Θ Χ΢ΘΣΘ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

τθν εξουςία ιδεολογιϊν, δθλαδι ωσ ςτοιχεία “αιςκθτικοποίθςθσ τθσ εξουςίασ”28. Εξάλλου, “θ μοντζρνα αντίλθψθ των ζργων τζχνθσ τα χαρακτθρίηει ωσ μνθμεία και όχι ο αρχικόσ ςτόχοσ-θ ςθμαςία τθσ δθμιουργίασ τουσ.”29 Ππωσ γράφει ο Ραναγιϊτθσ Ράγκαλοσ “το μνθμείο όχι μόνο διθγείται ιςτορία αλλά κυρίωσ δθμιουργεί ιςτορία προσ διιγθςθ. Μια από τισ πολλζσ ιςτορίεσ. Μνιμθ και φανταςία ςυνκζτουν ζνα παραμφκι ςτθν υπθρεςία τθσ εξουςίασ.”30 Ασ εμμείνουμε ςτθ φράςθ μια από τισ πολλζσ ιςτορίεσ: δεδομζνου ότι ο άνκρωποσ ανζκακεν είχε τθν ανάγκθ “να αφινει το ςτίγμα του”, όταν κυριαρχεί ςε μια περιοχι και το δομθμζνο περιβάλλον ςυγκροτεί ζνα ςτοιχείο διατιρθςθσ τθσ μνιμθσ ενόσ πολιτιςμοφ. Θ εξουςία επιλζγει τον πολιτιςμό που τθν εκφράηει και τον προωκεί-προςτατεφει ωσ αναπόςπαςτο κομμάτι τθσ κουλτοφρασ τθσ*ΕΙΚ.19+. Ζνα παράδειγμα αποτελεί ο Ραρκενϊνασ κακϊσ το ζργο ζχει περάςει από διάφορα ςτάδια, ζνα εκ των οποίων, είναι αυτό του τηαμιοφ. “Στθν αναφορά του Ιθςουΐτθ P.Babin, ο Ραρκενϊνασ αναφζρεται ςαν Μεγάλο τηαμί και απεικονίηεται ςαν τηαμί ςτο κορυφαίο ςθμείο τθσ

“Αιςκθτικοποίθςθ ι καλλφνειν, τθσ εξουςίασ ςυνιςτά κάκε εφεφρθμα με το οποίο κάποιοι από τουσ

παράγοντεσ τθσ προςπακοφν να προκαλζςουν τθν προςοχι μασ προσ τθν πλευρά των “καλλιτεχνικϊν” τουσ ζργων και ανθςυχιϊν, κζλοντασ να εμφανίςουν με αυτό τον τρόπο τισ πολιτικζσ τουσ πράξεισ περιςςότερο ιπιεσ, ελκυςτικζσ-ι ενδεχόμενα λιγότερο φανερζσ.” Μεταξάσ, Ιωάννθσ, 2003, H Yφαρπαγι των Mορφϊν, ς. 31 Ακινα, Καςτανιϊτθσ. 29

Π.π., Riegl, Alois,“Τhe Μodern Cult of Monuments- Its character and its origin”, ς. 623. Μετάφραςθ

δικι μασ: “It is not their original purpose and significance that turn these works into monuments, but rather our modern perception of them.” 30

Ράγκαλοσ, Ραναγιϊτθσ, Μάιοσ/Ιοφνιοσ 2004, Ρεριοδικό αρχιτζκτονεσ: “Ιδεολογία και Μνιμθ”, 45, ς.

58 Ακινα, ΣΑΔΑΣ-ΡΕΑ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Θ Χ΢ΘΣΘ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

Τουρκικισ πόλθσ.”31 Το γεγονόσ ότι επιλζχκθκε θ κλαςικι μορφι προσ διατιρθςθ είναι μια ςαφζςτατθ ιδεολογικι επιλογι, που πατάει ςίγουρα και ςε οικονομικοφσ παράγοντεσ, όπωσ αναφζρει ο Αριςτείδθσ Αντονάσ32. Θ αξία του ερειπίου ωσ φορζασ μιασ ιδεολογίασ, είναι ζνα αποτζλεςμα του ςυνδυαςμοφ των δφο αξιϊν που περιγράψαμε παραπάνω, οι οποίεσ του προςδίδουν τθ δφναμθ και το κφροσ. Μετατρζποντασ το ςε κζλγθτρο για ποικίλα ιδεολογικά ρεφματα*ΕΙΚ.20+. Ο Riegl33 αναφζρει μια ακόμα αξία των ερειπίων, αυτι τθσ διεκνοφσ αναμνθςτικισ αξίασ (international commemorative value), θ οποία ζχει άμεςθ ςχζςθ με τθν πολιτικι χριςθ των ερειπίων. “Η αξία παλαιότθτασ βαςίηεται μόνο ςτο πζραςμα του χρόνου, θ ιςτορικι αξία, αν και δεν μπορεί να υπάρξει αν δεν αναγνωριςτεί το πζραςμα του χρόνου, εντοφτοισ επικυμεί να ακυρϊςει το χρόνο. Η διεκνισ αναμνθςτικι αξία απλά κάνει επίκλθςθ ςτθν ακαναςία, ςτθν αιϊνια παρουςία και ςτθ διαρκι φπαρξθ.”34Θ αξία αυτι αποβλζπει ςτθ διατιρθςθ ενόσ πολιτιςμοφ ςτθ ςυλλογικι μνιμθ μζςα από τθν αρχιτεκτονικι κλθρονομία του. Ζνα ςφγχρονο παράδειγμα αυτισ τθσ τακτικισ είναι θ χριςθ τθσ αρχιτεκτονικισ του αρχαιοελλθνικοφ

Τουρνικιϊτθσ, Ραναγιϊτθσ, 1994, Ο Ραρκενϊνασ και θ ακτινοβολία του ςτα νεϊτερα χρόνια: ”Η

παρουςία του Ραρκενϊνα ςτθν ιςτορία και τθ κεωρία τθσ νεϊτερθσ αρχιτεκτονικισ”, ς. 202 Ακινα, Μζλλιςα. 32

Αντονάσ, Αριςτείδθσ, Η Aναβολι τθσ Kατεδάφιςθσ, http://antonas.wordpress.com/.

Π.π., Riegl, Alois, “Τhe Μodern Cult of Monuments- Its character and its origin”, ς. 638.

Αυτόκι, μετάφραςθ δικι μασ: “While age-value is based solely on the passage of time, historical value,

though it could not exist without recognizing time’s passage, nevertheless wishes to suspend time. International commemorative value simply makes a claim to immortality, to an eternal present and an unceasing state of becoming.”

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Θ Χ΢ΘΣΘ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

πολιτιςμοφ(κλαςικιςμόσ) από το ναηιςτικό κίνθμα, ϊςτε να ςτθρίξουν τθν πολιτικι τουσ ιδεολογία. Υποςτιριηαν ότι οι ρίηεσ των προγόνων τουσ προζρχονταν από τθν αρχαία Ατλαντίδα και χρθςιμοποιοφςαν και άλλα τζτοιου είδουσ τεχνάςματα, ϊςτε να ςτθρίξουν το κακεςτϊσ τουσ. Ο Albert Speer ο οποίοσ ιταν αρχιτζκτονασ ςτθν υπθρεςία του ναηιςτικοφ κακεςτϊτοσ, ςχεδίαηε καταςκευζσ με ςκοπό να εξαςφαλίςει μελλοντικά καυμαςτά ερείπια, όπωσ το zeppelinfeld stadium*ΕΙΚ.11]. Άλλο ζνα χαρακτθριςτικό παράδειγμα είναι ζνασ ναηιςτικόσ χάρτθσ του 1938, ςτον οποίον καταγράφεται το ταξίδι του Hitler για το παλάτι του Mussolini ςτθ Βενετία*ΕΙΚ.21+. Ο χάρτθσ εμφανίηει μια διαδρομι εκτόσ κλίμακασ, που πάνω του εμφανίηονται όλα τα μνθμεία, από τα οποία πζραςε ο Hitler για να φτάςει ςτθ Βενετία, τα οποία ιταν φωτιςμζνα με 45,000 θλεκτρικζσ λάμπεσ, ςφμφωνα με τον Christopher Woodward35.

Τεχνθτό ερείπιο

Θ τελευταία αξία που περιγράψαμε ςυντελεί ςτθ δθμιουργία των τεχνθτϊν ερειπίων του 18ου αιϊνα. Από τθν περίοδο τθσ Αναγζννθςθσ, θ επίκλθςθ ςτθν αρχαία ελλθνικι και ρωμαϊκι κλθρονομιά ιταν πολφ ζντονθ, κακϊσ οι ερειπωμζνεσ μορφζσ εκείνθσ τθσ αρχιτεκτονικισ, εξαιτίασ τθσ αναγνωριςμζνθσ ιςτορικισ αξίασ και αυτι τθσ παλαιότθτασ, που περιγράψαμε παραπάνω ζφεραν πολφ μεγαλφτερο κφροσ. Ο ςτόχοσ τθσ αρχιτεκτονικισ των τεχνθτϊν ερειπίων ιταν θ μίμθςθ των ιδθ υπάρχοντων φυςικϊν ερειπίων και θ καταςκευι τθσ ψευδαίςκθςθσ τθσ 35

Woodward, Christopher, 2001, In Ruins, ςς. 27 Λονδίνο, Vintage.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ Θ Χ΢ΘΣΘ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ

παλαιότθτασ-τθσ ιςτορίασ. “Το γεγονόσ ότι οι ηωγράφοι των ερειπίων του 17ου αιϊνα δθμιουργοφν αναπαραςτάςεισ των αρχαίων ερειπίων, ςχεδόν αποκλειςτικά, δείχνει ότι υπάρχει μια ςυγκεκριμζνθ ιςτορικι δικαιολόγθςθ: κακετί ρωμαϊκό, αποτελοφςε ςφμβολο τθσ γιινθσ δφναμθσ και του μεγαλείου. Τα ερείπια χρθςιμοποιοφνταν για να καταδείξουν ςτον παρατθρθτι τθν ζντονθ Μπαρόκ αντίκεςθ ανάμεςα ςτο αρχαίο μεγαλείο και ςτον «τωρινό» εκφυλιςμό.”36 Θ χριςθ του τεχνθτοφ ερειπίου ςυνδζεται με τισ μνιμεσ που δφναται να ανακαλζςει, λόγω τθσ εξωτερικισ μορφισ του. Ο Ερειπωμζνοσ Κίων που ζχουμε ιδθ αναφζρει, επιλζγεται ωσ κατοικία ενόσ πλοφςιου αριςτοκράτθ, του Monville*ΕΙΚ.13]. Αυτι θ κίνθςθ αποδεικνφει τθν επικυμία του ςυγκεκριμζνου ανκρϊπου να κάνει χριςθ μιασ ςθμαντικισ μορφισ για τον αρχαίο ελλθνικό πολιτιςμό. Επιλζγει για κατοικία του ζνα κίονα, ο οποίοσ αποτελεί τθ βάςθ-ςτιριξθ κάκε αρχαίου ναοφ. Ζτςι, τα τεχνθτά ερείπια χρθςιμοποιοφνται, γιατί οι μορφζσ αυτϊν ςυνδζονται με το κφροσ-τθ δφναμθ μιασ ωραιοποιθμζνθσ περιόδου*ΕΙΚ.22] και γιατί από τθ διαδικαςία τθσ ερείπωςθσ προκφπτει ζνα πλικοσ αιςκθτικϊν ποιοτιτων, όπωσ το Υψθλό και το Γραφικό. Θ διαδικαςία ερείπωςθσ, δθλαδι θ φκορά τθσ επιφάνειασ και τθσ δομισ των ςυνκζςεων, ςυγκροτεί μια από τισ βαςικζσ αιτίεσ καυμαςμοφ των φυςικϊν ερειπίων. Το αποτζλεςμα τθσ διαδικαςίασ αυτισ, επιδιϊκεται ςτθν περίπτωςθ των 36

Π.π., Riegl, Alois, “Τhe Μodern Cult of Monuments- Its character and its origin”, ς. 631. Μετάφραςθ

δικι μασ: “The fact that seventeenth-century painters of ruins, most exclusively represented antique ruins, goes to show that there was a specific historical justification: everything roman passed as a symbol of earthly power and grandeur. Ruins were to convey to the beholder the truly Baroque contrast between ancient greatness and present degradation.”

τεχνθτϊν ερειπίων του 18ου αιϊνα. Στθν επόμενθ ενότθτα κα μελετιςουμε τα ςτάδια τθσ φυςικισ και τεχνθτισ ερείπωςθσ.

1.4 Τα Στάδια τθσ Φυςικισ και τθσ Τεχνθτισ Ερείπωςθσ

“Το απόςπαςμα εκφράηει του ζργου τθν αιςκθτικι αντοχι όχι μόνον ςτθν επιφάνεια αλλά και ςτθ δομι.” Παναγιώτησ Μιχελήσ37

Η διαδικαςία

τθσ ερείπωςθσ μιασ ςφνκεςθσ υφίςταται από τθ ςτιγμι

ανζγερςισ τθσ, εξαιτίασ τθσ επίδραςθσ των φυςικϊν ςτοιχείων πάνω ςτθν φλθ. Θ φκορά τθσ φλθσ και θ αποδόμθςι τθσ με τθν πάροδο του χρόνου, είναι το ςτοιχείο το οποίο κακιςτά ζνα ζργο, ερείπιο. Στο τομζα τθσ αρχιτεκτονικισ, όςο μια καταςκευι χρθςιμοποιείται, δθλαδι κατοικείται και περιλαμβάνει λειτουργίεσ, ο ρυκμόσ φκοράσ είναι αργόσ ςε ςχζςθ με αυτόν, όταν μια ςφνκεςθ παραδίδεται ςτθ φφςθ και δεν επιτελεί κάποιο λειτουργικό ςκοπό. Σε ςχζςθ με τα ςτάδια ερείπωςθσ, θ ςχζςθ μεταξφ ενόσ φυςικοφ και ενόσ τεχνθτοφ ερειπίου, ςυνίςταται ςτο γεγονόσ ότι ςτο τεχνθτό ερείπιο επιτυγχάνεται θ μίμθςθ του τελικοφ αποτελζςματοσ τθσ φυςικισ ερείπωςθσ με τθ χριςθ διάφορων τεχναςμάτων. Το αρχιτεκτονικό ζργο, ςε αντίκεςθ με άλλου τφπου ζργα που ζχουμε αναφζρει, δφναται να εμφανίςει φκορά επιφάνειασ και φκορά δομισ38.

Μιχελισ, Ραναγιϊτθσ, 1989, Αιςκθτικά Θεωριματα: Η Αιςκθτικι Αντοχι, Τόμοσ Α, ς. 156 Ακινα,

Κδρυμα Ραναγιϊτθ και Ζφθσ Μιχελι. 38

Οι όροι χρθςιμοποιοφνται για πρϊτθ φορά από τον: αυτόκι, ςς. 154-158.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΘΣ ΦΥΣΙΚΘΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

Φυςικι ερείπωςθ

Θ ερείπωςθ και θ ςταδιακι φκορά τθσ επιφάνειασ των υλικϊν μιασ καταςκευισ ςυνιςτά το πρϊτο ςτάδιο τθσ διαδικαςίασ αλλοίωςθσ ενόσ ζργου, εξαιτίασ τθσ αλλθλεπίδραςθσ αυτοφ με τα φυςικά ςτοιχεία. Σφμφωνα με τον Ραναγιϊτθ Μιχελι39, θ φκορά επιφάνειασ δεν υπακοφει ςε κάποιο κανόνα, αλλά είναι εντελϊσ τυχαία. Οι παράγοντεσ, οι οποίοι επιδροφν ςτθν επιφάνεια των υλικϊν μιασ καταςκευισ είναι το νερό, ο αζρασ, το χϊμα, το φϊσ, θ ανκρϊπινθ παρουςία (εκδορζσ, χτυπιματα)και θ αλλθλεπίδραςθ των διαφορετικϊν υλικϊν(πζτρα, τοφβλο, μζταλλο). Θ αλλοίωςθ των υλικϊν είναι ανομοιογενισ, δθλαδι ςε ζνα ερειπωμζνο μζλοσ δφναται να διακρίνουμε διαφορετικοφσ τρόπουσ αλλοίωςθσ, κίτρινα, μαφρα ςτίγματα ι διαφορετικζσ υφζσ. Στα ζγχρωμα μζλθ ενόσ ερειπίου, παρατθροφμε ότι με το πζραςμα του χρόνου θ γκάμα χρωμάτων τουσ αλλάηει και απομακρφνεται από τισ αρχικζσ αποχρϊςεισ*ΕΙΚ.23+. Κάποια μζλθ αλλάηουν και άλλα όχι, ζτςι το ερείπιο φαίνεται ωσ μιασ “απρόβλεπτθ ηωγραφικι εντφπωςθ.”40 Ο Ράνοσ Κοφροσ τονίηει ότι “θ εικόνα που παρουςιάηει θ πζτρινθ επιφάνεια ενόσ αρχαίου κίονα είναι ζνα αλθκινό παλίμψθςτο χρωμάτων, ςχθμάτων, υφισ.”41 Θ αλλοίωςθ τθσ επιφάνειασ ενόσ ζργου ςυνιςτά τθν παράμετρο που δθμιουργεί τθν αιςκθτικι ποιότθτα του Γραφικοφ- τθν οποία κα εξετάςουμε ςτο παρακάτω.

Π.π., Μιχελισ, Ραναγιϊτθσ, Η Αιςκθτικι Αντοχι, ς. 155.

Αυτόκι.

Κοφροσ, Ράνοσ, 1999, Διδακτορικι Διατριβι: Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 25 Ακινα,

Αρχιτεκτονικι Ρολυτεχνικι ςχολι Α.Ρ.Θ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΘΣ ΦΥΣΙΚΘΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

κεφάλαιο- και το απόςπαςμα εμφανίηεται αιςκθτικά πιο ανκεκτικό, όπωσ ζνα λογοτεχνικό κείμενο του οποίου θ μετάφραςθ ςε διαφορετικζσ γλϊςςεσ από τθ μθτρικι δφναται να προκαλζςει αλλοιϊςεισ, αλλά θ αξία του δεν χάνεται. Θ επιλογι των υλικϊν μιασ καταςκευισ ςυνδζεται με τθ μελλοντικι ερείπωςθ τθσ. Για παράδειγμα, θ φκορά επιφάνειασ εμφανίηεται εντονότερα ςτα ζργα τθσ αρχαίασ ελλθνικισ αρχιτεκτονικισ απ’ ότι τθσ βυηαντινισ ι ρωμαϊκισ, γιατί θ χριςθ μεγάλων όγκων μαρμάρου (το οποίο είναι ζνα ομοιογενζσ υλικό), αναδεικνφει τισ φκορζσ που αυτό δζχεται ςε ςχζςθ με τα τοφβλα (τα οποία είναι ανομοιογενι), ςφμφωνα με τον Ραναγιϊτθ Μιχελι42. Θ διαδικαςία φκοράσ τθσ επιφάνειασ ςυνοδεφεται από τθ φκορά τθσ δομισ μιασ καταςκευισ, αν και θ φκορά δομισ προκφπτει πολφ αργότερα. Θ αλλοίωςθ τθσ δομισ μιασ ςφνκεςθσ προκαλεί αλλαγι τθσ μορφισ του ερειπίου, επομζνωσ, ςυνιςτά τθν πιο ζντονθ παραλλαγι αυτοφ και το τελευταίο ςτάδιο τθσ ερείπωςθσ. Ο Μιχελισ υποςτθρίηει ότι “το απόςπαςμα διεκδικεί τθ δικι του αυτοτζλεια ςυνκζςεωσ”43 εξαιτίασ τθσ αποδόμθςθσ του. Θ αποδόμθςθ μιασ καταςκευισ δεν είναι τυχαία, όπωσ θ φκορά τθσ επιφάνειασ των υλικϊν, αλλά πραγματοποιείται, όπωσ επιςθμαίνει ο Ράνοσ Κοφροσ44, ςφμφωνα με τουσ φυςικοφσ νόμουσ*ΕΙΚ.24+. Στο πρϊτο ςτάδιο καταρρζουν τα αδφναμα μζλθ-όπωσ θ διακόςμθςθ και θ οροφιςτθ ςυνζχεια, αποςακρϊνονται τα ςτοιχεία πλιρωςθσ και ςτο τελικό ςτάδιο, καταρρζει το πιο ανκεκτικό μζροσ τθσ καταςκευισ- ο ςκελετόσ. Ο ςκελετόσ ςυνιςτά

Π.π., Μιχελισ, Ραναγιϊτθσ, Η Αιςκθτικι Αντοχι, ς. 157.

Αυτόκι, ς. 155.

Π.π., Κοφροσ, Ράνοσ, Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 26.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΘΣ ΦΥΣΙΚΘΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

το βαςικότερο μζροσ ενόσ ζργου, ςε περίπτωςθ αςτοχίασ του θ ςφνκεςθ καταρρζει. Σε ςχζςθ με τθν ερείπωςθ του ςκελετοφ ενόσ ζργου, χαρακτθριςτικό παράδειγμα αποτελεί το Pompidou, το οποίο είναι ζνα μουςείο ςφγχρονθσ τζχνθσ ςτο Ραρίςι του Ιταλοφ αρχιτζκτονα Renzo Piano. Ο δθμιουργόσ του ζργου ζλαβε το χρόνο ωσ ςχεδιαςτικι παράμετρο, δθλαδι δθμιοφργθςε ζνα κτιριο του οποίου όλα τα ςτοιχεία (ςκελετόσ, ςτοιχεία πλιρωςθσ)μποροφν να αντικαταςτακοφν όταν παρουςιάςουν φκορζσ. Ο Piano ζκανε εκτεταμζνθ μελζτθ υπολογιςμοφ τθσ αντοχισ των ςτοιχείων τθσ καταςκευισ και του χρονικοφ πλάνου αλλαγισ τουσ. Το Pompidou ςυνιςτά ζνα κτιριο το οποίο αψθφά το πζραςμα του χρόνου, αφοφ κάκε μζλοσ του αντικακίςτανται.[ΕΙΚ.25] Ππωσ αναλφςαμε, θ φκορά δομισ δρα με απόλυτα λογικό τρόπο, κακϊσ ακόμα και οι ακραίεσ φυςικζσ καταπονιςεισ, όπωσ ο ςειςμόσ, αποδομοφν μια ςφνκεςθ με λογικι. Ππωσ γράφει ο Ράνοσ Κοφροσ45, θ φκορά δομισ εξαρτάται από τον τρόπο καταςκευισ, από τον τρόπο ςφνδεςθσ των διαφορετικϊν υλικϊν, από τθν επιλογι του ςυςτιματοσ δόμθςθσ και από άλλεσ καταςκευαςτικζσ παραμζτρουσ. Για αυτό το λόγο, θ αρχαία ελλθνικι αρχιτεκτονικι παρουςιάηει διαφορετικι αποδόμθςθ από τθ βυηαντινι ι τθ ρωμαϊκι. Οι αρχαιοελλθνικζσ μορφζσ, λόγω τθσ μονολικικισ φφςθσ τουσ, παρουςιάηουν πολφ πιο δομθμζνθ ερείπωςθ ςε ςχζςθ με τισ ρωμαϊκζσ μορφζσ, ςτισ οποίεσ τα τοφβλα ςχθματίηουν άμορφουσ ςωροφσ*ΕΙΚ.26]. Ο Μιχελισ46 εξθγεί ότι εξαιτίασ των υλικϊν τθσ και του ςυςτιματοσ δόμθςθσ, θ αιςκθτικι αντοχι

Αυτόκι, ς. 28.

Μιχελισ, Ραναγιϊτθσ, 1989, Αιςκθτικά Θεωριματα: Η Αιςκθτικι Αντοχι, Τόμοσ Α, ς. 163 Ακινα,

Κδρυμα Ραναγιϊτθ και Ζφθσ Μιχελι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΘΣ ΦΥΣΙΚΘΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

τθσ κλαςικισ αρχιτεκτονικισ είναι πολφ μεγαλφτερθ απζναντι ςτισ δυνάμεισ τθσ καταςτροφισ. Οι κλαςικζσ μορφζσ παρουςιάηουν μεγαλφτερθ αυτοτζλεια δομισ από τισ βυηαντινζσ. Θ φκορά δομισ του κλαςικοφ ερειπίου χαρακτθρίηεται από τον όρο ΕΞΑ΢Θ΢ΩΣΘ, ενϊ θ φκορά δομισ του βυηαντινοφ ι ρωμαϊκοφ ερειπίου από τον όρο ΚΑΤΑ΢΢ΕΥΣΘ, ςφμφωνα με τον Ράνο Κοφρο47. Θ αλλοίωςθ τθσ δομισ είναι ζνα φαινόμενο το οποίο απλουςτεφει ζνα ζργο, αφαιρϊντασ τα αδφναμα μζλθ-τισ λεπτομζρειεσ, αποκαλφπτει τθν ουςία του. Ππωσ τονίηει ο Jorge Luis Borges, “ςκζφτομαι ςθμαίνει ξεχνϊ τισ διαφορζσ, γενικεφων, προχωρϊ ςε αφαιρζςεισ.”48 Αυτι θ γενίκευςθ επιτυγχάνεται ςτο ερείπιο που αποκαλφπτει το ςχεδιαςτικό και υλικό νόθμα του. Στο ςτάδιο κατά το οποίο ζνα ζργο μπορεί να χαρακτθριςτεί ωσ ερείπιο, θ φλθ εμφανίηεται απελευκερωμζνθ από τθ μορφι. Πςο μια καταςκευι ερειπϊνεται, τόςο θ μορφι αυτισ χάνει τθν υπόςταςι τθσ και τόςο θ φλθ απελευκερϊνεται από τθν υποτζλεια τθσ μορφισ. “Ο χρόνοσ δίνει ςτα ζργα μια πατίνα, που τα ςκεπάηει με το διάφανο πζπλο τθσ και τϋ απωκεί, όπωσ θ ομίχλθ, ςε μια ςφαίρα που θ μορφι γίνεται ολιγϊτερο ευδιάκριτθ.”49 Τα ςτοιχεία μιασ ςφνκεςθσ μετατοπίηονται και με τον τρόπο αυτό, ςχθματίηονται ςυνεχϊσ νζεσ χωρικζσ δομζσ. Ππωσ γράφει ο Robert Ginsberg50, το κζλυφοσ τθσ μορφισ καταρρζει και αποκαλφπτεται ο πλοφτοσ του υλικοφ πυρινα, γίνονται εμφανι τα κρυφά ςτοιχεία μιασ ςφνκεςθσ. Θ φλθ αφινεται ςτο μεταίχμιο 47

Π.π., Κοφροσ, Ράνοσ, Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ςς. 27-28.

Borges, Jorge Luis, 1994, Λαβφρινκοι, 1974, μετάφραςθ: Β. Κατςάνθσ, ς. 168 Ακινα, Ρλείασ.

Π.π., Μιχελισ, Ραναγιϊτθσ, Η Αιςκθτικι Αντοχι, ς. 154.

Ginsberg, Robert, 2004, The Aesthetics of Ruins, ς. 1 Νζα Υόρκθ, Rodopi. Ελεφκερθ μετάφραςθ: “The

husk of form, once cast aside, bares the richness of the material core.”

