INGURUNEAREN IRAKASLEAREN GIDA 5.maila by MARISA

132826 _ 0001-0035.indd 1

28/9/09 17:05:58

Lehen Hezkuntzako bosgarren mailarako Ingurunearen Ezaguera 5 gida didaktikoa Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Lehen Hezkuntzako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta José Tomás Henaoren zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Ikaslearen liburuko testua: Mariola Fernández, Lourdes Etxebarria, Juan Ignacio Medina, Aurora Moral, Ana Isabel Pérez eta Joseba Santxo. Gida didaktikoaren testua: Jon Ander Rojo eta Ana Sánchez-Ramal. Irudiak: Paul Coulbois, Carlos Fernández, Carles Salom, José Santos eta Bartolomé Seguí. Edizioa: Ainhoa Basterretxea eta Ana Sánchez-Ramal.

132826 _ 0001-0035.indd 2

28/9/09 17:05:59

Sarrera Jakintzaren Etxea proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV Lehen Hezkuntza: helburuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI Curriculumeko oinarrizko gaitasunak . . . . . . . . . . . . . . . VII Bosgarren mailarako baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII Seigarren mailarako baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII Ingurunearen Ezaguerako oinarrizko gaitasunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIV IKASTEN IKASTEKO programa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVIII Mapekin lanean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XX Ikaslearen liburua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXII Gida didaktikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXVIII

Gida didaktikoa LEHEN HIRUHILEKOA 1. unitatea. Izaki bizidunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2. unitatea. Landareen erreinua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 3. unitatea. Ingurumena babestea. . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 4. unitatea. Lurra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 5. unitatea. Unibertsoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Hiruhilekoaren berrikusketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

BIGARREN HIRUHILEKOA 6. unitatea. Materia eta haren eraldaketak . . . . . . . . . 74 7. unitatea. Indarrak eta higidura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 8. unitatea. Erliebea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 9. unitatea. Klima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 10. unitatea. Urak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Hiruhilekoaren berrikusketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

HIRUGARREN HIRUHILEKOA 11. unitatea. Biztanleria eta lana . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. unitatea. Erakundeak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. unitatea. Historiaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. unitatea. Antzinaroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15. unitatea. Erdi Aroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hiruhilekoaren berrikusketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

144 158 170 184 196 212

Eranskina: Glosarioa - Mapak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

132826 _ 0001-0035.indd 3

28/9/09 17:05:59

Ongi oinarritutako proiektua

Guztion etxea

Jakintzaren Etxeak kalitatezko hezkuntza du helburu, ikasleei eskolan arrakasta lortzen laguntzeko. Ikerketa- eta eztabaida-prozesu luze baten emaitza da. Irakasleek, pedagogoek, psikologoek, argitaratzaileek, diseinatzaileek, irudigileek eta asmo oneko eta jakinduria handiko beste hainbat profesionalek elkarren artean egindako lana da. Haien lanak eta Zubia/Santillanaren esperientzia luzeak bermatzen dute proiektu horren sendotasuna.

Jakintzaren Etxeak ekitatea du helburu hezkuntzan, ikasle guztiek aurki dezaten beren ikaskuntza- erritmoarekin eta egoera pertsonalarekin bat datorren erantzuna.

Irakasleek, ikasleek eta gurasoek konfiantza osoa izan dezakete Jakintzaren Etxean.

Proiektu honen helburuen artean dago, halaber, ikasleek bizi garen gizarteko kulturaniztasuna bereiztea eta onartzea.

Zuzentasuna lortzeko, benetako balio-hezkuntzarako proiektu bat proposatzen da. Arreta berezia jartzen zaie bizikidetzari, ingurumena zaintzeari eta guztiontzako mundu hobea eraikitzea sustatzen duten beste balio batzuei.

Jakintzaren Etxea proiektu zabala da eta denek dute lekua: ikasleek, irakasleek, gurasoekâ&#x20AC;Ś

IV 132826 _ 0001-0035.indd 4

â&#x20AC;˘

28/9/09 17:06:02

â&#x20AC;˘

, tn

ara u-

, e-

Jakintzaren Etxea, Zubia/Santillanaren hezkuntza-proiektu berria, aproposaproposa da ikasleek pertsona eta gizarteko kide gisa garatzeko behar dituzten gaitasunak bereganatzeko.

Proiektuaren zutabeak

â&#x20AC;˘ Derrigorrezko Hezkuntzan zehar ikasleek bereganatu behar dituzten oinarrizko gaitasunak garatzen laguntzea. Arlo guzti-guztietan sustatzen da ondoren zerrendatuta ageri diren gaitasun guztien garapena; hain zuzen ere, gaitasun horiexek dira gaur egungo gizartean behar bezala moldatu ahal izateko ikasleek eskuratu behar dituztenak: Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Matematikarako gaitasuna

Jakintzaren Etxeak hiru printzipio ditu oinarrian: â&#x20AC;˘ Ikaskuntza eraginkorra sustatzea, ikasleari bereganatu beharreko trebetasunak behar bezala garatzeko aukera emango diona. Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloan, helburua argia da: ziklo horretako funtsezko eduki kurrikularren ikasketa sendoa bermatzea. Hori guztia lortzeko, ikaslearen liburuez gain, hainbat baliabide ematen ditugu, funtsezko edukiak azaltzeko, berrikusteko, finkatzeko, osatzeko eta ebaluatzeko. â&#x20AC;˘ Ezagutza eguneroko bizitzan erabiltzea, neskamutilak eguneroko bizitzan behar bezala aritzeko. Helburu jakin batzuk lortu nahi ditugu: ikasleak egokitutako komunikazio-egoeretan moldatzea, Matematikan ikasitakoa eguneroko bizitzan erabiltzea eta ikasitako edukiak baliatzea, beren natura- eta gizarte-ingurunea ulertzeko eta haiei buruzko erabakiak hartzeko.

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Ikasten ikasteko gaitasuna Aurrera, zuen proiektua da hau. Zuen etxea da. Guztion etxea da.

V 132826 _ 0001-0035.indd 5

28/9/09 17:06:07

Lehen Hezkuntza

HELbURUAk

Hezkuntzako Lege Organikoak dioenez, Lehen Hezkuntzaren helburua haur guztiei norberaren garapen pertsonala eta ongizatea finkatzeko aukera ematea da, ahozko adierazpenari nahiz ulermenari, irakurketari, idazketari eta kalkuluari buruzko oinarrizko trebetasun kulturalak eskuratzeko aukera ematea, bai eta lanerako eta ikasketarako ohitura, gizarte-trebetasunak, arterako sena, sormena eta afektibitatea garatzeko aukera ematea ere. Etapako helburuen zerrenda ageri den atalean, legeak hau adierazten du: ÂŤLehen Hezkuntzak zenbait gaitasun garatzen lagunduko die haurrei; hauek egiteko aukera ematen dutenak: a) Bizikidetza-balioen nahiz -arauen berri izatea eta balioestea, haien arabera obratzen ikastea, herritar aktibo izateko prestatzea eta giza eskubideak errespetatzea, bai eta gizarte demokratikoen aniztasuna ere. b) Banakako lanerako eta talde-lanerako ohiturak garatzea, eta ikasten ahalegina egitekoa eta erantzulea izatekoa, bai eta nork beregan konfiantza izateko jarrera, zentzu kritikoa, ekimen pertsonala, jakin-mina, eta ikasteko interesa eta sormena izatea ere. c) Gatazkei aurrea hartzeko eta modu baketsuan konpontzeko trebetasunak eskuratzea, etxekoekin autonomoak izateko, bai eta inguruko gizarte-taldeetan ere. d) Hauek guztiak zer diren jakitea, ondo ulertzea eta errespetatzea: kulturak, pertsonen arteko desberdintasunak, emakumeen eta gizonen arteko eskubide- eta aukera-berdintasunak, eta ezintasunak dituzten pertsonak ez diskriminatzea. e) Gaztelania jakitea eta behar bezala erabiltzea, bai eta autonomia-erkidegoko hizkuntza koofiziala ere, balego, eta irakurtzeko ohiturak garatzea.

f) Gutxienez, atzerriko hizkuntza baten hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna eskuratzea, mezu errazak adierazteko eta ulertzeko, eta eguneroko bizitzako egoeretan moldatzen jakiteko. g) Oinarrizko matematika-gaitasunak garatzea, eta kalkuluko oinarrizko eragiketak egitea, Geometriako ezagutzak izatea eta iritzira kalkulatzen jakitea eskatzen duten problemak ebazten hastea, eta eguneroko bizitzako egoeretan aplikatzeko gai izatea. h) Ingurune naturalaren, sozialaren eta kulturalaren berri izatea eta balioestea, bai eta horietarako ekintzak eta babesteko aukerak zein diren jakitea ere. i) Informazioaren eta komunikazioaren teknologiak erabiltzen hastea, ikasteko, eta jasotako nahiz sortutako mezuekiko jarrera kritikoa garatzea. j) Zenbait arte-adierazpen erabiltzea eta ikusizko proposamenak egiten hastea. k) Higienea eta osasuna balioestea, norberaren gorputza eta gainerakoena onartzea, desberdintasunak errespetatzea, eta kirola eta gorputz-hezkuntza erabiltzea, garapen pertsonala eta soziala hobetzeko. l) Gizakien hurbileko animalien berri izatea eta balioestea, eta haiek zaintzen lagunduko duten portaerak hartzea. m) Ahalmen afektiboak garatzea, nortasunaren alderdi guztietan eta gainerakoekiko harremanetan, bai eta indarkeriaren aurkako jarrera, aurreiritzien aurkakoa eta estereotipo sexisten aurkakoa ere. n) Bide-hezkuntza eta errespetuzko jarrerak sustatzea, horrela prebenitzen baitira zirkulazio-istripuak.Âť

VI 132826 _ 0001-0035.indd 6

28/9/09 17:06:07

Oinarrizko gaitasunak CURRICULUMEAN

Hezkuntzako Lege Organikoak badu berritasun garrantzitsu bat: oinarrizko gaitasunak curriculumean sartzen ditu. Hau dio hitzez hitz legearen testuak: «curriculumeko arloen eta gaien bidez, ikasleek hezkuntza-helburuak eskuratzea lortu nahi da, eta beraz, oinarrizko gaitasunak ere eskura ditzatela. Hala eta guztiz ere, ez dago inolako lotura unibokorik arlo edo gai batzuen irakaskuntzaren eta gaitasun batzuen garapenaren artean. Arlo jakin bakoitzak gaitasun zehatz batzuk garatzen laguntzen du eta, aldi berean, oinarrizko gaitasun bakoitza lortzeko zenbait arlo edo gai landu behar izaten dira». Hau dio legeak gai berari buruz: «Curriculuma antolatzean, ezagutza-arloak hartzen dira kontuan, eta haietan bilatu behar dira etapa honetan gaitasunak garatzeko aukera emango duten erreferenteak. Beraz, arlo bakoitzean gehienbat oinarrizko zein gaitasun bultzatzen diren adierazten da. Bestalde, helburuak eta edukien aukeraketa gaitasunak behar bezala garatzeko zehazten dira».

Zer dira oinarrizko gaitasunak? Norberak eskuratutako ezagutzak, trebetasunak eta jarrerak zenbait testuingurutan eta egoeratan modu integratuan praktikan jartzeko ahalmena da gaitasuna.

• Ahalmenen garapena gehiago sustatzen dute, edukiak barneratzea baino, ikasketak zehaztean edukiak betiere bertan egongo diren arren. • Ikasitakoa aplikagarria den kontuan hartzen dute, gai den pertsona bere ekintza-esparruko arazoei irtenbideak emateko gauza izango baita. • Izaera dinamikoa dute, pixkanaka-pixkanaka garatzeaz gain, zenbait egoeratan eta hezkuntza-erakundetan eskura daitezkeelako. • Diziplinarteko eta zeharkako izaera dute, diziplina akademiko askotako ezagutzak biltzen baitituzte. • Kalitatearen eta ekitatearen arteko elkargunea osatzen dute. Alde batetik, bizi garen garaiko behar errealei erantzuna emango dien hezkuntza bermatzen saiatzen dira (kalitatea). Bestetik, ikasle guztiek barneratzea espero da, herritar guztien oinarri komuna izan daitezen (zuzentasuna). Beraz, oinarrizko gaitasunak dira gizabanakoek errealizatzeko eta garapen pertsonalerako behar dituzten ezagutzak, trebetasunak eta jarrerak; hala, gizartearen zati izango dira eta lan egiteko aukera izango dute. Gaitasunak derrigorrezko hezkuntzaren amaieran eskuratu beharko lirateke eta bizitza osoan zehar etengabe ikasteko oinarria izan beharko lukete.

