[Geben Sie den Titel des Dokuments ein] [Geben Sie den Untertitel des Dokuments ein]
[Wählen Sie das Datum aus] [Geben Sie den Firmennamen ein] zaro
Η καρτέλα του αυτοκρατορικού και βασιλικού πολεµικού αρχείου της Αυστροουγγαρίας όπου βρίσκονταν η εργασία του J. B. Schels Σελίδα | 1
ΠΛΟΗΓΗΣΗ
ΓΕΝΙΚΑ Α/Α
Θέµα
Σελίδα
1.
Πρόλογος
5
2.
Η χώρα
9
3.
Το κλίµα
10
4.
Ο λαός
10
5.
Σηµείωση
11 ∆ΡΟΜΟ∆ΕΙΚΤΗΣ
1.
Από την Άκαρνανία στην Άρτα και η πόλης Άρτα
15
2.
Από την Άρτα στην Θεσσαλία
16
3.
Από την Άρτα στην Μακεδονία
18
4.
Από την Άρτα στην Αλβανία
18
5.
Από την Άρτα στα Ιωάννινα
19
6.
Η Πεδιάδα και η πόλης των Ιωαννίνων
20
7.
Από τα Γιάννινα προς την Θεσσαλία
22
8.
Από τα Γιάννινα προς την Μακεδονία
22
9.
Από τα Γιάννινα στο Τεπελένι την καθ αυτού Αλβανία
23
10.
Από το ∆ελβινάκι στον Βουθρωτό
24
11.
Από τα Γιάννινα στο λιµάνι της Σαγιάδας
25
12.
Φιλιάτες ή Φιλιότι ή Φιλιάτι
26
13.
Από τα Γιάννινα στην Πάργα
27
14.
Η Παραµυθιά
15.
Η Πάργα
16.
Από τα Γιάννινα στο Σούλι και στην Πρέβεζα
17.
Από την Άρτα στην Σααλαγορά και Πρέβεζα
18.
Από την Πρέβεζα για Πάργα και Ηγουµενίτσα
19.
Από την Ηγουµενίτσα στο Βουθρωτό
Σελίδα | 2
28 29 30 32,33 34 34
ΠΛΟΗΓΗΣΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΑ Α/Α 1. 2.
Θέµα Γέφυρα Άρτας του Fauvel ∆ρόµος στο Σούλι - Επιστροφή του Χορσέφ πασά στα Γιάννινα
Σελίδα 8 8
3.
Το Μέτσοβο και η κορυφή τοτ Ζυγού
11
4.
Σουλιωτοπούλα και Έλληνας Γιαννιώτης
12
5.
Αλβανός πολεµιστής
13
6.
∆άφοροι τύποι ανθρώπων
14
7.
η πόλης Άρτα
15
8.
Πορεία του Αράχθου
16
9.
Πίνδος και Πηνειός ποταµός
17
10.
Μπάγια Ζαγορίου
18
11.
Το Χάνι του Καρβασαρά (Μουλιανά)
19
12.
Το γεφύρι της Πάσαινας
20
13.
Οροπέδιο Ιωαννίνων
21
14.
Συνοικία Ιωαννίνων
21
15.
Λίµνη Λαψίστας
22
16.
Το Τεπελένι
23
17.
Το βουθρωτό
25
18.
Ο ποταµός Καλαµάς
26
19.
Το Φιλιάτι
27
25.
Η Παραµυθιά
28
26.
Η Πάργα
29
27.
Χάρτης Σουλίου
30
28.
Κατεστραµένο χωριό στο Σούλι
31
29.
Πεδιάδα Άρτας και Λάµαρης
32
30.
Η Πρέβεζα
33
31.
ο κόλπος Φαναρίου
34
32.
Σχέδιο του Βουθρωτού
35
Σελίδα | 3
ΠΛΟΗΓΗΣΗ
ΧΑΡΑΚΤΙΚΑ Α/Α
Θέµα
Σελίδα
34.
Η διάβαση της Πίνδου, Ζυγός
36
35.
Χιλιοµετροδείκτες
37
36.
χάρτης Θεσπρωτίας
38
37.
Γέφυρα και χάνι Μπαλντούµας
39
38.
χάρτης (σχέδιο) λίµνης Ιωαννίνων
39
39.
χάρτης µε τα Οθωµανικά Σαντζάκια
40
Κοιλάδα Αράχθου το 1882 σε σχέδιο του Christopher Wordworth
Σελίδα | 4
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Όπως και η Αγγλία και η Γαλλία έστελναν τους πράκτορες τους στην Οθωµανική Αυτοκρατορία µε την µορφή ταξιδιώτη περιηγητή ή σαν πρόξενο κτλ το ίδιο έκανε και η Αυστρία. Ο πρώτος γνωστός αυστριακός πράκτορας που επισκέφτηκε την περιοχή µας ήταν ο Μπερτόλντυ. Η αυστριακή κατασκοπία έκανε και αυτή την δική της συλλογή στοιχείων διαφόρων τόπων. Στα 1830 ο αυστριακός λοχαγός Γιόχαν Μπαπτίστ Σέλς(Johann Baptist Schels), ο οποίος φαίνεται να ήταν µέλος της υπηρεσίας πληροφοριών θα παρουσιάσει ένα έργο µε τίτλο : „Προσπάθεια µιας τοπογραφικής µελέτης της Αλβανίας “. Υπό τον γεωγραφικό όρο Αλβανία δεν εννοεί µόνο την Αλβανία όπως την γνωρίζουµε εµείς σήµερα σαν εθνικό κράτος αλλά ένα τεράστιο διοικητικό διαµέρισµα της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας στο οποίο υπάγονταν η σηµερινή Αλβανία, η Ηπειρος και µέρος της Μακεδονίας, Οχρίδας, Σκοπίων, Μοναστηρίου κτλ. Πολλές φορές τα όρια αυτού του διαµερίσµατος αφηνόταν στην φαντασία των περιηγητών και χαρτογράφων. Ποιος ήταν όµως ο J. B. Schels; Ο Γιόχαν Μπαπτίστ Σέλς (J. B. Schels) ήταν αυστριακός στρατιωτικός που έφτασε στο βαθµό του αντισυνταγµατάρχη. Γεννήθηκε στο Brünn (Μπρύν) της Αυστρίας το 1780 και ήταν γιος κρατικού υπαλλήλου . Από µικρός είχε µια τάση για τον στρατό. Έτσι το 1800 κατατάχθηκε εύελπις στο πεζικό και το 1804 µετατέθηκε στο γενικό στρατηγείο. Το 1805 έλαβε για πρώτη φορά µέρος στον πόλεµο και το 1809 τραυµατίστηκε βαριά στην Πολωνία. Μετά την ανάρρωση του πήρε µετάθεση στην λογοτεχνική στρατιωτική υπηρεσία. Η αγάπη του και η κλήση του προς την λογοτεχνία, γεωγραφία και ιστορία κίνησαν την προσοχή των ανώτερων αξιωµατικών και τον έβαλαν υπεύθυνο στο νεοϊδρυθέν τµήµα και τυπογραφείο στρατιωτικών ενηµερώσεων. Αρχηγός αυτού του τµήµατος ήταν ο στρατάρχης ο Κόµης Λέοναρντ Ρότκιρχ (Leonard Rothkirch).