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΘΣ ΦΥΣΙΚΘΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

τεχνθτοφ και φυςικοφ περιβάλλοντοσ. Θ αλλθλεπίδραςθ τθσ φλθσ και τθσ φφςθσ είναι το ςτοιχείο που εν δυνάμει δθμιουργεί νζεσ χωρικζσ καταςτάςεισ και κακιςτά το ερείπιο μια ενεργι αρχιτεκτονικι. Εξαιτίασ τθσ ςυνεχοφσ αλλαγισ, το ερείπιο δεν νεκρϊνει, αλλά αποκτά ζνα νζο “άνοιγμα” ςτο χρόνο*ΕΙΚ.27+- όπωσ ςτθν Οδφςςεια του Ομιρου. Θ επιςτροφι του Οδυςςζα δεν ςθματοδοτεί τθν κυκλικότθτα του χρόνου, αλλά ζνα νζο άνοιγμα ςε αυτόν. Ο Οδυςςζασ επιςτρζφει ςτθν Ικάκθ με νζεσ εμπειρίεσ, αλλαγμζνοσ, άρα μπορεί να ηιςει μια εντελϊσ διαφορετικι ηωι από ότι πριν το ταξίδι. “Η φλθ εμφανίηεται όχι ωσ το υπόλειμμα του ερειπίου αλλά ωσ θ ανκεκτικότθτα αυτοφ. Ζχει νζο ςχιμα, χρϊμα, υφι και ηωι. Η φλθ απλϊνει τα χζρια τθσ για ηωι. Δθμιουργεί μορφι από τθν ίδια. Η φλθ προτείνει, δεν εξυπθρετεί πια.”51 Με τθν αποδόμθςθ τθσ φλθσ προκαλείται θ αφαίρεςθ των λειτουργιϊν μιασ καταςκευισ, δθλαδι μια πόρτα που κα χάςει τθ μορφι τθσ, χάνει και τθ λειτουργία τθσ. Ο επιςκζπτθσ δεν είναι πακθτικόσ αποδζκτθσ μιασ ςφνκεςθσ και οι κινιςεισ του δεν είναι προκακοριςμζνεσ. Πταν χάνει μια ςφνκεςθ τισ αρχικζσ τθσ λειτουργίεσ, δθμιουργείται ζνα πλικοσ νζων χριςεων. Ππωσ περιγράφει ο Jorge Luis Borges ςτα ςτοιχεία του φανταςτικοφ πλανιτθ τθσ Τλον, ςτο βιβλίο Λαβφρινκοι, “ςτο Τλον τ’ αντικείμενα διπλαςιάηονται. Ραράλλθλα όμωσ ςβινουν και χάνονται όταν λθςμονθκοφν. Κλαςςικό παράδειγμα είναι το κατϊφλι που υπιρχε όςο καιρό ερχόταν να κουρνιάςει ς’ αυτό ζνασ ηθτιάνοσ και που εξαφανίςτθκε μόλισ εκείνοσ πζκανε. Ρολλζσ φορζσ μερικά πουλιά ι ζνα άλογο ςτάκθκαν αφορμι να διαςωκοφν

Αυτόκι, ς. 2, μετάφραςθ δικι μασ: “It comes into its own, not as the residue but the resilience of the

ruin. It has new shape, color, texture, life. Matter reaches out with its fingers for existence. It makes form of itself. Matter suggests; it no longer serves. “

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΘΣ ΦΥΣΙΚΘΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

τα ερείπια ενόσ αμφικεάτρου.”52 Στο παραπάνω απόςπαςμα αναφζρονται κάποιεσ χριςεισ που μποροφν να λαμβάνουν χϊρα ςε ζνα ερείπιο, αν και οι νζεσ λειτουργίεσ δφναται να είναι πολυάρικμεσ, αντικετικζσ και απίκανεσ. Μια περίπτωςθ φκοράσ δομισ που δεν υπόκειται ςτουσ νόμουσ τθσ φφςθσ, όπωσ περιγράψαμε παραπάνω, είναι θ ξαφνικι καταςτροφι που αφινει πίςω τθσ άμορφα ερείπια. Τζτοιου είδουσ χαρακτθριςτικά τοπία προβάλλονται ςτθν ταινία του Emir Kusturica Underground, θ οποία περιγράφει τθν κατάςταςθ από το Β’ παγκόςμιο μζχρι τον Ψυχρό πόλεμο ςτθ Γιουγκοςλαβία. Αςυνάρτθτα και άμορφα ερείπια ςχθματίηονται μόνο από τισ ζντονεσ επεμβάςεισ του ανκρϊπου που δεν υπόκεινται ςε καμία λογικι διαδικαςία. Αυτά τα απομεινάρια δεν ονομάηονται, ςε καμία περίπτωςθ, ερείπια εκτόσ αν πολλά μζλθ τουσ- όπωσ ο ςκελετόσ- ζχουν διαςωκεί*ΕΙΚ.28]. Θ επζμβαςθ του ανκρϊπου πικανά να καταςτρζψει ι να αλλοιϊςει μια καταςκευι κατά τθ διαδικαςία αποκατάςταςθσ- αναςτιλωςθσ αυτισ. Κατά τθ διάρκεια των εργαςιϊν αποκατάςταςθσ του Ραρκενϊνα, τονίηει ο Μιχελισ53, χρθςιμοποιικθκε τςιμζντο με τθν ίδια απόχρωςθ με το μάρμαρο, ϊςτε να ςυμπλθρωκοφν τα κομμάτια τα οποία είχαν καταςτραφεί. Οι προςκικεσ, όμωσ, από τςιμζντο δεν παρουςίαςαν τθν ίδια φκορά με το μάρμαρο, οπότε μετά από λίγο καιρό οι προςκικεσ εμφανίςτθκαν ωσ μπαλϊματα. Κάτι παρόμοιο προζκυψε ςτθν Κνωςό, κατά τθ διάρκεια των εργαςιϊν αποκατάςταςθσ. Υπό τθν επίβλεψθ του Arthur John Evans, αντικαταςτάκθκε το ξφλινο, τθσ τότε εποχισ, ςενάη με τςιμεντζνιο το οποίο ζμοιαηε με ξφλινο, παραβλζποντασ πάλι ότι το ξφλο, όταν 52

Π.π., Borges, Jorge Luis, Λαβφρινκοι, ς. 38.

Π.π., Μιχελισ, Ραναγιϊτθσ, Η Αιςκθτικι Αντοχι, ς. 156.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΘΣ ΦΥΣΙΚΘΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

διαβρϊνεται παραμζνει ξφλο, ενϊ το χρωματιςμζνο τςιμζντο αποκαλφπτει τθ φφςθ του. “Η αναςτιλωςθ τθσ Κνωςοφ από τον Evans δεν αντιτίκεται λιγότερο ςτθν αξία μνιμθσ του ερειπίου από τθν ανατίναξθ του Ραρκενϊνα από τον Μοροηίνι.”54

Τεχνθτι ερείπωςθ

Τα ςτάδια ερείπωςθσ τθσ επιφάνειασ, τθσ δομισ των καταςκευϊν ιςχφουν και ςτθν περίπτωςθ τθσ ανζγερςθσ των τεχνθτϊν ερειπίων, κακϊσ από τθ ςτιγμι καταςκευισ τουσ εμφανίηεται θ πραγματικι ερείπωςθ τουσ. Το πρϊτο ςτάδιο ςυνίςταται τθ ςτιγμι ςχεδιαςμοφ τθσ ςφνκεςθσ. Ο δθμιουργόσ αποφαςίηει τθν αποδομθμζνθ μορφι τθσ ςφνκεςθσ που ςκοπεφει να δθμιουργιςει και επιλζγει τα ανάλογα υλικά για να τθν αποτελζςουν. Επόμενο ςτάδιο τθσ τεχνθτισ ερείπωςθσ αποτελεί θ διαδικαςία ανζγερςθσ κατά τθ διάρκεια τθσ οποίασ επιδιϊκεται θ φκορά επιφάνειασ και δομισ με διάφορα τεχνάςματα, όπωσ ςπαςίματα, ρωγμζσ και φφτευςθ. Θ ολοκλιρωςθ του ζργου επιτελείται τθ ςτιγμι που θ καταςκευι δζχεται τθν πραγματικι φκορά του χρόνου και ερειπϊνεται, ςφμφωνα με τθ διαδικαςία τθσ φυςικισ ερείπωςθσ. Ραραπάνω περιγράψαμε τισ διαδικαςίεσ τθσ φυςικισ και τεχνθτισ ερείπωςθσ μιασ ςφνκεςθσ. Δεδομζνου ότι πολλά από τα ςτοιχεία που αναλφςαμε ςε αυτό το κεφάλαιο εμφανίηονται κατά τθ διάρκεια του 17ου και 18ου αιϊνα, ςτο επόμενο κεφάλαιο εμπεριζχονται βαςικζσ κεωρίεσ γφρω από τθ διαχείριςθ των ερειπίων,

Π.π., Κοφροσ, Ράνοσ, Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 35.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο_ ΤΑ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢ΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ_ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΘΣ ΦΥΣΙΚΘΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

τουσ δεςμοφσ με τθ ςυγκεκριμζνθ περίοδο και δίνεται ζμφαςθ ςτισ νζεσ αιςκθτικζσ κεωρίεσ που προκφπτουν για αυτά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο Ο Ρόλοσ του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου κατά τον 17ο και 18ο αιώνα

Η περίοδοσ που εξετάηουμε (17

οσ

και 18οσ αιϊνασ) αρχίηει με το τζλοσ τθσ

Αναγζννθςθσ, τθν περίοδο του Διαφωτιςμοφ και ολοκλθρϊνεται με τθν εμφάνιςθ του κινιματοσ του ΢ομαντιςμοφ. Στο τομζα τθσ αρχιτεκτονικισ, αυτι θ περίοδοσ κυριαρχείται από το φςτερο Μπαρόκ, τον Κλαςικιςμό, το ΢οκοκό και το

αποτελεί το κίνθμα του ΢ομαντιςμοφ. Τον 17ο και 18ο αιϊνα δθμιουργείται ζνα δίπολο του παρόντοσ και παρελκόντοσ -των Νεότερων και των Αρχαίων- το οποίο εκφράηεται μζςω τθσ διαμάχθσ, όπωσ τονίηει ο Jacques Le Goff55, μεταξφ των Κλαςικϊν και των ΢ομαντικϊν. Σφμφωνα με τον Jacques Le Goff56, τθ περίοδο αυτι διακρίνονται δφο μορφζσ προόδου, αυτι τθσ α)γραμμικισ προόδου, θ οποία κυριαρχείται από επιςτθμονικι ανάπτυξθ- δεν δίνεται ζμφαςθ ςτο παρελκόν- και

Le Goff, Jacques, 1998, Ιςτορία και Μνιμθ, 1988, μετάφραςθ: Γ. Κουμπουρλισ, ς. 62 Ακινα, Νεφζλθ.

Αυτόκι, ς. 57.

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

κινιματα: του ΢αςιοναλιςμοφ και τθσ Εμπειριοκρατίασ, τθσ οποίασ παράγωγο

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

Νεοκλαςικιςμό, ενϊ ςτο τομζα των αιςκθτικϊν κεωριϊν εμφανίηονται δφο βαςικά

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο_ Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

αυτι τθσ β)κυκλικισ προόδου, θ οποία αποτελείται από τθν επιςτροφι ςτισ πθγζσ τθσ Αρχαιότθτασ. Θ γραμμικι πρόοδοσ εκφράηεται, όπωσ υποςτθρίηει ο Le Goff57, διαμζςου τθσ ςυνεχοφσ επιςτθμονικισ ανάπτυξθσ, με πρϊτο εκφραςτι τον Nikolaj Kopernik ιδθ από τον 16ο αιϊνα και ζπειτα, με βαςικοφσ κεμελιωτζσ τουσ: Johannes Kepler, Galileo Galilei και René Descartes, οι οποίοι ςυγκροτοφν τθ βάςθ για τθν ιδεολογία τθσ προόδου. Σφμφωνα με τθν οποία οι νεϊτεροι αφινουν πίςω το παρελκόν, κοιτάηοντασ ςε ζνα ραγδαία εξελιςςόμενο μζλλον. “Στισ αρχζσ του 17ου αιϊνα ο Secondo Lancellotti ιδρφει ςτθν Ιταλία τθ ςζκτα των εγκωμιαςτϊν του παρόντοσ, τουσ «Hoggid», και δθμοςιεφει το 1623 το ζργο: Οι άνκρωποι του ςιμερα ι τα νεότερα χαρίςματα όχι κατϊτερα αυτϊν του παρελκόντοσ.”58 Στο τζλοσ του 17ου αιϊνα, θ διαμάχθ μεταξφ παλαιϊν και νεότερων εκφράηεται μζςα από ποικίλα δθμοςιεφματα τθσ εποχισ, όπωσ: “Ρανθγυρικόσ τθσ Νεότερθσ Σκζψθσ ςε ςφγκριςθ προσ τθν Αρχαία”59, “Μια πραγματεία πάνω ςτθν Αρχαία και τθ Νεότερθ Σκζψθ”60, “Ραρζκβαςθ ςτουσ Αρχαίουσ και τουσ Νεότερουσ”61, “O αιϊνασ του Λουδοβίκου του Μεγάλου”62, “Ραράλλθλοι των Αρχαίων και των Νεότερων.”63 Θ επιςτθμονικι

Π. π., Le Goff, Jacques, Ιςτορία και Μνιμθ, ς. 77.

Αυτόκι, ς. 62.

Ο ςυγγραφζασ του οποίου είναι ο Thomas Burnet. Π.π., Le Goff, Jacques, Ιςτορία και Μνιμθ, ς. 63.

Ο ςυγγραφζασ του οποίου είναι ο William Temple. Αυτόκι.

Ο ςυγγραφζασ του οποίου είναι ο Fontenelle. Π.π., Le Goff, Jacques, Ιςτορία και Μνιμθ, ς. 63.

Ο ςυγγραφζασ του οποίου είναι ο Charles Perrault. Αυτόκι.

Π.π., Le Goff, Jacques, Ιςτορία και Μνιμθ, ς. 63.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο_ Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

πρόοδοσ ιταν ραγδαία ςε πολλοφσ τομείσ, κζτοντασ το κεμζλιο λίκο για τθ βιομθχανικι επανάςταςθ. Αντίκετα, θ κυκλικι πρόοδοσ εκφράηεται μζςω τθσ ςτροφισ προσ τθν Αρχαιότθτα, θ οποία αποτελεί ςτοιχείο μίμθςθσ για τθ δθμιουργία μιασ ιςτορίασπαράλλθλθσ με αυτι τθσ αρχαίασ. Οι άνκρωποι τθσ Αναγζννθςθσ ιταν οι πρϊτοι εκφραςτζσ αυτισ τθσ προόδου. “Το νεότερο δεν ζχει δικαίωμα ςτθν προτίμθςθ μασ παρά μόνον εφόςον μιμείται το αρχαίο.”64 Στθν περίοδο του Διαφωτιςμοφ, θ κυκλικι πρόοδοσ65 δεν εμφανίηεται ςτθ διαδικαςία τθσ μίμθςθσ, αλλά εκφράηεται μζςω τθσ ςυςςϊρευςθσ αρχείων για τον αρχαίο κόςμο, ενϊ παρατθρείται υπερδιόγκωςθ τθσ ςυλλογικισ μνιμθσ και των ερειπίων τθσ Αρχαιότθτασ.

Π.π., Le Goff, Jacques, Ιςτορία και Μνιμθ, ς. 61.

Ο Le Goff όταν αναφζρει τον όρο κυκλικι πρόοδοσ εννοεί τθν επιςτροφι ςτισ πθγζσ του αρχαίου

κόςμου. Σε αυτι τθν εργαςία χρθςιμοποιείται αυτόσ ο όροσ όχι μόνο για τθν περιγραφι αυτοφ του φαινομζνου αλλά και για τθν περιγραφι του φαινομζνου τθσ χριςθσ ςτοιχείων του αρχαίου κόςμου(π.χ. αρχαία μνθμεία-ερείπια) ςτο τϊρα, δθλαδι τθ ςυςςϊρευςθ τουσ για τθ δθμιουργία αρχείων και τθ χριςθ τουσ για τθν ανάπτυξθ των αιςκθτικϊν κεωριϊν.

2.1 Οι Δεςμοί ανάμεςα ςτο Αρχιτεκτονικό Ερείπιο και τθ Συλλογικι Μνιμθ

“Κι αν θ μνιμθ δεν είναι παρά το προϊόν τθσ φανταςίασ;” Andre Breton66

Η περίοδοσ

του 17ου και 18ου αιϊνα αποτελεί ςθμαντικι ςτιγμι για τθ

διαχείριςθ των αρχιτεκτονικϊν ερειπίων, εξαιτίασ τθσ αφξθςθσ τθσ ςυλλογικισ μνιμθσ

και

τθσ

ςυγκρότθςθσ

κεωριϊν

περί

προςταςίασ,

αναςτφλωςθσ,

αποκατάςταςθσ του αρχαίου πολιτιςμοφ. Θ ζννοια τθσ μνιμθσ τίκεται προσ διερεφνθςθ ςε ποικίλα επίπεδα. Συγκροτοφνται αρχεία για τον αρχαίο κόςμο, εξετάηονται οι τρόποι με τουσ οποίουσ ο ανκρϊπινοσ οργανιςμόσ αποκθκεφει πλθροφορίεσ και ερευνϊνται οι λειτουργίεσ τθσ βιολογικισ μνιμθσ. Ππωσ αναλφει ο Le Goff67, οι μζκοδοι τθσ μνθμοτεχνικισ επανζρχονται ςτο προςκινιο*ΕΙΚ.29], ο René Descartes ερευνεί τρόπουσ, με τουσ οποίουσ οι άνκρωποι δφναται να κυριαρχιςουν ςτθ φανταςία τουσ. Ρροτείνει “τθν αναγωγι των πραγμάτων ςτισ αιτίεσ τουσ αν, μάλιςτα, οι τελευταίεσ αναχκοφν όλεσ τουσ ςε μία και μόνο αιτία, είναι φανερό ότι, για όλεσ τισ επιςτιμεσ, δεν υφίςταται καμία ανάγκθ μνιμθσ.”68 Επίςθσ, το λεξιλόγιο πάνω ςτο κζμα μνιμθ, διογκϊνεται. “Ο 18οσ αιϊνασ κομίηει, το 1726, τθ λζξθ memorialiste(= απομνθμονευτικόσ, χρονογραφικόσ) και το 1777, τθ λζξθ

Π.π., Le Goff, Jacques, Ιςτορία και Μνιμθ, 1988, ς. 138.

Αυτόκι, ς. 126.

Π.π., Le Goff, Jacques, Ιςτορία και Μνιμθ, ς. 126.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο_ Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ_ ΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ Ε΢ΕΙΡΙΟ ΚΑΙ ΤΘ ΣΥΛΛΟΓΙΚΘ ΜΝΘΜΘ

memorandum (= υπόμνθμα), λατινικό δάνειο μζςω των αγγλικϊν. Μνιμθ δθμοςιογραφικι και διπλωματικι: πρόκειται για τθν είςοδο ςτο προςκινιο τθσ κοινισ, πανεκνικισ, διεκνοφσ γνϊμθσ, θ οποία δθμιουργεί επίςθσ τθ μνιμθ τθσ.”69Τα ερείπια ςυνιςτοφν το επίκεντρο πολλϊν κεωριϊν περί μνιμθσ, ενϊ θ εφεφρεςθ τθσ τυπογραφίασ και θ ζναρξθ των αρχαιολογικϊν αναςκαφϊν αποτελοφν βαςικοφσ παράγοντεσ διαχείριςθσ τουσ.

Τυπογραφία-Βιβλιοκικεσ-Μουςεία Θ εφεφρεςθ τθσ τυπογραφίασ τον 15ο αιϊνα, ςυγκροτεί ζνα βαςικό παράγοντα υπερδιόγκωςθσ τθσ ςυλλογικισ μνιμθσ τον 18ο αιϊνα*ΕΙΚ.30+. Ππωσ τονίηει ο Le Goff70, μζςα ςε μικρό χρονικό διάςτθμα, ο αρχαίοσ κόςμοσ, θ γεωγραφία, θ εκνογραφία, θ φιλοςοφία, το δίκαιο, οι επιςτιμεσ, οι τζχνεσ και θ λογοτεχνία εντάχκθκαν ςε άπειρα βιβλία, τα οποία μποροφςαν να διακινθκοφν ςε ολόκλθρο τον κόςμο. Τα βιβλία αποτελοφν το πρϊτο ςτάδιο διακίνθςθσ πλθροφοριϊν για ποικίλουσ πολιτιςμοφσ (ευρωπαϊκό, ιαπωνικό, κινζηικο) και αυτζσ οι εξωτερικζσ μνιμεσ ςυντελοφν ςτθ ςταδιακι αφξθςθ τθσ κοινωνικισ μνιμθσ. Το επόμενο βιμα προσ τθν ζκρθξθ τθσ μνιμθσ, αποτελοφν οι πρϊτεσ βιβλιοκικεσ και οι κεντρικζσ τράπεηεσ αρχείων. Ο Le Goff71 αναφζρει τον Μζγα Ρζτρο ςτθν Αγία Ρετροφπολθ(1720), τθν Μαρία Θθρεςία ςτθ Βιζννθ(1749), τθν

Αυτόκι, ς. 127.

Π.π., Le Goff, Jacques, Ιςτορία και Μνιμθ, ς. 123.

Αυτόκι, ς. 131.

Ρολωνία ςτθ Βαρςοβία(1765), τθν Βενετία(1770), τθν Φλωρεντία(1778)ωσ τισ πρϊτεσ τράπεηεσ αρχείων. Ραράλλθλα, δθμιουργοφνται τα πρϊτα λεξικά και το 1751 εκδίδεται θ Μεγάλθ Εγκυκλοπαίδεια του Denis Diderot.*ΕΙΚ.31+ Θ ςυςςϊρευςθ τθσ ςυλλογικισ μνιμθσ δεν παρζμεινε ςτο επίπεδο των βιβλιοκθκϊν, αλλά δόκθκε ζμφαςθ και ςτθ δθμιουργία των πρϊτων μουςείων με ςκοπό τθ διαφφλαξθ-ανάδειξθ τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομίασ τθσ εκάςτοτε ευρωπαϊκισ χϊρασ. Αρχικά, όπωσ αναφζρει ο Le Goff72, επιχειρείται θ εγκατάςταςθ κάποιων ςυλλογϊν ςε κτιρια εξουςίασ, όπωσ το Hermitage ςτθν Αγία Ρετροφπολθ(1764), το Museo Clementino ςτο Βατικανό(1773), το Prado ςτθ Μαδρίτθ(1785) και ζπειτα, δθμιουργοφνται δθμόςια Μουςεία, όπωσ θ Μεγάλθ Ρινακοκικθ ςτο Λοφβρο(1793) και το Μουςείο των Βερςαλλιϊν(1833). Θ δθμιουργία των μουςείων ςθματοδοτεί, ταυτόχρονα, τθ ςυςτθματικι καταγραφι και αρχειοκζτθςθ τθσ μζχρι τότε πολιτιςμικισ κλθρονομιάσ. Σε αυτό το ςτάδιο, αναδεικνφονται από τισ ευρωπαϊκζσ χϊρεσ τα πολιτιςτικά ςτοιχεία που κεωροφνται αντιπροςωπευτικά τθσ κουλτοφρασ τουσ. “Το κφμα βαίνει διογκοφμενο μζχρι εμάσ, αλλά, τθρουμζνων των αναλογιϊν, καμία ςτιγμι τθσ ανκρϊπινθσ ιςτορίασ δεν γνϊριςε μία τόςο ταχεία διαςτολι τθσ ςυλλογικισ μνιμθσ. Επίςθσ, ιδθ κατά το 18ο αιϊνα, απαντοφμε όλεσ τισ ςυνταγζσ που μπορεί κανείσ να χρθςιμοποιιςει για να προςκομμίςει ςτον αναγνϊςτθ μια προ-καταςκευαςμζνθ μνιμθ.”73 Σε αυτό το ςθμείο Le Goff αναφζρεται ςε μεκόδουσ χειραγϊγθςθσ τθσ μνιμθσ και καταςκευισ τθσ ιςτορίασ. 72

Π.π., Le Goff, Jacques, Ιςτορία και Μνιμθ, ς. 132.

Αυτόκι, ςς. 123-124.

Δεδομζνου ότι το δομθμζνο περιβάλλον αποτελεί κυρίαρχο παράγοντα δόμθςθσ μιασ πολιτιςμικισ ταυτότθτασ, τα ερείπια ςυνιςτοφν βαςικά υλικά για τθν καταςκευι τθσ ιςτορίασ του ευρωπαϊκοφ χϊρου. Θ ςχζςθ μεταξφ των ερειπίων και τθσ δθμιουργίασ βιβλιοκθκϊν, τραπεηϊν και μουςείων αναπτφςςεται ςτο επίπεδο που τα ερείπια αποτελοφν μζροσ τθσ κουλτοφρασ του κάκε τόπου, οπότε τον 17ο και 18ο αιϊνα, μετατρζπονται ςε αντικείμενα ζκκεςθσ-λατρείασ και ςε κεμζλιουσ λίκουσ ενόσ

ωραιοποιθμζνου-καταςκευαςμζνου

παρελκόντοσ.

Οι

αρχαιολογικζσ

αναςκαφζσ, οι αποκαταςτάςεισ και οι αναςτυλϊςεισ αποτελοφν κινιςεισ προσ αυτι τθν κατεφκυνςθ.

Αρχαιολογικζσ αναςκαφζσ- Αποκαταςτάςεισ- Αναςτυλϊςεισ Τον 18ο αιϊνα, όπωσ αναλφει θ Φανι Μαλλοφχου–Tufano74, ςυγκροτοφνται οι πρϊτεσ αρχαιολογικζσ αναςκαφζσ ςτθν Ιταλία, πραγματοποιοφνται οι πρϊτεσ αναςκαφζσ ςτο Θράκλειον το 1738 και ςτθ Ρομπθία το 1748. Ραράλλθλα με τισ αρχαιολογικζσ

αναςκαφζσ,

λαμβάνουν

χϊρα

οι

εργαςίεσ

ςυντιρθςθσ-

αποκατάςταςθσ των αρχαίων ερειπίων. Οι ιδζεσ που διαμορφϊκθκαν κατά τον 17ο και 18ο αιϊνα, όπωσ αναλφκθκαν παραπάνω, εμφανίηονται και εφαρμόηονται μζχρι και ςιμερα. Ο ιςχυριςμόσ αυτόσ ενιςχφεται ςτο βιβλίο “Η αναςτιλωςθ των αρχαίων μνθμείων ςτθ νεϊτερθ Ελλάδα(1834-1939)”75, όπου οι όροι και το γενικότερο

Μαλλοφχου-Tufano, Φανι, 2008, Η Αναςτιλωςθ των Αρχαίων Μνθμείων ςτθ Νεϊτερθ Ελλάδα(1834-

1939), 1998, δεφτερθ ζκδοςθ, ς. 272 Ακινα, Αρχαιολογικι Εταιρεία. 75

Αυτόκι, ς. 272.

πνεφμα που διατυπϊνονται για τθν προςταςία-αποκατάςταςθ των μνθμείων ςτθ χάρτα τθσ Βενετίασ του 1964, πθγάηουν από ιδζεσ οι οποίεσ εμφανίςτθκαν τον 18 ο αιϊνα ςτον ευρωπαϊκό χϊρο. Ο ρυκμόσ των αποκαταςτάςεων και τθσ καταγραφισ των αρχαίων μνθμείων εκτοξεφεται μετά τθ Γαλλικι Επανάςταςθ, αφοφ μζςα ςτθ γενικότερθ εξζγερςθ, τα μνθμεία ςυγκρότθςαν το επίκεντρο των βανδαλιςμϊν, κακϊσ κεωροφνταν ςφμβολα εξουςίασ. Απόρροια του μεγζκουσ τθσ καταςτροφισ, ιταν θ απόφαςθ για μαηικι αποκατάςταςθ των μνθμείων από τθ Γαλλικι εκνοςυνζλευςθ. Τα επόμενα χρόνια, ςφμφωνα με τθ Μαλλοφχου-Tufano76, ιδρφονται υπθρεςίεσ για τθν ταξινόμθςθ, καταγραφι και αποκατάςταςθ του εκνικοφ πλοφτου με βαςικό κεωρθτικό εκπρόςωπο, τον Antoine Chrysostome Quatremere de Quincy. Το 1767, ο Γερμανόσ ιςτορικόσ και αρχαιολόγοσ Johann Joachim Winckelmann προτείνει τθν ελλθνορωμαϊκι τζχνθ, ωσ πρότυπο τελειότθτασ και δθμοςιεφει μια αρχαιολογικι ςυλλογι πάνω ςε αυτό το κζμα. Το 1780 πραγματοποιοφνται εργαςίεσ ςυντιρθςθσ και αναςτφλωςθσ των ναϊν τθσ Εγζςτασ και Ακράγαντα ςτθ Σικελία και το 1805 ιδρφεται θ πρϊτθ “Επί των Αρχαιοτιτων και Αναςκαφϊν Εφορία” με υπεφκυνο τον Antonio Bonucci, ο οποίοσ ξεκινά τισ εργαςίεσ για τθ επιςκευι και ςυντιρθςθ του ναοφ τθσ Διμθτρασ τθσ Ροςειδωνίασ και του Ροςειδϊνα. Τα μετζπειτα χρόνια, όλεσ οι ευρωπαϊκζσ χϊρεσ πραγματοποιοφν παρόμοιεσ εργαςίεσ αναςτφλωςθσ και

Π.π., Μαλλοφχου-Tufano, Φανι, Η αναςτιλωςθ των αρχαίων μνθμείων ςτθ νεϊτερθ Ελλάδα(1834-

1939), 1998, ς. 272.

ςυντιρθςθσ των ερειπίων, με βάςθ το προτιμθτζο για αυτζσ παρελκόν, για το “καλλφνειν”77 τθσ εξουςίασ. Οι εργαςίεσ αποκατάςταςθσ-αναςτφλωςθσ αποτελοφν ζνα ακόμα βιμα προσ τθ ςυγκρότθςθ μιασ καταςκευαςμζνθσ μνιμθσ, ορίηονται τα ςτοιχεία που δφναται να αναδειχκοφν, προςτατευκοφν ι αφαιρεκοφν. Ζνα χαρακτθριςτικό παράδειγμα προσ αυτι τθ κατεφκυνςθ αποτελεί ζνα απόςπαςμα από το βιβλίο “Η αναςτφλωςθ των αρχαίων μνθμείων ςτθν νεϊτερθ Ελλάδα”, το οποίο αναφζρεται ςτισ εργαςίεσ αναςτφλωςθσ του ναοφ του Ροςειδϊνα και τθσ Διμθτρασ τθσ Ροςειδωνίασ: “Οι εργαςίεσ ςυνίςτανται ςτθ μερικι απελευκζρωςθ των ναϊν από τα πεςμζνα μζλθ, τισ επιχϊςεισ και τα μεταγενζςτερα λείψανα που τουσ

κατακάλυπταν, ςτθν

αντικατάςταςθ ελλειπόντων μελϊν ι τθ ςυμπλιρωςθ άλλων με λίκουσ αρχαίουσ, που βρίςκονταν πεςμζνοι ςτο ζδαφοσ.”78 Εςτιάηοντασ, κυρίωσ, ςτθ φράςθ τα μεταγενζςτερα λείψανα που τουσ κατακάλυπταν, παρατθρείται εμφανι διάκριςθ ωσ προσ το τι επιλζγεται προσ διατιρθςθ, για τθν αιςκθτικοποίθςθ τθσ εξουςίασ, αφοφ τα ςτοιχεία τα οποία δεν ανικουν ςε μια ςυγκεκριμζνθ χρονικι περίοδο αφαιροφνται.

Αιςκθτικοποίθςθ, ι καλλφνειν, τθσ εξουςίασ ςυνιςτά κάκε εφεφρθμα με το οποίο κάποιοι από τουσ

παράγοντεσ τθσ προςπακοφν να προκαλζςουν τθν προςοχι μασ προσ τθν πλευρά των “καλλιτεχνικϊν” τουσ ζργων και ανθςυχιϊν, κζλοντασ να εμφανίςουν με αυτό τον τρόπο τισ πολιτικζσ τουσ πράξεισ περιςςότερο ιπιεσ, ελκυςτικζσ-ι ενδεχόμενα λιγότερο φανερζσ. Μεταξάσ, Ιωάννθσ, 2003, H Υφαρπαγι των Μορφϊν, ς. 31 Ακινα, Καςτανιϊτθσ. 78

Π.π., Μαλλοφχου-Tufano, Φανι, Η Αναςτιλωςθ των Αρχαίων Μνθμείων ςτθ Νεϊτερθ Ελλάδα(1834-

1939), ς. 273.

Τα ςτοιχεία τα οποία περιγράψαμε παραπάνω, ςυγκροτοφν βαςικζσ παραμζτρουσ διαφοροποίθςθσ του ρόλου των ερειπίων κατά τον 17ο και 18ο αιϊνα*ΕΙΚ.32+. Τα ερείπια χρθςιμοποιοφνται ωσ μζςα-υλικά τθσ χειραγϊγθςθσ που επιχειρείται από τθν κρατικι εξουςία. “Η εξουςία πάντοτε δθμιουργεί τα χωρικά και χρονικά ςθμεία αναφοράσ τθσ, κακορίηοντασ τα ςφνορα τθσ κυριαρχίασ τθσ και γράφοντασ τθν ιςτορία τθσ.”79Οι βιβλιοκικεσ, τα μουςεία, οι αναςκαφζσ και οι αποκαταςτάςεισ οδιγθςαν ςτθ χριςθ των ερειπίων ωσ φορείσ γνϊςθσ για το παρελκόν. Ραράλλθλα με τθν υπερδιόγκωςθ τθσ ςυλλογικισ μνιμθσ, δόκθκε ζμφαςθ και ςτισ αιςκθτικζσ κεωρίεσ μζςα από το κίνθμα τθσ Εμπειριοκρατίασ τον 18ο αιϊνα. Οι αιςκθτικζσ ποιότθτεσ που προκαλεί θ ερείπωςθ, ςυνετζλεςαν ςτθν ανάπτυξθ των αιςκθτικϊν κεωριϊν περί του Υψθλοφ και του Γραφικοφ, τισ οποίεσ κα εξετάςουμε ςτισ παρακάτω ενότθτεσ.

Ράγκαλοσ, Ραναγιϊτθσ, 2008, Διδακτορικι Διατριβι: Η ςθμαςία του χρόνου ςτθ ςφγχρονθ

αρχιτεκτονικι : τεχνικόσ και ποιθτικόσ χρόνοσ: θ περίπτωςθ του Aldo Rossi, ς. 91 Ράτρα, Αρχιτεκτονικι Σχολι του Ρανεπιςτθμίου Ρατρϊν.

100

2.2 Οι δεςμοί ανάμεςα ςτο αρχιτεκτονικό ερείπιο και τθν ζννοια του Υψθλοφ

“Το αίςκθμα του Υψθλοφ δφναται να εμφανιςτεί ςε αντικείμενα, τα οποία βιάηουν τθ φανταςία μασ” Emmanuel Kant80

Κατά τθν περίοδο του 17

ου

και 18ου αιϊνα, παρατθροφνται δφο ςθμαντικζσ

εξελίξεισ ςε ςχζςθ με τα ερείπια, αυτι τθσ μακθματικοποίθςθσ τθσ ςυλλογικισ μνιμθσ με τθ ςυςτθματικι καταγραφι του αρχαίου κόςμου και αυτι τθσ αφξθςθσ των αιςκθτικϊν κεωριϊν. Μζςα ςτο πλαίςιο αυτό, το κζμα των ερειπίων απαςχόλθςε τόςο τουσ ιςτοριογράφουσ, όςο και τουσ καλλιτζχνεσ τθσ περιόδου. Οι αιςκθτικζσ κεωρίεσ του ΢αςιοναλιςμοφ, οι οποίεσ ερμινευαν το Ωραίο μζςα από ςυγκεκριμζνουσ κανόνεσ, αποτφγχαναν να αποδϊςουν αντίςτοιχεσ αιςκθτικζσ ποιότθτεσ ςε αντικείμενα, όπωσ τα ερείπια. Ππωσ γράφει o Ράνοσ Κοφροσ81, οι κεωρίεσ τθσ κλαςικισ αιςκθτικισ(αρμονία, τάξθ, αναλογία) αδυνατοφςαν να εξθγιςουν τισ αιςκθτικζσ ποιότθτεσ των ερειπίων.

Kant, Emmanuel, 2008, The critique of Judgement, 1790, μετάφραςθ: J. Meredith, ς. 69 Τςάρλεςτον,

Forgotten Books. Μετάφραςθ δικι μασ: “….the feeling of sublime may appear, indeed, in point of form to contravene the ends of our power of judgment….and to be, as it were, an outrage on the imagination.” 81

Κοφροσ, Ράνοσ, 1999, Διδακτορικι Διατριβι: Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 111 Ακινα,

Αρχιτεκτονικι Ρολυτεχνικι ςχολι Α.Ρ.Θ.

101

102

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο_ Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ_ ΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ Ε΢ΕΙΡΙΟ ΚΑΙ ΤΘΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΥΨΘΛΟΥ

Τον 18ο αιϊνα διατυπϊνονται αντί-κλαςικζσ αιςκθτικζσ κεωρίεσ (κίνθμα τθσ Εμπειριοκρατίασ), οι οποίεσ επανεκτιμοφν, ςφμφωνα με τον Umberto Eco82, τα ερείπια εξαιτίασ τθσ ελλειπτικισ μορφισ τουσ, τθσ ερείπωςθσ και τθσ φφςθσ που υπειςζρχεται εντόσ τουσ. Το κίνθμα τθσ Εμπειριοκρατίασ ςτοχεφει ςτθ διερεφνθςθ εννοιϊν, οι οποίεσ αφοροφν το καλλιτεχνικό βίωμα. Στισ αναηθτιςεισ των φιλοςόφων, ηωγράφων, ποιθτϊν, μουςικϊν και γενικότερα, του καλλιτεχνικοφ χϊρου επικρατεί θ προςπάκεια ανάλυςθσ και εξιγθςθσ των εννοιϊν α) του Γοφςτου και β) του Υψθλοφ, ϊςτε να περιγραφεί το καλλιτεχνικό βίωμα. Αυτζσ οι δφο προςεγγίςεισ ςυνιςτοφν μια εντελϊσ διαφορετικι προςζγγιςθ, αφοφ θ πρϊτθ αναφζρεται ςτθν ανάλυςθ τθσ κρίςθσ-γνϊμθσ του αποδζκτθ, ενϊ θ δεφτερθ αναφζρεται ςτισ αιςκθτικζσ ποιότθτεσ που μποροφν να αποδοκοφν ςε ζνα αντικείμενο. Οι αιςκθτικζσ ποιότθτεσ, τισ οποίεσ αντλοφμε από ζνα ερείπιο, δφναται να περιγραφοφν μζςω τθσ κεωρίασ του Υψθλοφ. Θ πρϊτθ κεωρία για το Υψθλό διατυπϊνεται, ςφμφωνα με τον Monroe Beardsley83 και τον Umberto Eco84, από τον Ψευδο-Λογγίνο (Αλεξανδρινόσ ριτορασςυγγραφζασ), ο οποίοσ αναλφει τθν ζννοια του Υψθλοφ ςτο ζργο του “Ρερί φψουσ”. Ρεριγράφει το Υψθλό ωσ απόρροια τθσ τζχνθσ και ωσ ζκφραςθ μεγάλων πακϊν εκφραςμζνων με ευγενζσ φφοσ. Για τθν πραγμάτωςθ του, απαιτοφνται ςυγκεκριμζνοι κανόνεσ και θ ςυναιςκθματικι ςυμμετοχι του δθμιουργοφ κακϊσ 82

Eco, Umberto, 2005, Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, 2004, μετάφραςθ: Δ. Δότςθ, Χ. ΢ομποτισ, ς. 285

Ακινα, Καςτανιϊτθ. 83

Beardsley, Monroe C., 1989, Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, μετάφραςθ: Δ. Κοφρτοβικ, Ρ.

Χριςτοδουλίδθσ, ς. 172 Ακινα, Νεφζλθ. 84

Π.π., Eco, Umberto, Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, 2004, ς. 278.

103

104

και του αποδζκτθ του ζργου τζχνθσ. “Στθ διαδικαςία τθσ καλλιτεχνικισ δθμιουργίασ ο Λογγίνοσ κζτει ςε πρϊτο πλάνο τθ ςτιγμι του ενκουςιαςμοφ: το Υψθλό είναι γι’ αυτόν κάτι που ηωογονεί εκ των ζνδον τον ποιθτικό λόγο και παραςφρει τουσ ακροατζσ ι τουσ αναγνϊςτεσ ςτθν ζκςταςθ”85. Για τον Λογγίνο, λοιπόν, το Υψθλό αποςκοπεί ςτθν απόλαυςθ και δεν περιγράφεται ωσ ζνα φυςικό φαινόμενο. Ψευδο-Λογγίνου(1οσ αι.)_ Ρερί φψουσ, 7, 2-4 “Το αλθκινό φψοσ κάνει τθν ψυχι μασ να επαίρεται, και ορκϊνοντασ αγζρωχα το ανάςτθμα τθσ γεμίηει χαρά και υπερθφάνεια ςαν να είχε θ ίδια πια δθμιουργιςει αυτό που άκουςε. Πταν λοιπόν ζνασ άνκρωποσ ςτοχαςτικόσ, που ξζρει από λογοτεχνία, διαβάςει κάτι πολλζσ φορζσ, και αυτό το ανάγνωςμα δεν παραςφρει τθν ψυχι του ςε μια ανϊτερθ κεϊρθςθ των πραγμάτων οφτε και εγκαταλείπει μεσ ςτθ διάνοια του κάτι περιςςότερο από τισ γυμνζσ λζξεισ για να τον προβλθματίςει, αλλά όςον το διερευνάσ τόςο χάνει τθν ςθμαςία του, τότε πια αυτό δεν ζχει φψοσ αλθκινό, γιατί διαρκεί μόνον όςο διαρκεί μζςα ςτ’ αυτιά μασ. Το αλθκινά υψθλό κεντρίηει ςυνεχϊσ τθν ςκζψθ μασ, είναι δφςκολο ι μάλλον αδφνατο να του αντιςτακείσ, και θ ανάμνθςθ του μζνει πάντα ηωθρι ςτο μυαλό μασ και δεν ξεκωριάηει. Με μια λζξθ, ωραίο και αλθκινό φψοσ είναι ότι αρζςει για πάντα ςτουσ πάντεσ!”86

Αυτόκι.

Π.π., Eco, Umberto, Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, 2004, ς.278.

105

106

Ενϊ ο Λογγίνοσ υποςτιριηε ότι το Υψθλό είναι ςυνζπεια τθσ τζχνθσ, ο Shaftesbury(ςτο βιβλίο του Monroe Beardsley87) ςτισ αρχζσ του 18ου αιϊνα, αναδεικνφει τθ φφςθ ωσ ζνα αντικείμενο αιςκθτικισ κζαςθσ, ικανό να προκαλζςει τθν εμφάνιςθ του Υψθλοφ[ΕΙΚ.33]. Ο Shaftesbury δεν διαχωρίηει το Υψθλό από το Ωραίο, αλλά το υπάγει ςε αυτό. Ουςιαςτικά, αυτόσ αντιλαμβάνεται τθ φφςθ ωσ ζνα ςτοιχείο ανυπζρβλθτο- πολφ μεγάλο ςε ςχζςθ με τθν ανκρϊπινθ νόθςθ. Shaftesbury (18οσ αιϊνασ) _ Ηκικά δοκίμια “Ακόμα οι τραχείσ βράχοι, τα βρυοςκεπι άντρα, οι ακανόνιςτεσ ςπθλιζσ και οι ανόμοιοι καταρράκτεσ, ςτολιςμζνα με όλεσ τισ χάρεσ τθσ αγριότθτασ, μου φαίνονται πολφ πιο γοθτευτικά γιατί εκπροςωποφν ειλικρινζςτερα τθν φφςθ, περιβαλλόμενα από μια μεγαλοπρζπεια που ξεπερνάει κατά πολφ τισ γελοίεσ παραποιιςεισ των κιπων τθσ αριςτοκρατίασ.”88 Ζπειτα, ο Joseph Addison με τα δοκίμια του “Τζρψεισ φανταςίασ” ςυνζβαλλε ςτθν ανάπτυξθ τθσ ζννοιασ του Υψθλοφ. Ππωσ διατυπϊνει ο Beardsley89, ο Addison δεν χρθςιμοποιεί τον όρο Υψθλό αλλά τον όρο Μεγάλο. Σε αυτι τθν εργαςία, εφόςον οι δφο όροι ουςιαςτικά ταυτίηονται, για να υπάρχει ςυνζπεια με τα παραπάνω κα ςυνεχίςουμε να αναφερόμαςτε ςτον όρο Υψθλό. Ο Addison διαχωρίηει τισ τζρψεισ φανταςίασ ςε α) πρωτογενείσ, δθλαδι εκείνεσ που

Beardsley, Monroe C., 1989, Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, μετάφραςθ: Δ. Κοφρτοβικ, Ρ.

Χριςτοδουλίδθσ, ς. 173 Ακινα Νεφζλθ. 88

Π.π., Eco, Umberto, Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, 2004, ς. 282.

Π.π., Beardsley, Monroe C., Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, ςς. 173-174.

107

108

προκαλοφνται από αντικείμενα τα οποία βλζπουμε και ςε β) δευτερογενείσ, δθλαδι εκείνεσ που προκαλοφνται από ιδζεσ ι αντικείμενα τα οποία ανακαλοφμε ςτο μυαλό μασ. Θεωρεί ότι οι πρωτογενείσ τζρψεισ προκαλοφνται από τθ κζα του Μεγάλου, δθλαδι του Υψθλοφ, το οποίο δεν το διαχωρίηει από το Ωραίο, αλλά πιςτεφει ότι κάτι δφναται να είναι Ωραίο, ακριβϊσ επειδι είναι Υψθλό. Joseph Addison (1672-1719)_ Τζρψεισ φανταςίασ, VI, 412, 76-77 “Η φανταςία μασ αρζςκεται να γεμίηει από ζνα αντικείμενο ι να προςπακεί να ςυλλάβει οτιδιποτε είναι υπερβολικά μεγάλο για να μπορζςει να το χωρζςει. Πταν αντικρίηουμε τζτοια απζραντα τοπία, περιερχόμαςτε ςε μια θδονικι κατάπλθξθ. Και νοιϊκουμε ςτθν ψυχι μασ μια ευχάριςτθ ςιγι κι ζνα ευχάριςτο ςάςτιςμα βλζποντασ τα.”90 Στθ ςυνζχεια, βαςικό ρόλο ςτθ μεταςτροφι του Υψθλοφ, όπωσ το ζχουμε περιγράψει ζωσ τϊρα, κατζχει ο Edmund Burke με το δοκίμιο του “Φιλοςοφικι ζρευνα ςχετικά με τθν προζλευςθ των ιδεϊν μασ για το υπζροχο και το ωραίο”. Ο Burke91 χαρακτθρίηει ωσ Υψθλό οτιδιποτε προκαλεί τζρψθ και θδονι μζςω του πόνου ι του κινδφνου, όταν αυτά τα ςυναιςκιματα δεν βιϊνονται άμεςα από το υποκείμενο*ΕΙΚ.34]. Ονομάηει τθ ςυγκίνθςθ που προκαλεί το Υψθλό, κατάπλθξθ και ορίηει, τα βαςικά ςτοιχεία που κακιςτοφν κάτι τρομερό, τα οποία είναι: θ ςκοτεινότθτα, θ δφναμθ, θ ςτζρθςθ, θ κενότθτα και οι μεγάλεσ διαςτάςεισ92. Για 90

Π.π., Beardsley, Monroe C., Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, ς. 174.

Αυτόκι, ςς. 183-184.

Αυτζσ οι αιςκθτικζσ ποιότθτεσ που προςδίδει ο Edmund Burke αναλφονται από τον Monroe C.

Beardsley ςτο βιβλίο Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν. Ουςιαςτικά, θ ςκοτεινότθτα είναι απαραίτθτθ γιατί αυξάνει το φόβο, οπότε προκαλεί πιο εφκολα το τρομερό. Επίςθσ, θ ςκοτεινότθτα κακιςτά το

109

110

πρϊτθ φορά ςε αυτιν τθ κεωρία, το Υψθλό δεν εμφανίηεται να ςυνδζεται άμεςα με το Ωραίο αλλά, μόνο με το τρομερό. Οι αιςκθτικζσ ποιότθτεσ, οι οποίεσ περιγράφονται από τον Burke, αντιτίκενται του Ωραίου. Edmund Burke_ Η φιλοςοφικι ζρευνα για τθν καταγωγι των ιδεϊν του Υψθλοφ και του Κάλλουσ, IV, 7, 1756 “Εάν ο πόνοσ δεν γίνεται αφόρθτοσ και ο τρόμοσ δεν απειλεί τθ ηωι του ατόμου, επειδι αυτζσ οι ςυγκινιςεισ ελευκερϊνουν τα δυνατά και τα ευαίςκθτα μζρθ από ζνα φορτίο βλαβερό κι επικίνδυνό, μποροφν να προξενιςουν ευχαρίςτθςθ, όχι απόλαυςθ, μα ζνα είδοσ ευχάριςτου τρόμου, ζνα είδοσ θρεμίασ βαμμζνθσ με τρόμο θ οποία, απ’ τθ ςτιγμι που εξαρτάται από το ζνςτικτο επιβίωςθσ, είναι ζνα από τα ιςχυρότερα πάκθ. Το αντικείμενο τθσ είναι το Υψθλό. Τον υψθλότερο βακμό τθσ τον ονομάηω κατάπλθξθ, οι χαμθλότεροι βακμοί είναι: φόβοσ, ευλάβεια και ςεβαςμόσ, που είναι θ ετυμολογία τουσ δείχνει από ποφ προζρχονται και πωσ διακρίνονται από τθν πραγματικι απόλαυςθ.”93 Μετά τον Burke, ςτο δεφτερο μιςό του 18ου αιϊνα, προκφπτουν νζεσ αναλφςεισ του Υψθλοφ, απομακρυςμζνεσ από το Ωραίο. Το 1747 ο John Baillie, ορίηει ωσ απαραίτθτθ ςυνκικθ για το Υψθλό το τεράςτιο, το οποίο είτε εμφανίηεται άμεςα ςτθ φφςθ είτε ζμμεςα ςτισ τζχνεσ (ηωγραφικι, μουςικι και αρχιτεκτονικι). Επίςθσ, ο αντικείμενο(τα όρια του) δυςδιάκριτο, οπότε το αντικείμενο φαίνεται ςαν να προςεγγίηει το άπειρο το οποίο αποτελεί αιςκθτικό ςτοιχείο του Υψθλοφ. Τζλοσ, θ δφναμθ, θ ςτζρθςθ, θ κενότθτα και οι μεγάλεσ διαςτάςεισ ςυντελοφν ςτο Υψθλό. 93

Eco, Umberto, 2005, Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, 2004, μετάφραςθ: Δ. Δότςθ, Χ. ΢ομποτισ, ς. 293

Ακινα, Καςτανιϊτθ.

111

112

Thomas Reid υποςτθρίηει ότι το Υψθλό προκαλείται γιατί, τόςο θ φφςθ όςο και τα ανκρϊπινα δθμιουργιματα, αντανακλοφν και φανερϊνουν το δθμιουργικό νου που κρφβεται από πίςω τουσ. Μια άλλθ προςζγγιςθ του Υψθλοφ βλζπουμε από τον Archibald Alison, ο οποίοσ ςτο δοκίμιό του για τθ φφςθ και τισ αρχζσ του γοφςτου, επιςθμαίνει ότι θ φανταςία είναι το απαραίτθτο ςυςτατικό για τθν επίτευξθ του Ωραίου ι του Υψθλοφ.

Δθλαδι, όπωσ αναφζρει ο Beardsley94, μια ςειρά

ςυνειρμικϊν ςκζψεων απαιτείται για τθν απόλαυςθ, είτε αυτι προκαλείται από κάτι ωραίο, είτε από κάτι τρομερό. Σε αυτό το ςθμείο, αναφζρεται ςτθν ουςία ςτον όρο του ελλειπτικοφ ερειπίου, που για τθν αποκατάςταςι του είναι απαραίτθτθ θ χριςθ τθσ φανταςίασ και των ςυνειρμϊν. Τζλοσ, οι κεωρίεσ περί του Υψθλοφ ολοκλθρϊνονται με τον Immanuel Kant, ο οποίοσ ςτο δοκίμιο του “Κριτικι τθσ κριτικισ δφναμθσ” το 1790, διαχωρίηει το Υψθλό ςε δφο κατθγορίεσ: α) το μακθματικό και β) το δυναμικό Υψθλό, όπωσ περιγράφει ο Umberto Eco95. Ο Eco περιγράφει τθ κζαςθ του ζναςτρου ουρανοφ ωσ ζνα παράδειγμα για το μακθματικό Υψθλό(πελϊριο). Διατυπϊνει ότι ο ουρανόσ αποτελεί κάτι το άπειρο για τον άνκρωπο, που οι αιςκιςεισ του και θ φανταςία του(θ λογικι του) είναι αδφνατον να κατανοιςουν και να αντιλθφκοφν, άρα προςπακεί να φανταςτεί περιςςότερα από όςα είναι φανερά για τθ ςφλλθψθ του όλου*ΕΙΚ.35]. Ζπειτα, το παράδειγμα που δίνει ο Eco για το δυναμικό Υψθλό (μασ υποτάςςει) είναι θ κζαςθ μιασ καταιγίδασ.

Π.π., Beardsley, Monroe C., Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, ς. 199.

Π.π., Eco, Umberto, Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, 2004, ς. 294.

113

114

Αυτό που μασ προκαλεί το Υψθλό δεν είναι το τεράςτιο χωρικά, αλλά το τεράςτιο ωσ προσ τισ δυνάμεισ τθσ φφςθσ*ΕΙΚ.36]. Ο Kant96 κεωρεί ότι θ κριτικι ικανότθτα όταν ςυςχετίηεται με τθ φανταςία και το Λόγο προκαλεί μια ςφγκρουςθ, θ οποία δθμιουργεί το αίςκθμα του Υψθλοφ. Immanuel Kant_Η καταιγίδα, Κριτικι τθσ κριτικισ δφναμθσ, 1, 2, 28, 1790 “Απόκρθμνοι βράχοι που υψϊνονται απότομα, ςχεδόν απειλθτικά, βαριά ςφννεφα που ςυςςωρεφονται ςτον ουρανό, με αςτραπζσ και βροντζσ, θφαίςτεια ςε όλθ τθν καταςτροφικι τουσ βία, τυφϊνεσ με τθν εριμωςθ που αφινουν πίςω τουσ, ο άπειροσ ωκεανόσ ςε κφελλα, ο υψθλόσ καταρράκτθσ ενόσ τεράςτιου ποταμοφ κ.τ.λ. κακιςτοφν τθν δικι μασ ικανότθτα αντιςτάςεωσ ςε ςφγκριςθ με τθν δφναμθ τουσ ζνα αςιμαντο πράγμα. Αλλά το κζαμα τουσ γίνεται τόςο ελκυςτικό, όςο φοβερότερο είναι, αρκεί μόνο εμείσ να νιϊκουμε αςφαλείσ. Και ονομάηουμε πρόκυμα τα αντικείμενα αυτά Υψθλά, διότι εξυψϊνουν τθν δφναμθ τθσ ψυχισ πζραν τθσ ςυνικουσ μετριότθτασ τθσ και μασ επιτρζπουν να ανακαλφπτουμε εντόσ μασ μια ικανότθτα αντιςτάςεωσ εντελϊσ άλλου είδουσ, πράγμα που μασ ενκαρρφνει να μποροφμε να αναμετρθκοφμε με τθν φαινομενικι παντοδυναμία τθσ φφςθσ.“97 Από το δεφτερο μιςό του 17ου αιϊνα και κυρίωσ, τον 18ο αιϊνα ο όροσ Υψθλό εξελιςςόταν ωσ μια ζννοια που αναφζρεται ςε όλουσ τουσ τομείσ τθσ τζχνθσ. Ππωσ 96

Π.π., Beardsley, Monroe C., Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, ς. 200.

Π.π., Eco, Umberto, Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, ς. 295.

115

116

τονίηει ο Beardsley98, οι ςτοχαςτζσ απορρίπτουν τθν αντίλθψθ του νεοκλαςικοφ ςυςτιματοσ, το οποίο όριηε ότι θ φπαρξθ κανόνων ςυντελεί ςε κακοριςτικό βακμό ςτθν επίτευξθ του Ωραίου. Σχεδόν όλο το πνευματικό δυναμικό προςπακεί να ςυγκροτιςει εξθγιςεισ ςε κζματα, όπωσ οι επιδράςεισ-αιτίεσ του Γοφςτου, του Ωραίου και του Υψθλοφ. Σθμαντικι εξζλιξθ αποτελεί θ αναγνϊριςθ πολλαπλϊν ςτοιχείων, τα οποία είναι ικανά να προκαλζςουν αιςκθτικι τζρψθ και το αίςκθμα του Υψθλοφ. Θ φφςθ, αλλά και αντικείμενα-καταςτάςεισ, όπωσ τα ερείπια, που δεν ανταποκρίνονται ςτθν ζννοια του Ωραίου, εμφανίηονται ικανά να προκαλζςουν το Υψθλό. Οι κεωρίεσ του Υψθλοφ ςυνετζλεςαν ςτθν ανάλυςθ κάποιων από των αιςκθτικϊν ποιοτιτων που προκφπτουν κατά τθ διαδικαςία τθσ ερείπωςθσ. Τα ερείπια, αν και αντιβαίνουν ςτουσ κανόνεσ του Ωραίου, εμφανίηουν αιςκθτικζσ ποιότθτεσ, οι οποίεσ ανικουν ςτο Υψθλό. Το Υψθλό παράγεται από αντικείμενα που δεν είναι ωραία. Ο διαχωριςμόσ του Ωραίου και του Υψθλοφ αποτελεί βαςικό ςτοιχείο για τισ αιςκθτικζσ ποιότθτεσ των ερειπίων και αναλφεται, για πρϊτθ φορά, ςτο εγχειρίδιο του Burke “Θ φιλοςοφικι ζρευνα για τθν καταγωγι των ιδεϊν του Υψθλοφ και του Κάλλουσ”. Ο ΢ομαντιςμόσ κα ςτθρίξει τισ κεωρίεσ του ςε αυτζσ του Υψθλοφ και του αποςπάςματοσ, όπωσ κα μελετιςουμε ςτθν επόμενθ ενότθτα.