Gaitasuna izeneko kontzeptuak alderdi hauek hartzen ditu bere baitan: ezagutza teorikoak, trebetasunak edo ezagutza praktikoak eta jarrerak. Hortaz, jakintza baino askoz haratago doa, bai eta egiten edo aplikatzen jakitea baino askoz haratago ere, izaten edo egoten jakitea ere hor sartzen baita. Oinarrizko gaitasunek zenbait ezaugarri dituzte. Hona hemen:

VII 132826 _ 0001-0035.indd 7

28/9/09 17:06:07

bosgarren mailarako baliabideak IkASLEARENTZAkO bALIAbIDEAk

IRAkASLEARENTZAkO bALIAbIDEAk

Liburuak

Gida didaktikoak

• Adi-Adi euskarari 5

• Adi-Adi euskarari 5 gida

•

• Ingurunearen Ezaguera 5

• Ingurunearen Ezaguera 5 gida

•

• Matematika 5

• Matematika 5 gida

•

• Lengua castellana 5

• Lengua castellana 5 guía

• Marraztea eta Margotzea 5

• Marraztea eta Margotzea 5 gida

• Musika 5

• Musika 5 gida

• Erlijioa 5 • Herritartasunerako Hezkuntza

• Txiri-txiri irakurgaiak 5

Ikasgelarako baliabideak

• New Science 5

Mapa mutu manipulagarriak

•

• Drawing and painting 5

• Espainiako, Europako eta munduko mapen horma-irudiak, ipintzeko eta kentzeko izenekin

•

Matematikarako material manipulagarria

koadernoak • Adi-adi euskarari 5. Lehen hiruhilekoa • Adi-adi euskarari 5. Bigarren hiruhilekoa • Adi-adi euskarari 5. Hirugarren hiruhilekoa • Ariketak mapekin • Matematika 5. Lehen hiruhilekoa • Matematika 5. Bigarren hiruhilekoa • Matematika 5. Hirugarren hiruhilekoa • Lengua castellana 5. Primer trimestre • Lengua castellana 5. Segundo trimestre • Lengua castellana 5. Tercer trimestre • Zenbakiak eta eragiketak. 11. koadernoa • Zenbakiak eta eragiketak. 14. koadernoa

• Gorputz geometrikoak: konoa, prisma, zilindroa, esfera, kuboa, piramidea • Gorputz geometrikoen garapena • Zatikiak lantzeko taula • Irudi lauak • Arbelerako tresnak: erregela, konpasa, eskuaira, angelu-garraiagailua eta kartaboia • Billeteak eta txanponak

•

Euskararako horma-irudiak

•

• Aditz laguntzailea, aditz trinkoak, deklinabidea eta joskera

•

• Giza gorputza, Euskadiko mapak, Espainiako mapak, Europako mapak...

•

Matematikarako horma-irudiak

•

• Matematikako problemak. 12. koadernoa • Matematikako problemak. 13. koadernoa

Lengua castellanarako horma-irudiak

• Matematikako problemak. 16. koadernoa

• Conjugaciones verbales

VIII 132826 _ 0001-0035.indd 8

A b

Ingurunearen Ezaguerarako horma-irudiak

• Lauki motak, triangelu motak, gorputz geometrikoak, poligonoak, zirkulua eta zirkunferentzia, angeluak

• Zenbakiak eta eragiketak. 16. koadernoa

•

28/9/09 17:06:07

Ikasten ikasteko programa • Erlijioa 5 gida • Herritartasunerako Hezkuntza gida • Teacher’s Book New Science 5

• Irakaslearentzako eskuliburua

baliabide digitalak • Curriculum-dokumentuen CDa

Ebaluaziorako baliabideak • Ebaluaziorako baliabideak. Adi-Adi euskarari 5 • Ebaluaziorako baliabideak. Ingurunearen Ezaguera 5 • Ebaluaziorako baliabideak. Matematika 5 • Recursos para la evaluación. Lengua castellana 5

Aniztasunaren trataerarako baliabideak • Antzerki-tailerra 5 • Ingurunearen Ezaguera. Finkatzeko eta zabaltzeko fitxak 5 • Matematika. Finkatzeko eta zabaltzeko fitxak 5

Gaitasunak lantzeko baliabideak

• Fichas de refuerzo y ampliación. Lengua castellana 5

• 100 proposamen hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna lantzeko

• Mapekin lanean

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna lantzeko • 100 proposamen matematikarako gaitasuna lantzeko • 100 propuestas para mejorar la competencia en comunicación lingüistica

IX 132826 _ 0001-0035.indd 9

28/9/09 17:06:08

Seigarren mailarako baliabideak IkASLEARENTZAkO bALIAbIDEAk

IRAkASLEARENTZAkO bALIAbIDEAk

Liburuak

Gida didaktikoak

• Adi-Adi euskarari 6

• Adi-Adi euskarari 6 gida

•

• Ingurunearen Ezaguera 6

• Ingurunearen Ezaguera 6 gida

•

• Matematika 6

• Matematika 6 gida

•

• Lengua castellana 6

• Lengua castellana 6 guía

• Marraztea eta Margotzea 6

• Marraztea eta Margotzea 6 gida

• Musika 6

• Musika 6 gida

• Erlijioa 6 • Herritartasunerako Hezkuntza

• Txiri-txiri irakurgaiak 6

Ikasgelarako baliabideak

• New Science 6

Mapa mutu manipulagarriak

•

• Drawing and painting 6

• Espainiako, Europako eta munduko mapen horma-irudiak, ipintzeko eta kentzeko izenekin

•

Matematikarako material manipulagarria

koadernoak • Adi-adi euskarari 6. Lehen hiruhilekoa • Adi-adi euskarari 6. Bigarren hiruhilekoa • Adi-adi euskarari 6. Hirugarren hiruhilekoa • Ariketak mapekin • Matematika 6. Lehen hiruhilekoa • Matematika 6. Bigarren hiruhilekoa • Matematika 6. Hirugarren hiruhilekoa • Lengua castellana 6. Primer trimestre • Lengua castellana 6. Segundo trimestre • Lengua castellana 6. Tercer trimestre • Zenbakiak eta eragiketak. 17. koadernoa • Zenbakiak eta eragiketak. 18. koadernoa

•

Euskararako horma-irudiak

•

• Aditz laguntzailea, aditz trinkoak, deklinabidea eta joskera

•

Ingurunearen Ezaguerarako horma-irudiak

•

• Giza gorputza, Euskadiko mapak, Espainiako mapak, Europako mapak...

• Matematikako problemak. 15. koadernoa • Matematikako problemak. 17. koadernoa

Lengua castellanarako horma-irudiak

• Matematikako problemak. 18. koadernoa

• Conjugaciones verbales

•

X 132826 _ 0001-0035.indd 10

A b

Matematikarako horma-irudiak • Lauki motak, triangelu motak, gorputz geometrikoak, poligonoak, zirkulua eta zirkunferentzia, angeluak

• Matematikako problemak. 14. koadernoa

•

28/9/09 17:06:08

Ikasten ikasteko programa • Erlijioa 6 gida • Herritartasunerako Hezkuntza gida • Teacher’s Book New Science 6

• Irakaslearentzako eskuliburua

baliabide digitalak • Curriculum-dokumentuen CDa

Ebaluaziorako baliabideak • Ebaluaziorako baliabideak. Adi-Adi euskarari 6 • Ebaluaziorako baliabideak. Ingurunearen Ezaguera 6 • Ebaluaziorako baliabideak. Matematika 6 • Recursos para la evaluación. Lengua castellana 6

Aniztasunaren trataerarako baliabideak • Antzerki-tailerra 6 • Ingurunearen Ezaguera. Finkatzeko eta zabaltzeko fitxak 6 • Matematika. Finkatzeko eta zabaltzeko fitxak 6 • Fichas de refuerzo y ampliación. Lengua castellana 6 • Mapekin lanean

Gaitasunak lantzeko baliabideak • 100 proposamen hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna lantzeko • 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna lantzeko • 100 proposamen matematikarako gaitasuna lantzeko • 100 propuestas para mejorar la competencia en comunicación lingüistica

XI 132826 _ 0001-0035.indd 11

28/9/09 17:06:08

Edukiak

bOSGARREN MAILA

UNITATEA

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

EDUKIAK Zelula

Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak

Beste erreinuak

Landare taldeak

Landareen elikadura

Landareen ugalketa sexuala

Ugalketa asexuala eta landareen arteko harremana

Ekosistemak

Ekosistemetako elikadura

Ingurumena

Ingurumena babestea

Lurraren geruzak

Lurrazala

Lurraren barne-energia: sumendiak eta lurrikarak

Lurrazaleko harriak

Eguzki-sistema

Unibertsoa

Espazioa esploratzen

Materia eta haren eraldaketak

Materia eta zer propietate dituen

Nahasteak eta substantzia puruak

Egoera-aldaketak

Indarrak eta higidura

Higidura eta abiadura

Grabitateindarra eta higidura

Makina bakunak

Iberiar penintsulako erliebea

Mendiak eta sakonuneak

Kostaldea eta uharteak

Euskadiko erliebea

Klima

Klima mediterraneoa

Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa

Euskadiko klimak

Ibaiak

Espainiako ibaien isurialdeak

Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta lurpeko urak

Euskadiko urak

Espainiako biztanleria

Biztanleria eta ekonomiajarduerak

Zerbitzuak

Biztanleria eta lana Euskadin

Espainiaren lurralde-antolaketa

Espainiako erakundeak

Euskadiko erakundeak

Paleolitoa

Neolitoa

Metal Aroa

Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak

Erromatar Hispania

Euskal lurraldea Antzinaroan

Erdi Aroaren hasiera

Erdi Aroaren amaiera

Al Andalusko bizimodua

Izaki bizidunak

Landareen erreinua Ingurumena babestea Lurra Unibertsoa

Erliebea

klima

Urak

biztanleria eta lana

Erakundeak Historiaurrea Antzinaroa

Erdi Aroa

Kristauerresumetako bizimodua

Aldaketa kimikoak

Euskal lurraldea Historiaurrean

Gaur egungo Euskadiko lurraldea, Erdi Aroan

XII 132826 _ 0001-0035.indd 12

28/9/09 17:06:09

SEIGARREN MAILA UNITATEA

1 2 3 4

Energia

Makinak Lurraren adierazpena

Europako eta Espainiako paisaiak

Europako eta Espainiako biztanleria eta ekonomia

Europar batasuna

Historiaurretik Erdi Arora

Arnasketa

Iraizketa

Zirkulazio-aparatua

Odolaren zirkulazioa

Harreman-funtzioa

Nerbio-sistema

Nerbio-sistema eta mugimenduak

Barne-koordinazioa

Sexu-ezaugarriak

Ernalketa

Haurdunaldia eta erditzea

Osasuna eta gaixotasuna

Osasunerako arriskuak

Gaixotasun infekziosoak

Karga elektrikoak

Imanak eta magnetismoa

Korronte elektrikoa

Energia eta zer propietate dituen

Beroa eta tenperatura

Elektrizitatearen ekoizpena

Energia gure gizartean

Makinak eta haien erabilerak

Makina baten zatiak

Eragile mekanikoak

Aurrerapen teknikoak eta gizartea

Lurra eta mapak

Planisferio fisikoa

Planisferio politikoa

Europako erliebea

Europako klimak eta landaredia

Europako ibaiak eta aintzirak

Europako biztanleria

Europako ekonomiajarduerak

Espainiako biztanleria eta ekonomiajarduerak

Europar Batasuna gaur egun

Europako erakundeak

Batasunaren lorpenak eta erronkak

Historiaurrea

Antzinaroa

Erdi Aroa

Amerikaren aurkikuntza

Hispaniar inperioa

Inperioaren krisia

Gizartea eta kultura

XIX. mendea

Primo de Riveraren garaitik Francoren garaira

Trantsizioa eta demokrazia

XIX. mendeko bizimodua

Ugalketa

Digestio-prozesua

Harreman-funtzioa

Elektrizitatea eta magnetismoa

Elikadura

Nutrizio-funtzioa II

Osasuna

Nutrizioa

Nutrizio-funtzioa I

5 7

EDUKIAK

Aro Modernoa Aro Garaikidea

Gaixotasunen tratamendua

Espainiako paisaiak

XIII 132826 _ 0001-0035.indd 13

28/9/09 17:06:09

Oinarrizko gaitasunak Ingurunearen Ezagueran

G f z n g

ZIENTZIA-, TEkNOLOGIAETA OSASUN-kULTURARAkO GAITASUNA

G z u b o

Gaitasun hori eskuratzeko, ikasleak:

Gai izan behar du gorputzak nola funtzionatzen duen azaltzeko, gaixotasunei aurrea hartzeko eta norberaren eta besteen osasuna zaintzeko.