Το
γραφείο
αυτό
πρέπει
να
έκανε
συλλογές
στοιχείων/πληροφοριών απ όπου και αν προέρχονταν αυτές. Όσες κρίνονταν θετικές εκδίδονταν στο περιοδικό Militärische Zeitschrift δηλ Στρατιωτική Εφηµερίδα. Ο λόγος που ο J. B. Schels ασχολήθηκε µε την Αλβανία και την ∆αλµατία έχει να κάνει προφανώς µε τις επεκτατικές βλέψεις της Αυστρίας Σελίδα | 5
προς τον νότο. Αν και ο J. B. Schels δεν επισκέφτηκε ποτέ την Ήπειρο και την Αλβανία µελέτησε όµως πολύ καλά τους διάσηµους τότε Γερµανούς γεωγράφους Dr. Haffel και Prf. Stein αλλά φαίνεται όµως να είχε µελετήσει και τους Άγγλους και Γάλλους περιηγητές που τα βιβλία τους τότε ήταν αντικείµενο συζήτησης στα ευρωπαϊκά σαλόνια, ιδιαίτερα τους Πουκεβίλ, Χόλλαντ
και
Λήκ (στις σηµειώσεις που τελικά δεν τύπωσε η εφηµερίδα
υπήρχαν και πολλοί άλλοι µικροί δρόµοι ή εποχιακοί. Προφανώς η εφηµερίδα τύπωσε µόνο τους κεντρικούς) ! Ίσως οι πάρα πολλές και µερικές φορές αντιφατικές πληροφορίες να τον µπέρδεψαν και λίγο αλλά προτιµεί σαν πιο έγκυρες πηγές πάντα τους δύο Γερµανούς Γεωγράφους. Στην εργασία του αυτή, την οποία εδώ µεταφράζω, ασχολούµαι µόνο µε το κοµµάτι των σηµερινών γεωγραφικών συνόρων της Ηπείρου και λίγο µε την βόρεια Ήπειρο. Ο J. B. Schels αφού µας δώσει µια εικόνα για την χώρα το κλίµα και τον λαό που κατοικεί µας δίνει µια πλήρη ανάλυση του οδικού δίκτυο της Ηπείρου στα 1830. Βέβαια απορίας άξιον είναι ότι σαν κοινότητα στην Ήπειρο ή στο Σαντζάκι των Ιωαννίνων δεν αναφέρει τους Βλάχους. Τους αναφέρει όµως στο οδικό δίκτυο και µάλιστα µε τα καλύτερα λόγια. Επίσης κάποια ιδιαίτερη αναφορά στους Έλληνες δεν κάνει παρά µόνο µια µικρή για τα ελληνικά φύλα που κατοικούν εδώ, όπως τα φαντάζονταν οι Ευρωπαίοι του 19ου αιώνα, βασιζόµενοι πάντα στους αρχαίους συγγραφείς. Τους Εβραίους και τους Οθωµανούς τους αναφέρει µόνο ονοµαστικά, χωρίς καµιά
ιδιαίτερη
αναφορά.
Πολλές
φορές
µπερδεύει
κιόλας
τους
µουσουλµανικούς πληθυσµούς σαν Τούρκους και τους Αλβανούς σαν Αρβανίτες. Αν και ο ίδιος δεν επισκέφτηκε ποτέ την Ήπειρο και ίσως θέσει κάποιος το ερώτηµα, είναι οι πληροφορίες του αξιόπιστες; Θα µπορούσα να πώ ναί. Αν τις συγκρίνουµε µε τους περιηγητές αλλά και µε ντόπιες προφορικές µαρτυρίες, οι δρόµοι όπου περιγράγει, έφτασαν ως τις µέρες µας και υπάρχουν ακόµη, π. χ. ο δρόµος του πασά από Άρτα για Σαλαώρα (Σαλαγορά) υπάρχει ακόµη. Ο δρόµος από 5 πηγάδια για Ιωάννινα κτλ υπάρχει ακόµη, ο δρόµος από τον Άγιο Γεώργιο ως την Πρέβεζα η ίδια ρότα και σήµερα. Ο παλιός δρόµος από Πρέβεζα, Λιµπόχοβο (το χωριό αυτό το κατέστρεψαν οι Τσάµηδες το 1897), Μαµατσαούσι, Χαλκιάδες, Άρτα, υπάρχει εν µέρει ακόµη και ο ίδιος δρόµος σχεδιάζεται να χαραχτεί και πάλι για να Σελίδα | 6
βγαίνει στην Ιωνία οδό. Επίσης ο δρόµος από Γιάννινα για Τεπελένι υπήρχε µέχρι τις µέρες µας
απ ότι µου είπε ο φίλος µου ο Φώτης Ραπακούσης,
µάλιστα µου έστειλε και φωτογραφίες µε χιλιοµετροδείκτες που υπήρχαν. Άρα λοιπόν κατά το µεγαλύτερο µέρος οι πληροφορίες του J.B.Schels αληθεύουν.
Μελετώντας λοιπόν τον ηπειρωτικό δροµοδείκτη και σε
συνδιασµό µε τα χαρακτικά θα καταλάβουµε το τοπίο και τον κόσµο τότε. Επίσης παίρνουµε αρκετές πληροφορίες για τις πόλεις και τον κόσµο του τότε.
Αντίγραφο της Αυστριακής Στρατιωτικής Εφηµερίδας που δηµοσίευσε την εργασία του J. B. Schels το 1830 απο το αυστριακό αρχείο πολέµου (Κriegsarchiv) Σελίδα | 7
Η γέφυρα Άρτας, εδώ στα 1820 σε σχέδιο του Γάλλου Fauvel (από το αρχείο του γεφυρολόγου Σπύρου Μαντά), ήταν βασική αρτηρία για την θάλασσα και την υπόλοιπη Ήπειρο
Μια εικόνα από τον δρόµο Σούλι – Γιάννινα στα 1840 µε τίτλο, η επιστροφή του Χορσέφ πασά στα Γιάννινα Σελίδα | 8
Η Χώρα Η Ήπειρος και η Αλβανία, σύµφωνα µε τους καλύτερους Γεωγράφους της τελευταίας δεκαετίας, στο τουρκικό κράτος. Και συγκεκριµένα στο βιλαέτι της Ρούµελης. Εκτός µερικών εξαιρέσεων οι περιοχές αυτές είναι χωρισµένες σε 8 σαντζάκια. Το Σαντζάκι των Ιωαννίνων κατά την περίοδο του περίφηµου Αλή πασά εκτός από την παλιά Ήπειρο και την περιοχή της Ακαρνανίας και της Αιτωλίας. Η χώρα είναι σχεδόν καλυµµένη από βουνά, πεδιάδες λίγες, και στις κοιλάδες υπάρχουν µεγάλες και µικρές λίµνες από τις οποίες η πιο βασική είναι αυτή των Ιωαννίνων. Οι βασικοί ποταµοί στην Ήπειρο είναι ο ποταµός της Άρτας, ο Λούρος, και ο Μαυροπόταµος. Το µεγαλύτερο µέρος αυτού του σαντζακιού είναι σχεδόν άγονο. Οι χειµώνες είναι πιο σκληροί απ ότι στην υπόλοιπη Ελλάδα. Τα καλοκαίρια όµως είναι τόσο ζεστά που πολλά ποτάµια που βρίσκονται κοντά στις ακτές αποξεραίνονται ενώ οι όµορες πηγές στερεύουν. Η γεωργία υπάρχει µόνο στις λίγες και µικρές πεδιάδες κοντά στις ακτές. Οι λόφοι προς τον νότο είναι γεµάτοι µε αµπελώνες και ελαιώνες αλλά τα λιβάδια στις κοιλάδες πολύ παχιά, πράγµα που ενισχύει την κτηνοτροφία. Εκτρέφονται εδώ ωραία Βόδια και Άλογα. Τα βελανόδασα προσφέρουν πολύ καλή ξυλεία για την ναυσιπλοΐα και τα ίδια δάση έχουν πλούσιο κυνήγι σε άγριο όπως και στις θάλασσες υπάρχει πολύ πλούσια αλιεία. Τεχνίτες και καλλιτέχνες θα βρει κανείς µόνο στις πόλεις. Ο γεωργός, ότι χρειάζεται το φτιάχνει σχεδόν µόνος του. Το εµπόριο διεξάγεται σχεδόν µόνο από την Άρτα µε την Ραγούσα, την Κέρκυρα τους Γάλλους και Άγγλους. Τα σηµαντικότερα είδη που εξάγονται είναι Ξυλεία, µαλλί, δέρµατα, βόδια, άλογα και σιτηρά. Στην τελευταία καταµέτρηση επί Αλή πασά το σαντζάκι αριθµούσε 400000 ψυχές. Η πλειοψηφία ήταν /είναι Αρβανίτες και Έλληνες και ανάµεσα σε αυτούς βρίσκει κανείς Τούρκους, Τσιγγάνους, Εβραίους, Αρµένιους. Το σαντζάκι αυτό ήταν η έδρα του Αλή πασά, ο οποίος είχε απλώσει την εξουσία του στο µεγαλύτερο µέρος της Ελλάδας και στην κυρίως Αλβανία, που ο πληθυσµός λέγεται έφτανε απο 600000 ως 2000000 ψυχές και είχε 60000 στρατιώτες. Οι πιο σηµαντικές πόλεις της Ηπείρου σε αυτό το σαντζάκι είναι τα Γιάννινα, η Άρτα, η Παραµυθιά και η Πρέβεζα. Σελίδα | 9
Το σαντζάκι του ∆έλβινου είναι βασικά µια λωρίδα γης στην νότια Αλβανία και Ήπειρο που εκτός από τον Καλαµά, την Βοστρίτσα και τον Πάβλα δεν έχει άλλα νερά εκτός από ασήµαντα ρυάκια που το καλοκαίρι στερεύουν. Το κύριο προϊόν αυτού του σκληρού τόπου είναι το ελαιόλαδο. Έχει καλή κτηνοτροφία και πλούσια αλιεία. Ο αριθµός πληθυσµού άγνωστος. Εν µέρει Αρβανίτες και εν µέρει Έλληνες. Οι πιο σηµαντικές πόλεις είναι το ∆έλβινο, ο Βουθρωτός και η Πάργα.
Το κλίµα Το κλίµα στα ορεινά της Αλβανίας/Ηπείρου είναι πολύ τραχύ. Στους κάµπους και στις ακτές πολύ ήπιο. Εδώ ο αέρας είναι καθαρός και η θερµοκρασία θα ήταν για την χλωρίδα ιδανική
όµως η ζέστη του
καλοκαιριού τους κάνει ζηµιά, µιας και δεν πέφτει σχεδόν καθόλου βροχή έτσι που να µαραίνεται η χλωρίδα. Αυτές οι περιοχές υποφέρουν ταχτικά από πανώλη και από σεισµούς.
Ο λαός. .... ένα µέρος των Αλβανών που κατοικούν εδώ πιστεύει στο Κοράνι ενώ ένα άλλο µέρος ασπάζεται την ελληνική ορθόδοξη εκκλησία. Είναι υψηλοί και ρωµαλέοι άνδρες. Για χρυσό και χρήµα υπηρετούν την πύλη και τους πασάδες. Είναι καλοί ιππείς και σκοπευτές και θεωρούνται οι πιο γενναίοι πολεµιστές του τουρκικού στρατού. Με τόλµη, βαρβαρότητα, βάναυσοι απέναντι των εχθρών τους , χωρίς καµιά πολεµική πειθαρχία και για περισσότερο χρήµα είναι σε θέση να αλλάξουν την πολεµική πλευρά. Η πίστη και αφοσίωση στους ντόπιους πασάδες είναι αµφίρροπη αν δεν πέφτει ο υποσχόµενος παράς ή αν δεν είναι αναγκασµένοι να τους ακολουθήσουν. Εν καιρό ειρήνης η αγαπηµένη τους απασχόληση είναι κλεψιά και κάθε σπιτική εργασία, γεωργία, κτηνοτροφία κτλ τα αφήνουν στις γυναίκες. Εκτός από τους Αρβανίτες
κατοικούν
εδώ και
διάφορες
ελληνικές
φυλές,
όπως
οι
Παραµυθιώτες, οι Σουλιώτες, οι Ζαγορίτες και πολλές άλλες σκορπισµένες Σελίδα | 10
ελληνικέ φυλές. Σε µερικές περιοχές υπάρχουν και αρκετοί Τούρκοι καθώς Εβραίοι και Τσιγγάνοι.
Σηµείωση: Θεώρησα σκόπιµο να εµπλουτίσω την αναφορά - δροµοδείκτη του J. B. Schels µε χαρακτικά της εποχής όπως του Lear, Walsh, Boresford, Stockelberg, Wordswoorth, Dupre καθώς και µε χάρτες του Πουκεβίλ, του Χιούζ, κτλ προκειµένου ο αναγνώστης να µπορεί να πάρει µια εικόνα από το τοπίο και της πόλεις της εποχής εκείνης, του δρόµους αλλά και στους χάρτες θα βρει πολλά από τα παλιά ονόµατα των χωριών.
Το Μέτσοβο και η κορυφή του Ζυγού στα 1882 σε σχέδιο του Christopher Wordsworth
Σελίδα | 11
Σουλιωτοπούλα και Έλληνας Γιανιώτης το 1827, Charles Deval Σελίδα | 12
Αλβανός αξιωµατικός, πολεµιστής το 1830,
Σελίδα | 13
Μερικοί τύποι ανθρώπων που θα µπορούσε να συναντήσει κανείς στην Ηπειρο πέρα από τους Έλληνες (εξαίρεση ο παπάς) και τους Αρβανίτες / Αλβανούς:
Από
αριστερά πάνω 1. Εβραίος Ραβίνος, 2. Ελληνας παπάς, 3. Μουσουλµάνος ιερέας – Κάτω από αριστερά 1. Νεαρή Τσιγγάνα, 2. Τούρκος , 3. Τουρκάλα
Σελίδα | 14
1. Απο την Ακαρνανία στην Άρτα και την Ήπειρο Ο δρόµος από την Ακαρνανία για την Ήπειρο και την Άρτα οδηγεί από το κόλπο του Καραβάν Σαράι (Καρβασαρά/Αµφιλοχία) κατά µήκος των ανατολικών και βόρειων πλαγιών του κόλπου της Άρτας και περνά µέσα από τα χωριά Αγραπίδα, Ούλιτσα, Αρµυρό, Κατάφουρκο , Κόπραινα, Κοµπότι και φτάνει στην Άρτα. Η Άρτα είναι χτισµένη στην δυτική όχθη του οµώνυµου ποταµού, ο οποίος παλαιότερα ήταν γνωστός και σαν Αρέθωνας, τον οποίο θα συνεχίζουµε εδώ να τον ονοµάζουµε έτσι για να τον ξεχωρίζουµε από την πόλη. Η πόλη βρίσκεται σε µια ελώδη αλλά εύφορη και πυκνοκατοικηµένη πεδιάδα. Αυτή βρίσκεται στο βόρειο µέρος του οµώνυµο κόλπου όπου µετά από πολλές ώρες ροής και πέντε ώρες από την Άρτα εκβάλει ο ποταµός Αρέθων.