Π.π., Beardsley, Monroe C., Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, ς. 188.

117

118

2.3 Οι Δεςμοί ανάμεςα ςτο Αρχιτεκτονικό Ερείπιο και τθ Θεωρία του ΢ομαντιςμοφ

“Ρολλά ζργα τζχνθσ τθσ Αρχαιότθτασ ζχουν γίνει αποςπάςματα, ενϊ πολλά μοντζρνα ζργα τζχνθσ είναι ιδθ από τθ γζννθςθ τουσ.” Friedrich Schlegel99

Η βάςθ τθσ κεωρίασ του ΢ομαντιςμοφ, όπωσ εξελίχκθκε ςτο τζλοσ του 18

ου

αιϊνα, ςυνδζεται άρρθκτα με τθν πρακτικι του αποςπάςματοσ- ιδζα που απορρζει από τθ νζα αιςκθτικι, θ οποία πθγάηει από τα ερείπια. Το φαινόμενο του ΢ομαντιςμοφ δεν αποτελεί ζνα κίνθμα, αλλά μια κεωρία θ οποία εμφανίηεται ςε πολλζσ περιόδουσ. Το κίνθμα του Γερμανικοφ ΢ομαντιςμοφ, αν και εδραιϊκθκε το πρϊτο μιςό του 19ου αιϊνα, δθλαδι τίκεται εκτόσ του χρονικοφ πλαιςίου αυτισ τθσ εργαςίασ, κρίνεται αναγκαίο να μελετθκεί. Κακϊσ, θ απαρχι του απαντάται ςτο κίνθμα τθσ Εμπειριοκρατίασ του 18ου αιϊνα(μζςα ςτθν περίοδο μελζτθσ). Θ ζννοια τθσ λζξθσ ΢ομαντιςμόσ αλλάηει κατά τθ διάρκεια των δφο αυτϊν αιϊνων. Θα παρακζςουμε, λοιπόν, μια ανάλυςθ του όρου ρομαντιςμόσ θ οποία πραγματϊνεται

Κοφροσ, Ράνοσ, 1999, Διδακτορικι Διατριβι: Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 160, Ακινα,

Αρχιτεκτονικι Ρολυτεχνικι ςχολι Α.Ρ.Θ.

119

120

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο_ Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ_ ΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ Ε΢ΕΙΡΙΟ ΚΑΙ ΤΘ ΘΕΩ΢ΙΑ ΤΟΥ ΢ΟΜΑΝΤΙΣΜΟΥ

από τον Umberto Eco100. Στόχοσ είναι να αποκτιςουμε μια ςυνολικι εικόνα τθσ εννοιολογικισ εξζλιξθσ του ΢ομαντιςμοφ από τον 17ο μζχρι το τζλοσ του 18ου αιϊνα. Αρχικά, εμφανίηεται ο όροσ romantic ςτα μζςα του 17ο αιϊνα, ο οποίοσ ςυνδζεται με τθν ζννοια του μυκιςτορθματικοφ. Ο όροσ αναφερόταν ςτα μεςαιωνικά και ιπποτικά μυκιςτοριματα, τα οποία αντιπαραβάλλονταν με ζνα νζο τφπο ςυναιςκθματικοφ μυκιςτοριματοσ με κυρίαρχο κζμα τθν κακθμερινότθτα. Αυτι θ νζα μορφι μυκιςτοριματοσ πρωτοεμφανίηεται ςτο Ραρίςι και ουςιαςτικά εκφράηει το Ωραίο ωσ ζνα ςυνδυαςμό πάκουσ και ςυναιςκιματοσ. Το υποκείμενο του ζρωτα εμφανίηεται ωσ τραγικόσ ιρωασ, ο οποίοσ είναι ανυπεράςπιςτοσ απζναντι ςτθν ερωτικι ομορφιά. Χαρακτθριςτικό του μυκιςτοριματοσ αποτελεί το γεγονόσ ότι ο κάνατοσ δε βιϊνεται ωσ ζνα ςτοιχείο ηοφερό, αλλά δφναται να είναι ωραίοσ- να αποτελείται από τθ δικι του αφρα*ΕΙΚ.37+. Με βάςθ αυτό, διακρίνεται ιδθ από τον 17ο αιϊνα, μια μεταςτροφι ςτθν ζννοια του Ωραίου. Ζνα άλλο χαρακτθριςτικό τθσ πρϊτθσ ρομαντικισ περιόδου, ςυνίςταται ςτθ ςχζςθ του ιρωα με τθ μοίρα του- μθ αποκομμζνθ από το παρελκόν. Εδϊ εμφανίηεται και θ ςχζςθ των ΢ομαντικϊν με το παρελκόν, κακιςτϊντασ το ζνα ςτοιχείο ςεβαςμοφ, κακϊσ κακορίηει το παρόν και το μζλλον τθσ ηωισ. Τον 18ο αιϊνα προκφπτει ζνασ νζοσ όροσ, αυτόσ του Romanesque, ο οποίοσ εςτιάηεται ςτο χιμαιρικό ι γραφικό. Σε αυτι τθν περίοδο ο Jean Jacques Rousseau δανείηεται τθν ζκφραςθ “je ne sais quoi” που ςθμαίνει “δεν ξζρω κι εγϊ τι” για να περιγράψει το γεγονόσ ότι το Ωραίο δεν είναι δυνατό να περιγραφεί με λόγια, αλλά 100

Eco, Umberto, 2005, Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, 2004, μετάφραςθ: Δ. Δότςθ Χ. ΢ομποτισ, ςς. 299-325

Ακινα, Καςτανιϊτθ.

121

122

μόνο με το ςυναίςκθμα που δθμιουργεί ςτθ ψυχι του υποκειμζνου-κεατι. Χρθςιμοποιεί μια ζκφραςθ αςάφειασ για να αναδείξει τθν ζκδθλθ εναντίωςθ του ςτθ κλαςικι ομορφιά, θ οποία αποτελοφςε κάτι το ςυγκεκριμζνο, εξαιτίασ των κανόνων που τθν κακόριηαν. Θ αςάφεια και θ μθ-κακαρότθτα των μορφϊν, όπωσ γίνεται ςτθ φφςθ, ςυνιςτοφν κάποιεσ από τισ βαςικζσ ρομαντικζσ ιδζεσ που προτείνει ο Rousseau ωσ ςτοιχεία ωραία*ΕΙΚ.38+. “Αν ο ςφγχρονοσ άνκρωποσ δεν είναι καρπόσ τθσ εξζλιξθσ αλλά του εκφυλιςμοφ τθσ αρχικισ κακαρότθτασ, τότε θ μάχθ ενάντια ςτο πολιτιςμό πρζπει να γίνει με νζα όπλα, που δεν λαμβάνονται πλζον από το οπλοςτάςιο τθσ λογικισ αλλά είναι τα όπλα του ςυναιςκιματοσ, τθσ φφςθσ, του αυκορμθτιςμοφ”101. Στο τζλοσ του 18ου αιϊνα εμφανίηεται ο όροσ romantisch από τουσ Γερμανοφσ ΢ομαντικοφσ και ςθματοδοτεί τθν ζναρξθ του κινιματοσ του ΢ομαντιςμοφ. Ρολλζσ από τισ ιδζεσ που αναπτφχκθκαν προζρχονται από τισ αιςκθτικζσ κεωρίεσ τθσ περιόδου τθσ Εμπειριοκρατίασ, ενϊ βαςικι ςυνιςτϊςα του κινιματοσ αποτελεί το Υψθλό. Οι κεωρίεσ του Ψευδο-Λογγίνου, του Shaftesbury και του Burke κεωρείται ότι ζκεςαν τισ βάςεισ για τθν ζξαρςθ του Γερμανικοφ ΢ομαντιςμοφ. Οι πρϊτεσ ρομαντικζσ

προςεγγίςεισ,

όπωσ

επιςθμαίνει

Ράνοσ

Κοφροσ102,

πραγματοποιικθκαν από τουσ Γερμανοφσ προ-ρομαντικοφσ τθσ Ιζνασ, οι οποίοι ιταν ο Friedrich και August Schlegel, o Tieck , ο Novalis, ο Wackenroder, ο Schelling, ο Baader και ο Schleiermacher. Από αυτοφσ (Friedrich Schlegel, Schleiermacher, Novalis) δθμιουργικθκε και το περιοδικό Athenaeum. Το περιοδικό αποτελεί το 101

Αυτόκι, ς. 312.

102

Π.π., Κοφροσ, Ράνοσ, Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 158.

123

124

βαςικό αγωγό τθσ ρομαντικισ αιςκθτικισ, κυκλοφόρθςε για πρϊτθ φορά το 1798, για τρείσ ςυνεχόμενεσ εκδόςεισ μζχρι το 1800 και εμπεριείχε ςυνολικά 451 ανυπόγραφα άρκρα, επικεντρωμζνα ςτθ λογοτεχνικι κεωρία-κριτικι. Κυρίαρχα μζςα ζκφραςθσ τθσ ρομαντικισ αιςκθτικισ αποτελοφν θ λογοτεχνία και θ ποίθςθ, αν και το κίνθμα επθρζαςε μετζπειτα, και άλλουσ τομείσ τθσ τζχνθσ, όπωσ τθ ηωγραφικι και τθ γλυπτικι. Βαςικι αρχι του κινιματοσ ςυνιςτά θ άποψθ, όπωσ τονίηει ο Beardsley103, ότι οι τζχνεσ αποτελοφν πράξεισ ςυναιςκθματικισ αυτοζκφραςθσ. Ο δθμιουργόσ τθσ ποίθςθσ ι ενόσ πίνακα δεν ςκόπευε ςτθ διδαχι ι ςτθ μετάδοςθ μθνυμάτων, αλλά ςτθν ζκφραςθ τθσ ςυναιςκθματικισ κατάςταςθσ του. “…Ο εξευγενιςμόσ και θ διεφρυνςθ τθσ ευαιςκθςίασ και ειδικά τθσ ικανότθτασ να νιϊκει κανείσ ςυναιςκιματα που ςυνδζουν τουσ ανκρϊπουσ μεταξφ τουσ, αποτελεί τθν υπζρτατθ δικαίωςθ τθσ ποίθςθσ.”104 Το ςυναίςκθμα κεωρείται πθγι γνϊςθσ, ενϊ θ βαςικι παράμετροσ για να κατανοιςουμε αυτι τθ ρομαντικι άποψθ, ςφμφωνα με τον Beardsley105, είναι θ ανάλυςθ του όρου φανταςία. Θ ικανότθτα να φαντάηομαι κάτι ςθμαίνει ταυτόχρονα δφο πράγματα: τθν ικανότθτα τθσ (1)επινόθςθσ και τθσ (2)ανακάλυψθσ106. Αν ςυνδυάςουμε τθ φανταςία με το ςυναίςκθμα, παρατθροφμε ότι οι πλθροφορίεσ που λαμβάνουμε, δθλαδι αυτό που ανακαλφπτουμε, είναι χρωματιςμζνο με το ςυναίςκθμά μασ. Θ αλικεια αυτι είναι, κατά ςυνζπεια, 103

Beardsley, Monroe, 1989, Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, μετάφραςθ: Δ. Κοφρτοβικ, Ρ.

Χριςτοδουλίδθσ, ς. 241 Ακινα, Νεφζλθ. 104

Αυτόκι.

105

Π.π., Beardsley, Monroe, Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, ς. 242.

106

Οι όροι αυτοί αναφζρονται ςτο: αυτόκι.

125

126

υποκειμενικι. Σε αντιδιαςτολι με αυτό, θ αντικειμενικι αλικεια είναι, ουςιαςτικά, θ υποκειμενικι αλικεια μετά τθν αφαίρεςθ του ςυναιςκιματοσ. Για τουσ ΢ομαντικοφσ

το

ςυναίςκθμα

αποτελεί

πθγι

τθσ

υποκειμενικισ

γνϊςθσ.

Διαπιςτϊνουμε, ςυνεπϊσ, μια κατευκυντιρια ιδζα τθσ ρομαντικισ αιςκθτικισ, δθλαδι ότι “θ μεταφορά και ο μφκοσ είναι θ πρωταρχικι γλϊςςα του ανκρϊπου, γλϊςςα που επικαλφπτεται από ορκολογικζσ αναςυγκροτιςεισ.”107 Συνεπϊσ, θ λογοτεχνία, θ οποία ςυνιςτά το βαςικό τρόπο ζκφραςθσ των Γερμανϊν ΢ομαντικϊν, εμφανίηεται ωσ φορζασ αλικειασ χρωματιςμζνθσ με το ςυναίςκθμα, δθλαδι φορζασ τθσ υποκειμενικισ πραγματικότθτασ- του μφκου. Ζνα άλλο ςθμαντικό ςτοιχείο του κινιματοσ των ΢ομαντικϊν, το οποίο απορρζει από τθν αιςκθτικι των ερειπίων, ςυνιςτά θ αποδόμθςθ του λογοτεχνικοφ ζργου. Το ζργο Pensées του Blaise Pascal, το οποίο αναφζραμε ωσ παράδειγμα φιλοςοφικοφ ερειπίου ςτο πρϊτο κεφάλαιο, αποτζλεςε πρότυπο των Γερμανϊν ΢ομαντικϊν, όπωσ αναφζρει ο Ράνοσ Κοφροσ108. Θ εμφάνιςθ τθσ αποςπαςματικισ λογοτεχνικισ δομισ καταδεικνφει μια ζκδθλθ αντί-κλαςικι ρομαντικι άποψθ. Θ αρμονία του κλαςικοφ προτφπου ζχει χακεί και τθ κζςθ τθσ ζχει πάρει θ αποςπαςματικότθτα- θ αςάφεια. ”Η νζα αιςκθτι μορφι που αναηθτοφν οι ΢ομαντικοί για να εκφράςουν τθν ανζφικτθ ζνωςθ του πεπεραςμζνου τθσ φλθσ και τθσ απεραντοςφνθσ του πνεφματοσ κα βρεκεί ςτο λογοτεχνικό απόςπαςμα.”109 Στο λογοτεχνικό απόςπαςμα ςυναντάμε

107

Π.π., Beardsley, Monroe, Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, ς. 247.

108

Κοφροσ, Ράνοσ, 1999, Διδακτορικι Διατριβι: Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 166 Ακινα,

Αρχιτεκτονικι Ρολυτεχνικι ςχολι Α.Ρ.Θ. 109

Αυτόκι, ς. 160.

127

128

το δεςμό ανάμεςα ςτο ΢ομαντιςμό και το ερείπιο μζςω τθσ δθμιουργίασ λογοτεχνικϊν αποςπαςμάτων. Ππωσ περιγράφει ο Ράνοσ Κοφροσ110, το απόςπαςμα δθμιουργεί χάςματα-ρωγμζσ ανάμεςα ςτα διαφορετικά κομμάτια του, τα οποία λειτουργοφν ωσ

διεγζρτεσ τθσ φανταςίασ. Θ απομόνωςθ των ςτοιχείων ενόσ

λογοτεχνικοφ κειμζνου οδθγεί τουσ ΢ομαντικοφσ ςτθν άμεςθ- ςαφι μετάδοςθ μιασ ιδζασ, εξαιτίασ τθσ αφαίρεςθσ πλεοναηόντων λζξεων. Επιτυγχάνεται, ςτθν ουςία, θ απόδοςθ τθσ μζγιςτθσ ςκζψθσ με το λιγότερο αρικμό λζξεων. Ππωσ διατυπϊνει ο Ράνοσ Κοφροσ111, θ αντίκεςθ αυτι που οδθγεί ςτθν επιτυχία του αποςπάςματοσ, αποτελεί αναφορά ςτο αρχιτεκτονικό ερείπιο, το οποίο επιτυγχάνει τθν τελειότθταομορφιά μζςω τθσ αποςπαςματικότθτασ και τθσ ερείπωςθσ. Συνοψίηοντασ, το κίνθμα των Γερμανϊν ΢ομαντικϊν πρζςβευε ότι: α)το ςυναίςκθμα αποτελεί πθγι γνϊςθσ, β) το άπειρο του πνεφματοσ μπορεί να αντιταχκεί ςτο πεπεραςμζνο τθσ φλθσ και ότι γ) θ αποςπαςματικότθτα ςυνιςτά το ςτοιχείο που δφναται να οδθγιςει ςτθν εξφψωςθ του πνεφματοσ. Κρίνεται αναγκαίο να ςθμειωκεί ότι το κίνθμα του ΢ομαντιςμοφ κα αςκιςει ζντονθ επίδραςθ ςτα καλλιτεχνικά ρεφματα του 19ου αιϊνα, αφοφ οι κεωρίεσ του επζφεραν ριηικζσ αλλαγζσ ςτθν αντιμετϊπιςθ των ζργων τζχνθσ (ποίθςθ, λογοτεχνία, ηωγραφικι κ.τ.λ.) και ζκεςαν νζουσ αιςκθτικοφσ ορίηοντεσ. Θ επίδραςθ του ςυναντάται ςτα εξισ: α)άνοιξε νζουσ δρόμουσ ςτο τι κεωρείται τζχνθ, β)όριςε τισ τζχνεσ ωσ βαςικοφσ αγωγοφσ πολιτιςμοφ-ηωισ και γ) ανζδειξε το γεγονόσ ότι θ καλλιτεχνικι δθμιουργία κεωρείται πράξθ αυτοζκφραςθσ- ζκεςε τον καλλιτζχνθ κυρίαρχο. “Η αριςτοτελικι 110

Π.π., Κοφροσ, Ράνοσ, Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 164.

111

Αυτόκι, ς. 165.

129

130

κεωρία τθσ κάκαρςθσ ιταν ζνα είδοσ ςυγκινθςιοκρατικισ κεωρίασ….θ ρομαντικι άποψθ είναι ότι θ ποίθςθ είναι κάκαρςθ κατά κφριο λόγο για τον ποιθτι και μόνο κατά δεφτερον για τον αναγνϊςτθ”112. Οι δεςμοί του ΢ομαντιςμοφ με το ερείπιο εντοπίηονται ςτα εξισ: α) ζνα αντικείμενο που δεν είναι Ωραίο, δφναται να δθμιουργιςει αιςκθτικι τζρψθ και β) ςτθν εμφάνιςθ του λογοτεχνικοφ αποςπάςματοσ, μζςω του οποίου το πνεφμα εξυψϊνεται, εξαιτίασ των αφαιρζςεων. Αντίςτοιχα, το ερείπιο αποτελεί ζνα ςφνολο αρχιτεκτονικϊν αποςπαςμάτων, τα οποία κακιςτοφν το μεςτό νόθμα τθσ αρχιτεκτονικισ του, εξαιτίασ των αφαιρζςεων που ζχει υποςτεί. Άμεςθ απόρροια τθσ ΢ομαντικισ άποψθσ και των αιςκθτικϊν κεωριϊν του 18ου αιϊνα, αποτελεί θ αρχιτεκτονικι των αγγλικϊν κιπων που κα μελετιςουμε ςτο παρακάτω κεφάλαιο.

112

Beardsley, Monroe, 1989, Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, μετάφραςθ: Δ. Κοφρτοβικ, Ρ.

Χριςτοδουλίδθσ, ς. 238 Ακινα, Νεφζλθ.

131

132

133

134

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο

H Αρχιτεκτονική των Αγγλικών Κήπων του 18ου αιώνα Η περίπτωςη του κήπου Stowe

“Ο κιποσ είναι ζνα χαλί όπου ολόκλθροσ ο κόςμοσ πετυχαίνει τθν ςυμβολικι του τελειότθτα, και το χαλί είναι ζνα είδοσ κινθτοφ κιπου μζςα ςτο χϊρο. Ο κιποσ είναι το πιο μικρό κομμάτι του κόςμου και επιπλζον είναι ολόκλθροσ ο κόςμοσ. Από τα βάκθ τθσ αρχαιότθτασ ο κιποσ είναι ζνα είδοσ ευτυχοφσ και κακολικισ ετεροτοπίασ.” Michel Foucault113

113

Foucault,

Michel,

1984,

Ομιλίεσ και

γραπτά

1984: Ρερί

Αλλοτινϊν Χϊρων,

ς.

http://www.michel_foucault_heterotopias_gr/.

135

136

νζεσ αιςκθτικζσ κεωρίεσ του Υψθλοφ, του Γραφικοφ και ο ΢ομαντιςμόσ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Οι

ςυγκρότθςαν τθ βάςθ ανάπτυξθσ τθσ αρχιτεκτονικισ του αγγλικοφ ι γραφικοφ κιπου. Βαςικι αφορμι τθσ νζασ αρχιτεκτονικισ πρακτικισ είναι θ μεταςτροφι που ςυντελείται από τον 17ο μζχρι τον 18ο αιϊνα ωσ προσ τον τρόπο αντίλθψθσ τθσ φφςθσ, δθλαδι από τθν αντίλθψθ τθσ επικράτθςθσ πάνω ςτθ φφςθ(17 ο αιϊνασ) μζχρι τθν αντίλθψθ τθσ μίμθςθσ των αιςκθτικϊν ποιοτιτων τθσ φφςθσ(18ο αιϊνασ). τον 17ο αιϊνα Ραρατθρείται θ επικράτθςθ τθσ αρχιτεκτονικισ του γαλλικοφ κιπου, όπωσ ο κιποσ των Βερςαλλιϊν(the Sun King’ Garden) όπου όλα τα ςτοιχεία είναι οργανωμζνα αυςτθρά, γεωμετρικά και ςυμμετρικά[ΕΙΚ.39]. Αντίκετα, τον 18ο αιϊνα επικρατεί ο αγγλικόσ κιποσ, όπωσ ο κιποσ Stowe, όπου όλα τα ςτοιχεία ακολουκοφν μια φυςικι οργάνωςθ, ανάλογθ με αυτι τθσ φφςθσ. Ο αρχιτζκτονασ προςπακεί ζντεχνα να αποκρφψει τθν φπαρξθ ςχεδιαςμοφ, να ςχεδιάςει το τυχαίο. Αυτι θ μεταςτροφι υποκινείται από τον εμπλουτιςμό των αιςκθτικϊν κεωριϊν, δθλαδι τθν ειςαγωγι τθσ αιςκθτικισ κεωρίασ του Υψθλοφ και του Γραφικοφ.

Γραφικό Το Γραφικό είναι μια αιςκθτικι ποιότθτα θ οποία προκφπτει ςτο τζλοσ του 18 ου αιϊνα. Βζβαια ιδθ από τθν ανάπτυξθ των κεωριϊν περί του Υψθλοφ, υπάρχουν αναφορζσ ςτο Γραφικό που, όμωσ, ςτο τζλοσ του 18ου αιϊνα απζκτθςε τθ μορφι μιασ ενιαίασ αιςκθτικισ πραγματείασ, με τα ςυγγραφικά ζργα των: William Gilpin “Observations on the River Wye, and Several Parts of South Wales etc. Relative Chiefly to Picturesque Beauty; made in the Summer of the Year 1770” το 1782 και

137

138

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Uvedale Price “Essays on the Picturesque” το 1810. Σε αυτό το ςθμείο κρίνεται αναγκαίο να ςθμειωκεί το γεγονόσ ότι τθ ςτιγμι ζναρξθσ τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ, οι ςυνολικζσ πραγματείεσ για το Γραφικό δεν είχαν ςυγκροτθκεί αλλά, αντίκετα, οι αγγλικοί κιποι ςυνετζλεςαν ϊςτε το Γραφικό να πάρει μια ολοκλθρωμζνθ μορφι ωσ αιςκθτικι κεωρία. Το Γραφικό ςθματοδοτεί τθ μεταςτροφι ςτο τρόπο αντιμετϊπιςθσ τθσ φφςθσ. Αντίκετα με τθν Αρχαιότθτα ι το Μεςαίωνα, οι άνκρωποι τθσ Αναγζννθςθσ και του Διαφωτιςμοφ διζκριναν μζςα ςτθ φφςθ τθν ζννοια του τοπίου. Ππωσ γράφει ο Georg Simmel,114 μζχρι τθν Αναγζννθςθ οι άνκρωποι χρθςιμοποιοφςαν ι εμπεριζχονταν ςτθ φφςθ. Μετά τθν Αναγζννθςθ, ο άνκρωποσ εμφανίηεται ωσ εξωτερικόσ παρατθρθτισ τθσ φφςθσ και ςε αυτό το ςθμείο γεννιζται θ ζννοια του τοπίου. Θ ειςαγωγι τθσ ζννοιασ ςθματοδοτείται με τθ γζνεςθ τθσ ηωγραφικισ τοπίου. Βλζπουμε ςτισ τοπιογραφίεσ, τον άνκρωπο να ςτζκει με γυριςμζνθ τθν πλάτθ παρατθρϊντασ το μεγαλείο τθσ φφςθσ*ΕΙΚ.40]. Οι πρϊτοι τοπιογράφοι όπωσ ο Carracci, ο Paul Brill και ο Peruzzi κεωροφνται πρόδρομοι των Claude Lorrain, Nicolas Poussin, Gaspard Dughet και Salvador Rosa, ενϊ οι τελευταίοι ϊκθςαν τθ νζα αιςκθτικι κεωρία του Γραφικοφ με τισ ηωγραφικζσ του ςυνκζςεισ. Ο Price ςτο δοκίμιο του για το Γραφικό επιςθμαίνει ότι θ ηωγραφικι και το φυςικό τοπίο εμπλζκονται. Χαρακτθριςτικά αναφζρει “υπάρχει μεγάλθ διαφορά ανάμεςα ςτο να βλζπεισ τθ φφςθ μονάχα με ςκοπό να δθμιουργιςεισ πίνακεσ και ςτο να βλζπεισ τουσ πίνακεσ με ςκοπό να βελτιϊςεισ τισ ιδζεσ ςου για τθ φφςθ…Σκζψου τουσ 114

Simmel, Georg, 2004, Το τοπίο: Φιλοςοφία του τοπίου, 1913, μετάφραςθ: Γ. Σαγκριϊτθσ, ς. 14

Ακινα, Ροταμόσ.

139

140

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

πίνακεσ και τθ φφςθ ςαν να ρίχνουν φϊσ το ζνα ςτο άλλο και ςαν να ςυνδζονται με τθν ιςτορία, τθν ποίθςθ και με όλεσ τισ καλζσ τζχνεσ.”115 Το Γραφικό ςυνδζεται ςε μεγάλο βακμό με τθ ηωγραφικι τεχνοτροπία και οι αρχζσ των δφο είναι παρόμοιεσ. Αυτό διαπιςτϊνεται και από τθ λζξθ picturesque που ςχετίηεται άμεςα με το ορατόμε τθν εικόνα και τθ τζχνθ τθσ ηωγραφικισ. Ο Price116 αναφζρει ζνα απόςπαςμα από το δοκίμιο του Gilpin, ο οποίοσ χαρακτθρίηει γραφικό ζνα ςτοιχείο που ςυγκροτείται από ποιότθτεσ, οι οποίεσ δφναται να αποδοκοφν ςτθ ηωγραφικι και είναι κατάλλθλο για να ςυμμετάςχει ςε μια ηωγραφικι ςφνκεςθ. Οι πίνακεσ των τοπιογράφων κα αποτελζςουν βαςικό αντικείμενο ανάλυςθσ και πρότυπο για τθν παραγωγι του αγγλικοφ κιπου, όπωσ κα δοφμε παρακάτω. Ο Price βαςίηεται ςτθ κεωρία για το Υψθλό και το Πμορφο του Burke, κατατάςςοντασ το Γραφικό ανάμεςα ςτισ δφο. Αν, ςφμφωνα με τον Burke, το Πμορφο ςυνδζεται με τθν αρμονία και τθν θρεμία-ομαλότθτα(smoothness) και το Υψθλό ςυνδζεται με τθν ζκπλθξθ και τον τρόμο, τότε ςφμφωνα με τον Price, το Γραφικό ςυνδζεται με τθν περιζργεια (curiosity) και τθν περιπλοκι(intricacy). Το Γραφικό ςυνδζει, ουςιαςτικά, το κενό μεταξφ του Πμορφου και του Υψθλοφ. “Οι αρχζσ αυτϊν των δφο βαςικϊν χαρακτθριςτικϊν ςτθ φφςθ, του Υψθλοφ και του

115

Price, Uvedale, 1810, Essays on the Picturesque, Τόμοσ Α, ς. 10 Λονδίνο, J. Mawman. Μετάφραςθ

δικι μασ: “There is a wide difference between looking at nature merely with a view to making pictures, and looking at pictures with a view to improvement of our ideas of nature: the former often does contract the taste when pursued too closely; the latter o believe as generally refines and enlarges it…considered pictures and nature as throwing a reciprocal light on each other, and as connected with history, poetry, and all the fine arts.” 116

Αυτόκι, ς. 38.