Hirugarren zikloan, giza gorputzeko aparatu eta sistema nagusiak nolakoak diren eta nola funtzionatzen duten ikasiko dute ikasleek, bai eta hiru bizifuntzioak nola egiten dituzten ere. Gainera, zenbait gaixotasunen berri ikasiko dute eta osasuna nola zaindu aztertuko dute.

Gai izan behar du ingurumenari buruzko hausnarketa kritikoa egiteko eta jarrera arduratsuak erakusteko.

Ziklo honetan, ingurumena zer den, zerk egiten dion kalte eta ingurumena zaintzeko zer neurri dauden ikasiko dute ikasleek. Horrez gain, natura-ingurunea zaintzeko ardura dutela konturatuko dira. Espainiako parke nazionalak zein diren eta zenbateko garrantzia duten ikasiko dute.

Gai izan behar du, ezaguera zientifikoak aplikatuz, mundu fisikoa azaltzeko eta eguneroko bizitzako arazoak konpontzeko.

Hirugarren zikloan, gure planeta, eguzki-sistema eta unibertsoa nola dauden osatuta ikasiko dute ikasleek. Horrez gain, gai hauei buruzko oinarrizko nozioak landuko dituzte: materia, energia, indar soilak eta konplexuak. Eguneroko bizitzako fenomenoak ulertzen lagunduko diete. Bestalde, makina bakun eta konplexu batzuek nola funtzionatzen duten ikasiko dute.

XIV 132826 _ 0001-0035.indd 14

28/9/09 17:06:10

G i e g e

G g e i

G e b e

sait a

n n a aa-

a e o r oin

Gai izan behar du izaki bizidunen funtzionamendua irizpide zientifikoz azaltzeko, bai eta natura-ingurunearekin eta gizakiekin duten elkarreragina ere.

Ziklo honetan, izaki bizidunen zelula-antolaketa nolakoa den ulertuko dute ikasleek. Horrez gain, bost erreinuetako izakien berri izango dute, eta landareak irizpide zientifikoen arabera identifikatzen eta sailkatzen ikasiko dute. Halaber, ekosistema bateko kideen artean oinarrizko zer harreman dauden azaltzeko gai izango dira.

Gai izan behar du paisaien eta zenbait inguruneren ezaugarriak ulertzeko, haien dibertsitatea balioesteko eta gertuko espazioan orientatzeko.

Ziklo honetan, Euskadiko, Espainiako eta Europako paisaiako elementuak nolakoak diren ikasiko dute; besteak beste, erliebea, ibaiak, landaredia eta klima. Erliebe-mapa bat interpretatzen eta planisferio batean toki jakinak aurkitzen ere ikasiko dute.

GIZARTERAkO ETA HERRITARTASUNERAkO GAITASUNA Gaitasun hori eskuratzeko, ikasleak:

Gai izan behar du gertuko inguruneetako gizarteeta ekonomia-antolaketa ulertzeko, gizartearen bizitzan herritar eraginkor gisa parte hartzeko.

Hirugarren zikloan, Euskadiko, Espainiako eta Europar Batasuneko politika-antolakuntza ikasiko dute. Gainera, Euskadiko, Espainiako eta Europako jarduera ekonomikoei, biztanleriari eta erakundeei buruzko oinarrizko datuak ikasiko dituzte. Halaber, zenbait gairi buruzko eztabaidetan, elkarrizketetan eta bateratzelanetan modu eraginkorrean hartuko dute parte.

Gai izan behar du iraganeko gertaerak eta pertsonaiak ezagutzeko, bere gertuko inguruneko oraina ulertzeko.

Ziklo honetan, historiako etapa bakoitzak zer ezaugarri dituen eta etapa batetik bestera historiak zer bilakaera izan duen ikasiko dute. Horrez gain, historiako gertaera garrantzitsuak noiz gertatu ziren ikasiko dute.

Gai izan behar du gizartearen errealitatea ulertzeko eta balioesteko, tolerantziaz eta elkartasunez bizitzeko.

Hirugarren zikloan, Euskadiko eta Europako legeek eta erakundeek zenbateko garrantzia duten aztertuko dute. Halaber, egoera gatazkatsuetan bizi den pertsona batek zer sentitzen duen hautematen saiatuko dira, eta gatazkak konpontzeko moduak proposatuko dituzte.

XV 132826 _ 0001-0035.indd 15

7/10/09 10:58:07

INGURUNEAREN EZAGUERAk ZERTAN LAGUNTZEN DUEN GAINERAkO OINARRIZkO GAITASUNAk GARATZEN Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

Ingurunearen Ezagueran, irakurmena garatzeko zenbait informazio mota aurkezten da: azalpen-testuak, horma-irudiak, albisteak, liburuxkak... Gainera, ahozko komunikazioko trebetasunak lantzen dira, zenbait gairi buruzko iritziak elkarri adieraztea helburu duten jardueren bidez.

Matematikarako gaitasuna

Ingurunearen Ezagueran, matematikarako gaitasuna garatzen laguntzen da; Zientzia Fisikoekin eta Geografiarekin loturiko gaietan, batez ere. Horretarako, gertaeren eta fenomenoen adierazpen eta interpretazio matematikoa proposatzen da. Hirugarren zikloan, gai hauek lantzen dira: mundu fisikoaren zenbakizko interpretazioarekin lotutako nozioak (denboraren, distantziaren eta abiaduraren neurketa, materia neurtzen ikasten hastea, eta meteorologiako hainbat elementuren neurketa), bai eta gizartearekin loturikoak ere (demografia eta ekonomia-jarduerak).

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna

Ingurunearen Ezaguerak informazioa tratatzeko gaitasuna lantzen laguntzen du, errealitateari behatzeko eta hura deskribatzeko hainbat jardueraren bidez, baita informazioa zenbait modutan (taulak, fitxak, idazkiak...) sailkatzeko jardueren bidez ere.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

Ingurunearen Ezagueraren bidez, beste gizarte eta garai batzuetako kultura-adierazpenak ezagutzen eta balioesten laguntzen da. Halaber, gaitasun hori garatzen laguntzen du; izan ere, irudiei gidatuta eta sistematikoki behatzea arte-hezkuntzaren alorreko gaitasun bat da. Ingurunearen Ezagueran, plastikako sortze-lanak ere egiten dira, eta giza eta arte-kulturarako gaitasuna garatzen laguntzen da, irudiak eta argazkiak estetikaren ikuspegitik kontu handiz aukeratuta.

XVI 132826 _ 0001-0035.indd 16

28/9/09 17:06:12

I g

N a e

n, zt n

ua aa aak eoia

ian k,

a n n an n, a n k

Ikasten ikasteko gaitasuna

Ingurunearen Ezagueran, zenbait teknika lantzen dira, informazioa aukeratzeko, antolatzeko, interpretatzeko eta memorizatzeko. Halaber, ikasketa-jardueren jarraipena egitea proposatzen da, eta hainbat laburpen eta mota askotako grafikoak eta grafiko-antolatzaileak eskaintzen dira. Unitateen hasieran, gaiari buruz ikasitakoa gogoratzeko aukera dute, horrela, gai berriak aurretik ikasitako gaiekin lotzeko.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

Ingurunearen Ezagueran, hainbat jarduera daude, ezaguerak erabiltzeko eta eguneroko bizitzako arazoak konpontzeko â&#x20AC;&#x201C;Gai naizâ&#x20AC;Ś programa, batez ereâ&#x20AC;&#x201C;, eta haien bidez garatzen da norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna. Halaber, testuek eta jarduerek era autonomoan lan egiteko aukera ematen diete ikasleei.

INGURUNEAREN EZAGUERA 5 OINARRIZKO GAITASUNAK

UNITATEAK 1

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Ikasten ikasteko gaitasuna Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Matematikarako gaitasuna Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna

XVII 132826 _ 0001-0035.indd 17

28/9/09 17:06:14

1. Irakasleentzako eskuliburua

Zubia

Santillana

LEHEN HEZKUNTZA Ikaslearentzako baliabideak

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA Irakaslearentzako eskuliburua

Ikasteko teknikak lantzeko, ebaluazioak prestatzeko eta lanak aurkezteko zenbait hausnarketa, estrategia eta jarduera

LEHEN HEZKUNTZA

Programak lau osagai ditu:

Irakaslearentzako eskuliburua

Santillana

Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloan, Jakintzaren Etxea proiektuak ikasleak prestatu nahi ditu, DBHri arrakastaz hel diezaioten. IKASTEN IKASTEKO programa helburu hori lortzeko tresna bat da. Programa horren bidez, ikasleek ikasketa-bizitzan baliagarriak izango zaizkien teknikak eta trebetasunak ikasiko dituzte.

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA

Zubia

8 431300 052826

Ikasten ikasteko programa

Zubia

Santillana

Bertan aurkituko dituzu hausnarketak, estrategiak, iradokizun didaktikoak eta fotokopiatzeko fitxak. Hiru atal nagusi ditu: ikasketa-teknikak, ebaluazioak prestatzea eta lanak aurkeztea.

Ikasketa-teknikak

Ikasketa-teknikak Ikasteko teknikak

Lehendabiziko atal honek trebetasun hauek garatzen ditu, ikasleek unitate bakoitzean ikasitako edukiak finkatzeko:

Azpimarratzea Azpimarratuz, lantzen da: Arreta. Kontzentrazioa. Aztertzeko gaitasuna.

1. Zer da azpimarratzea? Azpimarratzea testu bateko elementu edo zati garrantzitsuenak nabarmentzea da, eta, beraz, elementu horiek aurkitu behar dira. Baina, elementu bera interesatzen al zaigu beti? Zer helburu lortu nahi ditugun, era batera edo bestera azpimarratuko dugu. Batzuetan, datu jakin batzuk bilatu nahi ditugu; beste batzuetan, funtsezko ideia eta bigarren mailako ideiak zein diren jakin nahi dugu; eta beste batzuetan, testua zehatzmehatz aztertu nahi dugu. Ezarritako helburuaren arabera, batzuetan testuaren zati handi bat azpimarratuko dugu, eta beste batzuetan, berriz, zati txiki bat baino ez.

2. Zertarako azpimarratzen dugu? Hitz-gakoak azpimarratzen ditugu, buruan adierazgailuak sortzeko. Azpimarratzeko era hori erabilgarria da batik bat kontzeptuak ikasteko, eta ondoren, kontzeptu horien esanahia azaltzeko. Digestioan, digestio-aparatuko hainbat zatik hartzen dute parte: Ahoan, hortzen bidez elikagaiak txikitu egiten dira, eta ondoren, listu-guruinek sortutako listuaz nahasten. Horrela eratzen da elikadura-boloa.

ahoa Digestioa

hortzak listu-guruinak

Baliatu azpimarratzeko era hori eskemak egiteko.

Ebaluazioak prestatzea

elikadura-boloa

… …

Azterketak prestatzea

Testuko hainbat zati azpimarratzen ditugu, ideia nagusiak zein diren jakiteko. Azpimarratzeko era hori erabilgarria da gai bat aztertzeko eta, ondoren, lantzeko. Digestioan, digestio-aparatuko hainbat zatik hartzen dute parte: Ahoan, hortzen bidez elikagaiak txikitu egiten dira, eta ondoren, listu-guruinek sortutako listuaz nahasten. Horrela eratzen da elikadura-boloa.

Behar den materiala Azpimarratzea berdin dion liburu bat (edo fotokopia bat). Arkatza eta borragoma, zuzenketak egiteko.

Prozedurak berrikustea Baliatu azpimarratzeko era hori laburpenak idazteko. Prozedurak

1. Zer da prozedurak berrikustea?

berrikusteari esker:

Zer egiten ari garen ulertuko dugu. Autokontrolerako ohiturak ezarriko ditugu. Buruzko prozesuak hitzez adieraziko ditugu. Ikasteko prozesuez ohartuko gara.

Matematika arloan eduki ugari prozedurak direnez, berariazko atal bat sortu dugu, arlo horretako berezko estrategiei eta teknikei buruz hausnartzeko. Nolanahi ere, atal honetan aipatuko diren zenbait iradokizun baliagarriak dira beste ikasketa-arlo batzuetarako ere. Estrategiak baliatzeko oso trebeak ez diren ikasleek ez dute prozedura bat berez berrikusten. Garrantzitsua da horretaz jabetzea, gero abian jarriko diren ekimen didaktikoen plangintza egiteko. Prozedura bat ondo atera bada, haurrak ez du pentsatuko ondo edo gaizki egin duen. Nahikoa da emaitza jakitea. Prozedura bat gaizki atera bada, haurrak berriz egingo du mekanikoki. Berriz ere gaizki ateratzen bazaio, agian amore emango du, edo beharbada beste prozedura batekin saiatuko da… eta berriz hasieratik hasiko da.