Η Άρτα σε σχέδιο του Edward Lear to 1849 Ο ποταµός αυτός βρέχει την πόλη στο δυτικό και βόρειο µέρος. Στην ανατολική πλευρά βρίσκεται ο λόφος, όπου είναι χτισµένη η ακρόπολη της Σελίδα | 15
πόλης . Απο την πλευρά που στρέφεται προς τον ποταµό βρίσκεται το τείχος µε τις πολεµίστρες. Η πόλη αυτή είναι το κεντρικό εµπορικό σηµείο της Ηπείρου και έχει περίπου 8000 κατοίκους από τους οποίους το 1/3 είναι Έλληνες και οι υπόλοιποι Τούρκοι και Εβραίοι. Αν λάβουµε υπόψιν τον Στάϊν η πόλης έχει χίλια σπίτια και 6000 κατοίκους, στην πλειοψηφία Έλληνες. Είναι έδρα Έλληνα επισκόπου. Έχει 6 Τζαµιά, 24 εκκλησίες και ένα σηµαντικό παζάρι. Επίσης µπορούµε να βρούµε βιοτεχνίες υφασµάτων καθώς και επεξεργασίας αλατιού. Σύµφωνα µε τον Χάφελ η πόλη έχει 7500 κατοίκους και το µεγαλύτερο µέρος ασχολείται µε την υφαντουργία. 2. Από την Άρτα στην Θεσσαλία
Από την Άρτα οδηγούν τρεις δρόµοι προς την Θεσσαλία. Ο πρώτος ξεκινά κατά µήκος του ποταµού Αρέθωνα και πάει για το Ραδοβίζι και από κει φτάνει στα Θ(ε)οδώριανα. Πέρα από τα βουνά καταλήγει αυτός ο δρόµος στην κοιλάδα του Αχελώου (Ασπροπόταµος) και καταλήγει στο χωριό Τζούρσια
ή
Τζούρτσα
(σηµ.
Αγία
Παρασκευή
Τρικάλων).
Αφού
κατηφορήσουµε τα όρη φτάνουµε στην κοιλάδα των Τρικάλων.
Πορεία του Άραχθου (στην εργασία εδώ σαν Αρέθωνας) στην Άρτα σε σχέδιο του Edward Lear το 1849 Σελίδα | 16
Ο δεύτερος δρόµος οδηγεί κατά µήκος του ποταµού Αρέθωνα στους Καλαρρύτες απ όπου συνεχίζοντας κατά µήκος κάποιων παραποτάµων φτάνουµε ως τις πηγές του ενός παραποτάµου, ανεβαίνουµε προς το βουνό και οδοιπορώντας προς τα κάτω φτάνουµε στην κοιλάδα του Αχελώου στο χωριό Κόταρι. Αφού περάσουµε µέσα από τα βουνά βγαίνουµε στην κοιλάδα των Τρικάλων. Ο τρίτος και κεντρικός δρόµος οδηγεί κατά µήκος του Αρέθωνα µέχρι το όρος Τσουκαρούκα µέχρι το σηµείο όπου διακλαδίζεται ο δρόµος για τα Γιάννινα. Σε αυτό το βαθύ φαράγγι, όπου ο Αρέθων έχει ορµητική ροή , συνεχίζουµε τον δρόµο πότε από την αριστερή όχθη και πότε από την δεξιά όχθη. Αφού περάσουµε κάποια στιγµή µια ετοιµόρροπη ξύλινη γέφυρα φτάνουµε στο χωριό Μέτσοβο. Το Μέτσοβο είναι αµφιθεατρικά χτισµένο στις δύο όχθες του Αρέθωνα και υπολογίζεται ότι έχει κάπου στους 3000 κατοίκους εκ των οποίων οι περισσότεροι απασχολούνται σαν οδηγοί για τα περάσµατα της Πίνδου και έτσι κερδίζουν τα προς το ζην. Ο απότοµος δρόµος οδηγεί στο καραφλό όρος Ζυγός όπου κατηφορίζει και συναντάτε µε τον ποταµό Πηνειό και από την Μαλακάσα φτάνουµε στην πεδιάδα των Τρικάλων. Αυτά τα βουνά κατοικούνται από Βλάχους των οποίων τα έθιµα διαφέρουν κατά πολύ µε αυτά των λοιπών Ελλήνων. Έχουν πάρα πολλές ασχολίες και βιοτεχνίες και είναι επί τω πλείστων πολύ φιλόξενοι.
Το σημείο όπου η Πίνδος συναντά τον Πηνειό σε σχέδιο του Christopher Wordsworth Σελίδα | 17
3. Από την Άρτα στην Μακεδονία
Από το Μέτσοβο οδηγεί ένας δρόµος βόρεια από το όρος Λάκµωνας και την πηγή της Μπογιούτσας (Βογιούτσας/Αώου) στο χάνι της Γιάτας (Κατάρας) και από κει στο χωριό Γρέβνο (Γρεβενά), το οποίο ανήκει στο µακεδονικό Σαντζάκι του Μοναστηρίου. 4. Από την Άρτα στην Αλβανία
Ένας άλλος δρόµος από τις πηγές του Αρέθωνα οδηγεί προς το Ζαγόρι και φτάνει στις πηγές του ∆ιπόταµου. Απο δω ο δρόµος κατηφορίζει προς τη Βωβούσα, η οποία βρίσκεται στην κοιλάδα της Μπογιούτσας. Συνεχίζοντας τον ποταµό αυτόν κατά µήκος φτάνουµε στην κυρίως Αλβανία. Η περιφέρεια του Ζαγορίου εκτείνεται απο την κοιλάδα των Ιωαννίνων µέχρι τα βουνά του Μετσόβου και συµπεριλαµβάνει 40 χωριά και κατοικείται από εργατικούς, φιλόξενους και φιλειρηνικούς έµπορους Έλληνες. Οι Ζαγοριανοί έµποροι συναντούνται σε όλους τους δρόµους της Τουρκίας και φτάνουν ως την Γερµανία. Σύµφωνα µε τον Στάϊν εµπορεύονται και επεξεργάζονται πολύ τα µεταξωτά και βαµβακερά υφάσµατα και επίσης ασχολούνται πολύ µε την βοτανολογία. Το Ζαγόρι είναι ο κεντρικός τους τόπος.
Η Μπάγια Ζαγορίου στα 1857 σε σχέδιο του Edward Lear
Σελίδα | 18
5. Απο την Άρτα στα Γιάννινα
Ο δρόµος από τον Αρτα για τα Ιωάννινα χωρίζει σε κάποιο σηµείο από τον δρόµο που οδηγεί στην Θεσσαλία και τραβά δυτικά µέσα από τα χωριά Γιάνιτσα και Μπαρκαµούδι. Ένας άλλος δρόµος οδηγεί από την γέφυρα του ∆ρίσκου (γέφυρα Μπαλντούµας) στο χωριό Κοντουράκι και από κει προς την λίµνη των Ιωαννίνων κοντα στα ερείπια της Καστρίτσας. Και οι δύο αυτοί δρόµοι τον χειµώνα είναι δύσβατοι. Ο κεντρικός δρόµος που οδηγεί από την Άρτα στα Γιάννινα είναι αυτός που περνά πάνω από την πέτρινη γέφυρα του Αρέθωνα που οδηγεί στην βόρεια πεδιάδα και περνά από τα χωριά Μαράτι και Χανόπουλο και οδηγεί στο Χάνι στο Κατσικοπάζαρο, το οποίο βρίσκεται στην είσοδο των βουνών. Εδώ ο δρόµος έχει δύο διακλαδώσεις. Ο πρώτος περνά απο τα χωριά Κουµζάδες και Μουλιανά και αφού περάσουµε και το χάνι στα Πέντε Πηγάδια φτάνουµε σε ένα οροπέδιο, το οποίο είναι κλειδί για όλες τις γειτονικές θέσεις. Μετά περνάµε το χωριό Κυριακή (Σκλίβανη) κατηφορίζοντας προς το Χάνι του Αγίου ∆ηµητρίου. Αφού περάσουµε και τα χωριά Άρδος και Κατσικά φτάνουµε στην πεδιάδα έξω απο τα Γιάννινα.