141

142

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Πμορφου, ζχουν παρουςιαςτεί και διαχωριςτεί από μια αυκεντία- αλλά όταν διάβαςα αυτό το ζργο, ζνιωςα ότι υπιρχαν πολυάρικμα ςτοιχεία, τα οποία ικανοποιοφν το μάτι αλλά δεν ανικουν ςτισ κατθγορίεσ του Υψθλοφ και του Πμορφου. Οι ςτοχαςμοί που ζχω κάνει με ζχουν πείςει ότι αυτά τα ςτοιχεία δθμιουργοφν μια διακριτι κατθγορία, αυτι του Γραφικοφ.117” Σφμφωνα με τον Price,118 τα χαρακτθριςτικά που προκαλοφν τθν περιζργεια και τθν περιπλοκι είναι θ τραχφτθτα (roughness), θ αταξία (irregularity) και θ ποικιλία(variety). “Ζνασ ναόσ ι ζνα παλάτι Ελλθνικισ αρχιτεκτονικισ που, αρχικά, ζχει λεία επιφάνεια και ομαλό χρϊμα, είτε ςτθ ηωγραφικι είτε ςτθ πραγματικότθτα είναι Πμορφο. Στθ κατάςταςθ ερείπωςθσ είναι γραφικό. Ραρατιρθςε τθ διαδικαςία που ο χρόνοσ, ο καλφτεροσ δθμιουργόσ τζτοιων αλλαγϊν, μετατρζπει ζνα Πμορφο αντικείμενο ςε ζνα Γραφικό. Αρχικά, εξαιτίασ λεκζδων από τον καιρό…χάνεται θ ομοιομορφία τθσ επιφάνειασ και του χρϊματοσ, αυτό το γεγονόσ προκαλεί τραχφτθτα και ποικιλία αποχρϊςεων. Ζπειτα, ποικίλα ατυχιματα του καιροφ αποςυνδζουν τισ πζτρεσ, αυτζσ

117

Π.π., Price, Uvedale, Essays on the Picturesque, ς. 43. Μετάφραςθ δικι μασ: “The principles of those

two leading characters in nature, the sublime and the beautiful, have been fully illustrated and discriminated by a great master; but even when I first read that most original work, I felt that there were numberless objects which give great delight to the eye, and yet differ as widely from the beautiful, as from the sublime .The reflections which I have since been led to make, have convinced me that these objects form a distinct class, and belong to what may properly be called picturesque.” 118

Αυτόκι, ςς. 22-24.

143

144

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

μετατρζπονται ςε μια άτακτθ μάηα πάνω ςε αυτό που κάποτε ιταν γραςίδι ι πεηοδρόμιο.”119 Ο Price120 διαχωρίηει τθν Ομορφιά από τθ Γραφικότθτα, ορίηοντασ ότι απαιτοφν αντίκετεσ ποιότθτεσ για να αναπτυχκοφν. Δθλαδι θ πρϊτθ απαιτεί θρεμία– ομαλότθτα, βακμιαία μεταβολι και ςυμβολίηει τθ νεότθτα, ενϊ θ δεφτερθ απαιτεί αδρότθτα, ξαφνικι μεταβολι και ςυμβολίηει το πζραςμα του χρόνου (τθ φκορά που επιφζρει αυτόσ). Αντίκετα, το Υψθλό και το Γραφικό μποροφν να ςυνυπάρχουν ςε ζνα τοπίο, δθλαδι οι ποιότθτεσ που προκαλοφν το Γραφικό μποροφν να εμφανιςτοφν και ςτθ περίπτωςθ του Υψθλοφ, όμωσ θ διαφορά ζγκειται ςτο μζγεκοσ-ςτθ κλίμακα. Το Υψθλό απαιτεί κάτι τεράςτιο-τρομερό. Μια βακιά χαράδρα μπορεί να προκαλζςει το αίςκθμα αυτό εξαιτίασ του μεγζκουσ τθσ, και παράλλθλα να χαρακτθριςτεί ωσ Γραφικι, αφοφ εμφανίηει τραχφτθτα, ποικιλία και αταξία.[ΕΙΚ.41] Οι αναφορζσ ςτα ερείπια ςε ςχζςθ με τθ φκορά δομισ δεν είναι τόςεσ πολλζσ, αλλά τα χαρακτθριςτικά που ςυντελοφν ϊςτε να χαρακτθριςτεί κάτι ωσ Γραφικό

119

Π.π., Price, Uvedale, Essays on the Picturesque, ς. 51. Μετάφραςθ δικι μασ: “A temple or palace of

Grecian architecture in its perfect entire state, and with its surface and colour smooth and even, either in painting or reality is beautiful; in ruin it is picturesque. Observe the process by which time, the great author of such changes, converts a beautiful object into a picturesque one. First, by means of weather stains, partial incrustations, muses, &c. in at the same time takes off from the uniformity of the surface, and of the colour; that is, gives a degree of roughness, and variety of tint. Next; the various accidents of weather loosen the stones themselves; they tumble in irregular masses, upon what was perhaps smooth turf or pavement.” 120

Αυτόκι, ςς. 49-50.

145

146

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

εμφανίηονται ςτα ζργα ςε κατάςταςθ ερείπωςθσ ςτα οποία αυξάνεται θ ποικιλία και θ πολυπλοκότθτα, εξαιτίασ τθσ αποδόμθςθσ. Στον τομζα τθσ αρχιτεκτονικισ, ο Price121 επιςθμαίνει ότι θ γοτκικι είναι πιο γραφικι από τθν ελλθνικι αρχιτεκτονικι, αφοφ ζχει μεγαλφτερθ ποικιλία μορφϊν, πολυπλοκότθτα και τα υλικά που χρθςιμοποιοφνται είναι πιο άγρια. Θ αναφορά του Price122 ςτο διαμάντι νομίηω ςυνδζεται άμεςα με το αρχιτεκτονικό ερείπιο και τθ φκορά δομισ. Ο Price χαρακτθριςτικά αναλφει ότι το διαμάντι ζχει μια επιφάνεια απόλυτα λεία και ομαλι, είναι δθλαδι όμορφο, αλλά θ λαμπρότθτα του αναδεικνφεται όταν αποκτιςει απότομεσ γωνίεσ και κατακερματιςτεί, δθλαδι παρουςιάςει φκορά δομισ και ςυνεπϊσ, τραχφτθτα και περιπλοκότθτα. Ραρόμοια με ζνα διαμάντι δφναται να λειτουργιςει ζνα ζργο το οποίο ζχει λεία, ομαλι επιφάνεια και όταν αποςακρϊνεται δεν χάνει τισ αιςκθτικζσ του ποιότθτεσ αλλά τισ πολλαπλαςιάηει. Το αίςκθμα του Υψθλοφ και του Γραφικοφ αποτζλεςαν κακοριςτικοφσ παράγοντεσ ςτθν ανάπτυξθ τθσ αρχιτεκτονικισ των αγγλικϊν κιπων. Εάν το Υψθλό προκφπτει ςε τοπία τθσ άγριασ και ακατζργαςτθσ φφςθσ, όπωσ τονίηει ο Addison, τότε το Γραφικό προκφπτει ςε τοπία, τα οποία είναι πιο εξευγενιςμζνο. Θ επιδίωξθ τθσ Γραφικότθτασ και θ εφαρμογι ηωγραφικϊν τεχναςμάτων ιταν βαςικόσ ςτόχοσ κατά τθ διαδικαςία ςχεδιαςμοφ των κιπων, τόςο ςε επίπεδο γενικοφ πλάνου όςο και ςε επίπεδο μικρισ κλίμακασ, δθλαδι των καταςκευϊν που εμπεριζχονταν ςτουσ αγγλικοφσ κιπουσ.

121

Π.π., Price, Uvedale, Essays on the Picturesque, ςς. 52-55.

122

Αυτόκι, ςς. 117-118.

147

148

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Σε αυτό το ςθμείο κρίνεται αναγκαία θ αναφορά μιασ αναγεννθςιακισ κεωρίασ, αυτι τθσ “et pictura poesis”, θ οποία είναι λατινογενισ ζκφραςθ και ςθμαίνει “ότι είναι ηωγραφικι είναι και ποίθςθ.” Αυτι θ ζκφραςθ προζρχεται από τον Οράτιο, ο οποίοσ ιταν Λατίνοσ λυρικόσ ποιθτισ και αναφζρεται ςτο ζργο του “Ars Poetica” (θ τζχνθ τθσ ποίθςθσ). Μζςω αυτισ δθλϊνεται ότι θ ποίθςθ και θ ηωγραφικι είναι αδελφζσ τζχνεσ. Σφμφωνα με τον Σιμωνίδθ123, “θ ηωγραφικι είναι θ βουβι ποίθςθ και θ ποίθςθ είναι θ ομιλοφςα ηωγραφικι.” Ο William Mason επιςθμαίνει ότι θ κθποτεχνία του αγγλικοφ κιπου αποτελεί άμεςθ απόρροια τθσ ηωγραφικισ και τθσ ποίθςθσ, οι τρείσ μορφζσ τζχνθσ ανικουν ςτθν ίδια οικογζνεια. Στθν περίπτωςθ του αγγλικοφ κιπου πραγματοποιείται ο ςυγκεραςμόσ των χαρακτθριςτικϊν τθσ ποίθςθσ και τθσ ηωγραφικισ, μποροφμε να τον αναγνϊςουμε ωσ μια ποιθτικι και ηωγραφικι ςφνκεςθ, όπου το χαρτί ι ο καμβάσ είναι το ζδαφοσ και οι λζξεισ ι τα δζντρα-νερό, τα χρϊματα. Τθ βάςθ τθσ φιλοςοφίασ του αγγλικοφ κιπου κα πρζπει καλφτερα να τθν αναηθτιςουμε ςτθν ποίθςθ, τθ λογοτεχνία και ηωγραφικι, πάρα ςτθν αρχιτεκτονικι. Σφμφωνα με τον William Mason,124 τα φυςικά τοπία δεν είναι ίδια με τθ ηωγραφικι εντφπωςθ αυτϊν, οι πίνακεσ του Claude Lorrain δε μιμοφνται τθ φφςθ αλλά τθν παρουςιάηουν ιδανικι-βελτιωμζνθ, αποτελοφν μια δεφτερθ ανάγνωςθ τθσ. Με τθ ςειρά τουσ οι αγγλικοί κιποι παρουςιάηουν ζνα ιδανικό τοπίο, το οποίο είναι

123

Mason, William, 1783, A Poem in Four Books, ς. 128 Γιορκ, A. Ward. Μετάφραςθ δικι μασ: “Even

since the days of Simonides, who declared Painting to be silent Poetry, and Poetry to be speaking Picture.” 124

Αυτόκι, ς. 143.

149

150

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

πιο εξευγενιςμζνο από ζνα άγριο. Θ διαφορά ανάμεςα ςτα δφο ζγκειται ςτθ λειτουργικότθτα που ςυνιςτά αναγκαίο χαρακτθριςτικό ενόσ κιπου. “Το τοπίο ενόσ κιπου πρζπει να παρουςιάηεται άνετο για τισ ανάγκεσ τθσ ανκρϊπινθσ ηωισ, εάν ςε αυτό προςτεκεί κάκε γοθτεία τθσ ηωγραφικισ, αυτά κα ευχαριςτιςει αλλά δε κα ικανοποιεί γιατί κα είναι εντελϊσ άγριο. Η αγριότθτα τθσ φφςθσ, ςυνεπϊσ, παραμερίηεται και είναι μόνο το είδοσ τθσ ομορφιάσ το οποίο επιδζχεται τθν ανκρϊπινθ παρζμβαςθ…ςτον αγγλικό κιπο, ακόμα και ςτο πιο τζλειο τοπίο, δεν είναι επικυμθτι θ διατιρθςθ αυτοφ ςε μια τόςο άχρθςτθ αγνότθτα, ςαν να μθν ζχει πατιςει ποτζ ανκρϊπινο πόδι ςτο ζδαφοσ αυτοφ του τοπίου.”125 Σαν αποτζλεςμα τθσ ηωγραφικισ, ο ςχεδιαςμόσ του αγγλικοφ κιπου είναι αντιδιαμετρικά αντίκετοσ από αυτόν του 17ου αιϊνα. Ππωσ τονίηει ο Price,126 τον 17ο αιϊνα τα πάντα ιταν μζςα ςε τετράγωνα και παραλλθλόγραμμα, ενϊ τον 18ο αιϊνα όλα εμπεριζχονται ςε τμιματα κφκλων και ελλείψεων*ΕΙΚ.42], ςε αυτό το νζο τφπο κιπου εμφανίηεται ζνασ άλλοσ χαρακτιρασ τυπολογίασ. “Ο ςκοπόσ του νζου ςχεδιαςμοφ ιταν ςίγουρα

125

Π.π., Mason, William, A Poem in Four Books, ς. 147. Μετάφραςθ δικι μασ: “The garden scene is hers,

and must be rendered conformable to the purposes of human life; if to these every consonant charm of painting be added, she is pleases; but by no means satisfied, if that which is convertible to use be given absolutely to wildness. The wildness of nature, therefore is irretrievably set aside, and consequently, it is only the kind of beauty which wears the stamp of human interference that can be cultivated here…in the English garden, even in her very finest scenery, it is not desirable to preserve her in such a state of useless purity, that it shall appear as if no human footstep had even trod the ground.” 126

Price, Uvedale, 1810, Essays on the Picturesque, Τόμοσ Α, ς. 247 Λονδίνο, J. Mawman.

151

152

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

αξιζπαινοσ, αυτοί ικελαν να αφανίςουν τθ γεωμετρία και να επαναφζρουν τθ φφςθ.”127

Claude glass Οι τοπιογραφίεσ του 17ου αιϊνα ςυνδζκθκαν ςε τόςο μεγάλο βακμό με τουσ αγγλικοφσ κιπουσ, ϊςτε εμφανίςτθκε μια νζα εφεφρεςθ για τουσ επιςκζπτεσ αυτϊν, ζνασ κυρτόσ κακρζπτθσ(Claude glass) μζςα από τον οποίο παρατθροφςαν τα διάφορα τοπία[ΕΙΚ.43]. Σφμφωνα με τον Gilpin,128 το νζο οπτικό εργαλείο προςζφερε ςτουσ παρατθρθτζσ του τοπίου τθ δυνατότθτα να επεξεργάηονται το ςυνολικό τοπίο το οποίο ςυςςωρεφεται ςε ζνα μικρό κακρζπτθ, ενϊ ςτθ πραγματικότθτα είναι τόςο μεγάλο που το μάτι του παρατθρθτι δεν το διακρίνει ςυνολικά, αλλά μόνο το εξετάςει μεμονωμζνα. Πταν εξετάηουμε τθ φφςθ ςυνολικά, επικεντρωνόμαςτε ςτθ ςφνκεςθ και ςτθν εντφπωςθ. Εξετάηουμε, επίςθσ, τισ μορφζσ ςυγκεκριμζνων αντικειμζνων, αλλά εξαιτίασ του μεγζκουσ των ςτοιχείων τθσ φφςθσ, το μάτι δεν ζχει τθν δυνατότθτα να εκπλθρϊςει ταυτόχρονα και τισ δφο διαδικαςίεσ. Εάν επικεντρωκοφμε ςτθ γενικι εντφπωςθ, τότε δεν παρατθροφμε τα μεμονωμζνα ςτοιχεία και αν ςυμβεί το αντίςτροφο, χάνουμε τθ γενικι εντφπωςθ. Μζςα από τον κυρτό κακρζπτθ βλζπεισ το τοπίο ςαν πίνακα, ςαν μια ηωγραφικι ςφνκεςθ. Αλλά θ 127

Αυτόκι, μετάφραςθ δικι μασ: “The intention of the new improvers was certainly meritorious; for they

meant to banish formality, and to restore nature; but it must be remembered, that strongly marked, distinct, and regular curves, unbroken and undisguised, are hardly less unnatural of formal.” 128

Gilpin, William, 1834, Remarks on forest scenery, and other woodland views, Τόμοσ Β, ςς. 234-235

Εδιμβοφργο, Fraser.

153

154

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

εντφπωςθ, δθλαδι θ ςφνκεςθ, οι μορφζσ, τα χρϊματα που παρουςιάηονται μζςα από τον κυρτό κακρζπτθ, ςυςςωρεφονται ςε μια μικρι περιοχι. Οπότε το μάτι εξετάηει τθ γενικι εντφπωςθ, τισ μορφζσ των αντικειμζνων και τθν ομορφιά των αποχρϊςεων. Θ φφςθ παρουςιάηεται ωσ μια τοπιογραφία, μια ηωγραφικι εντφπωςθ. “Αν ο κακρζπτθσ ζχει κάποιο ιδιαίτερο πλεονζκτθμα, αυτό είναι ότι δεν είναι απαραίτθτο για το μάτι να αλλάηει τθν εςτίαςθ του, κάτι που πρζπει να κάνει όταν εξετάηει φυςικά τοπία εξαιτίασ τθσ απόςταςθσ των αντικειμζνων. Αυτι θ αλλαγι ςτθν εςτίαςθ, ςτθ κεωρεία τουλάχιςτον (αμφιβάλω αν εφαρμόηεται), προξενεί ςφγχυςθ. Χρθςιμοποιϊντασ των κακρζπτθ, εξετάηουμε ολόκλθρο το ςκθνικό με τθν ίδια εςτίαςθ. ”129 Από τθν άλλθ μεριά, ζνα μειονζκτθμα αυτοφ του εργαλείου που επιςθμαίνει ο Gilpin130, αποτελεί το γεγονόσ ότι τα φυςικά ςτοιχεία δεν παρουςιάηονται με το βάκοσ, τθ διαβάκμιςθ και τθν κυρτότθτα που ζχουν ςτθν πραγματικότθτα, αλλά παρουςιάηονται επίπεδα. Επιπρόςκετα, μζςα από τον κυρτό κακρζπτθ αλλάηουν οι αναλογίεσ του φυςικοφ τοπίου, δθλαδι τα ςτοιχεία που είναι μπροςτά φαίνονται πολφ μεγάλα και αυτά που είναι πιο πίςω φαίνονται μικρότερα. Αντίκετα, ςτο τομζα τθσ ηωγραφικισ αυτό αποφεφγεται, αφοφ ο καλλιτζχνθσ χρθςιμοποιεί διάφορα τεχνάςματα ϊςτε ο πίνακασ να αποτελεί τθν εντφπωςθ τθσ πραγματικισ φφςθσ. 129

Αυτόκι, ς. 234. Μετάφραςθ δικι μασ: “It is the novelty alone of the exhibition that pleases. If the

mirror has any peculiar advantage, it consists in its not requiring the eye to alter its focus, which it must do when it surveys the views of nature- the distance requiring one focus, and the foreground another. This change of the focus, in theory at least, (I doubt whether in practice), occasions some confusion. On the mirror we survey the whole under one focus.” 130

Π.π., Gilpin, William, Remarks on forest scenery, and other woodland views, ς. 235.

155

156

Συνοψίηοντασ, ο αγγλικόσ κιποσ

ςυγκροτείται από

τα εξισ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Αγγλικι κθποτεχνία

βαςικά

χαρακτθριςτικά: α)τθν αςφμμετρθ και ακανόνιςτθ οργάνωςθ με πολυάρικμα μονοπάτια, με αποτζλεςμα μια φυςικι οργάνωςθ του κιπου*ΕΙΚ.44]. Ο κιποσ εμφανίηεται ςαν να είναι παραδομζνοσ ςτθ φφςθ και θ φυςικι οργάνωςθ οδθγεί ςτθν αφξθςθ τθσ πολυπλοκότθτασ και τθσ ποικιλίασ. Συνεπϊσ, το αίςκθμα του Γραφικοφ που ςυνδζεται με τθν ποικιλία και τθ πολυπλοκότθτα, προκφπτει μζςα από τθ γενικι οργάνωςθ του κιπου. Θ φυςικι ανάπτυξθ του κιπου προερχόταν και από τουσ πίνακεσ των τοπιογράφων του 17ου αιϊνα, οι οποίοι ιταν ςτενά ςυνδεδεμζνοι με τθν αγγλικι κθποτεχνία. Κακοριςτικό παράγοντα αποτελοφν οι πίνακεσ του Claude Lorrain, ο οποίοσ ιταν επθρεαςμζνοσ από τα “Γεωργικά” του Βιργιλίου και οι ηωγραφικζσ του ςυνκζςεισ είχαν βαςικό κζμα τθν ανάδειξθ του αρκαδικοφ τοπίου. Θ Αρκαδία ιταν ζνασ τόποσ ιερόσ για τθν αρχαία Ελλάδα, ςυνδεόταν με το ουτοπικά ειδυλλιακό τοπίο, ςτο οποίο θ φφςθ εμφανιηόταν άγρια, ακατζργαςτθ(χωρίσ ίχνοσ ανκρϊπινθσ παρζμβαςθσ) και αρμονικι. “Ο ςχεδιαςμόσ του κιπου τον 18ο αιϊνα βαςιηόταν ςτθ ανάλυςθ κειμζνων ςτθν οποία ο κιποστοπίο ιταν θ τελικι μετάφραςθ των κειμζνων του Ρλίνιου, του Ομιρου και του Βιργιλίου.”131

131

Champers, Douglas, 1993, The Planters of the English Landscape Garden, ς. 17 Χονγκ Κονγκ, Yale

University. Μετάφραςθ δικι μασ: “…the revolution in garden design in the early eighteenth century was a re-enactment of the battle of the books, an enormous piece of textual analysis in which the landscape garden was the final translation of texts by Pliny, Horace, and Virgil.”

157

158

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Μια ακόμα, βαςικι επιδίωξθ τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ αποτελοφςε θ ανάδειξθ τθσ ανκρϊπινθσ πράξθσ, δθλαδι θ ςφνκεςθ του κιπου ςτόχευε να κζςει ςε πρωταγωνιςτικι κζςθ τον περιπατθτι και να κάνει γνωςτζσ ανκρϊπινεσ πράξεισ. Αυτό γίνεται ςαφζσ και από τισ καταςκευζσ, επιγραφζσ και αγάλματα που υπιρχαν διαςκορπιςμζνα, τα οποία αναφζρονταν ςε ζνδοξεσ ανκρϊπινεσ πράξεισ. “Σε ζνα κιπο θ πράξθ αφινεται ςτουσ ναοφσ, ςτα αγάλματα, ςτισ επιγραφζσ και ςε άλλεσ τζτοιου είδουσ τεχνικζσ, για τον άνκρωπο δεν υπάρχει μόνιμο μζροσ ςτο ςχζδιο. Η πράξθ μιασ ηωγραφικισ ςφνκεςθσ ενόσ κιπου προςφζρεται από τον επιςκζπτθ, ο οποίοσ είναι διεγερμζνοσ από τθν ςκθνι και από τουσ ςυνειρμοφσ που του δθμιουργοφνται. Ο επιςκζπτθσ ενόσ κιπου γίνεται ο πρωταγωνιςτισ από τθν πράξθ του ςε ςχζςθ με τθν ανάγνωςθ αυτϊν των επιγραφϊν και των ςτοιχείων. Στθ πρακτικι, ο επιςκζπτθσ του κιπου είναι ταυτόχρονα κεατισ των ςτοιχείων που υπάρχουν και θκοποιόσ ςτο δράμα που ζχει ςχεδιαςτεί.”132 Εξαιτίασ αυτοφ του χαρακτθριςτικοφ, θ φιλοςοφία τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ ςυνδζεται με αυτι του κεάτρου, ςτο οποίο το ανκρϊπινο δράμα ζχει πρωταγωνιςτικι κζςθ. Ο κιποσ παρουςιάηεται ωσ ζνα ςενάριο ενόσ κεατρικοφ ζργου και ο επιςκζπτθσ είναι ο

132

Hunt, John, 1997, Gardens and the Picturesque: Studies in the History of Landscape Architecture,

1994, ς. 117 Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ, M. I.T. Μετάφραςθ δικι μασ: “In a garden responsibility for the action rests with the temples, statues, inscriptions, and other such devices, for the human has no permanent place, in the design; the «action» of a garden’s painting is supplied by the visitor, stimulated by the scene and its allusions; the garden visitor becomes a protagonist by his act of reading these devices. In practice, the garden visitor is both spectator of the elements in its design and an actor in its dramas. This is clear in all of the contemporary visual evidence.”

159

160

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

πρωταγωνιςτισ αυτοφ του δράματοσ*ΕΙΚ.45]. Σφμφωνα με τον Dixon,133 ο κιποσ περιγραφόταν ωσ μια μικρογραφία του κόςμου, ςτοιχείο που ςυνδζει τθν αγγλικι με τθν κινζηικθ κθποτεχνία. Σφμφωνα με τον Vercelloni134, οι επιρροζσ του κινζηικου ςτυλ (chinoiserie) ιταν πολυάρικμεσ τον 18ο αιϊνα, αφοφ αυτό αποτελοφςε ζνα εξωτικό ςτοιχείο. Θ ζννοια του κιπου, βζβαια, ωσ μια μικρογραφία του κόςμου ιςχφει από τθν αρχαιότθτα. Ππωσ υποςτθρίηει ο Michel Foucault135, οι περςικοί κιποι ςυνδζονταν με τθ ςυςςϊρευςθ ςτοιχείων του κόςμου. Υπό το πρίςμα του κιπου ωσ μικρογραφία του κόςμου και ωσ κεατρικισ ςκθνισ (μικρογραφία του κόςμου) προκφπτουν και άλλα χαρακτθριςτικά αυτισ τθσ κθποτεχνίασ, όπωσ β)μονοπάτια τα οποία εκμεταλλεφονται ςυγκεκριμζνα ςθμεία κζαςθσ και παρακινοφν τον επιςκζπτθ να κινθκεί ςφμφωνα με αυτά. Δφο βαςικά παραδείγματα ςχεδιαςμοφ των μονοπατιϊν που ςυνδζονται με τθ κεατρικι ςκθνι και τθ ηωγραφικι αποτελοφν το trompe - l' oeil(ο απατεϊνασ του ματιοφ) και το πόδι τθσ πάπιασ, τα οποία δίνουν τθν ψευδι εντφπωςθ του βάκουσ(ζχουν εφαρμοςτεί ςτο theatro olympico του Palladio).*ΕΙΚ.46] Ζνα άλλο βαςικό χαρακτθριςτικό των αγγλικϊν κιπων είναι γ)οι μικρζσ καταςκευζσ που υπιρχαν μζςα ςε αυτοφσ, τα λεγόμενα follies ι fabriques*ΕΙΚ.47]. Αυτζσ οι καταςκευζσ ιταν πολυάρικμεσ, κρυμμζνεσ ςε διάφορα ςθμεία ςτουσ κιπουσ και είχαν πολφ διαφορετικζσ μορφζσ και λειτουργίεσ. Οι μορφζσ τουσ ιταν

133

Αυτόκι, ςς. 54-55.

134

Vercelloni, Virgilio, 1990, European Gardens: an Historical Atlas, ς. 103 Νζα Υόρκθ, Rizzoli.

135

Foucault,

Michel,

1984,

Ομιλίεσ και

γραπτά

1984: Ρερί

Αλλοτινϊν Χϊρων, ς.

http://www.michel_foucault_heterotopias_gr/.