168493 _ 001-0088.indd 7

Informazioa aukeratzeko teknikak • Azpimarratzea. • Ideia nagusiak ondorioztatzea. • Ideiak irakurri aurretik hautematea. Informazioa laburbiltzeko teknikak • Laburpenak egitea. • Informazioa grafikoki antolatzea: eskemak eta taulak.

Ebaluazioak prestatzea

10/7/09 09:52:14

Horrenbestez, irakaslearen eginkizuna da ikasleei hausnartzeko ohitura eta lana behar bezala egiteko jarrera izaten irakastea, beren ikaste-prozesuez ohar daitezen.

Programako bigarren atal honek trebetasun hauek lantzen ditu, ikasleek ebaluazioak prestatzeko:

2. Zertarako berrikusten ditugu prozedurak? Prozedurak berrikustearen helburua da jarduera bat ondo egin dela ziur izatea. Arlo praktikoan, helburu hori bikoitza da: Lanak aurkeztea

Informazioa bilatzea

Akatsik egin ez dela ziur izatea. Aukeran izandako prozeduretatik egokiena baliatu dela ziur izatea.

Zertarako berrikusten ditugu prozedurak?

1. Zer da informazioa bilatzea?

Prozedurak berrikustea

Ikaslea prozedurak berrikusten: matematika arloko hainbat egoera

Emaitzak egiaztatzeko

Proba egin arte, ez du zatiketa amaitutzat ematen (zatidura 3 zatitzailea 1 hondarra).

Emaitza okerra zergatik den argitzeko

Eskolan, ehunekoei buruzko zenbait jarduera zuzentzean, ohartu da kalkulu bat gaizki egin duela. Emaitza zuzenean kopiatu ordez, zuzendu ahala berriz ere kalkulatuko du eta zuzen idatziko du.

Prozesuan oker zer egin

Ikaskide batek problemaren beste emaitza bat lortu du, eta batak eta besteak zer urrats egin dituzten alderatuko du.

Prozedurak hobetzeko

150en 2/3 kalkulatzeko, lehen eragiketa guztiak egiten zituen (150 : 3 eta 50 3 2). Prozedura automatizatu duenean, buruz kalkulatzen du eta emaitza egiten du.

Informazioa bilatzea planifikatutako lana da eta helburu jakin bat lortzeko egiten da. Informazioa bilatzen hasi baino lehen, beharrezkoa da:den ikusteko

Zer ari naiz bilatzen?

1. Zer bilatu nahi den jakitea. 2. Iturri aproposa zein den kontuan hartzea.

Non bilatuko dut?

3. Estrategia eraginkorrena baliatzea.

Nola bilatuko dut?

Ikasleek informazio zehatzak bilatzen dituzte: Eskatu zaien zenbait jarduera jakin egiteko. Zalantzei erantzuteko eta berez nahiz irakasleak eskatuta jakin behar duten eza168493 _ 001-0088.indd 53 gutza barneratzeko.

10/7/09 09:52:40

Horretaz gainera, Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloan, ikasleak gai monografiko bati buruzko informazioaren bilaketa nola egin ikasten hasten dira, helburu hauekin: Idatzizko lana presatzea eta egitea. Ahozko aurkezpena prestatzea eta egitea.

3. Estrategiak: Informazio-iturri egokiak aukeratzea Lehen Hezkuntzako ikasleak ez dira erabat gai informazioa eta iritzia bereizteko, ez eta beren kasa egiazko informazio kontrastatuak eta hala ez direnak bereizteko ere.

Informazioa

Iritzia eta interpretazioa

Egiazkotasuna

Zehaztasun eza, asmo alderdikoia edo birsortze subjektiboa

Errealitatea

Fikzioa

168493 _ 001-0088.indd 73

Idatzizko lanak egitea Ahozko aurkezpenak egitea

Eleberrietan, fikzioa aurkituko dugu; hala ere, batzuetan, fikzioa egiantzekoa izan daiteke.

10/7/09 09:52:59

Atal honetan trebetasun hauek garatzen dira, idatzizko lanak eta ahozko aurkezpenak ongi antolatuta planifikatzeko eta egiteko: Informazioa bilatzea

Informazio-iturriak behar bezala aukeratu ahal izateko, ezinbestekoa da hiru aldagai hauek kontuan hartzea:

Telebistako dokumentalek –batik bat, entzute handiko izen batek bermatuak badira–, egiazko informazioa ematen dute.

Ikasketari berari buruz hausnarketa egitea

Lanak aurkeztea

2. Zertarako bilatzen dugu informazioa?

Ikasliburuetan, ondo bereizita aurkituko ditugu informazioa eta informazioa ez den guztia.

Edukiak berrikustea

Lanak aurkeztea

XVIII 132826 _ 0001-0035.indd 18

28/9/09 17:06:14

3 l i

Ir e t li U t

4 I e e

M k k

Informazio okerrak bereizteko

1. Irakurri laburpena.

Landare haragijaleak Landare taldeak

Landare batzuk oso gatz-mineral gutxiko lurretan bizi dira; hori dela eta, oso sistema berezia dute ezinbesteko substantzia horiek lortzeko: animaliak harrapatzen dituzte. Horregatik esaten zaie haragijale. Landare haragijale asko itsaskorrak dira. Hala, intsektuak eta beste animalia txiki batzuk haiei itsatsita geratzen dira, eta hil egiten dira. Landareek substantzia batzuk sortzen dituzte animalien gorputzak desegiteko, eta barruan zituzten gatzak xurgatzen dituzte. Beraz, landareak ez du intsektua bera jaten, baizik eta usteltzen hasitakoan askatutako gatzak aprobetxatzen ditu.

Landareak bi taldetan banatzen dira: landare loredunak eta lorerik gabeko landareak. Loredunek loreak eta haziak dituzte; loregabeek, aldiz, ez dute lorerik, eta espora bidez ugaltzen dira. Lorerik gabeko landareen artean bi talde daude: iratzeak eta goroldioak. Loredunen artean, beste bi: gimnospermoak eta angiospermoak.

Landareen elikadura Landareek beren elikagaia sortzen dute fotosintesiaren bidez. Ura, gatz-mineralak, karbono-dioxidoa eta argia erabiliz, elikagaiak eta oxigenoa sortzen dituzte.

Beste landare haragijale batzuek hosto bereziak dituzte: intsektu edo animalia txikiren bat gainean pausatzen denean, hosto horiek itxi egiten dira. Azkenean, intsektua hil eta usteldu egiten da.

Ikaslearen liburuan zenbait jarduera proposatzen dira –IkASTEN IkASTEkO etiketaz adierazita–. Ariketa horien xedea oinarrizko edukiak ikasteko eta berrikusteko estrategiak lantzea da. Horrez gain, irakaslearen gidan, unitate bakoitzaren hasieran, ariketa horien eta horiei lotutako estrategien zerrenda bat dago.

Landareen ugalketa Loreak dira landareen ugaltze-organoak. Ugalketa polinizazioarekin hasten da. Polena estaminetik pistilora igarotzeari deritzo polinizazio. Polinizatutakoan, obulua hazi bihurtzen da, eta obulutegia, fruitu. Landareek ugalketa asexuala ere egin dezakete.

Badira urez betetako halako txarro txiki batzuk dituzten landareak ere. Intsekturen bat haietan erortzen denean, atera ezinik geratzen da, eta hil egiten da azkenean.

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta osatu eskema. Gimnospermoak Ez dituzte oso lore ikusgarriak. Haziak .........(e)an sortzen dira.

Landare loredunak ......... eta ......... dauzkate.

Angiospermoak Lore ikusgarriak dituzte. Haziak .........(e)an sortzen dira.

1. Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren eta esan zergatik. a. Landare haragijaleek animaliak harrapatzen dituzte eta, beraz, ez dute fotosintesia egiteko beharrik. b. Inguru tropikal batzuetan, landare haragijale pila izugarria dago; horregatik, askoz txikiagoa da igelen, sugandilen eta beste animalia txiki batzuen kopurua.

Goroldioak Txikiak dira.

Iratzeak Goroldioak baino handiagoak dira. .........ak soroetan agertzen dira.

2. Erreparatu binetari eta adierazi zer oker ikusten duzun.

IKASTEN IKASTEKO. Idatzi, zure koadernoan, unitatean beltzez nabarmendutako hitzak.

Gero, azpimarratu zure ustez garrantzitsuenak direnak eta definitu. Garrantzitsuenak soilik nabarmentzeko, ez azpimarratu hamar baino gehiago.

Katutxo, katutxo...

Zelularenaurkikuntza aurkikuntza 1.1.Zelularen

• Izaki bizidun guztiak zelulaz osaSabedes. daudela jakitea. • tuta Conoas.

Duelahirurehun hirurehunurte urtezientzialarientzat zientzialarientzatgarrantzi garrantzi Duela handikotresna tresnabat batasmatu asmatuzen: zen:mikroskopioa. mikroskopioa. handiko

132815 _ 0018-0031.indd

21/5/09

132815 _ 0018-0031.indd 11:01:01

Para empezar • Animalia-zelulek eta landareHaga uerpo. zelulek zer alde dituzten jakitea.

Para explicar • Izaki bizidunak zelula bakar • Al hación solar. batez edo hainbat zelulaz osa• tuta Expladaudela humedad… jakitea.

3. Irakasleen liburuko iradokizunak

Zientzialariakmikroskopioaren mikroskopioarenbidez bidezizaki izakibizidubiziduZientzialariak nakikertzen ikertzenhasi hasizirenean, zirenean,ohartu ohartuziren zirenanimalia animalia nak etalandare landareguztiak guztiakzati zatitxiki-txiki txiki-txikiugariz ugarizosaturik osaturik eta daudela.Zati Zatihoriei horieizelula zelula izena emanzioten. zioten.qq daudela. izena eman 21/5/09 11:01:04

argazkia. Nolakoak diren erakusten marrazkiak. argazkia. Nolakoak diren erakusten dudu marrazkiak.

Animalieneta etalandareen landareenzelulak zelulakdesberdinak desberdinak Animalien dira.rr dira.

Zelulak bizirik daude, hori dute ezaugarri nagusia. Zelulak bizirik daude, hori dute ezaugarri nagusia. Hauda, da,hiru hirufuntzioak funtzioakegiten egitendituzte: dituzte:nutrizioa, nutrizioa, Hau harremanaeta etaugalketa. ugalketa. harremana

giharretako zelula giharretako zelula

Giza zelula mota batzuen marrazkia. zelula mota batzuen marrazkia. wwGiza Zelula horietatik zein handiena? Zelula horietatik zein dada handiena? Eta zein txikiena? Eta zein dada txikiena?

duenestalkia estalkiada. da. duen Nukleoa.Zelularen Zelularenfuntzionamendua funtzionamenduakontrolakontrolaNukleoa. ●● tzenduen duenatala atalada. da. tzen Zitoplasma.Mintzaren Mintzareneta etanukleoaren nukleoarenartean artean Zitoplasma. ●● geratzenden denatala atalada. da.Urez Urezeta etadisolbatutako disolbatutako geratzen hainbat substantziaz osaturikdago. dago.Gainera, Gainera, hainbat substantziaz osaturik zitoplasmanhainbat hainbatorganulu organuludaude. daude.Zelularen Zelularen zitoplasman zatiakdira diraorganuluak, organuluak,eta etabakoitzak bakoitzakbere berefunfunzatiak tzioadu. du. tzioa

LEHEN HEZKUNTZA

Galderak 1. Mikroskopioa tresna optiko bat da, eta leiharren bidez, gauza txiki -txikiak, mikroskopikoak, handiagotzeko eta ikusteko aukera ematen du; besteak beste, zelulak ikustekoa.

21/5/09 11:01:03 21/5/09 11:01:03

Gutxi gorabehera, ehun milioi makila eta lau milioi kono daude gizakion begi bakoitzean. Konoak ez dira makilak bezain sentikorrak; nahikoa argitasun dagoenean soilik funtzionatzen dute. Zelula horien bidez hautematen ditugu koloreak. Makilek, aldiz, oso argi gutxirekin ere funtzionatzen dute, konoak baino askoz sentikorragoak baitira, baina ezin ditzakete koloreak hauteman. • Proposatu ikasleei saiakuntza erraz bat. Ilundu ikasgela ahalik gehiena. Hasieran, asko kostatuko zaizue gauzak ondo bereiztea, baina, pixkanaka-pixkanaka, begiak ondo ohituko dira ilunera, eta nahiko ondo ikusiko dute. Baina ikusiko al dituzue koloreak?