Το χάνι του Καρβασαρά πηγαίνοντας για τα Πέντε Πηγάδια. Λιθογραφία του George de la Poer Beresford, 1855 Σελίδα | 19
Ο δεύτερος δρόµος οδηγεί από την Στρεβίνα κατά µήκος του ποταµού Λούρου στο γεφύρι της Πάσαινας και από δω κατά µήκος πάλι του Λούρου µέχρι τις πηγές του στο όρος Τύµφη. Απο δω περνάµε το µοναστήρι του Αη Λιά και αφού περάσουµε τα βουνά και τα χωριά Ραψίστα και Μπονίλα φτάνουµε στα Γιάννινα.
Το γεφύρι της Πάσαινας στην Παντάνασα Άρτας σε σχέδιο του Edward Lear το 1849
Η Πεδιάδα και η πόλης των Ιωαννίνων Ο κάµος των Ιωαννίνων είναι περιτριγυρισµένος θα µπορούσαµε να πούµε περικυκλωµένος απο βουνά. Στη µέση αυτού του Κάµπου βρίσκεται η λίµνη όπου στις δυτικές όχθες, σε µια γόνιµη περιοχή, βρίσκεται χτισµένη η πόλη Γιάννινα. Απλώνεται προς τους όµορους λόφους στων οποίων το ύψος δεσπόζει ένα φρούριο µε 4 πύργους και κρέµεται προς την λίµνη σε µία χερσόνησο και στο κοντινό νησί υπάρχουν ακόµη δύο µικρά φρούρια. Από την άλλη πλευρά η πόλη ζώνεται απο το τείχος του φρουρίου µε τις πολεµίστρες του. Στην δυτική πλευρά 200 βήµατα από τα τείχη υπάρχει µια τάφρος, η οποία είναι συνδεδεµένη µε το φρούριο και έχει σκοπό να προστατεύει το φρούριο σε αδύνατα σηµεία. Σελίδα | 20
Τα Γιάννινα από κάποια απόσταση του ορεπεδίου. Σχέδιο του Edward Lear το 1849. Τα Γιάννινα έχουν 25000 κατοίκους εκ των οποίων τα 3/4 είναι Έλληνες και έχουν σηµαντικό εµπόριο πέρα από την θάλασσα µε την Αγκόνα και την Τεργέστη. Η πόλη είναι η πρωτεύουσα στο πασαλίκι, στο οποίο δίνει µάλιστα και το ονοµά της και ήταν και έδρα του διαβόητου Αλή πασά όπου τελείωσε εδώ το 1822. Σύµφωνα µε τον Σταϊν τα Γιάννινα έχουν 14 τζαµιά και 8 εκκλησίες είναι
ενώ
και
έδρα
αρχιεπισκόπου και εδώ
βρίσκονται ξακουστές
ελληνικές
σχολές
!Ο Χάφελ µας λέει ότι
η
πόλης
αριθµεί 30000 εκ των
οποίων
οι
περισσότεροι είναι Έλληνες και µετά έρχονται Τούρκοι, Αρβανίτες και Εβραίοι. Σύµφωνα µε τον Χάφελ πέρα από τις ελληνικές σχολές υπάρχουν εδώ και δύο ελληνικές Ακαδηµίες εκ των οποίων η µία
Σελίδα | 21
είναι ανωτάτου επιπέδου. Εχει πάρα πολλά εργαστήρια όπως βυρσοδέψες και τεχνίτες. 6. Από τα Γιάννινα για την Θεσσαλία Ο δρόµος που οδηγεί στη Θεσσαλία αρχίζει ανατολικά από το νότιο τµήµα της όχθης της λίµνης µέχρι το χωριό Μπαρκαµούδι, µετά περνά από τα ερείπια ενός παλιού φρουρίου κοντά στο χωριό Γιανίτσα και εδώ από τα βουνά όπου συναντάται µε τον δρόµο που έρχεται από Άρτα στον ποταµό Αρέθωνα όπου βρίσκεται το χάνι της κυράς στα νερά του ∆ιπόταµου (Ζαγορίτικου). Την υπόλοιπη
κατεύθυνση του δρόµου την περιγράψαµε στο δρόµο Άρτα για
Θεσσαλία. 7. Απο Γιάννινα για Μακεδονία
Ο δρόµος αυτός οδηγεί προς τον βορά στην λίµνη της Λαψίστας και το χωριό Γαρδίκι. Απο δω περνά τα χωριά Νιοχώρι και Ραβένια και αφού περάσουµε το όρος Πανέστι φτάνουµε στην κοιλάδα της Μπογιούτσας και από κει φτάνουµε στην Κόνιτσα. Η Κόνιτσα έχει 4000 κατοίκους και η µικρή αυτή πολίχνη βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Υµνάδι (Τραπεζίτσα) και στις ανατολικές όχθες της Μπογιούτσας (Βογιούσα/Αώος). Απο το χάνι της Κατάρας περνάµε το χωριό Αβδέλα και εκεί κατηφορίζει ο δρόµο προς την κοιλάδα του Αλιάκµονα στην Μακεδονία.
Η λίμνη της Λαψίστας σε σχέδιο του Edward Lear,1849 Σελίδα | 22
8. Από τα Γιάννινα στο Τεπελένι στην καθ αυτού Αλβανία
Ο προηγούµενος δρόµος από τα Γιάννινα ως την Κόνιτσα είναι αυτός που οδηγεί στην πραγµατική Αλβανία. Σε αυτή την πόλη, την Κόνιτσα, στρίβει προς τα πάνω και περνά το χωριό Οστανίτσα την Πρεµετή και την Κλεισούρα . Η Οστανίτσα έχει 3000 κατοίκους και δώ µπορεί να περάσει κανείς τον ποταµό πάνω από µια πέτρινη γέφυρα. Η Πρεµετή είναι µια µικρή πόλη και θα πρέπει να έχει 4-5000 κατοίκους. Εδώ βρίσκεται και ένα φρούριο που ελέγχει τον ποταµό αλλά η πόλη που βρίσκεται κτισµένη στις πλαγιές δεσπόζει πάνω από το φρούριο. Το φρούριο της Κλεισούρας βρίσκεται στο οµώνυµο χωριό, ένα χωριό µε περίπου 1500 κατοίκους και έδρα Έλληνα επισκόπου. Χτισµένο είναι στη συµβολή των ποταµών Μπογιούτσα και Ντεσνίτσα. Είναι θέση κλειδί για τις γειτονικές χώρες και φράζει τον δρόµοι για Αλβανία και Μακεδονία.