161

162

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

ποικίλεσ δθλαδι υπιρχαν follies γοτκικισ, ρωμαϊκισ, αρχαιοελλθνικισ, κινζηικθσ κ.τ.λ. αρχιτεκτονικισ και ςυνικωσ, είτε δεν ςτζγαηαν καμία λειτουργία είτε είχαν αγάλματα και άλλα είδθ λατρείασ. Οι τοπιογραφίεσ των ηωγράφων του 17ου αιϊνα κεωροφνται υπεφκυνεσ για τθν εμφάνιςθ αυτϊν των καταςκευϊν ςτουσ αγγλικοφσ κιπουσ. Επίςθσ, αποτελοφν κεατρικά ςτοιχεία των κιπων αφοφ αποτελοφν ςκθνικό για τθν εξζλιξθ του μφκου μζςα ςτουσ κιπουσ. Για τθ χριςθ των ςυγκεκριμζνων μορφϊν ςτα follies, οι αρχιτζκτονεσ των κιπων είχαν επθρεαςτεί από τον Βιτροφβιο, ο οποίοσ είχε ειςάγει τα διάφορα είδθ κεατρικισ ςκθνισ ςτθ διακόςμθςθ των κατοικιϊν. “Τθν τραγικι ςκθνι τθν γεμίηουν «βαςιλικά» πράγματα όπωσ κίονεσ, αετϊματα και αγάλματα, τθν κωμικι ςκθνι ςυνθκιςμζνεσ όψεισ ιδιωτικϊν ςπιτιϊν ενϊ τα ςατυρικά ζργα παρουςιάηονται ςε μια ςκθνι με δζνδρα, ςπθλιζσ , βουνά και άλλα ςτοιχεία τθσ υπαίκρου. ”136 Ραρόμοιεσ μορφζσ είχαν και τα follies, αυτζσ οι καταςκευζσ που πολλζσ φορζσ εμφανίηονταν και ερειπωμζνεσ. Τθν πρϊτθ περίοδο τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ, τα follies δεν είχαν καμιά λειτουργικι ςκοπιμότθτα, αλλά αποτελοφςαν ςτοιχεία μζςα και γφρω από τα οποία ο επιςκζπτθσ κινοφνταν. Αργότερα, τουσ αποδόκθκαν και λειτουργίεσ. Τα follies κακόριηαν τθν κίνθςθ του ςϊματοσ του ςτο κιπο. Επίςθσ, αποτελοφςαν ςτοιχεία που αφξαναν τθν περιζργεια του παρατθρθτι, αφοφ παριγαγαν ποικίλουσ ςυνειρμοφσ μζςα από τθν μορφι τουσ. Αυτά δθμιουργοφν “μια θκελθμζνθ αντίκεςθ ανάμεςα ςτθν ακαλλιζργθτθ φφςθ και ςτα ςπαρμζνα ανάμεςα τθσ κτιρια-αλλθγορίεσ τθσ ιςτορίασ και του μφκου.

136

Gombrich, Ernst, 2004, Το τοπίο: Η Αναγεννθςιακι Θεωρία τθσ Τζχνθσ και θ Ανάδυςθ του Τοπίου,

1996, μετάφραςθ: Ν. Δαςκαλοκανάςθσ, ς.140 Ακινα, Ροταμόσ.

163

164

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Η ανάδυςθ αυτϊν μζςα ςτθν άγρια φφςθ τονίηει τον υπερχρονικό χαρακτιρα του κτθρίου-αποςπάςματοσ.”137 Τζλοσ, δ) θ χριςθ του ha!-ha!, δθλαδι μιασ τάφρου μζςα ςτθν οποία βριςκόταν ο τοίχοσ των ορίων τθσ ιδιοκτθςίασ, ιταν ζνα ακόμα τζχναςμα των αγγλικϊν κιπων ϊςτε να δίνεται θ ψευδαίςκθςθ τθσ ανυπαρξίασ ορίων[ΕΙΚ.48]. Αυτι θ τεχνικι είχε πάρει το όνομα τθσ από τθν ζκπλθξι του περιπατθτι. Θ αρχιτεκτονικι των αγγλικϊν κιπων ςχετίηεται άμεςα με το αρχιτεκτονικό ερείπιο τόςο ςε μεγάλθ κλίμακα, όςο και ςτισ καταςκευζσ μζςα ςε αυτοφσ. Τα ελικοειδι μονοπάτια και οι ακανόνιςτεσ φυτεφςεισ οδθγοφςαν τον παρατθρθτι να κινθκεί ςφμφωνα με αυτά και να ζχει ςυγκριμζνεσ κεάςεισ. Θ ςφνκεςθ ςχεδιαηόταν με τζτοιο τρόπο, ϊςτε οι εικόνεσ που παρουςιάηονταν να είναι αποςπαςματικζσ και χωρίσ καμία ροι-αλλθλουχία, το οποίο αποτελεί βαςικό χαρακτθριςτικό των ερειπίων. Επίςθσ, οι μορφζσ των follies ιταν δανειςμζνεσ από πολλοφσ πολιτιςμοφσ του παρελκόντοσ και χρθςιμοποιοφνταν για τθν παραγωγι ςυνειρμϊν (βαςικό ςτοιχείο των ερειπίων). Τζλοσ, αυτζσ οι καταςκευζσ ιταν πολλζσ φορζσ εξαρχισ ερειπωμζνεσ. Οι αγγλικοί κιποι αποτελοφν ζνα παράδειγμα τεχνθτισ ερείπωςθσ, όπωσ κα δοφμε και παρακάτω με τθν ανάλυςθ του αγγλικοφ κιπου Stowe.

137

Κοφροσ, Ράνοσ, 1999, Διδακτορικι Διατριβι: Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, ς. 140 Ακινα,

Αρχιτεκτονικι Ρολυτεχνικι ςχολι Α.Ρ.Θ.

165

166

Θ Ρερίπτωςθ του κιπου Stowe

“Εδϊ υπάρχει τάξθ ςτθν ποικιλία που βλζπετε, εκεί που όλα τα ςτοιχεία

διαφζρουν…αλλά

όλα

ςυμφωνοφν!” Alexander Pope138 Ιςτορικά ςτοιχεία

Ο κιποσ Stowe βρίςκεται ςτο Buckinghamshire το οποίο είναι μια αγροτικι πόλθ, δυτικά του Λονδίνου. Θ ςυνολικι ζκταςθ του κτιματοσ είναι περίπου 20,000 εκτάρια, ενϊ ο κιποσ καλφπτει τα 160 εκτάρια*ΕΙΚ.49, 50]. Θ ζκταςθ περιιλκε ςτθν κατοχι τθσ οικογζνειασ Temple τον 16ο αιϊνα. Ρολλά από τα μζλθ τθσ οικογζνειασ Temple είχαν, όπωσ υποςτθρίηει ο Richard Muir139, διακρικεί ςτο ςτρατό και αποτελοφςαν διακεκριμζνα μζλθ τθσ πολιτείασ. Ο Sir Richard Temple αφξθςε, ςε ζντονο βακμό, τθν οικογενειακι περιουςία και ο γιοσ του- Viscount Cobham- ιταν αντιςτράτθγοσ ςτο ςτρατό του πρϊτου δοφκα του Marlborough και πολιτικόσ. Ο Cobham ςυμμετείχε ςτουσ φιλελεφκερουσ κφκλουσ και ζκανε τθν οικογζνεια Temple

138

Seeley, Benton, 1744, A Description of the Gardens of Lord Viscount Cobham at Stow in

Buckinghamshire, ς. 1 Μπάκιγχαμ, W. Dicey. Μετάφραςθ δικι μασ: “Here order in variety you see where all things differ…yet where all agree!” 139

Muir, Richard, 1999, Approaches to Landscape, ς. 275 Χονγκ Κονγκ, Macmillan press.

167

168

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

μια από τισ πιο γνωςτζσ και ςθμαντικζσ ςτθν Αγγλία. Αποτελοφςε τον ιδρυτι τθσ δυναςτείασ και του παλατιοφ Stowe. Το 1749 ο Cobham πζκανε και ο Richard Grenville, ο οποίοσ ιταν ο άντρασ τθσ αδερφισ του Cobham, πιρε τθν περιουςία ςτα χζρια του. Ενϊ ο γιοσ τουσ- Richard Grenville Temple ι Earl Temple- που του κλθροδοτικθκε μετά το Stowe, αφξθςε ακόμα περιςςότερο τθν περιουςία τθσ οικογζνειασ και εργάςτθκε ςε μεγάλο βακμό με τθν ανάπτυξθ του κιπου Stowe μζχρι το κάνατο του το 1779. Μετά το κάνατο του, θ περιουςία περιιλκε ςτα χζρια του ανιψιοφ του- George Nugent-TempleGrenville- ο οποίοσ πρόςκεςε τισ τελευταίεσ λεπτομζρειεσ του κιπου, από τότε ο κιποσ απζκτθςε το οριςτικό ςχζδιο, το οποίο ιςχφει μζχρι ςιμερα. Το 1848, θ οικογζνεια χρεοκόπθςε και όλα τα υπάρχοντα τθσ εκτόσ του κιπου και του ςπιτιοφ, καταςχζκθκαν, ενϊ το 1921 πουλικθκε και το ςπίτι με τον κιπο. Ζπειτα,

πραγματοποιικθκαν

πολλζσ

προςπάκειεσ,

ιδιαίτερα

από

τον

αρχιτζκτονα Clough William Ellis, να διατθρθκεί θ μορφι το ςπίτι και ο κιποσ. Το 1923, το Stowe λειτουργοφςε ωσ ςχολείο και ςτθ ςυνζχεια το 1967, θ οργάνωςθ National Trust ανζλαβε τθν προςταςία- αποκατάςταςθ ενόσ μζρουσ των κιπων, ενϊ από το 1989 ςτο Stowe πραγματοποιοφνται μεγάλθσ κλίμακασ αποκαταςτάςεισ του κιπου και του κτθρίου.

Ο κιποσ Stowe αποτελεί κλαςικι περίπτωςθ αρχιτεκτονικισ του αγγλικοφ ι γραφικοφ κιπου, τθσ οποίασ θ αποςπαςματικότθτα και τα ερείπια ςυνιςτοφν βαςικά χαρακτθριςτικά. Θα μελετιςουμε τον κιπο Stowe υπό το πρίςμα τθσ κεωρίασ του τεχνθτοφ ερειπίου. Θ ζννοια αυτι παρουςιάηεται ςτον κιπο τόςο ςε

169

170

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

επίπεδο γενικισ οργάνωςθσ, όςο και ςε πιο μεμονωμζνο επίπεδο, αυτό των πολυάρικμϊν follies, που το απαρτίηουν. Το ενδιαφζρον που παρουςιάηει ο κιποσ Stowe και τον κακιςτά ξεχωριςτό ςε ςχζςθ με τουσ υπόλοιπουσ αγγλικοφσ κιπουσ τθσ εποχισ εκείνθσ, ζγκειται ςτισ πολλαπλζσ μετατροπζσ που ζχει υποςτεί. Ραρατθρείται, από το 1675 μζχρι το 1749, ότι ο κιποσ δζχεται διαδοχικζσ αλλαγζσ και προςκικεσ, εξαιτίασ των οποίων θ οργάνωςθ του κιπου μετατρζπεται από γεωμετρικι και αυςτθρι ςε ακανόνιςτθ και αςφμμετρθ*ΕΙΚ.50,49]. Ουςιαςτικά, μζςα από τα ςχζδια του κιπου φανερϊνεται θ διαμάχθ μεταξφ κλαςικϊν και ρομαντικϊν κεωριϊν- θ μεταςτροφι ςτθ ςχζςθ του τεχνθτοφ και φυςικοφ περιβάλλοντοσ που ςυντελείται από τον 17ο ςτον 18ο αιϊνα και θ είςοδοσ των νζων αιςκθτικϊν κεωριϊν περί Υψθλοφ και Γραφικοφ. Τθ διαδικαςία μετατροπισ του κιπου από γεωμετρικό ςε γραφικό, τθ μεταφράηουμε ωσ μια ςταδιακι τεχνθτι ερείπωςθ, αφοφ ο κιποσ με αρχιτεκτονικζσ επεμβάςεισ μοιάηει να αποςυντίκεται και να ερειπϊνεται. Θ ανάλυςθ του κιπου, κα επικεντρωκεί ςε δφο ςτάδια: α) ςτθ ςταδιακι εμφάνιςθ του γραφικοφ κιπου, β) ςτθν ανάλυςθ του γραφικοφ κιπου ωσ ζχει.

Η δθμιουργία του γραφικοφ κιπου Stowe

Το ςπίτι του Stowe δθμιουργικθκε από τον Sir Richard, ο οποίοσ κατεδάφιςε(1675-1680) το μζγαρο που προχπιρχε, ϊςτε να καταςκευάςει ζνα νζο εξοχικό ςπίτι, το οποίο ςυνιςτά και το ςθμερινό ςπίτι του Stowe με κάποιεσ αλλαγζσ*ΕΙΚ.51+. Το 1713 αποτελεί τθ ςτιγμι τθσ πρϊτθσ προςπάκειασ δθμιουργίασ

171

172

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

του κιπου τοπίου ςτο Stowe από τον Charles Bridgeman με τθ βοικεια του Vanbrugh, ο οποίοσ αναδιαμόρφωςε και τθ ςφνκεςθ του ςπιτιοφ. Ο Bridgeman ςχεδίαςε το γενικό πλάνο όλθσ τθσ ιδιοκτθςίασ και εςτίαςε ςτθν οργάνωςθ του κιπου Stowe γφρω από τθν κατοικία. Βαςικόσ ςτόχοσ αποτελοφςε θ ενιαία ςφνκεςθ των βαςικϊν αξόνων του ςπιτιοφ με αυτϊν τθσ τοπογραφίασ, ενϊ ςε αυτό το ςτάδιο του ςχεδιαςμοφ του κιπου τοπίου παρατθρείται μια κλαςικι προςζγγιςθ με βαςικοφσ άξονεσ, αυςτθρότθτα και ςυμμετρικότθτα. Το αποτζλεςμα τθσ ςφνκεςθσ του Bridgeman ςυνίςταται ςτθ ςυγχϊνευςθ του κεντρικοφ άξονα του ςπιτιοφ και του τριγϊνου, το οποίο οριηόταν από το ΢ωμαϊκό δρόμο, τθ Hey Way και τον Great Lime Cross Walk. Ο Bridgeman, αν και ακολοφκθςε μια πιο κλαςικι ανάπτυξθ του κιπου τοπίου, πρόςκεςε ςθμαντικά ςτοιχεία τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ, όπωσ τθ δθμιουργία ha!-ha!140 ςτο δυτικό μζροσ του κιπου και τθ δθμιουργία πολυάρικμϊν follies. Από το 1719 μζχρι το 1723, το οποίο αποτελεί το πρϊτο ςτάδιο του κιπου τοπίου, ο Bridgeman επζκτεινε τον κιπο προσ τα δυτικά και εκμεταλλεφτθκε τθν παρουςία του ποταμοφ Alder, καταςκευάηοντασ μια οκταγωνικι λίμνθ, δθμιοφργθςε πολυάρικμα μονοπάτια (Great Lime Cross Walk, Roger Walk, Gurnett Walk, Nelson Walk), καταςκεφαςε κάποιεσ λίμνεσ ςτο μπροςτινό μζροσ του ςπιτιοφ και πρόςκεςε

140

Το ha!-ha! Αποτελοφςε βαςικό χαρακτθριςτικό των αγγλικϊν κιπων, ιταν μια τάφροσ μζςα ςτθν

οποία βριςκόταν ο φράκτθσ των ορίων μιασ ιδιοκτθςίασ. Αυτι θ τεχνοτροπία δθμιουργοφςε τθ ψευδαίςκθςθ τθσ απουςίασ ορίων ςτο κιπο και το όνομα τθσ προζρχεται από τθν ζκπλθξθ του παρατθρθτι όταν το αντίκριηε.

173

174

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

πολλά follies (Rotunda, King George Column, Temple of Sleep, Lake Pavilions, Nelson Seat, Bacchus Temple) και αγάλματα(Equestrian Statue).[ΕΙΚ.51, 52] Στο δεφτερο ςτάδιο από το 1723 μζχρι το 1734, ο κιποσ του Stowe επεκτάκθκε, ακόμα περιςςότερο, προσ το δυτικό μζροσ με τθ ςφνκεςθ του Home Park από τον Bridgeman, καταςκευάςτθκαν δφο επιπλζον ha!-ha!, μία λίμνθ(Eleven Acre Lake) θ οποία

ςχθματίςτθκε

από

ζνα

φράγμα

ςτο

ποταμό

Alder

και

follies-

αγάλματα(Pyramid, Gibb’s Building, Hermitage, Venus Temple, Artificial Ruins). Σε αυτό το ςθμείο ςυνιςτά αναγκαίο να ςθμειωκεί το γεγονόσ ότι τα follies που ζχουν αναφερκεί δεν ζχουν ςχεδιαςτεί αποκλειςτικά από τον Bridgeman, αλλά πολλά από αυτά είναι ζργα του Vanbrugh και του James Gibbs. Σε αυτό το ςτάδιο ανάπτυξθσ του κιπου, ο ςχεδιαςμόσ επικεντρϊκθκε, επίςθσ, ςτθν ανάπτυξθ του ανατολικοφ μζρουσ του κιπου με τθ δθμιουργία ha!-ha!, ϊςτε να οριςτοφν τα ανατολικά όρια του κιπου.*ΕΙΚ.51, 53+ Το τρίο ςτάδιο, από το 1739 μζχρι το 1745, τθσ ανάπτυξθσ του κιπου εςτίαςε ςτο ανατολικό μζροσ του κιπου με αρχιτζκτονα τον Kent, αφοφ ο Bridgeman πζκανε. Ο Kent ςχεδίαςε ςτο ανατολικό μζροσ του κιπου τα Θλφςια πεδία(Elysian Fields), τα οποία ςυγκροτοφν-αναδεικνφουν τθ φιλοςοφία του αγγλικοφ ι γραφικοφ κιπου. Σε αυτό το ςτάδιο, το Stowe ξεφεφγει από τθν κανονικότθτα και τθν αυςτθρότθτα, περνϊντασ ςτθ ρευςτότθτα των μορφϊν και ςτθ γραφικότθτα. Ο Kent μετζτρεψε ζναν παραπόταμο του Alder ςε τρεισ επιμικεισ λίμνεσ που καταλιγουν ςτθν οκταγωνικι λίμνθ, τθσ οποίασ τα όρια αναδιαμορφϊκθκαν ςε μια πιο φυςικι διάταξθ

(απουςία

οκταγωνικοφ

ςχιματοσ),

δθμιοφργθςε

αραιζσ-πυκνζσ-

ακανόνιςτεσ φυτεφςεισ, ελικοειδι μονοπάτια και πρόςκεςε follies, αγάλματα,

175

176

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

γζφυρεσ(Egerian Grotto, Shell Temples, Temple of Ancient Virtue, Temple of British Worthies, Temple of Modern Virtue, Temple of British Worthies, Chinese House, Witch House, Temple of Contemplation, Pebble Alcove, Season’s Fountain, Congreve Monument, Grenville Column, Stone Bridge, Shell Bridge).[ΕΙΚ.51] Το τζταρτο και τελευταίο ςτάδιο του κιπου Stowe προζκυψε από τουσ αρχιτζκτονεσ Kent και Brown, το 1745, με τθν επζκταςθ του κιπου προσ το ανατολικό μζροσ και τθ δθμιουργία του Hawkwell Field και τθσ Ελλθνικισ πεδιάδασ(Grecian Valley). To Hawkwell Field αναπτφχκθκε ςτο βόρειο-ανατολικό μζροσ του κιπου, το 1745, αποτελοφςε ζνα κιπο ανάλογο με του Home Park, δθλαδι ςυνιςτοφςε ζνα άγριο ποιμενικό τοπίο. Τα follies που περιλαμβάνονταν ςτο Hawkwell Field*ΕΙΚ.54+ ιταν ο ναόσ των γυναικϊν (Ladies’ Temple) και ο ναόσ τθσ ελευκερίασ (Temple of Liberty). Το 1749, δθμιουργικθκε θ Ελλθνικι πεδιάδα θ οποία εξζφραηε το αρκαδικό τοπίο από τουσ πίνακεσ του Claude Lorrain. Αποτελοφςε μια τεχνθτι πεδιάδα ςτο ανατολικό άκρο του κιπου, θ οποία περιελάμβανε ζνα περιμετρικό ελικοειδζσ μονοπάτι, άναρχεσ ςυςτάδεσ δζντρων, ζναν ελλθνικό ναό, μια αψίδα και αγάλματα, τα οποία αντανακλοφςαν το κζμα του αρκαδικοφ τοπίου. Αυτι θ τελευταία ςχεδιαςτικι φάςθ του κιπου Stowe, ολοκλθρϊκθκε από τον Grenville ςε ςχζδια του Kent-Brown, αφοφ ο Kent και ο Cobham είχαν πεκάνει.*ΕΙΚ.51+

177

178

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

Ο Γραφικόσ κιποσ Stowe

Από τα παραπάνω ςτάδια οργάνωςθσ του κιπου Stowe που περιγράψαμε, παρατθρείται ότι το γενικό πλάνο και ο ςχεδιαςμόσ του κιπου Stowe(1719-1734) από τον Bridgeman κυμαίνεται ςτο μεταίχμιο μεταξφ του γεωμετρικοφ-αυςτθροφ κιπου και του γραφικοφ. Ππωσ τονίηει ο Virgilio Vercelloni141, ο ςχεδιαςμόσ του κιπου καταδεικνφει τθν προςπάκεια παραγωγισ μιασ φυςικισ οργάνωςθσ που, όμωσ, δεν ζχει αποκοπεί εντελϊσ από τθν κλαςικι κθποτεχνία του 17ου αιϊνα. Αυτό το γεγονόσ γίνεται ορατό από τουσ βαςικοφσ άξονεσ, οι οποίοι δθμιουργοφν ζνα γεωμετρικό μοτίβο και τουσ δευτερεφοντεσ, οι οποίοι είναι ελικοειδείσ-ακολουκοφν μια ελεφκερθ διάταξθ. Συνεπϊσ, μζχρι το 1734, ο κιποσ Stowe αν και περιζχει αρκετά από τα ςτοιχεία τθσ γραφικισ κθποτεχνίασ, όπωσ τθ χριςθ ha!-ha!, δεν αποτελεί το πρότυπο του αγγλικοφ κιπου, αφοφ ςυνιςτά ζνα ςυνονκφλευμα (μεταβατικό ςτάδιο) των αντικετικϊν ρευμάτων του 17ου και 18ου αιϊνα. Με τθν επζμβαςθ του Kent και του Brown, οι οποίοι ςυνιςτοφν τουσ πρωτεργάτεσ τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ, ο κιποσ μετατρζπεται ςε γραφικό. Το ανατολικό μζροσ του κιπου ςυγκροτεί το πρότυπο τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ και περιλαμβάνει, όπωσ αναλφςαμε παραπάνω, τα Θλφςια πεδία(Elysian Fields) και τθν Ελλθνικι πεδιάδα(Grecian Valley).*ΕΙΚ.51,55]

141

Vercelloni, Virgilio, 1990, European Gardens: an Historical Atlas, ς. 122 Νζα Υόρκθ, Rizzoli.

179

180

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

Ηλφςια πεδία

Θ περιοχι των Θλφςιων πεδίων ςυγκροτείται από ελικοειδείσ διαδρομζσ με κακοριςμζνεσ κζεσ, από δφο λίμνεσ- οι οποίεσ ςυνδζονται καταλιγοντασ ςτθν κεντρικι οκταγωνικι λίμνθ- και από πολυάρικμα follies. Τα Θλφςια πεδία αποτελοφν τθν αναπαράςταςθ ενόσ μυκιςτοριματοσ-τα ςκθνικά μιασ κεατρικισ πράξθσ. Στθν ενότθτα ανάλυςθσ των αγγλικϊν κιπων αναφερκικαμε ςτθ ςτενι ςχζςθ τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ με τθν ποίθςθ και τθ λογοτεχνία. Σφμφωνα με το αναγεννθςιακό δόγμα “et picture poesis”142˙ θ ποίθςθ- θ λογοτεχνία αποτελοφν αδερφζσ τζχνεσ και ο ςυγκεραςμόσ των δφο ζχει ςαν απόρροια τθν κθποτεχνία του αγγλικοφ κιπου. Ο Horace Walpole τόνιηε ότι “θ ποίθςθ, θ ηωγραφικι και θ κθποτεχνία, ι θ επιςτιμθ του τοπίου, κα κεωροφνται πάντα αδερφζσ, ι οι Τρείσ Νζεσ Χαρζσ οι οποίεσ ντφνουν και ςτολίηουν τθ φφςθ.”143 Συνεπϊσ, δίνεται θ δυνατότθτα ανάγνωςθσ αυτοφ του τμιματοσ του κιπου περιςςότερο ωσ ζνα κείμενο, παρά ωσ μια αρχιτεκτονικι ςχεδίαςθ. Επιπρόςκετα το όνομα τθσ περιοχισ Θλφςια πεδία προζρχεται από τθν ελλθνικι μυκολογία, όπου αποτελοφςε τον προοριςμό τθσ ψυχισ των θρϊων ςτον Άδθ. Σε αυτό το πλαίςιο, ςτθν περιοχι καταςκευάηονται τρία follies- ο ναόσ τθσ Αρχαίασ αρετισ, ο ναόσ τθσ Μοντζρνασ 142

Αυτι θ ζκφραςθ ςθμαίνει “ότι είναι ηωγραφικι, είναι και ποίθςθ”, είναι λατινογενισ και προζρχεται

από τον λυρικό ποιθτι Οράτιο. 143

Hunt, John, 1997, Gardens and the Picturesque: Studies in the History of Landscape Architecture,

1994, ς.75 Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ, Μ.I.T. Μετάφραςθ δικι μασ: “Poetry, Painting, and Gardening, or the Science of Landscape, will forever by men of taste be deemed Three Sisters, or the Three New Graces who dress and adorn nature.”

181

182

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

αρετισ και ο ναόσ των Αγγλικϊν κατορκωμάτων- τα οποία ςυνκζτονται χωρικά, δθμιουργϊντασ ζνα τρίγωνο και εμφανίηονται ςταδιακά ανάμεςα ςτισ ςυςτάδεσ των δζντρων. Θ μορφι αυτϊν ολοκλθρϊνει το ςκθνικό, ο ναόσ τθσ Αρχαίασ αρετισ είναι ςχεδιαςμζνοσ από τον Kent και αποτελεί αντίγραφο του ναοφ τθσ Vesta του Tivoli (αντί για κορινκιακζσ κολϊνεσ, ζχει ιωνικζσ). Το folly είναι ρωμαϊκοφ ρυκμοφ και ςτο εςωτερικό του, υπάρχουν τζςςερα αγάλματα- του Λυκοφργου, του Σωκράτθ, του Πμθρου και του Επαμεινϊνδα- τα οποία ςυνιςτοφν προςωπικότθτεσ του αρχαίου κόςμου, ςφμφωνα με τον Hunt144. Δίπλα από το ναό τθσ Αρχαίασ αρετισ, καταςκευάςτθκε ο ναόσ τθσ Μοντζρνασ αρετισ, ο οποίοσ αποτελεί ζνα τεχνθτό ερείπιο. Δθλαδι, ο ναόσ τθσ Μοντζρνασ αρετισ φζρει όλα τα χαρακτθριςτικά ενόσ ερειπίου (ρωγμζσ, ςπαςμζνα μζλθ) από τθ ςτιγμι τθσ καταςκευισ του. Στο εςωτερικό του τοποκετικθκαν ακζφαλα αγάλματα, ςφμφωνα με τον Richard Muir145. Σε αυτό το ςθμείο, παρατθρείται θ παραγωγι ενόσ ςχολίου μζςα από τισ δφο μορφζσ των ναϊν τθσ Αρχαίασ και Μοντζρνασ αρετισ. Οι αξίεσ του αρχαίου κόςμου ςυγκροτοφν υψθλά ιδανικά, ενϊ οι αξίεσ του μοντζρνου κόςμου εμφανίηονται παρθκμαςμζνεσ. Απζναντι από τουσ δφο ναοφσ, μετά τθ λίμνθ, βρίςκεται ο ναόσ των Αγγλικϊν κατορκωμάτων, ο οποίοσ είναι ςχζδιο του Kent και φζρει δεκαζξι αγάλματα, εκ των οποίων τα οκτϊ βρίςκονταν ςτθν κατοικία του Stowe και ο Kent τα μετζφερε εκεί. Θ επιλογι των ςυγκεκριμζνων αγαλμάτων, όπωσ τονίηει ο Hunt146, αποτελεί ζνα ςχόλιο αντίκεςθσ προσ τθν αυλι του Γεωργίου Β’.

144

Αυτόκι, ς.81.

145

Muir, Richard, 1999, Approaches to Landscape, ς. 165 Χονγκ Κονγκ, Macmillan press.