2. B argazkian landare bat ageri da, eta A argazkian, animalia bat. Landare-zelulek oso forma erregularra dutelako igarri dugu; izan ere, A irudiko animalia-zelulek forma irregularrak dituzte. 3. Zelulak izaki bizidun guztien osagai txiki-txikiak dira. Nukleoa zelularen funtzionamendua kontrolatzen duen atala da. Izaki zelulabakarrak zelula bakar batez osatuta dauden izakiak dira. Izaki zelulaniztunak, aldiz, zelula askoz osatuta dauden izakiak dira.

132826 _ 0036-0049.indd 41

25/9/09 10:07:12

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA

LEHEN HEZKUNTZA

Santillana

Matematikako eskemak Lehen Hezkuntzako ezinbesteko edukiak 28 eskematan laburdilduta

Ikaslearentzako baliabideak

Zubia

Zubia Zubia Santillana

Zubia

Santillana

LEHEN HEZKUNTZA LEHEN HEZKUNTZA

Ikaslearentzako baliabideak LEHEN HEZKUNTZA Ikaslearentzako baliabideak LEHEN HEZKUNTZA

LEHEN HEZKUNTZA

Definitu hitz hauek: zelula, nukleoa, 3.3.Definitu hitz hauek: zelula, nukleoa, zelulabakarra, zelulaniztuna. zelulabakarra, zelulaniztuna.

132815 _ 0006-0017.indd 9 132815 _ 0006-0017.indd 9

Matematikako eskemak

9 788498 940268

Ikaslearentzako baliabideak

4. Landare-zelulak forma erregularra du, eta horma gogor batez inguratuta dago. Gainera, kloroplastoak ditu.

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA

Ingurunearen Ezaguerako eskemak Lehen Hezkuntzako ezinbesteko edukiak 30 eskematan laburdilduta

Zubia

Irakasmaterial honen behin betiko bertsioa dohainik banatuko Irakasmaterial honen behin dadohainik CD euskarrian betiko bertsioa banatuko da CD euskarrian

Santillana

9/7/09 19:46:29

Irudiak 2. Irudiko zelula handiena gibeleko zelula da, eta txikiena, berriz, globulu gorria. BB

99 21/5/09 11:01:01 21/5/09 11:01:01

25/9/09 10:07:00

ISBN: 978-84-9894-026-8

166179_C.indd 1

Erantzunak

Izakibizidun bizidunguztiak guztiakzelulaz zelulazosaturik osaturikdaude. daude. Izaki Zelulakoso osotxikiak txikiakdira, dira,eta etahainbat hainbatatal ataldi-diZelulak tuzte:mintza, mintza,nukleoa nukleoaeta etazitoplasma, zitoplasma,orgaorgatuzte: nuluduna. nuluduna.

mintza mintza

nukleoa nukleoa

Zelula baten atalak. baten atalak. eeZelula

Santillana

Irakasmaterial honen behin betiko bertsioa dohainik banatuko da CD euskarrian

Begiratu argazkiei, eta erantzun 2.2.Begiratu argazkiei, eta erantzun zein den animalia-zelulena eta zein zein den animalia-zelulena eta zein landare-zelulena. Ondoren, azaldu nola landare-zelulena. Ondoren, azaldu nola igarri duzun. igarri duzun.

Besteizaki izakibizidun bizidunbatzuk, batzuk,aldiz, aldiz,zelula zelulabakar bakarbabaBeste osaturik daude. Izaki zelulabakar esaten zaie. teztez osaturik daude. Izaki zelulabakar esaten zaie. Izakihoriek horieknonahi nonahidaude: daude:uretan, uretan,lurrean, lurrean,ai-aiIzaki rean,gure guregorputzean..., gorputzean...,baina bainaezin ezindira diraikusi ikusimi-mirean, kroskopiozezezbada. bada.Izaki Izakizelulabakarrei zelulabakarreiburuz buruz kroskopioz gehiagoikasteko ikastekoaukera aukeraizango izangoduzu duzuunitate unitatehohogehiago netan. netan.

9 788498 940251

166168_C.indd 1

Azaldu den mikroskopioa eta zergatik 1.1.Azaldu zerzer den mikroskopioa eta zergatik izan zen garrantzitsua asmakizun hori. izan zen garrantzitsua asmakizun hori.

Animaliaketa etalandareak landareakzelula zelulaaskoz askozosaturik osaturik Animaliak daude.Hori Horidela delaeta, eta,izaki izakizelulaniztun zelulaniztunesaten esaten daude. zaie. zaie.

organuluak organuluak

zitoplasma zitoplasma

Irakasmaterial honen behin betiko bertsioa dohainik banatuko da CD euskarrian

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA

Galderak Galderak

bainohandiagoak handiagoakdira, dira,eta etahaien haienforma formaerreguerregubaino larragoada, da,prismatikoa. prismatikoa.Horma Hormagogor gogorbatez batez larragoa inguraturikdaude. daude.Horma Hormahorren horreneraginez, eraginez,adaadainguraturik rraketa etaenborrak enborrakoso osogogorrak gogorrakdira dirabatzuetan. batzuetan. rrak Landare-zelulek,gainera, gainera,kloroplasto kloroplastoizeneko izeneko Landare-zelulek, organuluakdituzte. dituzte. organuluak

ISBN: 978-84-9894-025-1

9 788498 940275

ISBN: 978-84-9894-027-5

Material hauek Lehen Hezkuntzako ezinbesteko edukiak biltzen dituzte, eskema gisa aurkeztuta.

Ingurunearen Ezaguerako eskemak

esferikoak,kubikoak, kubikoak,izar-formak… izar-formak…BatzueBatzuete:te:esferikoak, tan, oso irregularrak dira. tan, oso irregularrak dira.

Landareen zelula k normalean animalien zelulak Landareen zelula ●● k normalean animalien zelulak

neurona neurona

Zubia

4. Euskararako, Ingurunearen Ezaguerako eta Matematikarako eskemak

LEHEN HEZKUNTZA

Animalienzelul zelul eraaskotako askotakoformak formakdituzdituz●● Animalien ekekera

gibeleko gibeleko zelula zelula

Konoak eta makilak ez daude uniformeki banatuta begi osoan. Erretinaren erdigunetik zenbat eta gehiago urrundu, murriztu egiten da kono formako zelulen kopurua, eta kanpoko ertzetan, makilak baino ez daude.

eskema. desberdintasun dago haien artean? eskema. ZerZer desberdintasun dago haien artean?

Zelulaniztunaketa etazelulabakarrak zelulabakarrak 5.5.Zelulaniztunak

Nahizeta etaoso osotxikiak txikiakizan, izan,zelulek zelulekhainbat hainbatatal atal Nahiz dituzte:ee dituzte:

Santillana

globulu globulu gorria heste- gorria hestezelula zelula

globulu globulu zuria zuria

Zelularenzatiak zatiak 3.3.Zelularen

Zubia

Animalia-zelula baten landare-zelula baten baten etaeta landare-zelula baten rrAnimalia-zelula

Animalia-eta etalandare-zelulak landare-zelulak 4.4.Animalia-

Zelula bat, sinple esanda, zaku txiki bat da, likido Zelula bat, sinple esanda, zaku txiki bat da, likido lodibatez batezbetetako betetakozaku zakubat. bat.Barruan Barruanzati zatitxikiatxikialodi goak bereiz daitezke. goak bereiz daitezke. Zelulamota motaasko askodaude, daude,oso osoforma formadesberdinedesberdineZelula koak.Tamainan Tamainanere erebadira badiraaldeak aldeakzelula zelulabatetik batetik koak. bestera, baina gehienak hain txikiak dira, ezin baibestera, baina gehienak hain txikiak dira, ezin baitira begi hutsez ikusi. Milimetro bakar batean gure tira begi hutsez ikusi. Milimetro bakar batean gure berrogeita hamar edo ehun zelula litezke errenberrogeita hamar edo ehun zelula jarjar litezke errenkan. kan. ww

landare-zelula landare-zelula

animalia-zelula animalia-zelula

Mikroskopioez gizakiaren zelulei ateratako gizakiaren zelulei ateratako qqMikroskopioez

Nolakoakdira dirazelulak? zelulak? 2.2.Nolakoak

muturrak kono forma du, eta makilen muturra, berriz, zuzena da; horregatik dute izen hori. Begien bidez hautematen ditugun sentipenak jasotzea da zelula horien funtzioa; hau da, argiaren intentsitatea eta koloreak hautematea. Informazio hori erretinatik garunera joaten da, ikusmen-nerbioaren bidez, eta irudi bihurtzen da han.

132826 _ 0036-0049.indd 40

Ikasleek zelulari buruzko kontzeptuak ondo ulertu dituztela ziurtatzeko, proposatu ikasgelan eredu bat eraikitzea. Horretarako, bi puxika erabili beharko dituzte. Bietako bat apur bat puztu eta lotu ondoren, bestearen barruan sartu beharko dute. Bigarren puxika urez bete beharko dute, zitoplasma adierazteko, eta hainbat neurritako paper zatiak edo harriak sartu beharko dituzte, zelula-organuluak adierazteko. Ikasle askok uste dute zelulak lauak direla, eta eredu horren bidez, uste hori bertan behera geratuko zaie.

Tresnahori horileiar leiarbat batedo edogehiagoz gehiagozosaturik osaturikdago, dago, Tresna eta aztergaiaren irudia asko handitzeko erabil tzen eta aztergaiaren irudia asko handitzeko erabil tzen da. da.

• Ahal izanez gero, eraman ikas88 leak laborategira, eta utzi aho 132815 _ 0006-0017.indd 8 _ 0006-0017.indd 8 barruko ehunaren lagin txiki bat132815 mikroskopio bidez ikusten. Horrela, ikasleek argi ikusiko Beste jarduera batzuk dute izaki bizidun guztiak milioika zati txiki bizidunez osatuta Oso zelula espezializatuak gaudela; hau da, zelulaz osatuGizakion begiko erretina bi motatako zelulaz osatuta dago: konoz eta ta gaudela. makilaz. Bi zelula horiek argi-estimuluei erantzuten diete. Konoen

9 788498 940268

Iradokizun hauek Irakasleentzako eskuliburua eta ikaslearen liburuen arteko zubia dira. Bertan iradokizun zehatzak egiten dira, ikaslearen liburuarekin batera eskuliburua erabiltzeko. Unitate bakoitzeko iradokizun didaktikoen zutabeetan aurki daitezke.

o a-

Ikasten ikasteko gaitasuna

Mintza.Zelula Zelulainguratu inguratueta etakanpotik kanpotikbanatzen banatzen ●● Mintza.

Azaltzeko • Azaldu ikasleei 2. irudian ageri diren giza zelulak marrazteko zelula horien benetako proportzioak hartu direla kontuan. Nabarmendu zelula horiek guztiek antzeko funtzionamendua eta antzeko organuluak dituztela, baina irudian ikusten denez, oso itxura desberdina dutela.

1.UNIDAD UNITATEA 1

kloroplastoa kloroplastoa

Helburuak

• Zelulak zati hauek dituela jakitea: mintza, nukleoa eta zitoSugerencias didácticas plasma.

Zelula Zelula

Zubia Zubia

Lorerik gabeko landareak Ez dute ez .........rik ez ........rik. ......... dauzkate.

.........ak .........(e)an agertzen dira.

Santillana Santillana

LANDAREAK Izaki bizidun zelulaniztunak. Fotosintesia egiten dute.

ISBN: 978-84-9894-026-8

GAI NAIZ…

Santillana

n n-

2. Ikaslearen liburuko ariketak

Berrikusi

165774_C.indd 1 166168_C.indd 1

Euskara eta Literaturako eskemak Matematikako eskemak

9/7/09 19:42:50

IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA

IKASTENIKASTEKO IKASTEKOPROGRAMA PROGRAMA IKASTEN

Euskara eta Literaturako Matematikako eskemak eskemak Lehen Hezkuntzako ezinbesteko edukiak 28Lehen eskematan laburdilduta Hezkuntzako ezinbesteko edukiak 42 eskematan laburdilduta

Zubia Zubia Santillana Santillana

9/7/09 19:39:16 9/7/09 19:42:50

XIX 132826 _ 0001-0035.indd 19

28/9/09 17:06:18

133058 _ 0007-0060.indd 49

F R A N Espainia politikoa. Autonomia-erkidegoak

1. Fotokopiatzeko mapa mutuak 2. Mapak irakurtzea eta interpretatzea

Irakaslearentzako baliabideak

Jakintzaren Etxea proiektuak Ingurunearen Ezaguerako helburu kurrikularrak lortzen laguntzen du: mapak eta planoak erabiltzeko gaitasunak eta trebetasunak eskuratzen laguntzea ikasleei. Helburu hori lortzeko, Zubia/ Santillanak ondo bereizitako bi ataletan antolatu du irakasleen eskura jarritako materiala: Fotokopiatzeko mapa mutuak eta Mapak irakurtzea eta interpretatzea.