Το Τεπελένι σε σχέδιο του Edward Lear το 1849
Από τα Γιάννινα υπάρχει και ένας άλλος δρόµος που οδηγεί στο Τεπελένι. Αρχίζει βορεοδυτικά και είναι περιοσσότερο ευθεία. Περνά το χωριό Νιοχώρι, το όρος Ζίτσα, µέσα από το χωριό της Τζεροβίνας(Ζαροβίνα) στις όχθες µιας µικρής λίµνης από την οποία πηγάζει ο Καλαµάς . Μετά περνάµε ένα ψηλό Σελίδα | 23
βουνό και από έναν παραπόταµο του Αργυρόκαστρου φτάνουµε στο χωριό ∆ελβινάκι. Πιο µακρινά και βόρεια κατεβαίνοντας το Αργυρόκαστρο περνάµε από το Λιµπόχοβο απ όπου αφήνοντας το Αργυρόκαστρο ανατολικά περνάµε το Χόρµοβο και στις όχθες του ποταµού Μπογιούτσα στις πλαγιές ενός λόφου βρίσκεται το Τεπελένι. Στην κορυφή του λόφου βρίσκεται ένα φρούριο και στους πρόποδες του λόφου ενα προάστιο που κατοικείται από Έλληνες. Εδώ γεννήθηκε στα 1744 (κατ άλλους το 1750) ο Αλή πασάς. Η πόλης έχει 3000 κατοίκους . Η κοιλάδα του Αργυρόκαστρου είναι πολύ πλούσια σε σιτηρά µε παχιά λιβάδια. Στις παρυφές βρίσκεται το Αργυρόκαστρο , το οποίο προφυλάσσεται και από την θέση , την οποία είναι κτισµένο, αλλά και από ένα φρούριο-παλάτι. Έχει 5000 κατοίκους . Είναι πρωτεύουσα µιας περιφέρειας και ο κάµπος του έχει πολλά διασκορπισµένα χωριά.
9. Απο το ∆ελβινάκι στον Βουθρωτό
Στο ∆ελβινάκι υπάρχει ένας δρόµος που οδηγεί στο Βουθρωτό. Κατευθύνεται προς τα δυτικά µέσα από το χωριό Μουρσίνα και µετα περνά µια οροσειρά που καταλήγει στην γεµάτη αµπελώνες και ελαιώνες κοιλάδα του ∆έλβινου. Αυτή η πόλη, η οποία αριθµεί γύρω στις 6000 κατοίκους κατοικείται απο Τούρκους και Έλληνες και βρίσκεται 2 µίλια από την Θάλασσα στις όχθες του ποταµού Πάβλα. Σε ένα ύψωµα βρίσκεται το φρούριο ενός πασά 2 ιππουρίδων. Παράγει πολύ λάδι και έχει µεγάλο εµπόριο. Ο δρόµος περνά από το φρούριο του Πάβλα µέχρι την εκβολή του στο Βίβορι και µετά απλώνεται δυτικά στις πλαγιές και καταλήγει στο λιµανάκι του Αρµυρού, όπου βρίσκεται ο Βουθρωτός.
Σελίδα | 24
Το Βουθρωτό στα 1856 σε σχέδιο του George de la Poer Beresford, 1856
Ένας δεύτερος δρόµος οδηγεί από το ∆ελβινάκι στα όµορα όρη και από κει στο χωριό Γαρδικάκι, µετά κατά µήκος του ποταµού Σεστρίτσα όπου φτάνει στην λίµνη Πελόυς, µετά τραβά ανατολικά τα βουνά και µεταξύ αυτών των βουνών και της λίµνης Ρίτσα υπάρχει ένα ελώδες µέρος, το οποίο είναι δύσβατο και αφού περάσει κανείς και αυτό φτάνει στον Βουθρωτό. Αυτό το πρώην Βενετικό Φρούριο βρίσκεται στο κανάλι της Κέρκυρας στην συµβολή των ποταµών Σίµοις και Σαρονία σε µια ελώδη περιοχή. Το φρούριο είναι βενετικής αρχιτεκτονικής µε πύργους στις γωνίες και από την στεριά χωρίζεται µε µια τεχνητή διώρυγα. Ο Βουθρωτός έχει 1500 κατοίκους και είναι έδρα Έλληνα επισκόπου. Ασχολούνται µε την αλιεία και την παραγωγή αλατιού από τις όµορες αλυκές, καθώς και µε το εµπόριο. Στο λιµάνι έχουν πρόσβαση µόνο καράβια µεσαίου µεγέθους. Οι ελώδες όχθες και ακτές είναι ακατοίκητες και η γειτονική πεδιάδα ανεκµετάλλευτη. 10. Από τα Γιάννινα στο λιµάνι της Σαγιάδας
Από τα Γιάννινα οδηγούν περισσότεροι δρόµοι στις Ηπειρωτικές ακτές. Ο πρώτος περνά από το χωριό Τίστα ή από το Ροδοτόπι και πάνω απο απότοµα Σελίδα | 25
βράχια όπου είναι φτιαγµένα σκαλιά στο βράχο φτάνουµε στην Βελτσίστα. Συνεχίζουµε την πορεία στις όχθες του Βέλτσι µέχρι την εκβολή του στον Καλαµά. Περνάµε τον Καλαµά στην Γέφυρα του Ρόϊκου (κάτω Σούλι) και ακολουθούµε τον δρόµο στην δεξιά όχθη του Καλαµά. Ακολουθούµε µια στενή κοιλάδα που περιβάλλεται από ψηλά βουνά και παράγει καλαµπόκι, καπνό και κριθάρι. Οι πλαγιές είναι γεµάτες µε ελαιώνες, αµπελώνες, µουριές και µε δένδρα διαφόρων φρούτων. Οι κορυφές των βουνών είναι σκεπασµένες µε βελανιδιές και έλατα. Ο δρόµος αυτός περνά τα χωριά Ζαραχοβίτσα και Κούτσι και φτάνει στο Λεφτεροχώρι. Εδώ χωρίζεται σε δύο δρόµους. Ο πρώτος περνά από τα χωριά Κεραµίτσα, Φοινίκοβο, Φιλιάτι, Λίοπεσι και φτάνει στην Σαγιάδα όπου απέναντι από το νησί της Κέρκυρα βρίσκεται το οµώνυµο λιµανάκι.
Ο ποταμός Καλαμάς κοντά στο Φιλιάτι σε σχέδιο του Edward Lear το 1856
Το Φιλιάτι ή Φιλότι έχει το ίδιο όνοµα µε το βουνό όπου βρίσκεται βόρεια από αυτό και το ίδιο όνοµα µε τον ποταµό Καλαµά που τον αποκαλούν και Φιλότι. Η γειτονική περιφέρεια και αυτή της Κεραµίτσας και στις δύο όχθες του Καλαµά κατοικούνται από Έλληνες από την φάρα των Φιλιατέων και είναι φιλήσυχοι αγρότες και αριθµούνται στις 8000 ψυχές. Η γη τους είναι πολύ εύφορη µε πολύ καλό λάδι, κριθάρι, φρούτα και ταµπάκο. Επίσης έχουν πολύ καλή κτηνοτροφία. Το κυρίως χωριό το Φιλιάτι αριθµεί περίπου 4000 κατοίκους.
Σελίδα | 26
Φιλιάτι σε σχέδιο/λιθογραφία του George de la Poer Beresford, 1856
Ο ∆εύτερος δρόµος οδηγεί από τα χωριά Γκούρα, Σελοπία, Μουσαγά, Καλπάκι, απο τα ερείπια του φρουρίου Παλιο Βενέτικο, το χωριουδάκι Υνιάρι και από την Κερασιά βγαίνουµε στο λιµάνι της Σαγιάδας. 11. Απο τα Γιάννινα στην Πάργα
Ο δρόµος από τα Γιάννινα για την Πάργα κατευθύνεται νοτιοδυτικά της πεδιάδας και αλλάζει στο χωριό Μπονίλα απ όπου βαδίζουµε προ την κοιλάδα του Κοσµερού. Απο δω κατεβαίνει στην εύφορη κοιλάδα της Τύριας, όπου σε κάποιο λόφο βρίσκονται τα ερείπια του αρχαίου φρουρίου της Πασσαρώνας. Τώρα ονοµάζεται Παλιόκαστρο. Ο δρόµος περνά απο τα ριστερά τα σύνορα των χωριών Αλεπού, Τσερνοβίτσα, ∆ερµισιούς και αφού περάσουµε και τον ποταµό της Τύριας βλέπουµε την οροσειρά που πάει κατά µήκος του Μαυροπόταµου και φτάνουµε στην πολίχνη Παραµυθιά.