146

Π.π., Hunt, John, Gardens and the Picturesque: Studies in the History of Landscape Architecture, ς.83.

183

184

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

Θ χωρικι αλλθλεπίδραςθ των τριϊν ναϊν ςυμπλθρϊνεται με ζνα ςφνολο άλλων follies και αγαλμάτων που ζχουν ςχεδιαςτεί για τα Θλφςια πεδία, όπωσ το Grotto από το οποίο ξεκινάνε οι λίμνεσ, το μνθμείο του Captain Thomas Grenville, το οποίο αποτελεί μια ρωμαϊκι ςτιλθ με τθ φιγοφρα του Grenville, ο οποίοσ κοιτάηει προσ τον ναό των Αγγλικϊν κατορκωμάτων. Τα Θλφςια πεδία ςυγκροτοφν ζνα αναπόςπαςτο κομμάτι τθσ φιλοςοφίασ του αγγλικοφ κιπου. Τα follies αποτελοφν αλλθγορικζσ καταςκευζσ και θ χωρικι ςυνφπαρξι τουσ ςυντελεί ςτθ δθμιουργία-καταςκευι ενόσ μφκου με πρωταγωνιςτι τισ ανκρϊπινεσ πράξεισ. Ο περιπλανϊμενοσ ςτα Θλφςια πεδία αποτελεί τον θκοποιό του καταςκευαςμζνου αλλθγορικοφ ςκθνικοφ. Αυτό το εμβλθματικό κομμάτι του κιπου Stowe ςυμπλθρϊνεται με τθ δθμιουργία τθσ ελλθνικισ πεδιάδασ το 1749.*ΕΙΚ.56+

Ελλθνικι πεδιάδα

Ο ςτόχοσ του Kent και του Brown, για αυτό το μζροσ του κιπου, ιταν θ δθμιουργία ενόσ αρκαδικοφ τοπίου ςφμφωνα με τον Muir147, όπωσ αυτό που παρουςιαηόταν από τουσ πίνακεσ του Claude Lorrain, πρότυπο του οποίου αποτελοφςαν τα Γεωργιανά του Virgil. Ο Virgil ιταν ρωμαίοσ λυρικόσ ποιθτισ και το ζργο του Γεωργιανά αναφζρεται ςτθν αρχαία Αρκαδία, θ οποία αποτελεί ζνα τόπο ιερό. Θ απόδοςθ του αρκαδικοφ τοπίου ςτθν αγγλικι κθποτεχνία ςιμαινε τθ δθμιουργία ενόσ ποιμενικοφ, άγριου και αγροτικοφ τοπίου με το ςχεδιαςμό τθσ 147

Π.π., Muir, Richard, Approaches to Landscape, ς. 293.

185

186

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

απουςίασ του ςχεδιαςμοφ. Δθλαδι, αυτό που επιδίωκε ο Kent ςτθν Ελλθνικι πεδιάδα ιταν θ απόκρυψθ του ςχεδιαςμοφ, μζςω τθσ άναρχθσ φφτευςθσ και τθσ απουςίασ follies. Θ μόνθ καταςκευι που προτείνεται ςε αυτό το μζροσ του κιπου, ςφμφωνα με τον Muir148, ιταν ζνασ ελλθνικόσ ναόσ ςτθν είςοδο τθσ πεδιάδασ. Τα παραπάνω αποτελοφν χαρακτθριςτικά ςτοιχεία του αγγλικοφ ι γραφικοφ κιπου, το Γραφικό επιτυγχάνεται με τθ δθμιουργία ελικοειδϊν διαδρομϊν, πολυάρικμϊν follies με ιδιόμορφα χαρακτθριςτικά και άναρχων φυτεφςεων. Μζςω αυτϊν θ περιπλοκι και θ περιζργεια, τα οποία είναι βαςικοί παράγοντεσ του Γραφικοφ, ςφμφωνα με τον Price, εντείνονται, αφοφ αυξάνεται θ αταξία και θ ποικιλία των μορφϊν. Επίςθσ, οι διαδρομζσ ζχουν οργανωκεί με τζτοιο τρόπο, ϊςτε να παράγονται κάδρα αντίςτοιχα των τοπιογραφιϊν του 17ου αιϊνα, οι οποίεσ αποτελοφςαν πρότυπα για τθ δθμιουργία τθσ ςυγκεκριμζνθσ κθποτεχνίασ. Θ ςχζςθ του αγγλικοφ κιπου με το κζατρο γίνεται εμφανισ μζςω τθσ ποικιλομορφίασ των follies και τθσ εναπόκεςθσ τουσ ςτο τοπίο, κακϊσ μοιάηουν να διθγοφνται μια ιςτορία. Ο κιποσ Stowe και ιδιαίτερα το ανατολικό μζροσ που περιγράψαμε παραπάνω, εμφανίηει το ςφνολο τθσ ςκζψθσ τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ και το ςχεδιαςμό ενόσ τεχνθτοφ ερειπίου.*ΕΙΚ.52+

Ο κιποσ Stowe ωσ τεχνθτό ερείπιο

Ερμθνεφουμε τα ςτάδια εξζλιξισ του κιπου Stowe ωσ μια διαδικαςία τεχνθτισ ερείπωςθσ, αφοφ παρατθροφμε ότι ο κιποσ εμφανίηεται ςτο πρϊτο ςτάδιο πιο 148

Αυτόκι.

187

188

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

γεωμετρικόσ και αυςτθρόσ ςε ςχζςθ με το τελευταίο ςτάδιο, όπου είναι ακανόνιςτοσ και αςφμμετροσ. Το τελικό αποτζλεςμα είναι απόρροια των επεμβάςεων του Kent και του Brown οι οποίοι πρόςκεςαν το ανατολικό τμιμα ςτο ςχζδιο του κιπου, με τθ δθμιουργία των Θλφςιων πεδίων και τθσ Ελλθνικισ πεδιάδασ. Επίςθσ, αναδιαμόρφωςαν πολλά ςτοιχεία του υπόλοιπου κιπου, αφαιρϊντασ τθν αυςτθρι γεωμετρία, όπωσ θ οκταγωνικι λίμνθ και θ ρωμαϊκι οδόσ. Το ςχζδιο του Stowe, ςταδιακά, αλλάηει και φαίνεται ςαν να ζχει παραδοκεί ςτθ φφςθ μζςω των αρχιτεκτονικϊν επεμβάςεων που ςτόχο ζχουν τθ δθμιουργία ενόσ οργανικοφ κιπου, ςε αυτό ςυνίςταται θ τεχνθτι ερείπωςθ του.*ΕΙΚ.51+ Στθ ςυνζχεια, θ τεχνθτι ερείπωςθ γίνεται εμφανισ ςτο ανατολικό μζροσ του κιπου. Τα Θλφςια πεδία ζχουν ςχεδιαςτεί με τζτοιο τρόπο, ϊςτε ο περιπλανϊμενοσ να αντιλαμβάνεται το ςφνολο των ςκθνϊν ςτο κιπο με αποςπαςματικό τρόπο. Δθλαδι, τα μονοπάτια και οι φυτεφςεισ αποκρφβουν ι καδράρουν τισ κζεσ του περιπλανϊμενου, ϊςτε να παράγονται αποςπαςματικζσ κεάςεισ, όπωσ ςτο ερείπιο του κινθματογραφικοφ ζργου που περιγράψαμε ςτο πρϊτο κεφάλαιο, όπου θ αλλθλουχία μεταξφ των διάφορων κεάςεων διαςπάται και εμφανίηεται ερειπωμζνθ. Κάτι αντίςτοιχο ςυνζβαινε και ςτα κείμενα των Γερμανϊν ΢ομαντικϊν, τα οποία εμφανίηονταν από τθ γζννθςθ τουσ αποςπαςματικά, με τθν αφαίρεςθ των ςυνδετικϊν λζξεων. Με ανάλογο τρόπο, λειτουργεί θ ςχεδίαςθ του αγγλικοφ κιπου. Τζλοσ, το τεχνθτό ερείπιο εμφανίηεται ςτα follies του Stowe*ΕΙΚ.57-61], αφοφ πολλά από αυτά αποτελοφν τεχνθτά ερειπωμζνεσ μορφζσ και άλλα αποτελοφν αποςπάςματα τθσ ιςτορίασ. Δθλαδι οι μορφζσ τουσ είναι ςυνδεδεμζνεσ με κάποια

189

190

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

άλλθ ιςτορικι περίοδο, όπωσ ο ναόσ τθσ αρχαίασ αρετισ ο οποίοσ είναι ίδιοσ με το ναό του Tivoli. Τα follies αποτελοφν αλλθγορίεσ και αποςπάςματα του μφκου.

191

192

Rotunda_ εικόνα 60_30

Cold bath Temple_εικόνα 58_11

Nelson Seat_εικόνα 58_10

Ladies’ Temple_εικόνα 59_19

Pyramid_ εικόνα 58_7

Bacchus Temple_εικόνα 58_9

Hermitage

Temple of Ancient Virtue_εικόνα 61_36

Artificial Ruins_εικόνα 57_3

Temple of British Worthies_εικόνα

Egerian Grotto_εικόνα 58_12

61_37

Chinese House

Temple of Modern Virtue_εικόνα 61_35

Witch House

Shell Temples

Season’s Fountain

Venus Temple_εικόνα 57_ 4

Lake Pavilions

Temple of Contemplation_εικόνα 58_22

Pebble Alcove_εικόνα 60_32

Temple of Liberty

Shepberd’s cove_εικόνα 57_2

Temple of Friendship_εικόνα 59_20

Augustine’s cove_εικόνα 58_8

Gothic temple_εικόνα 59_21

Dido’s arch_εικόνα 59_13

Castle_εικόνα 59_23

Corinthian arch_εικόνα 59_14

King George Column_εικόνα 60_24

Doric arch_εικόνα 59_18

Caroline Column_εικόνα 60_25

Stone Bridge

Congreve Monument_εικόνα 60_31

Shell Bridge_ εικόνα 61_38

Grenville Column_εικόνα 60_26

Palladian Bridge_εικόνα 60_33

Lord Cobham’s monument_εικόνα

Fane of pastoral poetry_εικόνα 59_16

60_27

Temple of Sleep

King George I statue_εικόνα 60_30

Grecian Temple

Obelisk_εικόνα 60_2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο_ Θ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΘ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ ΤΟΥ 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ_ Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE

Κατάλογοσ των follies

193

194

195

196

197

198

΢ΤΜΠΕΡΑ΢ΜΑΣΑ

Η διαδικαςία τθσ ερείπωςθσ αποτελεί αναπόςπαςτθ ςυνιςτϊςα μιασ ςφνκεςθσ, είτε αφορά τον τομζα τθσ αρχιτεκτονικισ, είτε αυτόν τθσ γλυπτικισ, τθσ ηωγραφικισ, τθσ φφςθσ, τθσ λογοτεχνίασ και του κινθματογράφου. Στο τομζα τθσ αρχιτεκτονικισ, θ διαδικαςία αυτι ενεργοποιείται με τθν ανζγερςθ τθσ καταςκευισ και ςυνιςτά μια επεμβατικι παράμετρο, θ οποία δφναται να προκαλζςει νζεσ νοθματοδοτιςεισ ςε μια

Μια καταςκευι δφναται να παρουςιάςει φκορά επιφάνειασ και φκορά δομισ. Αν και θ φκορά επιφάνειασ λειτουργεί με τυχαίο τρόπο, θ φκορά δομισ λειτουργεί ςφμφωνα με τουσ φυςικοφσ νόμουσ, δθλαδι αποτελεί μια λογικι διαδικαςία. Θ φκορά δομισ ςυνιςτά τθν πιο ζντονθ παραλλαγι μιασ καταςκευισ, αφοφ αλλοιϊνει ςε κακοριςτικό βακμό τθ μορφι αυτι. Το γεγονόσ ότι αποτελεί μια λογικι διαδικαςία, προςφζρει ςτο δθμιουργό τθ δυνατότθτα ελζγχου τθσ μελλοντικισ ερείπωςθσ μιασ ςφνκεςθσ. Τον 17ο και 18ο αιϊνα, παρατθροφμε ότι θ παράμετροσ του χρόνου ςε μια καταςκευι εμφανίηεται με τρεισ τρόπουσ, δθλαδι α) ωσ φυςικι παλαίωςθ, β) ωσ

199

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

τθσ αρχιτεκτονικισ και τθσ φφςθσ.

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

καταςκευι. Κακϊσ αλλοιϊνεται θ μορφι τθσ, αναπτφςςεται μια νζα διαλεκτικι μεταξφ

200

ΣΥΜΡΕ΢ΑΣΜΑΤΑ_ Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ: Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

μελλοντικι κατάςταςθ που κα διζρκει το κτιριο και γ) ωσ τεχνθτι παλαίωςθ. Αναπτφςςονται τρείσ ζννοιεσ ςε ςχζςθ με τθ διαδικαςία τθσ ερείπωςθσ, αυτι του φυςικοφ, του πρωκφςτερου και του τεχνθτοφ ερειπίου. Οι ζννοιεσ αυτζσ ςυνδζονται άμεςα με τθ ςχζςθ του ανκρϊπου με το χρόνο. Στο Μεςαίωνα ο χρόνοσ αποτελεί μια φυςικι μονάδα μζτρθςθσ (μετριζται με βάςθ τα φυςικά φαινόμενα), ςτθν Αναγζννθςθ ειςάγεται για πρϊτθ φορά ο χρόνοσ ωσ τεχνικι μονάδα μζτρθςθσ και ςτο Διαφωτιςμό αναγνωρίηουμε μια αμφιςβιτθςθ του τεχνθτοφ ζναντι του φυςικοφ χρόνου. Μεταφράςουμε το πρωκφςτερο ερείπιο ωσ μια υπόμνθςθ του φυςικοφ χρόνου και το τεχνθτό ερείπιο ωσ ζνα αποτζλεςμα μιασ μελλοντικισ ςτιγμισ αυτοφ. Συνεπϊσ, το πρωκφςτερο ερείπιο τον 17ο και 18ο αιϊνα, αποτελεί μια ςυνεχι υπενκφμιςθ του φυςικοφ χρόνου και το τεχνθτό ερείπιο μια καταςκευι τθσ ψευδαίςκθςθσ του περάςματοσ του φυςικοφ χρόνου. Αντιλαμβανόμαςτε τθ δθμιουργία τθσ αρχιτεκτονικισ του τεχνθτοφ ερειπίου ωσ μια απόρροια τθσ α) ειςαγωγισ νζων αιςκθτικϊν ποιοτιτων ςε ςχζςθ με τα ερείπια και ωσ ζνα αποτζλεςμα του β) καυμαςμοφ-ανταγωνιςμοφ του ανκρϊπου απζναντι ςτο φυςικό περιβάλλον. Ωσ προσ τθν πρϊτθ παράμετρο, άμεςθ απόρροια τθσ ειςαγωγισ των κεωριϊν περί του Υψθλοφ αποτελεί θ εξιγθςθ των αιςκθτικϊν ποιοτιτων που αναπτφςςονται κατά τθ διάρκεια τθσ ερείπωςθσ. Επιπρόςκετα, θ αξία των ερειπίων διογκϊκθκε, κακϊσ αυτά ιταν ικανά να προκαλζςουν τθ νζα αυτι αιςκθτικι ποιότθτα. Ιδιαίτερα θ κεωρία του Burke για το Υψθλό, θ οποία ζκετε τουσ κανόνεσ για τθν παραγωγι του, αφξθςε τθν αξία των ερειπίων, οι αιςκθτικζσ ποιότθτεσ των οποίων δεν είναι δυνατό να εξθγθκοφν από το Ωραίο. Τα ερείπια αποτζλεςαν βαςικοφσ εκφραςτζσ τθσ νζασ κεωρίασ του Υψθλοφ.

201

202

Θ φφςθ αποτελοφςε επίςθσ ζνα ςτοιχείο το οποίο μποροφςε να εξθγθκεί με τισ κεωρίεσ του Υψθλοφ και τθν περίοδο αυτι ειςάγεται θ ζννοια του τοπίου με τθν ζναρξθ τθσ τοπιογραφίασ. Ζτςι, παρατθροφμε μια μεταςτροφι ωσ προσ τθ ςχζςθ του ανκρϊπου με τθ φφςθ. Δεδομζνου ότι τα ερείπια αποτελοφν το άκροιςμα τθσ επζμβαςθσ του ανκρϊπου και τθσ φφςθσ, αυτά ςυγκροτοφν ςτοιχεία καυμαςμοφ τθν περίοδο του 17ου και 18ου αιϊνα. Με τθ δθμιουργία του τεχνθτοφ ερειπίου παρακάμπτεται ο φυςικόσ χρόνοσ, δθλαδι από τθν ανζγερςθ τουσ οι καταςκευζσ παρουςιάηουν ςθμάδια ερείπωςθσ. Με αυτό τον τρόπο, ο άνκρωποσ δείχνει τθ δφναμθ να δθμιουργιςει το ζργο τθσ φφςθσ. Ζνα χαρακτθριςτικό παράδειγμα αποτελεί ο Ερειπωμζνοσ Κίων ο οποίοσ επιλζγεται ωσ κατοικία ενόσ πλοφςιου αριςτοκράτθ. Ο Monville επιλζγει για κατοικία του τθ μορφι του κίονα ο οποίοσ αποτελεί το ςτιριγμα όλων των αρχαιοελλθνικϊν ναϊν και το μζλοσ που ερειπϊνεται τελευταίο. Επίςθσ, ο κίονασ είναι ερειπωμζνοσ, δθλαδι δθμιουργεί με τθν επζμβαςθ του το ζργο τθσ φφςθσ, παρακάμπτοντασ τον φυςικό χρόνο. Θ δομι τθσ κατοικίασ αφξανε το κφροσ του ωσ προσ τθν κοινωνία. Μια άλλθ ςυνιςτϊςα τθσ δθμιουργίασ των τεχνθτϊν ερειπίων αποτελεί και θ κεωρία του Γραφικοφ θ οποία προκφπτει από τθ φκορά τθσ επιφάνειασ και τθσ δομισ μιασ καταςκευισ. Το Γραφικό και το Υψθλό ιταν ςτοιχεία που επιδιϊκονταν κατά τθν ανζγερςθ των τεχνθτϊν ερειπίων. Τα βαςικά χαρακτθριςτικά του Γραφικοφ είναι θ περιζργεια και θ περιπλοκι, τα οποία αυξάνονται με τα ςθμάδια τθσ ερείπωςθσ. Θ αγγλικι κθποτεχνία αποτελεί το απόςταγμα των παραπάνω ιδεϊν, ο κιποσ του Stowe όπωσ και άλλοι αγγλικοί κιποι, ανικουν ι απευκφνονται ςτθν αριςτοκρατία του 17ο και 18ο αιϊνα. Ο ςχεδιαςμόσ τουσ επικεντρϊνεται ςτθ δθμιουργία αφθγθματικϊν

203

204

τοπίων-μφκων οι οποίοι εμφανίηονται ςαν αποςπάςματα τθσ ιςτορίασ. Ο περιπατθτισ ςτουσ κιπουσ διαβάηει με τθ περιπλάνθςι του, τα ςχόλια και τον μφκο που πλάκεται κατά τθ διαδικαςία του ςχεδιαςμοφ. Οι εικόνεσ που δζχεται μοιάηουν με ηωγραφικζσ ςυνκζςεισ και εμφανίηονται χωρίσ καμία αλλθλουχία-αποςπαςματικζσ. Ο δθμιουργόσ ενόσ αγγλικοφ κιπου προςπακεί να κρφψει ζντεχνα τθν παρουςία του. Σχεδιάηεται το τυχαίο και ο ςχεδιαςμόσ αποκρφβεται, ζτςι, δίνεται θ εντφπωςθ τθσ δθμιουργίασ ενόσ κιπου από τθ φφςθ. Τα follies ενιςχφουν τα παραπάνω, αποτελοφν μορφζσ αποςπαςμζνεσ από το παρελκόν διαφόρων πολιτιςμϊν-αλλθγορίεσ και ςυντελοφν ςτο ςκθνικό-πλοκι του μφκου. Οι ιδιοκτιτεσ του κιπου επικαλοφνται ζνα παρελκόν μζςω των ςυμβόλων που χρθςιμοποιοφν και ςυνιςτοφν τουσ κατόχουσ ενόσ “φυςικοφ κιπου”. Ο ςχεδιαςμόσ του κιπου Stowe αποτελεί χαρακτθριςτικό παράδειγμα τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ και θ διαδικαςία μετατροπισ του ςε γραφικό κιπο εκφράηει τα ςτάδια δθμιουργίασ ενόσ τεχνθτοφ ερειπίου. Ο κιποσ με διαδοχικζσ επεμβάςεισ μοιάηει να ερειπϊνεται, αφοφ μετατρζπεται από ζναν κλαςικό κιπο του 17ου αιϊνα ςε ζνα γραφικό του 18ου αιϊνα. Σε αυτό το ςθμείο αναγνωρίηουμε μια αρχιτεκτονικι πρόταςθ θ οποία κα είναι εν εξελίξει για μια μεγάλθ περίοδο. Ενϊ ςυνικωσ ο δθμιουργόσ μιασ ςφνκεςθσ ςχεδιάηει ζνα ζργο και μετζπειτα, οι αλλαγζσ που αυτό δζχεται πραγματοποιοφνται από τουσ κατοίκουσ του, ςτθν περίπτωςθ του Stowe, παρατθροφμε αρχιτεκτονικζσ επεμβάςεισ οι οποίεσ επανανοθματοδοτοφν τον αρχικό ςχεδιαςμό. Συνοψίηοντασ, θ διαδικαςία τθσ ερείπωςθσ οδθγεί ςε μια ςυνεχι αλλαγι μιασ αρχιτεκτονικισ ςφνκεςθσ, κατά τθ διάρκεια τθσ οποίασ ζνα ζργο αποκτά καινοφργιεσ αιςκθτικζσ ποιότθτεσ και νοιματα. Ο αγγλικόσ κιποσ αποτζλεςε κακοριςτικό

205

206

παράγοντα για τθν εξζλιξθ τθσ μετζπειτα κθποτεχνίασ. Χαρακτθριςτικό ςφγχρονο παράδειγμα τθσ επιρροισ τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ ςυνιςτά το πάρκο La Villette149 του Bernard Tschumi. Ο δεςμόσ του ερειπίου και του αγγλικοφ κιπου με τθ ςφγχρονθ αυτι ςφνκεςθ

ςυγκροτείται

ςτισ

παρακάτω

ζννοιεσ:

α)

αποςπαςματικότθτα,

β)

αφθγθματικότθτα και γ)κτιριο ατελζσ. Θ αποςπαςματικότθτα παρουςιάηεται ςτο τρόπο δόμθςθσ του γενικοφ πλάνου. Δθλαδι θ ελικοειδισ κίνθςθ ςτουσ κεματικοφσ κιπουσ αποτελεί μια ζκδθλθ αναφορά ςτθν αγγλικι κθποτεχνία, κακϊσ ο περιπατθτισ αλλάηει ςυνεχϊσ εικόνεσ χωρίσ καμία αλλθλουχία. Βζβαια, εκτόσ από αυτι τθν κίνθςθ, ειςάγεται και ζνασ κάνναβοσ, ο οποίοσ αποτελεί ζνα ορκολογικό ςφςτθμα. Θ ζνταξθ ενόσ καννάβου ςτο κιπο (αντίκετθ κίνθςθ προσ ςτισ αρχζσ τθσ αγγλικισ κθποτεχνίασ) αποτελεί μια ςφνδεςθ του πάρκου με τον υπόλοιπο αςτικό ιςτό. Οι αγγλικοί κιποι απευκφνονταν ςτθν αριςτοκρατία του 18ου αιϊνα και καταςκευάηονταν ςε αχανείσ αγροτικζσ εκτάςεισ, ενϊ αντίκετα, το πάρκο La Villette απευκφνεται ςτουσ κατοίκουσ μιασ πόλθσ. Συνεπϊσ, μεταφράηουμε το ορκολογικό ςφςτθμα ωσ μια ςυνζχεια του αςτικοφ ιςτοφ και τθν ελικοειδι κίνθςθ ωσ 149

Το πάρκο La Villette του Bernard Tschumi καταςκευάςτθκε το 1987. Στθν περιοχι επζμβαςθσ

προχπιρχαν δφο κτιρια, ενϊ ο ςτόχοσ τθσ ςφνκεςθσ ιταν θ χωρικι ςφνδεςθ αυτϊν ςε ζναν ενιαίο ςχεδιαςμό ενόσ πάρκου και θ καταςκευι ενόσ εκκεςιακοφ-ςυναυλιακοφ χϊρου. Ο Tschumi δθμιοφργθςε δφο διαφορετικά ςχεδιαςτικά ςυςτιματα, δθλαδι ζναν κάνναβο-ςτισ ςυνδζςεισ του οποίου τοποκετοφνται μικρζσ κόκκινεσ καταςκευζσ(τα follies)- ζνα πλζγμα που περιζχει τισ βαςικζσ κινιςεισ που ςυνδζουν τα δφο προχπάρχοντα κτιρια, τισ νζεσ λειτουργίεσ και μια ελικοειδισ κίνθςθ που περιζχει κεματικοφσ κιπουσ. Τα δφο ςυςτιματα είναι αντίκετεσ ςχεδιαςτικζσ λφςεισ, το ζνα ορκολογικό, ενϊ το άλλο ακανόνιςτο. Θ μορφι των follies είναι ακακόριςτθ-πολφπλοκι, το κακζνα ζχει τθ δικιά του μορφι και ο Tschumi δεν ορίηει κάποια χριςθ ςε αυτά. Θ ελικοειδισ κίνθςθ που ειςάγει ςαν ενοποιθτικό ςτοιχείο των δφο ςυςτθμάτων, περιλαμβάνει διαφορετικοφσ κιπουσ(κεματικοφσ, άλλεσ φυτεφςεισ).

207

208

μια υπενκφμιςθ του φυςικοφ τοπίου. Θ αποςπαςματικότθτα και θ αφθγθματικότθτα του τοπίου επιτυγχάνονται με το μπλζξιμο των δφο αντικετικϊν ςυςτθμάτων. Θ ζννοια του ατελοφσ κτθρίου (δεςμόσ με το ερείπιο) ειςάγεται ςτο πάρκο με τθ ςφνκεςθ των follies που το αποτελοφν. Αυτά είναι μικρά κόκκινα κτιρια- χωρίσ ςυγκεκριμζνθ λειτουργία- των οποίων θ μορφι μοιάηει ατελισ. Αποτελοφνται από τον ςκελετό τουσ και θ μορφι τουσ είναι αφθρθμζνθ. Οι καταςκευζσ αποτελοφν μια ακόμα ςφνδεςθ του πάρκου με τθν αγγλικι κθποτεχνία και με το ερείπιο.

209

210

ΠΗΓΕ΢

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γενική Βιβλιογραφία Βιβλία Αντωνιάδθσ, Α. *2000+, Viollet-Le-Duc Διαλζξεισ και Eλλθνικι Αρχιτεκτονικι, Ακινα: Στάχυ. Beardsley, M. [1989], Ιςτορία των Αιςκθτικϊν Θεωριϊν, μετάφραςθ: Δ. Κοφρτοβικ Ρ.

Bloomer, J. [1993], Architecture and Text: The (S)crypts of Joyce and Piranesi, Νζα Υόρκθ: Yale University. Botton, A. [2006], Η αρχιτεκτονικι τθσ ευτυχίασ, μετάφραςθ: A. Καλοκφρθσ, Ακινα: Ρατάκθ. Eco, U. [2005], Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, *2004+ γ’ ζκδοςθ, μετάφραςθ: Δ. Δότςθ Χ. ΢ομποτισ, Ακινα: Καςτανιϊτθ. Halbwacks, M. [1992], On Collective Memory, μετάφραςθ: L. A. Closer, Σικάγο: University of Chicago.

211

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

Borges, L. [1974], Λαβφρινκοι, μετάφραςθ: Β. Κατςάνθσ, Ακινα: Ρλείασ.

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

Χριςτοδουλίδθσ, Ακινα: Νεφζλθ.