M d e

Zubia

Santillana

133058 _ 0001-0006.indd 1 133058 _ 0007-0060.indd 37

Europa fisikoa

130

1.500etik gora 1.000-1.500

CANARIAS

0-400

LEGENDA

Santa Cruz de Tenerife

Sakonunea

Autonomia-hiria

MAPA

Ozeanoak

22.

133058 _ 0007-0060.indd 7

Autonomia-erkidegoko hiriburua

CANARIAS

CANARIAS Gailur nagusiak CANARIAS CANARIAS CANARIAS

17/7/09 09:07:46

Fotokopiatzeko mapa mutuen bildumaren bidez, Ingurunearen Ezaguerako ikasleek ingurune fisikoko eta giza inguruneko elementu nagusiak zein diren eta non dauden ikasiko dute ikasleek.

400-1.000

CANARIAS

17/7/09 08:57:46

Fotokopiatzeko mapa mutuak

Mapekin lanean

LEHEN HEZKUNTZA

Mapekin lanean

300

Atal honetan, zenbait gaitako eta zenbait eskalatako 61 mapa mutu sartu ditugu; guztiak ere DIN-A4 formatuan.

600

MAPA

16.

17/7/09 09:06:05

I M

E H

1.200

2.400

MAPA

17/7/09 09:04:56

Europa A

Atal honek ikuspuntu berritzailea du; izan ere, iradokizun didaktikoak erantsi dira mapa bakoitza lantzeko. Alderdi geografiko bakoitza lantzean izan ohi diren zailtasunak nabarmentzen dira.

Asia ik

Afrika

Ozeania

H 0

1.200

2.400

A n t a r t i k a

Mapa lantzeko iradokizunak 133058 _ 0061-0094.indd 89

Kontinenteak Lurrean non dauden adierazten du mapak. Hartan kontinenteen izenak idatzi ondoren, irakasleak eska diezaiela ikasleei margotzeko kontinenteak marroiz, eta gero, mapaz baliatuz, gogoraraz diezazkiela alderdi hauek:

Euskal Autonomia Erkidegoa

Ur azaletik kanpora geratutako lur eremu handiak kontinenteak, eta ozeanoz nahiz itsasoz inguratuta daude. Lurraren gainazal osoaren % 29 hartzen dute kontinenteek, eta sei dira: Asia, Amerika, Afrika, Antartika, Europa eta Ozeania.

●

Hona hemen azpimarratzekoak diren zenbait alderdi: – Asia Ipar hemisferioan dago, ia oso-osorik. Kontinenterik handiena da, eta 43,7 milioi kilometro koadro ditu. – Amerika kontinenterik luzeena da, eta hiru zati ditu: Ipar Amerika, Erdialdeko Amerika eta Hego Amerika. – Afrika kontinenterik trinkoena da, kostaldean gorabehera handirik ez du eta. – Antartika ia erabat ezkutuan dago, izotz-geruza izugarri batek estalita. – Europa Ipar hemisferioan dago, eta Asiako penintsula bat dirudi; gainera, oso kostalde muxarratua du, penintsula eta uharte ugarikoa. – Ozeania kontinenterik txikiena da, 8,9 milioi kilometro koadro baino ez baititu, eta milaka uhartez osatuta dago: handiena Australia da; gainerakoak txikitxoak dira, eta denak ere Ozeano Barean daude.

●

Ir k e h

Mapa lantzeko une honetan, kostaldeko erliebearen formei buruz ikasliburuan ikasitako zenbait kontzeptu azpimarra daitezke. Adibidez, zeri deritzon kostalde (kontinenteek eta urak elkar ukitzen duten lekuari, hain zuzen). Azpimarratzekoak dira, halaber, penintsula, uharte eta uhartedi kontzeptuak, besteak beste.

ZAILTASUNAK ● 133058 _ 0061-0094.indd 90

Euskal Autonomia Erkidegoa

Maiz askotan, Lurrean bost kontinente daudela uste izaten dute ikasleek, bat zeharo ahaztuta: Antartika, hain zuzen. Baina masa kontinental hark ere garrantzi handia du; huraxe da seigarren kontinentea. © 2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L. Santillanako Kartografia Zerbitzuak

133058 _ 0007-0060.indd 10

19/6/09 08:47:06

I M

E H

8 km

MAPA

Horrez gain, autonomia-erkidego bakoitzeko bi mapa mutu daude (bata fisikoa eta bestea politikoa), irakasleak bere proiektu didaktikora ongien egokitzen dena erabil dezan.

I M

E H

19/6/09 08:50:31

XX 132826 _ 0001-0035.indd 20

G d e

42.

19/6/09 08:50:13

●

28/9/09 17:06:27

H e

Mapak irakurtzea eta interpretatzea Mapekin jardutea eta lan egitea erraza izan dadin, praktikatu egin behar da. Atal honetan, prozedura eta trebetasun kartografikoekin lan egiteko bi elementu ditu irakasleak: ikasleentzako fitxak eta irakaslearentzako gida.

Mapak nola irakurri

FITXA

Maila:

Gogoratu ●

Legendak labur eta zehatz adierazten digu mapan erabilitako ikurrek zer esan nahi duten. Ikur horiek kolore edo/eta irudi batzuez adierazita egon daitezke. Eta zeinetan gutxien? 0

1. Lotu ikur bakoitza bere esanahiarekin. Portua

Bigarren mailako errepidea

Urtegia

Trenbidea

Ibaia

Aireportua

Mendi-tontorra

BIZTANLERIA (Milioika)

u e

Horia

1 baino gutxiago

Laranja

1etik 3ra

Arrosa

3tik 6ra

Gorria

6tik gora

4. Erreparatu legendari, eta bete eguraldi-mapa, eguraldiaren iragarpena kontuan izanik. 2. Margotu mapa, legendaren arabera. ISURIALDE Laranja

HIDROGRAFIKOAK

Eguraldiaren iragarpena

Mediterraneoa

Berdea

Kantaurialdekoa

Urdina

Ozeanikoa

AT Z

Mapak nola irakurri

FITXA

auo

08:47:06

100

Kilometroak

Autobidea edo autobia

7:46

FITXA

Espainiako zer autonomia-erkidegotan bizi da biztanle gehien?

●

Ikaslea:

Prozedura kartografikoak lantzeko fitxen bidez, 3. trebetasun kartografiko jakin batzuk ikasten dituzte ikasleek; besteak beste, mapetako elementuen berri izatea eta interpretatzen jakitea (eskala, ikurrak, orientazioa, etab.), eta gaikako mapak aztertzea. Gainera, lexiko geografikoa eta beste elementu kartografiko batzuk erabiltzen ikasten dute; esaterako, planoak, ortofotoak eta sateliteko irudiak.

3. Margotu mapa, legendaren arabera. Ondoren, erantzun.

Ikaslea:

ITA KO F

ITX

Maila:

EGURALDIA Eguzkia

●

100

Haizea etaLainoa Madrileko Autonomia

Euria

Kilometroak

Gogoratu

Bizkaiko golkotik fronte hotz bat sartuko da, eta horren ondorioz, Galizian eta Asturiasen euria egingo du. Hori dela eta, tenperaturak jaitsi, eta Aragoiko eta Kataluniako iparraldean lehen elurtea botako du. Nafarroan eta Euskadin behe-laino itxia egon daiteke. Gaztela eta Leonen, Madrileko Autonomia Erkidegoan, Gaztela-Mantxan eta Extremaduran ekaitzak jo dezake. Margotu mapa, legendaren arabera. Ondoren, erantzun: 0 100 Antizikloia espero da Andaluziako Kilometroak hegoaldean, Valentziako Autonomia ● Espainiako zer Erkidegoan, Murtziako Autonomia autonomia-erkidegotan Erkidegoan, Balearretan eta Kantabria Nafarroako bizi da biztanle gehien? Kanarietan. Eguzkia nagusituko da.Errioxa F. E. Elurra Ekaitza Andaluziako mendebaldeko Andaluzian, Katalunian kostaldean, haizeak gogor joko du.

CANARIAS

4. FITXA

Katalunia

Madril

Erkidegoan. 6 milioi

Legendak labur eta zehatz adierazten digu mapan erabilitako ikurrek zer esan nahi F icha 3.1. Vertientes hidrográficas duten. Ikur horiek kolore edo/eta irudi batzuez adierazita egon daitezke.

Gainera, ebatzitako fitxak ere badira atal honetan.

baino gehiago bizi dira.

Andaluzia 133058 _ 0095-0144.indd 105

18/6/09 16:46:05

Eta zeinetan gutxien?

133058 _ 0095-0144.indd 106

18/6/09 16:46:37

Errioxan, Kantabrian

1. Lotu ikur bakoitza bere esanahiarekin. Autobidea edo autobia

Portua

Bigarren mailako errepidea

Urtegia

Trenbidea

Ibaia

Aireportua

Mendi-tontorra

100

Kilometroak

eta Nafarroako Foru Erkidegoan. Milioi bat

BIZTANLERIA

Orrialde horiek ere fotokopiatu egin daitezke, ikasle bakoitzak bere jarduerak edo beste ikasle baten jarduerak zuzentzeko; bi jarduera horiek didaktikotasun handikoak dira.

(Milioika)

baino gutxiago bizi dira.

Horia

1 baino gutxiago

Arrosa

3tik 6ra

Laranja

1etik 3ra

Gorria

6tik gora

4. Erreparatu legendari, eta bete eguraldi-mapa, eguraldiaren iragarpena kontuan izanik. 2. Margotu mapa, legendaren arabera. ISURIALDE HIDROGRAFIKOAK Laranja

Mediterraneoa

Berdea

Kantaurialdekoa

Urdina

Eguraldiaren iragarpena

KANTAURIALDEKOA

Ozeanikoa

OZEANIKOA MEDITERRANEOA

100

Kilometroak

EGURALDIA OZEANIKOA 0

Eguzkia

Ekaitza

Elurra

Euria

Lainoa

Haizea

100

Kilometroak

Bizkaiko golkotik fronte hotz bat sartuko da, eta horren ondorioz, Galizian eta Asturiasen euria egingo du. Hori dela eta, tenperaturak jaitsi, eta Aragoiko eta Kataluniako iparraldean lehen elurtea botako du. Nafarroan eta Euskadin behe-laino itxia egon daiteke. Gaztela eta Leonen, Madrileko Autonomia Erkidegoan, Gaztela-Mantxan eta Extremaduran ekaitzak jo dezake. Antizikloia espero da Andaluziako hegoaldean, Valentziako Autonomia Erkidegoan, Murtziako Autonomia Erkidegoan, Balearretan eta Kanarietan. Eguzkia nagusituko da. Andaluziako mendebaldeko kostaldean, haizeak gogor joko du.

F icha 3.1. Vertientes hidrográficas

133058 _ 0095-0144.indd 107

18/6/09 16:47:52133058 _ 0095-0144.indd 108

18/6/09 16:49:07

Erliebea, eta nola adierazten den Erliebe esaten diogu Lurraren gainazalean dauden zimurtasun eta defor mazioei. Erliebea adierazteko, altimetria erabiltzen da; altimetriari hipso metria ere esaten zaio. Altimetria mapetan altuera adierazteko teknikak eta metodoak aztertzen dituen zientzia da; hau da, lurraren erliebea azter tzen duen zientzia. Altuera bi modutan adieraz daiteke: sestrakurben bidez eta koloregamen bidez.

Nola interpretatu sestra-kurbak Sestra-kurben mapa batean, kurben artean distantzia txikia edo handia egon daiteke. Distantzia horrek lurraren erliebe formei buruzko informazioa ematen du. ● Bi sestra-kurbaren arteko distantzia handia baldin bada, lurra laua izan-

go da.

Mattingane 2.310

2.200

Sestra-kurbak Teknikarik erabiliena da. Mapan altuera bereko puntuak lotzen dituzten iru dizko lerroak dira sestrakurbak.

Irakaslearen gidak zikloari dagokion etapa osoan kartografian gehien erabiltzen diren kontzeptuei eta prozedurei buruzko informazioa ematen die hezitzaileei. Gida honen xedea da irakasleei material pedagogikoa ematea, material honetako fitxetan egiten den lana azaldu ahal izateko. Horrez gain, kartografiako hiztegi txiki bat ere erantsi dugu.