Σελίδα | 27
Παραµυθιά, George de la Poer Beresford, 1856
Η Παραµυθιά είναι το κέντρο όλων των Παραµυθιώτων. 15000 ψυχές αριθµεί. Ενα µέρος Έλληνες και επί τω πλείστων µουσουλµάνοι. Συνήθως είναι τσοπαναραίοι αλλά και κλέφτες και για καλή πληρωµή γενναίοι στρατιώτες. Η Παραµυθιά βρίσκεται χτισµένη στις πλαγιές εκείνων των βουνών µε τα οµώνυµα ρυάκια , µια από τις πιο όµορφες κοιλάδες στην Ήπειρο
όπoυ
βρίσκονται
και
τα
χωριά
Καρβουνάρι
και
Πεσοβούνι(Μεσοβούνι) τα οποία βρέχονται από τον Μαυροπόταµο οποίος ενώνεται µε την πιο κάτω λίµνη Τσουκνίδα, η οποία σχηµατίζεται από της πληµµύρες του στην ελώδες περιοχή. Του φρούριο που βρίσκεται σε µια πλαγιά χτισµένο καλύπτετε µε 4 πύργους. Η Παραµυθιά έχει περίπου 4 χιλιάδες κατοίκους. Έλληνες και Τούρκοι. Είναι έδρα Μπέη που διοικεί τις περιοχές της Παραµυθιάς και του Σαµοµούρι (Μαργαρίτι) Το Μαργαρίτι αριθµεί 3000 κατοίκους Τούρκους και στην κορυφή του λόφου βρίσκεται ένα παλιό φρούριο. Ο παραπέρα µακρινός δρόµος περνά από τα χωριά Χέλι, Μουλούρι µετά από τα παραθαλάσσια όρη και κατεβαίνοντας φτάνει κανείς στην Πάργα !Ένας δεύτερος δρόµος ξεκινά από την Παραµυθιά νότια και περνά από τα χωριά Μπελάνι, Πεσοβούνι, Ρέτσανι, Μούρι. Σελίδα | 28
Ο τρίτος δρόµος ξεκινά νοτιοανατολικά από το Τσεκούρι και τη Γλυκύ στον Μαυροπόταµο. Συνεχίζουµε στην δεξιά όχθη του ποταµού και περνάµε την Καστρίτσα και την Τσουκνίδα και φτάνουµε στο λιµάνι της Γλυκύς το Φανάρι και γύρω από τα έλη κατά µήκος των πλαγιών φτάνουµε στο λιµάνι Άγιος Ιωάννης και από κει στην Πάργα.
George de la Poer Beresford,1856 Η Πάργα, αυτή η πρώην βενετική πόλη είναι χτισµένη στους πρόποδες ενός βουνού µε απότοµα βράχια και βρέχεται από την Θάλασσα από τρεις πλευρές. Ο βράχος είναι ενωµένος µε την στεριά µε µια λωρίδα γης. Η Πάργα είναι περιτριγυρισµένη µε τείχος. Γύρω από την πόλη δεσπόζουν τα όρη. Έχει δύο λιµάνια. Αριθµεί γύρω στις 5000 κατοίκους. Εν µέρει Έλληνες και εν µέρει Αρβανίτες. Αυτοί κάνουν σηµαντικό εµπόριο, παράγουν και εξάγουν πολύ λάδι. Όταν οι Έλληνες το 1819 έπρεπε να αφήσουν την πόλη στους Τούρκους αυτοί διασκορπίστηκαν στα Ιόνια νησιά. Η γύρω περιοχή της Πάργας είναι σκεπασµένη µε ελαιώνες και πορτοκαλιές. Απέναντι από αυτή βρίσκονται τα νησιά Παξοί και Αντίπαξοι.
Σελίδα | 29
12. Απο τα Γιάννινα στο Σούλι και την Πρέβεζα
Από τα Γιάννινα οδηγεί ένας δρόµος περίπου 17 ώρες περνώντας από τα ερείπια της αρχαίας Πασαρώνας στα ∆ερβίζαινα και φτάνει στο Σούλι. Το χωριό αυτό βρίσκεται στον Μαυροπόταµο, Ήταν το κέντρο µιας περιοχής που φηµίζονταν
για
τις
ληστείες
και
κατοικούνταν
από
µια
γενναία
Ελληνοαρβανίτικη φυλή, τους Σουλιώτες. Αριθµούσε γύρω στους 13000 κατοίκους από τους οποίους χίλοι έφερναν όπλα. Ήταν χωρισµένοι σε 11 χωριά (κατά τον Χάφελ σε 8) και µερικά τσιφλίκια ενώ σύµφωνα µε κάποια λεξικά αποτελούνταν από 70 χωριά. Αυτά τα χωριά εν µέρει ήταν χτισµένα σε απόκρηµνα βράχια ή στους πρόποδες αυτών και προστατεύονταν απο µερικά φρούρια στην γύρω περιοχή, όπως το Κούγκι και η Κιάφα. Και το προστάτευσαν από δεκάχρονο αποκλεισµό ηρωικά. Αφού ο Αλή πασάς υπέταξε τους Σουλιώτες στα 1803 τους διασκόρπισε σε όλη την Ελλάδα ιδιαίτερα στα Σελίδα | 30
χωριά των Ηπειρωτικών Ακτών. Ένα µέρος πέρασε στους Ιόνιους νήσους. Τα χωριά τους τα έκαψε. Όταν όµως το 1820 ο Αλής αισθάνθηκε την απειλή της Πύλης, έφερε πίσω τους Σουλιώτες και τους έδωσε το φρούριο της Κιάφας. Αυτοί πολέµησαν στο πλευρό του µέχρι την πτώση του το 1822. Το 1822 µετά από αποκλεισµό και πείνα αναγκάστηκαν να παραδώσουν το Σούλι στον Οµέρ πασά Βρυώνη και οι ίδιοι επιβιβάστηκαν σε αγγλικά πλοία που τους µετέφεραν στην Κεφαλλονιά. Μέρος από αυτούς πέρασε στην Ελλάδα όπου αγωνίστηκαν για την ελευθερία. Η περιφέρεια του Σουλίου, η οποία από τη φύση της σκληρή και άγονη, είναι πλέον έρηµη. Από το Σούλι ο δρόµο οδηγεί 15 ώρες νοτιανατολικά στο όρος και χωριό Ζάλογγο. Από δω στην κοιλάδα του Λούρου και πέρα στον Λούρο, ένα χωριουδάκι µε φρούριο και που έχει 100 σπίτια. Από δω περνά από το Λιµπόχοβο, τα Φλάµπουρα, το Μιχαλίτσι και αφού περάσουµε την χερσόνησο της Νικόπολης απέναντι από το Άκτιο στον κόλπο της Άρτας βρίσκεται η Πρέβεζα.