212

ΓΕΝΙΚΘ ΒΙΒΛΙΟΓ΢ΑΦΙΑ _ Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ: Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

Kant, E. [2008], The critique of Judgement, [1790], μετάφραςθ: J. Meredith, Τςάρλεςτον: Forgotten Books. Κοφροσ, Ρ. *2008+, Ρράξεισ Συνεκφϊνθςθσ, Ακινα: Futura. Le Goff, J. [1998], Ιςτορία και Μνιμθ, [1988], μετάφραςθ: Γ. Κουμπουρλισ, Ακινα: Νεφζλθ. Lightman, A. [2005], Τα Πνειρα του Αϊνςτάιν, *1993+ γ’ ζκδοςθ, μετάφραςθ: Β. Νικολαίδου, Ακινα: Κάτοπτρο. Μαλλοφχου-Tufano, Φ. *1998+, H αναςτφλωςθ των αρχαίων μνθμείων ςτθ νεϊτερθ Ελλάδα(1834-1939), Ακινα: Καπόν. Purini, F.[2009], Comporre l’Architettura, 12ατθ ζκδοςθ, ΢ϊμθ: Laterza. Rossi, A. [1991], Η Αρχιτεκτονικι τθσ Ρόλθσ, *1985+, μετάφραςθ: Β. Ρετρίδου, Θεςςαλονίκθ: University studio press . Ruskin, J. [1989], The Seven Lamps of Architecture, [1880], Νζα Υόρκθ: Dover Publications . Ruskin, J. [1960], The Stones of Venice, [1851], Νζα Υόρκθ: Da Capo Press. Σταυρίδθσ, Σ. *2006+, Μνιμθ και Εμπειρία του Χϊρου, Ακινα: Αλεξάνδρεια. Τουρνικιϊτθσ, Ρ. *2006+, Η Αρχιτεκτονικι ςτθ Σφγχρονθ Εποχι, Ακινα: Future. Τουρνικιϊτθσ, Ρ. *1994+, Ο Ραρκενϊνασ και θ Ακτινοβολία του ςτα Νεϊτερα Χρόνια, Ακινα: Μζλιςςα . Vitruvii [2000], Ρερί Αρχιτεκτονικισ, Βιβλία I- V, βϋ ζκδοςθ, μετάφραςθ: Ρ. Λζφασ, Ακινα: Ρλζκρον.

213

214

Άρκρα ςε βιβλία Birnbaum, D. *2003+, “Ο Θάνατοσ (του Συγγραφζα) και ο Κόςμοσ ωσ Συλλογι”, ςτο: Outlook-Διεκνισ Ζκκεςθ Σφγχρονθσ Τζχνθσ, ςς. 55-58, μετάφραςθ: Ε. Ρανάγου, Ακινα: Οργανιςμόσ προβολισ Ελλθνικοφ πολιτιςμοφ Α.Ε. Ράγκαλοσ, Ρ. *2005+, “Expiry Architecture”, ςτο: Association Tunisienne d’ Esthetique et de Poietique, Espaces et Memoires, ςς. 169-174, Τυνθςία: Αtep & Maghreb Diffusion. Διδακτορικζσ διατριβζσ Ράγκαλοσ, Ρ. *2008+, Η Σθμαςία του Χρόνου ςτθ Σφγχρονθ Αρχιτεκτονικι : Τεχνικόσ και Ροιθτικόσ χρόνοσ: θ Ρερίπτωςθ του Aldo Rossi, Ράτρα, Αρχιτεκτονικι ςχολι του Ρανεπιςτθμίου Ρατρϊν. Rupinder, S. [June 1996], Piranesi’s Campo Marzio Plan, Κζμπριτη, Αρχιτεκτονικι ςχολι του M.Ι.Τ. Άρκρα ςε περιοδικά Eco, U. [1986], “Architecture and Memory”, Journal of the graduates school of fine arts, 08, μετάφραςθ: William Weaver, ςς. 88-95. Κουβελά-Ραναγιωτάτου, Α. *Μάιοσ/Ιοφνιοσ 2004+, “ Η Δόμθςθ τθσ Ταυτότθτασ ”, Αρχιτζκτονεσ, 45, ςς. 68-70. Κοφροσ, Ρ. *Μάιοσ/Ιοφνιοσ 2004+, “Μνθμονικζσ Διαδράςεισ ωσ Ρρακτικζσ Σφγχρονθσ Τζχνθσ ςτθν Ρόλθ ”, Αρχιτζκτονεσ, 45, ςς. 83-86. Κουφζλθ, Ε. *Σεπτζμβριοσ/Οκτϊβριοσ 2004+, “ Ο Νζοσ «Αρχαιολογικόσ» Νόμοσ και θ Ρροςταςία τθσ Αρχιτεκτονικισ μασ Κλθρονομιάσ“, Αρχιτζκτονεσ, 47, ςς. 86-87. Μάρκα, Λ. *Μάιοσ/Ιοφνιοσ 2004+, “ Ενεργόσ Μνιμθ ”, Αρχιτζκτονεσ, 45, ςς. 77-79.

215

216

Ράγκαλοσ, Ρ. *Οκτϊβριοσ 2007+, “Χρόνοσ, Μνιμθ& Φανταςία”, Cogito, 07, ςς. 114116. Ρετρίδου, Β. *Μάιοσ/Ιοφνιοσ 2004+, “ Η Αρχιτεκτονικι ωσ Μνιμθ ςτο Ζργο του Aldo Rossi”, Αρχιτζκτονεσ, 45, ςς. 62-64. Σκουτζλθσ, Ν. *Σεπτζμβριοσ/Οκτϊβριοσ 2004+, “ Στάδια Αξιολόγθςθσ των Μνθμείων ςτο Ζργο του Alois Riegl “, Αρχιτζκτονεσ, 47, ςς. 57-58. Τηιρτηιλάκθσ, Γ. *1982+, “Από το Ραρελκόν «Μζλλον» ςτο Ρροςεχζσ «Ραρελκόν» τθσ Μοντζρνασ Αρχιτεκτονικισ”, Αρχιτεκτονικά κζματα, 16, ςς. 21-28. Τουρνικιϊτθσ, Ρ. *Μάιοσ/Ιοφνιοσ 2004+, “Ρρζπει να Ξεχνάσ για να Θυμάςαι ”, Αρχιτζκτονεσ, 45, ςς. 65-67. Φατςζα, ΢. *Μάιοσ/Ιοφνιοσ 2004+, “Ιςτορία - Μνιμθ - Αρχιτεκτονικι: Μια κεμελιακι ςχζςθ για τθ διαςφάλιςθ τόπων ςυλλογικοφ νοιματοσ ςιμερα”, Αρχιτζκτονεσ, 45, ςς. 52-54. Χαρκιολάκθσ, Ν. *Σεπτζμβριοσ/Οκτϊβριοσ 2004+, “Η Επιςτθμονικι Αναςτιλωςθ των Αρχιτεκτονικϊν Μνθμείων “, Αρχιτζκτονεσ, 47, ςς. 52-56. Άρκρα ςτο διαδίκτυο Foucault, Michel, 1984, Ομιλίεσ και γραπτά 1984: Ρερί Αλλοτινϊν Χϊρων, http://www.michel_foucault_heterotopias_gr/. Ταινίεσ Kusturica, E. *1995+, “Underground”. Tarkovsky, A. *1979+, “Stalker”.

217

218

Ειδική Βιβλιογραφία του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου Βιβλία Ginsberg, R. [2004], The Aesthetics Of Ruins, Νζα Υόρκθ: Rodopi. Joyce, J. [1990], Οδυςςζασ, 20τθ ζκδοςθ, μετάφραςθ: Σ. Καψάςκθσ, Ακινα, Κζδροσ. Μεταξάσ, Ι. *2005+, Η ΢θτορικι των Ερειπίων, Ακινα: Καςτανιϊτθ. Μεταξάσ, Ι. *2003+, H Υφαρπαγι των Μορφϊν, Ακινα: Καςτανιϊτθ. Μιχελισ, Ρ. *1989+, Αιςκθτικά κεωριματα, τόμοσ Γ , Ακινα: Κδρυμα Ραναγιϊτθ και Ζφθσ Μιχελι. Volney, C. [1819], The Ruins: or a Survey of the Revolutions of Empires, Λονδίνο: T. Davison. Woodward, C. [2001], In Ruins, Λονδίνο: Vintage. Διδακτορικζσ διατριβζσ

Άρκρα ςε περιοδικά Δωρισ, Μ. *Σεπτζμβριοσ/Οκτϊβριοσ 2004+, “Για τθν Ιδεολογία και Ρρακτικι τθσ Ρροςταςίασ τθσ «Αρχιτεκτονικισ Κλθρονομιάσ» “, Αρχιτζκτονεσ, 47, ςς. 82-85. Huyssen, A. [Άνοιξθ 2006], “Nostalgia for Ruins”, Grey room, 23, ςς. 6-21. Λάββασ, Γ. *Σεπτζμβριοσ/Οκτϊβριοσ 2004+, “Η Αρχιτεκτονικι Κλθρονομιά ωσ Ρανανκρϊπινθ Αξία ”, Αρχιτζκτονεσ, 47, ςς. 50-51. Μεταξάσ, Ι. *Μάιοσ/Ιοφνιοσ 2004+, “Η Ομιλία των Ερειπίων ”, Αρχιτζκτονεσ, 45, ςς. 55-56.

219

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

Ρολυτεχνικι ςχολι Α.Ρ.Θ.

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

Κοφροσ, Ρ. *1999], Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, Ακινα, Αρχιτεκτονικι

220

ΕΙΔΙΚΘ ΒΙΒΛΙΟΓ΢ΑΦΙΑ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ _ Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ: Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

Ράγκαλοσ, Ρ. *Μάιοσ/Ιοφνιοσ 2004+, “ Ιδεολογία και Μνιμθ ”, Αρχιτζκτονεσ, 45, ςς. 57-58. Riegl, A. [Χειμϊνασ 1982] “Τhe Modern Cult of Monuments- Its character and its origin”, Oppositions, 25, ςς. 621-651. Άρκρα ςτο διαδίκτυο Αντονάσ, Α., Η Αναβολι τθσ Κατεδάφιςθσ, http://antonas.wordpress.com/. Ραπαδθμθτρίου, Μ., Τα Ερείπια ςτθ Μθτρόπολθ, http://www.greekarchitects.gr/.

221

222

Ειδική Βιβλιογραφία των Αγγλικών κήπων Βιβλία Braham, A. [1980], The Architecture of the French Enlightenment, Μεγάλθ Βρετανία: Thames & Hudson. Champers, D. [1993], The Planters of the English Landscape Garden, Χονγκ Κονγκ: Yale University. Clarke, G. [1990], Descriptions of Lord Cobham’s gardens at Stowe, Μπάκιγχαμ: Buckinghamshire Record Society. Gilpin, W. [1834], Remarks on Forest Scenery and Other Woodland Views, τόμοσ Β, Εδιμβοφργο: Fraser. Hunt, J. [1997], Gardens and the Picturesque: Studies in the History of Landscape Architecture, [1994] β’ ζκδοςθ, Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ: Massachusetts institute of technology.

Prehistory to Present day, [1975], γ’ ζκδοςθ, Θνωμζνο Βαςίλειο: Thames and Hudson. Mason, W. [1783], A Poem in Four Books, Γιορκ: A. Ward. Muir, R. [1999], Approaches to Landscape, Χονγκ Κονγκ: Macmillan press. Pregill, P. Volkman N. [1999], Landscapes in History, [1944], δεφτερθ ζκδοςθ, Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ: John Willey & sons INC. Price, U. [1810], Essays on the Picturesque, τόμοσ Α, Λονδίνο: J. Mawman.

223

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

Jellicoe G. και S. [1996], The Landscapes of Man: Shaping the Environment from

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

Hunt, J. [2000], Greater Perfections, Θνωμζνο Βαςίλειο: Thames & Hudson.

224

ΕΙΔΙΚΘ ΒΙΒΛΙΟΓ΢ΑΦΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΚΘΡΩΝ _ Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ: Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

Steenbergen C. Wooter R. [1996], Architecture and Landscape: The Design Experiment of Great European Gardens and Landscapes, Μόναχο: Prestel. Vercelloni, V. [1990], European Gardens: an Historical Atlas, Νζα Υόρκθ: Rizzoli. Άρκρα ςε βιβλία Δαςκαλοκανάςθσ, Ν. *2003+, “Η Φφςθ ωσ Τοπίο”, ςτο: Το Τοπίο, ςς. 151-166, Ακινα: Ροταμόσ. Gombrich, E. *2003+, “Η Αναγεννθςιακι Θεωρία τθσ Τζχνθσ και θ Ανάδυςθ του Τοπίου”, ςτο: Το Τοπίο, ςς. 101-147, μετάφραςθ: Νίκοσ Δαςκαλοκανάςθσ, Ακινα: Ροταμόσ. Simmel, G. *2003+, “Φιλοςοφία του Τοπίου”, ςτο: Το Τοπίο, ςς. 11-34, μετάφραςθ: Γιϊργοσ Σαγκριϊτθσ, Ακινα: Ροταμόσ. Άρκρα ςτο διαδίκτυο Ιχνθλαςία τθσ ιςτορίασ των follies του Bernard Tschumi, http://constructingotherness.blogspot.com/. Ταινίεσ Meads, J. *2007+, “Abroad Again: Stowe, Reading a Garden”, BBC Documentaries.

225

226

ΕΙΚΟΝΕ΢

1. Robert Mango_Return to the city [1985]: Halbwacks, M. [1992], On Collective Memory, μετάφραςθ: L. A. Closer, Σικάγο: University of Chicago.

2. Friedrich Caspar David_ cemetery in the snow: http://pixdaus.com. 3. Θ γλυπτικι ωσ ερείπιο, το τόρςο: προςωπικι ςυλλογι. 4. Αεροφωτογραφία αρχαιολογικοφ χϊρου ςτθ Διλο: http://patras.ach.sch.gr. 5. Ηωγραφικό ερείπιο: http://www.easypedia.gr. 6. Θ φφςθ ωσ ερείπιο: http://sadness.e-e-e.gr. 7. H Τεχνικι του flash back ςτον κινθματογράφο: http://nighthaknews.wordpress.com. 8. H γλυπτικι ωσ τεχνθτό ερείπιο: http: www.google.gr. 9. Το πρωκφςτερο ερείπιο_ Θ τράπεηα τθσ Αγγλίασ: http://precipitatejournal.com. 10. Το πρωκφςτερο ερείπιο_ Θ αίκουςα του Λοφβρου: http://eu.art.com. 11. Το πρωκφςτερο ερείπιο_ Το Zeppelinfeld Stadium_Τα ςτάδια μιασ καταςκευισ

A. Καλοκφρθσ, ςς. 37 Ακινα: Ρατάκθ.

12. Τα ςτάδια μιασ καταςκευισ: Purini, F.[2009], Comporre l’Architettura, 12ατθ ζκδοςθ, ΢ϊμθ: Laterza.

13. Το τεχνθτό ερείπιο_ Ο Ερειπωμζνοσ Κίων: http://narratingwaste.wordpress.com. 14. Το φανταςιακά τεχνθτό ερείπιο: http://www.quondam.com. 15. Ράρκο La Villette: Walker, E. [2006], Tchumi on architecture,conversations with Enrique Walker, Νζα Υόρκθ, Monacelli press.

16. Το μεταφορικά τεχνθτό ερείπιο : Walker, E. [2006], Tchumi on architecture,conversations with Enrique Walker, Νζα Υόρκθ, Monacelli press.

227

Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ

O Τοςκανικόσ κίονασ: Botton, A. [2006], Η αρχιτεκτονικι τθσ ευτυχίασ, μετάφραςθ:

Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

Το Zeppelinfeld Stadium: http://www.dogfacesoldiers.org.

228

ΕΙΚΟΝΕΣ _ Ο ΢ΟΛΟΣ ΤΟΥ Α΢ΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ Ε΢ΕΙΡΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙΩΝΑ: Θ ΡΕ΢ΙΡΤΩΣΘ ΤΟΥ ΚΘΡΟΥ STOWE ΚΑΙ Θ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΘΣ ΤΕΧΝΘΤΘΣ Ε΢ΕΙΡΩΣΘΣ

17. Θ ιςτορικι αξία του ερειπίου: http://pirgithermis.blogspot.com, http://memotcentre.org.

18. Ο κόςμοσ ωσ ςυλλογι: Το μουςείο Ferrante Imperato(Ναπολιτάνοσ Φυςιοδίφθσ) [1599]: Birnbaum, D. *2003+, “Ο Θάνατοσ (του Συγγραφζα) και ο Κόςμοσ ωσ Συλλογι”, ςτο: Outlook-Διεκνισ Ζκκεςθ Σφγχρονθσ Τζχνθσ, μετάφραςθ: Ε. Ρανάγου, Ακινα: Οργανιςμόσ προβολισ Ελλθνικοφ πολιτιςμοφ Α.Ε.

19. Το ερείπιο ωσ ςτοιχείο κυριαρχίασ ςε ζνα τόπο: προςωπικι ςυλλογι 20. Το ερείπιο ωσ ςτοιχείο μίμθςθσ: http://www.slap.gr 21. Τα ερείπια ωσ ςτοιχεία αιςκθτικοποίθςθσ τθσ εξουςίασ_ Ναηιςτικόσ χάρτθσ 1938: Woodward, C. [2001], In Ruins, Λονδίνο: Vintage

22. Θ επιλογι των μορφϊν για τα follies ςτουσ κιπουσ του 18ο αιϊνα Castle Howard: http://www.gardenstrusts.com Kew Gardens: http://www.ancestryimages.com Desert de Retz: http://www.insolite.asso.fr

23. Φκορά επιφάνειασ: http://www.ecotourism-greece.com 24. Ερειπωμζνο εςωτερικό βαςιλικισ: Κοφροσ, Ρ. *1999+, Αιςκθτικι του Αρχιτεκτονικοφ Ερειπίου, Ακινα, Αρχιτεκτονικι Ρολυτεχνικι ςχολι Α.Ρ.Θ.

25. Cenrte Georges Pompidou, Renzo Piano [1969-74]: http://linseygray.blogspot.com 26. Θ φκορά δομισ τθσ αρχαίασ Ελλθνικισ και ΢ωμαϊκισ Αρχιτεκτονικισ Αναςκαφι ΢ωμαϊκισ καταςκευισ ςτο Lullingstone: http://www.corbisimages.com Το εςωτερικό τθσ Ακρόπολθσ μετά το Σεπτζμβριο του 1875: Μαλλοφχου-Tufano, Φ. [1998], H αναςτφλωςθ των αρχαίων μνθμείων ςτθ νεϊτερθ Ελλάδα(1834-1939), ςς. 60 Ακινα: Καπόν

229

230

27. Θ φκορά δομισ τθσ αρχαίασ Ελλθνικισ και ΢ωμαϊκισ Αρχιτεκτονικισ Αρχαιολογικόσ χϊροσ Διλου: http://www.tdpeae.gr/index.php Εςωτερικό του Ερεχκείο: Μαλλοφχου-Tufano, Φ. *1998+, H αναςτφλωςθ των αρχαίων μνθμείων ςτθ νεϊτερθ Ελλάδα(1834-1939), ςς. 125 Ακινα: Καπόν

28. Θ αςυνάρτθτθ αποδόμθςθ: Kusturica, E. *1995+, “Underground” 29. Μζκοδοι μνθμοτεχνικισ: Φατςζα, ΢. *Μάιοσ/Ιοφνιοσ 2004+, “Ιςτορία - Μνιμθ Αρχιτεκτονικι: Μια κεμελιακι ςχζςθ για τθ διαςφάλιςθ τόπων ςυλλογικοφ νοιματοσ ςιμερα”, Αρχιτζκτονεσ, 45, ςς. 53

30. Θ τυπογραφία ωσ μζςο αφξθςθσ τθσ ςυλλογικισ μνιμθσ: http://www.dotprint.gr 31. Ιδιωτικζσ ςυλλογζσ_ μουςεία Ο καλλιτζχνθσ ςτο μουςείο του, Charles Wilson Peale [1822]: Eco, U. [1986], “Architecture and Memory”, Journal of the graduates school of fine arts, 08, μετάφραςθ: William Weaver, ςς. 95

32. Hinrich Johann Fusli: Eco, U. [2005], Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, *2004+ γ’ ζκδοςθ, μετάφραςθ: Δ. Δότςθ Χ. ΢ομποτισ, Ακινα: Καςτανιϊτθ

33. Θ φφςθ ωσ ςτοιχείο που προκαλεί το Υψθλό: http://secondnature.rmit.edu.au 34. Ο μθ βιωμζνοσ κίνδυνοσ ι πόνοσ δφναται να προκαλζςουν το Υψθλό: http://commons.wikimedia.org

35. Ο ιλιοσ ωσ παράδειγμα μακθματικοφ Υψθλοφ: http://poulwebb.blogspot.com 36. Θ αςτραπι ωσ παράδειγμα δυναμικοφ Υψθλοφ: http://slowpainting.wordpress.com

37. Ο κάνατοσ ωσ κάτι ωραίο: Eco, U. [2005], Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, *2004+ γ’ ζκδοςθ, μετάφραςθ: Δ. Δότςθ Χ. ΢ομποτισ, Ακινα: Καςτανιϊτθ.

231

232

38. Θ πόρτα ςτο βράχο: Eco, U. [2005], Η Ιςτορία τθσ Ομορφιάσ, *2004+ γ’ ζκδοςθ, μετάφραςθ: Δ. Δότςθ Χ. ΢ομποτισ, Ακινα: Καςτανιϊτθ.

39. Θ αλλαγι που ςυντελείται ςτο τομζα τθσ κθποτεχνίασ από τον 17ο ςτον 18ο αιϊνα: Vercelloni, V. [1990], European Gardens: an Historical Atlas, ςς. 74,106 Νζα Υόρκθ: Rizzoli

40. Θ γζννθςθ του τοπίου: http://www.backtoclassics.com 41. Το Γραφικό και το Υψθλό τοπίο Landscape with Polyphemus, Nicolas Poussin [1645]: http://users.ipfw.edu Ρεριπλανϊμενοσ ςε μια κάλαςςα ομίχλθσ, Caspar David Friedrich [1818]: http://commons.wikimedia.org

42. Ο Γραφικόσ ι αγγλικόσ κιποσ Desert de Retz gardens: http://desertderetz.info Kew gardens: http://www.explore-kew-gardens.net

43. Ο κυρτόσ κακρζπτθσ Artist with claude glass, Thomas Gainsbrough [1750]: http://lucyvivante.net Claude glass/ convex mirror: http://www.sublimethings.com

44. Richard Payne Knight: Vercelloni, V. [1990], European Gardens: an Historical Atlas, ςς. 93,106 Νζα Υόρκθ: Rizzoli

45. Ο κιποσ ωσ κζατρο[A]: Just View of the British Stag, William Hogarth [1724]: http://svr225.stepx.com:3388 Λεπτομζρεια από Gibb’s building Stowe gardens, Jaques Rigaud [1942]: Hunt, J. [2000], Greater Perfections, ςς. 119 Θνωμζνο Βαςίλειο: Thames & Hudson

46. Ο κιποσ ωσ κζατρο[B]: Theatro Olimpico, Palladio:

233

234

http://estudosteatrais.blogspot.com Great obelisk Chiswick gardens, Jacques Rigaud [1942]: Hunt, J. [2000], Greater Perfections, ςς. 118 Θνωμζνο Βαςίλειο: Thames & Hudson

47. Στοιχεία αγγλικϊν κιπων follies_Ha!-Ha! Folly Kew gardens, William Chamber: Vercelloni, V. [1990], European Gardens: an Historical Atlas, ςς. 93,106 Νζα Υόρκθ: Rizzoli Jardin de Monceau pres de Paris, appartenant S. A. S. Mgr le duc de Chartes Louis Carrogis [1773]: Vercelloni, V. [1990], European Gardens: an Historical Atlas, ςς. 104,106 Νζα Υόρκθ: Rizzoli

48. Τεχνικι Ha-Ha: http://clubadventist.com 49-56. Ράρκο Stowe: Muir, R. [1999], Approaches to Landscape, Χονγκ Κονγκ: Macmillan press.

57-61. Follies: Clarke, G. [1990], Descriptions of Lord Cobham’s gardens at Stowe, Μπάκιγχαμ: Buckinghamshire Record Society.

235

236

ΖΓΚΩΜΘ _ ΓΙΩ΢ΓΟΣ ΣΕΦΕ΢ΘΣ Ήταν πλατφσ ο κάμποσ και ςτρωτόσ· από μακριά φαινόνταν το γφριςμα χεριϊν που ςκάβαν. Στον ουρανό τα ςφννεφα πολλζσ καμπφλεσ, κάπου-κάπου μια ςάλπιγγα χρυςι και ρόδινθ· το δείλι. Στο λιγοςτό χορτάρι και ςτ' αγκάκια τριγυρίηαν 5 ψιλζσ αποβροχάριςςεσ ανάςεσ· κά 'χε βρζξει πζρα ςτισ άκρεσ τα βουνά που ζπαιρναν χρϊμα. Kι εγϊ προχϊρεςα προσ τουσ ανκρϊπουσ που δουλεφαν, γυναίκεσ κι άντρεσ με τ' αξίνια ςε χαντάκια. Ήταν μια πολιτεία παλιά· τειχιά δρόμοι και ςπίτια ξεχϊριηαν ςαν πετρωμζνοι μυϊνεσ κυκλϊπων, θ ανατομία μιασ ξοδεμζνθσ δφναμθσ κάτω απ' το μάτι του αρχαιολόγου του ναρκοδότθ ι του χειροφργου. Φαντάςματα και υφάςματα, χλιδι και χείλια, χωνεμζνα και τα παραπετάςματα του πόνου διάπλατα ανοιχτά αφινοντασ να φαίνεται γυμνόσ κι αδιάφοροσ ο τάφοσ. Kι ανάβλεψα προσ τουσ ανκρϊπουσ που δουλεφαν τουσ τεντωμζνουσ ϊμουσ και τα μπράτςα που χτυποφςαν μ' ζνα ρυκμό βαρφ και γριγορο τοφτθ τθ νζκρα ςα να περνοφςε ςτα χαλάςματα ο τροχόσ τθσ μοίρασ. Άξαφνα περπατοφςα και δεν περπατοφςα κοίταηα τα πετοφμενα πουλιά, κι είταν μαρμαρωμζνα κοίταηα τον αικζρα τ' ουρανοφ, κι είτανε καμπωμζνοσ κοίταηα τα κορμιά που πολεμοφςαν, κι είχαν μείνει κι' ανάμεςό τουσ ζνα πρόςωπο το φωσ ν' ανθφορίηει. Tα μαλλιά μαφρα χφνουνταν ςτθν τραχθλιά, τα φρφδια είχανε το φτεροφγιςμα τθσ χελιδόνασ, τα ρουκοφνια καμαρωτά πάνω απ' τα χείλια, και το ςϊμα ζβγαινε από το χεροπάλεμα ξεγυμνωμζνο με τ' άγουρα βυηιά τθσ οδθγιτρασ, χορόσ ακίνθτοσ.

237

Kι εγϊ χαμιλωςα τα μάτια μου τριγφρω: κορίτςια ηφμωναν, και ηφμθ δεν αγγίηαν γυναίκεσ γνζκανε, τ' αδράχτια δε γυρίηαν αρνιά ποτίηουνταν, κι θ γλϊςςα τουσ ςτεκόταν πάνω από πράςινα νερά που ζμοιαηαν κοιμιςμζνα κι ο ηευγάσ ζμενε μ' ανάερθ τθ βουκζντρα. Kαι ξανακοίταξα το ςϊμα εκείνο ν' ανεβαίνει· είχανε μαηευτεί πολλοί, μερμιγκια, και τθ χτυποφςαν με κοντάρια και δεν τθ λαβϊναν. Tϊρα θ κοιλιά τθσ ζλαμπε ςαν το φεγγάρι και πίςτευα πωσ ο ουρανόσ ιταν θ μιτρα που τθν εγζννθςε και τθν ξανάπαιρνε, μάνα και βρζφοσ. Tα πόδια τθσ μείναν ακόμθ μαρμαρζνια και χάκθκαν· μια ανάλθψθ. O κόςμοσ ξαναγινόταν όπωσ ιταν, ο δικόσ μασ με τον καιρό και με το χϊμα. Aρϊματα από ςκίνο πιραν να ξεκινιςουν ςτισ παλιζσ πλαγιζσ τθσ μνιμθσ κόρφοι μζςα ςτα φφλλα, χείλια υγρά· κι' όλα ςτεγνϊςαν μονομιάσ ςτθν πλατωςιά του κάμπου ςτθσ πζτρασ τθν απόγνωςθ ςτθ δφναμθ τθ φαγωμζνθ ςτον άδειο τόπο με το λιγοςτό χορτάρι και τ' αγκάκια όπου γλιςτροφςε ξζγνοιαςτο ζνα φίδι, όπου ξοδεφουνε πολφ καιρό για να πεκάνουν.

Ε΢ΕΥΝΘΤΙΚΘ Ε΢ΓΑΣΙΑ

238