Sestrakurbek arau batzuk betetzen dituzte: ● Sestrakurba guztiak itxiak dira. ● Sestrakurbak ezin dira inoiz gurutzatu. ● Bi sestrakurbaren artean dagoen eremuak malda uniformea du. Sestrakurbak, oro har, marroi argiz adierazten dira; 10, 20, 50 eta 100 metrotik behin marrazten dira, eskalaren arabera. Kurba bakoitzarekin ba tera, adierazten duen altueraren kota ere ematen da. Hala ere, mapan ez dira kota guztiak idazten. Altitudeari buruzko argibideak adierazten dituzten kurbei kurba gidariak esaten zaie, eta batetik bestera tarte handiagoak iza ten dituzte: 100 edo 500 metrotik behin marrazten dira. Horrez gain, kurba gidariak sestrakurbak baino ilunagoak eta lodiagoak izan ohi dira.

Kolore-gamak Kartografian aurrez erabakitako koloreak erabiltzen dira, bi sestrakurbaren artean dagoen gainazala adierazteko. Itsas mailatik altuera berera dauden eremu guztiek kolore bera dute. Erliebea kolore hauen bidez adierazten da: berde biziz adierazten dira ere mu lauak, eta morez edo zuriz eremu altuenak; tartekoak adierazteko, ho riak, okreak eta laranjak erailtzen dira, besteak beste. Koloregama horiek altimetro izeneko legenda batean biltzen dira, eta mapan adierazitako alti tudeak irakurtzeko aukera ematen digute. Kolore bakarreko mapetan, tonu argiz adierazten dira eremu lauenak, eta tonu ilunez altuenak.

Altimetria eta batimetria ALTIMETRIA

Altimetroa Kolore bakoitzak altitude jakin bat adierazten du. Altitude txikienetik handienera, kolore hauek erabili ohi dira, ordena honetan: berdea, horia, laranjatua, okrea, marroia eta morea; eta eremurik altuenak zuriz adierazten dira.

BATIMETRIA

128099P8h2

152128099P8h1 133058 _ 0145-0160.indd 152

ibai

Hizt A

egia

Sestrakurbek altitude bereko puntuak lotzen dituzte. Kurba gidariak, altitudea kotatzen dutenak, lodiagoak dira.

Altim etr den top ia. Altuera neurtze ografi aren Altitu I atala. az ardura de tzen maila a. Itsas tik maila Ipar tantzia – gora to he tik –h ki ba zal er misferioa . au da tera . dia, , 0 dago goen ekua Lur-esfe en dis raren a. toretik P gaina ipamalda ● Sestra-kurben arteko distantzia txikia bada, lurrak izango rralde handia Iparri B ra da Paral za du. Horrela adieraz daitezke malkarrak eta arroilak, esaterako. eloa. duen rra. Izar Ekua 128099p9h1ad luzapen bat da hego Batim tor ald ; Lu ieraz ak etria. ipa ralelo era daud etik iparra ten du rralde rrera begir tzen en iru ak. ldera . ditue Itsasoaren a geog dizko eta Ipa n top ra sa rro Pla fikoa zirku ko ografi rratza noa. lu pa tresn aren nerak ne Oso adier uratala. a. Ipa . Orienta eska az tzeko la ha koak r eta E ndiko tuta ad pen eske ad balio ma ma bat da ierazten Hego po ier du tik azten en oa; ere pa edo lo ditue . Ekua du. Proie n orra magnetimua tor kzioa txi tz im hemi ea. Lurra Istmoa ki. Merid sarea andu sferio bi he ian Lurra a et hand . Bi ur-ma mi bana ren ga oen eta naza iak ba a He sferiota Atxulo ib sa ba tzen l lau duen n (Ip aiaren arroila natu go he tzen ra era inazal es paraleloen natua Eska eta ditue zirku misfe ar fer Itsas matek la. . n lur-er lur-mas lurik rioa) m o sis ikotik gaihand ren eta Planoen a emu Tokie aila. 0 ma iena. tema Punt estua eta ma n bene u ka ordedago . rdina tak pen tudea eta eleme ila ere es en er nagu la. Lu tamain zeha ntu ge siak aten lazioa o tamain rreko zteko adir aren za . ekial lau no finka ografikoen io. ar tea dea eta a: iparra tutak rabide n ldea, altime o K muga F hego ndeb aldea aldea da. , . Koor S Fotog de rametr noen natu ge kien ogra eta pa bidez ia. Airet osatzen badituzte, lurra Se eremu ik at ● Kurbek zirkulugazentrokideak stra-k altua edo mapa raleloe fikoak. meto inaza erako urba do et leko k Merid n sa izangolag da; sakonunea izan daiteke. bere a erag eta plano mendia ar 128099P9h2 ed ere untze re an da . Itsas iaikete n dute ozein pu a. Lurra ak eg gazmaila uden iru n mu diz re nt ite . tik alt punt n u au ko ler ko ltzoa uak rkitze uera roa. . G lotze n L n dit uen Greenw Latitud T miko ich. Lond Batimetroa ekua ea. Lurra a; resko to re beha merid bertatik Teled Itsasoa bada, urdina erabiltzen tzia an rearen ar n puntu toki as pasa ianoa etekz tzen tean bate gelua trono Lurre ioa ed da, baina sakonerak tonuen az da n o terke . dago rra. ko ed jatorr 0 gra Long Atxarregi tan oin Satelite bid en dis eta bidez bereizten dira. oz Mend izk duko itu nika tanar ebald ein puntu o merid ez merid dea. Lurra hori ianoa e lon feren Sakonera txikiko eremuak tonu Zurimendi erab ritutako te ko irudien ianor ren ren gitud ren Ekial , tzia. iltzen nora knika ga eak ne de eta argien bidez adierazten dira; eta ) dago a (Green puntu ba da ur . Te buru inazaleko urtze tetik wich en dis zko inf zenbat eta sakonera handiagoa Gree ko err objek rutitik Lu ktantzia eko me 0° nwich orma etuei rraizan, tonua orduan eta ilunagoa noa. rid Topo eko m zioa ange gra lor tze eta zone luarra iaeridian M izango da. i ko. ma az fia. Lurra . oa. 0° ren ga tertz merid en du inaza iaMapa Topo en H lar zie . Lurra nimoa en for ntzia ten ad . Lurra ren ed natur . ier al lde o az ed Haize Lu lau ba pen batek o ku rrare na, ide -ar es tean o ele ntifik ltural bati esaten rosa. eska kematikoa n zati ba mentu atu Na Me em lan eg bigaz zaio. ahal ridian Tropik , gaina pen ioina. Punt izatek andako ize oa. Ipa oa. Ek zal ge lotze u kard arrosa o. hego n r po rrien ografikoa inalen er alder uatoretik en no rentzie dituen iru loa eta a adier e den ipa He rabid da, haize diz rdi itx azLurre 23° 27' lat rraldera Hego ea urakoa ko lerroa, go poloa adier_ 0145-0160.indd Muga ko pa Ipar itude 153 eta hem 18/6/09erak az uste133058 zirku . . he ra isferioa 16:50:25 naza et n duen ganfego be Bi jur128099P9h3 lar du ize misferioko leloetako an daua. reizten isdikzio po dera en erdia . Lur-esfe bako ak Ka na, et litiko dago , ekua itz diren Ka raren nt a a. pr ze ena. edo ge Hego ikorn r tro lekua toretik gaiHerri io tro pikoa hia. ald hego O pikoa hemisferio alko be ea (esta . koak tu raren , mend a). Jurisdik Ordu Z -er e dago zio po tia, bi emua. Lu en es liti rra kuald Zirku duko meridianok ren gaina ea. lu po 160 lon larra kulu remuta gitudea mugatua zalaren za . Lu txi eta 15 n dago duena. Hego kienetako rreko irudiz Lurra grabana latitu 1330 ko ba 24 tut bi ko 58 _ deet 66,5 ordu-e a. 0145 an da itza. Ipa zir° ipa -0160 rrera r eta ude, polar .indd eta ekua ar 160 toretik koa de tikoa eta hegora, eta zir ritze, hurre kulu polar zirkulu nez hu anta rtirren.

128099_GUIAp8

18/6/ 09

153 18/6/09 16:50:39

16:51 :01

XXI 132826 _ 0001-0035.indd 21

28/9/09 17:07:38

Ikaslearen liburua

NOLA DAGOEN ANTOLATUTA LIbURUA Ingurunearen Ezaguerako liburuak hamabost unitate ditu, hiru hiruhilekotan antolatuta. Hiruhileko bakoitzaren amaieran (5., 10. eta 15. unitateetan), berrikusketa egiten da. Unitate bakoitzak atal hauek ditu:

Hasierako orrialdeak 1

Unitatearen hasieran, edukiekin lotutako testu bat aurkituko dugu. Testu horrek irakurketa-gaitasuna garatzeko aukera ematen du. Irakurketek bi helburu dituzte: alde batetik, ikasleei interesa piztea, eta bestetik, era eraginkorrean parte hartzera bultzatzea. Testuek irudi erakargarriak dituzte aldamenean, haurrei jakin-mina sorrarazteko.

GOGORATU IKASITAKOA

Izaki bizidunak

Izaki bizidunak Naturan izaki bizigabeak eta izaki bizidunak bizi dira. Bizigabeak dira, adibidez, harriak eta mineralak; eta bizidunak, animaliak eta landareak.

1. Adierazi nola betetzen duzun harreman-funtzioa kalea gurutzatzean. 2. Aztertu ilustrazioa eta esan zer bizi-funtzio ikusten diren irudian.

Izaki bizidunek hiru bizi-funtzioak betetzen dituzte: nutrizioa, harremana eta ugalketa. Nutrizioaren bidez, izaki bizidunek elikagaiak hartzen dituzte gorputza eraikitzeko eta berritzeko, eta energia lortzen dute jarduerak egiteko. Harremanaren bidez, izaki bizidunek inguruan zer gertatzen den jakiten dute eta modu egokian erantzuten dute. Ugalketaren bidez, izaki bizidunek beste izaki bizidun batzuk sortzen dituzte, antzeko izakiak.

Gure gorputza barrutik Gure barruan hezurrak eta giharrak ditugu. Hezurrek eskeletoa osatzen dute, eta giharrek mugimenduan parte hartzen dute.

Ornodunen multzoan, ugaztunak, hegaztiak, narrastiak, anfibioak eta arrainak biltzen dira.

q Mikroskopioarekin ur tanta bati

Baditugu beste organo asko ere: garuna, bihotza, birikak eta urdaila, esaterako. Organo horiek guztiak beharrezkoak dira gure gorputzak funtziona dezan.

Ornogabeen multzoan, besteak beste, marmokak, harrak, moluskuak eta artropodoak (armiarmak eta intsektuak, esaterako) biltzen dira.

ateratako argazkia. Irudian, alga mikroskopiko batzuk ikusten dira.

Mundu mikroskopikoa

Animaliak Animaliak ornodunak edo ornogabeak izan daitezke.

1700. urtearen inguruan, Anton van Leeuwenhoek holandarrak ur tanta bat aztertu zuen bere mikroskopioan, eta beste mundu bat aurkitu zuen. Neurri mikroskopikoko izakiak bizi ziren mundu horretan. Hala deskribatu zuen eskutitz batean:

«Une horretan oso argi ikusi nuen aingira edo zizare txikiak zirela, pilatuta eta sigi-saga eginez. Bazirudien ur guztia bizirik zegoela, animaliatxo ugari horiez beterik. Naturan deskubritu izan ditudan mirari guztien artean, horixe izan zen, niretzat, miresgarriena; eta esan behar dut ez dela nire begien aurrean milaka izaki bizidun horien ikuspegia baino ederragorik sekula izan: denak bizirik ur tanta ñimiño batean, bata bestearen ondoan mugitzen».

5. Zer funtzio dauka bihotzak? Eta birikek?

HAU IKASIKO DUZU ganba sugegorria ●

ANTON VAN LEEUWENHOEK Londresko Royal Society elkarteari idatzitako eskutitza. Egokitzapena

Zergatik esaten da irakurketan Leeuwenhoek-ek beste mundu bat aurkitu zuela?

●

Zer dira mikroskopioak?

●

Zure ustez, egiaz ikusi zituen Leeuwenhoek-ek zizare eta aingirak?

●

Zelulak zer diren eta nolakoak diren.

●

Izaki bizidun zelulabakarrak eta zelulaniztunak zer diren.

●

Zer antolakuntza-maila duten izaki bizidun zelulaniztunek.

●

Izaki bizidunak zer bost erreinutan biltzen diren.

●

Izaki bizidunen deskribapena nola egiten den.

amuarraina

Hau ikasiko duzu atalak unitatearen planoa ematen die ikasleei. Plano horretan, edukien azaleko aurkezpena dago.

6 132815 _ 0006-0017.indd 6

21/5/09 11:00:59

132815 _ 0006-0017.indd 7

Gogoratu ikasitakoa atalari esker, ikasleek aurreko mailetan eta aurreko unitateetan ikasitakoa gogoratuko dute, eta unitatea garatzeko oinarrizko kontzeptuak berrikusiko dituzte.