Κατεστραμένα χωριά στο Σούλι το 1830
Ο συνηθισµένος δρόµος που οδηγεί από τα Γιάννινα στην Πρέβεζα παίρνει την νότια κατεύθυνση και περνά από την Ραψίστα µετα στο χάνι του Αη Λιά στις πλαγιές της Τύµφης και ανηφορίζει για τον Λούρο µέσω των χωριών Ούρεσι, Βοριάδες, Μαδαµίστα και Νέο Σύνδεκο. Εδώ ένας δρόµος οδηγεί στο Γεφύρι της Πάσαινας όπου περνούµε πάνω από τον Λούρο και κατά µήκος του καναλιού της Στρεβίνας φτάνουµε στο Χανόπουλο και από κει στην Άρτα απ όπου πηγαίνοντας δυτικά και κοντά στον κόλπο της Άρτας (απο τα χωρια Σελίδα | 31
Σταρόκα, Χαλικάδες, Μαχµούττσαούσι (Μαµτσαούσι), Λιµπόχοβο κτλ) φτάνουµε στην Πρέβεζα. Τον χειµώνα ο δρόµος αυτός είναι δύσβατος λόγω των ελών ενώ το καλοκαίρι είναι γεµάτος ερπετά και ενοχλητικά έντοµα.
Η πεδιάδα της Αρτας από το Μαμτσαούσι (Ιμάμ Τσαούς / σημ. Αγιος Σπυρίδωνας) ως την Λάμαρη σε σχέδιο του Edward Lear to 1849
Ο ∆εύτερος δρόµος κατά µήκος του Λούρου που περνά τα χωριά Άγιος Γεώργιος, Φιλιππιάδα, το εγκαταλελειµµένο σε έναν γήλοφο φρούριο των Ρωγών, το χωριό Λέλοβο, µέσω Καντζά στον Λούρο και από κει στην Πρέβεζα. 13. Από την Άρτα στην Σαλαγορά(Σαλαώρα) και και µέσω θαλάσσης στην
Πρέβεζα Κατά µήκος των θαλασσινών ακτών της Ηπείρου είναι ο δρόµος που οδηγεί στην Πρέβεζα, Πάργα και στο νησί της Κέρκυρας. Μια διακλάδωση του ιδίου δρόµου οδηγεί από την Άρτα ακολουθώντας την ανατολική όχθη του Αρέθωνα µέσω του χωριού Νεοχώρι στα ερείπια ενός παλιού κάστρου που το αποκαλούν Φιδόκαστρο (Άµβρακος) και από µια στενή λωρίδα γης µπορεί να περάσει κανείς στο λιµάνι της Σαλαγοράς. Ο συνήθης εµπορικός δρόµος όµως τραβά µέσα από την πεδιάδα µέσω των χωριών Κωστακιούς, Ανέζα και Παλιούρι και αφού περάσουµε ένα φράγµα το οποίο ενώνεται µε πολλές καµάρες µε την χερσόνησο όπου βρίσκεται το λιµάνι της Σαλαγοράς, το οποίο είναι διακοµιστικό κέντρο για τα Γιάννινα και την Άρτα. Εδώ υπάρχει ένα Σελίδα | 32
χάνι, ένα τελωνείο και αρκετές αποθήκες. Απο δω µέσω θαλάσσης η ρότα οδηγεί στις εκβολές του Λούρου στα Φλάµπουρα , συνεχίζοντας στην Νικόπολη και µετά έρχεται η Πρέβεζα. H χερσόνησος της Πρέβεζας έχει πλάτος 700 Κλάφτερ (4200 πόδας, ο Χάφελ την υπολογίζει σε 800 Κλάφτερ) ενώ η περίµετρος είναι 10 ώρες. Πρέβεζα: Η πρώην βενετική πόλη της Πρέβεζας έχει 4000 κατοίκους επί τω πλείστων Έλληνες και την καλύπτουν 2 φρούρια και τα δύο στην είσοδο του Αµβρακικού και προστατεύεται από µια τάφρο, όπου υπάρχει και ένα τρίτο µικρότερο φρούριο. Η χερσόνησος είναι πολύ εύφορη όπου ευδοκιµούν αµπελώνες και ελαιώνες καθώς και περιβόλια µε οπωροφόρα δέντρα όπως οι πορτοκαλιές. Στην χερσόνησο µπορούµε να δούµε τα ερείπια της πόλης Νικόπολης που έχτισε ο Αύγουστος ως ανάµνηση για την νίκη του στο Άκτιο.
Πρέβεζα, STACKELBERG, Otto Magnus von. La Grèce. Vues pittoresques et topographiques, Παρίσι, Chez I. F. D'Ostervald, 1834.
Σελίδα | 33
14. Από Πρέβεζα για Πάργα και Ηγουµενίτσα
Η θαλασσινή ρότα οδηγεί από την Πρέβεζα στο Μιχαλίτσι, Κανάλι, Φράξιλα, Ρινιάσα, Φανάρι και από το Φανάρι στην Πάργα. Μετά µέσω Χάτζιας, Ασπρίτσας, Μούρτου, Μπόλια, Ρίτζα, Γραικοχώρι στην Ηγουµενίτσα.
Ο κόλπος Φαναρίου σε σχέδιο του Edward Lear το 1849
Ένας άλλος δρόµος είναι αυτός που έρχεται από την Άρτα και περνά τον Λούρο, την Καµαρίνα , µετά από τα χωριά Λούτσα και Μακοβίνα, περνάµε τον Μαυροπόταµο και τον παραπόταµο απ την Παραµυθιά και αφού περάσουµε τη πόλη Μαργαρίτι φτάνουµε σε ένα σηµείο όπου µια οροσειρά κόπτει τις κοιλάδες του Καλαµά και του Μαυροπόταµου και φτάνουµε στο χωριό Μαζαρακιά και Σαλίτσα και από δω στον κόλπο της Ηγουµενίτσας. Ο οικισµός έχει ένα φρούριο και ένα µικρό λιµανάκι.
15. Από την Ηγουµενίτσα στον Βουθρωτό
Αυτός ο δρόµος οδηγεί απο τα ερείπια του Παλιοβενέτικου κοντά στο χωριουδάκι Υνιάρι, περνάµε τον Καλαµά και απο το χωριό Κερασιά φτάνουµε στον κόλπο της Σαγιάδας. Μετά περνάµε τη Λιόπεσι την Μουρσιά και µετα αφού περάσουµε και το φρούριο φτάνουµε στον κόλπο του Σελίδα | 34
Βουθρωτού. Από τον Μούρτο νότια ως βόρεια στον Βουθρωτό ένα Κανάλι 10 ωρών χωρίζει την Κέρκυρα από την στεριά.
Χάρτης της περιοχής του Βουθρωτού, 1801
Σελίδα | 35
Ζυγός, η διάβαση της Πίνδου σε πίνακα του Luis Dupre δεύτερη δεκατία του 1800 Σελίδα | 36
Οθωµανικοί χιλιοµετροδείκτες απο το δρόµο Γιάννινα Τεπελένι στο ύψος της Οστανίτσας (Αηδονοχώρι Κόνιτσας) απο τη συλλογή του Φώτη Ραπακούση Σελίδα | 37
Χάρτης της Θεσπωτίας του Πουκεβίλ. Βλέπουµε σχεδόν όλα τα χωριά τα οποία αναφέρει ο J. B. Schels στο δροµοδείκτιο του.
Σελίδα | 38
Η γέφυρα και το χάνι της Μπαλντούµας. Κεντρικό σηµείο, όπου διακλαδίζονταν οι δρόµοι. Ο συγγραφέας εδώ το αναφέρει σαν γέφυρα του ∆ρίσκου ! Σχέδιο του Edward Lear, 1849
Χάρτης Παµβώτιδας, Thomas Smart Highes 1820
Σελίδα | 39
Σελίδα | 40