4. Zer izen dute hezurren arteko loturek?

3. Adierazi ondoko animaliak ornodunak ala ornogabeak diren eta zein taldetakoak diren.

21/5/09 11:01:01

Informazio-orrialdeak Orrialde hauetan, funtsezko edukiak eta ikasitakoa gogoratzeko eta hobeto ulertzeko galderak ageri dira. Batzuetan, edukiak labur-labur azalduta daude, testu baten bidez. Testu horretan ageri da zenbateko garrantzia duten eduki horiek, bai eta nola antolatuta dauden ere. Edukien ondoren, kontzeptu nagusien laburpen bat ageri da, edukiak errazago barneratzeko.

Zelula

kloroplastoa

1. Zelularen aurkikuntza Duela hirurehun urte zientzialarientzat garrantzi handiko tresna bat asmatu zen: mikroskopioa. Tresna hori leiar bat edo gehiagoz osaturik dago, eta aztergaiaren irudia asko handitzeko erabiltzen da. Zientzialariak mikroskopioaren bidez izaki bizidunak ikertzen hasi zirenean, ohartu ziren animalia eta landare guztiak zati txiki-txiki ugariz osaturik daudela. Zati horiei zelula izena eman zioten. q

argazkia. Nolakoak diren erakusten du marrazkiak.

r Animalia-zelula baten eta landare-zelula baten

4. Animalia- eta landare-zelulak

Zelula bat, sinple esanda, zaku txiki bat da, likido lodi batez betetako zaku bat. Barruan zati txikiagoak bereiz daitezke. Zelula mota asko daude, oso forma desberdinekoak. Tamainan ere badira aldeak zelula batetik bestera, baina gehienak hain txikiak dira, ezin baitira begi hutsez ikusi. Milimetro bakar batean gure berrogeita hamar edo ehun zelula jar litezke errenkan. w Zelulak bizirik daude, hori dute ezaugarri nagusia. Hau da, hiru funtzioak egiten dituzte: nutrizioa, harremana eta ugalketa.

giharretako zelula globulu zuria

hestezelula

Nahiz eta oso txikiak izan, zelulek hainbat atal dituzte: e

gibeleko zelula neurona

w Giza zelula mota batzuen marrazkia. Zelula horietatik zein da handiena? Eta zein da txikiena?

●

Animalien zelulek era askotako formak dituzte: esferikoak, kubikoak, izar-formak… Batzuetan, oso irregularrak dira.

●

Landareen zelulak normalean animalien zelulak baino handiagoak dira, eta haien forma erregularragoa da, prismatikoa. Horma gogor batez inguraturik daude. Horma horren eraginez, adarrak eta enborrak oso gogorrak dira batzuetan. Landare-zelulek, gainera, kloroplasto izeneko organuluak dituzte.

Galderak 1. Azaldu zer den mikroskopioa eta zergatik izan zen garrantzitsua asmakizun hori. 2. Begiratu argazkiei, eta erantzun zein den animalia-zelulena eta zein landare-zelulena. Ondoren, azaldu nola igarri duzun. A

5. Zelulaniztunak eta zelulabakarrak Animaliak eta landareak zelula askoz osaturik daude. Hori dela eta, izaki zelulaniztun esaten zaie.

organuluak

zitoplasma

Mintza. Zelula inguratu eta kanpotik banatzen duen estalkia da.

Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak

●

Nukleoa. Zelularen funtzionamendua kontrolatzen duen atala da.

●

Zitoplasma. Mintzaren eta nukleoaren artean dira. Aurrez azIzaki bizidunak erreinutan biltzen geratzen den tertuak atala da. Urezanimalien eta disolbatutako ditugu eta landareen erreinuak, hainbat substantziaz osaturik eta horiek ekarrikodago. dituguGainera, gogora. Gainera, jakinzitoplasman hainbat daude.beste Zelularen go duzuorganulu izaki bizidunen erreinu batzuk badizatiak dira organuluak, eta bakoitzak rela: bost erreinu, guztira.bere funnukleoa tzioa du.

1. Animalia-erreinua

eskema. Zer desberdintasun dago haien artean?

Animalien eta landareen zelulak desberdinak dira. r

globulu gorria

3. Zelularen zatiak

●

landare-zelula

animalia-zelula

q Mikroskopioez gizakiaren zelulei ateratako

2. Nolakoak dira zelulak?

Beste izaki bizidun batzuk, aldiz, zelula bakar batez osaturik daude. Izaki zelulabakar esaten zaie. Izaki horiek nonahi daude: uretan, lurrean, airean, gure gorputzean..., baina ezin dira ikusi mizelula-maila kroskopioz ez bada. Izaki zelulabakarrei buruz (hezur-zelula) gehiago ikasteko aukera izango duzu unitate honetan. Izaki bizidun guztiak zelulaz osaturik daude. Zelulak oso txikiak dira, eta hainbat atal dituzte: mintza, nukleoa eta zitoplasma, organuluduna.

mintza

e Zelula baten atalak.

1 B

8 132815 _ 0006-0017.indd 8

Ia animalia guztiak leku batetik bestera mugitzeko gai dira. Mugitzeko, hainbat arrazoi dituzte: elikatzea, etsaiengandik ihes egitea, babesa bilatzea… Horretarako, zentzumen-organoak eta nerbio-sistema dituzte. q

ehun-maila (hezur-ehuna)

21/5/09 11:01:01 132815 _ 0006-0017.indd 9

organo-maila (hezurra)

2. Landare-erreinua Landareak izaki bizidun zelulaniztunak dira eta ez dute elikagaiak hartzeko beharrik. Izan ere, landareek sortzen dute beren elikagaia, eguzki-argiaren laguntzaz.

q Animaliek zentzumen-organoei esker hautematen dute inguruan duten mundua.

Landareak lurrari itsatsita bizi dira. Lurzorutik hartzen dituzte ura eta elikagaiak sortzeko behar dituzten beste substantzia batzuk.

Mota bereko zelulak ehunetan biltzen dira. Animalietan, adibidez, gihar-ehuna eta hezur-ehuna daude. Giharretako zelulek osatzen dute giharehuna; eta hezur-ehuna, berriz, hezurren osagaietako bat da. w Landareetan ere badira ehunak; adibidez, epidermisa, hostoak estaltzen dituen ehuna. w

Ehunak ez dira nolanahi lotzen bata bestearekin. Hainbat ehun elkartzen direnean elkarrekin funtzio berean lan egiteko, organo bat sortzen da. Organoak, dira, adibidez, honako hauek: bihotza, birikak, hezur bat, gihar bat eta landare baten hostoa. Era berean, organoak elkartu egiten dira, eta hala sortzen dira sistemak eta aparatuak. Funtzio berean parte hartzen duten organo-multzoak dira. Adibidez, gihar-sistemak mugimenduan esku hartzen du, eta digestio-aparatua elikagaiak desegiteaz arduratzen da.

animalia-ehuna: giharra

katuarenak. Zer antolaketa-maila agertzen dira goiko irudian?

Galderak 1. Zertan dira antzekoak landareak eta animaliak? Eta zertan dira desberdinak? 2. Esan bi irudietatik zein den izaki zelulaniztun baten antzekoena, eta zergatik. A

Lortu nahi dugun mundua atalak balioak ikasteko eta balioei buruz hausnartzeko aukera ematen die ikasleei. Unitate bakoitzeko edukiekin lotuta dago atal hori.

landare-ehuna: epidermisa

w Animalia-ehun bat eta landare-ehun bat:

hurrenez hurren, gihar-ehuna eta epidermisa, hostoa estaltzen duena.

Animaliak eta landareak zelulaniztunak dira: zelula kopuru handiez osaturik daude. Zelulek ehunak osatzen dituzte, ehunek organoak, organoak aparatutan eta sistematan biltzen dira, eta azkenik, aparatu eta sistema guztiek organismoa osatzen dute.

3. Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer diren ehunak eta zer diren organoak.

10 132815 _ 0006-0017.indd 10

organismo-maila (katua) 21/5/09 11:01:03

e Izaki zelulaniztun baten antolaketa-mailak:

4. Ehunetatik organismoetara

21/5/09 11:01:04132815 _ 0006-0017.indd 11

21/5/09 11:01:05

XXII 132826 _ 0001-0035.indd 22

Irudiek ikasketa eraginkorraren prozesuan laguntzen dute, ikasleen behaketan orientatzeko eta interes-puntuak seinalatzeko deiak ere sartzen baitituzte. Horrez gain, galderak ere egiten dira, irudi batzuen oinaldean, eta irudiei buruz sakonago hausnarrarazten zaie ikasleei.

sistema-maila 3. Definitu hitz hauek: zelula, nukleoa, (hezur-sistema) zelulabakarra, zelulaniztuna.

Animaliak izaki bizidun zelulaniztunak dira eta beste izaki bizidun batzuez elikatzen dira. Horretarako, harrapatu egin behar dituzte izaki horiek.

28/9/09 17:07:56

1. Kopiatu zelula zure koadernoan eta idatzi

izaki bizidunei buruz. Erabili unitate honetan ikasi duzuna eta aurreko ikasgaietatik gogoratzen duzuna.

erantzunaren azalpena: «Zelulak izaki bizidunen adreiluak dira.»

a. Zergatik esaten dugu zelulak bizirik daudela?

11. Azaldu esaldi hau:

● ●

1. Izaki bizidunaren izena.

«Birusak dira bizitzaren muga»

5. Lotu bi zutabeak.

●

Izaki bizidun baten deskribapenak beste pertsona batzuei izaki hori nolakoa den azaltzeko balio du. Hainbat modutara egin daitezke deskribapenak, baina beti ordena berari jarraitzea da errazena.

c. Zelulaniztuna da. Ez da batetik bestera mugitzen. Elikagaiak hartu behar ditu.

antolaketa-mailak.

4. Zer dira organismoak? Eman hiru adibide.

Onddoak ●

Izaki bizidun baten deskribapena

b. Zelulabakarra da. Oso zelula soila da, eta animalia batena baino txikiagoa.

3. Zerrendatu izaki bizidunen

●

• Arrazoitzeko jarduerak. Ikasitakoa kontuan hartu eta ondorioak ateratzen irakasten zaie: azaldu, bereizi…

IKASI EGITEN

a. Izaki zelulaniztuna da. Ez da leku batetik bestera mugitzen eta ez du elikagairik hartu beharrik.

c. Zergatik da gogorra egurra?

Animaliak ●

babestea? Azaldu zure erantzuna.

bakoitza eta azaldu erantzuna.

d. Nolakoak dira pertsonak, zelulabakarrak ala zelulaniztunak?

●

15. Zuretzat garrantzitsua al da biodibertsitatea

10. Esan zer erreinutakoa den izaki bizidun

b. Zelula-kopuru bera al dute izaki bizidun guztiek?

●

• Ulermena egiaztatzekoak: interpretatu, adibidez adierazi, sailkatu, alderatu, laburtu, loturak egin, ondorioztatu…

Eman iritzia

2. Erantzun galdera hauei:

Zelulabakarrak dira. Zelulaniztunak dira.

Aplikatu

Elikagaia hartzen dute. Beren elikagaia sortzen dute.

40 bat cm-ko altuerako belarra. Ile finez estalita dauka zurtoina, eta hostoak fin-fin banatuta daude. Loreak lau petalo gorri ditu, eta petaloek orban ilun bat dute oinarrian, baita lorezil ugari ere.

4. Zer leku motatan bizi da? Basoan, larreetan, ibaiertzetan... Non bizi den zehaztu behar da.

Aztertu eta marraztu ehun hori osatzen duten zeluletako baten eskema.

Mugitu egiten dira. Finko geratzen dira.

Hainbat lekutan hazten da: soro landuetan, bide-ertzetan, utzitako lursailetan…

5. Nola bizi da? Animalia bada, zertaz elikatzen den, etsaiak zein dituen, non babesten den eta abar azaldu behar da; eta landarea bada, zer behar duen...

Eta landareena?

7. Azaldu nolakoak diren bakterioak. 8. Erantzun galdera hauei:

Asiakoa, Afrikakoa eta Europakoa da jatorriz, baina mundu osoan zehar hedatu da.

Lur lehorra behar du, eta eguzki asko.

6. Ilustrazioa. Komeni izaten da ilustrazioren bat sartzea, dela marrazkia, dela argazkia.

Haziak izan ezik, toxiko samarra da belarra. Elikagaiak gozatzeko erabil daitezke haziak.

• Iritzi-jarduerak. Ikasleen autoestimua indartzen laguntzen dute, eta ikasleak beren iritzia izatera eta adieraztera bultzatzen dira.

7. Gizakiarekin duen harremana. Gizakiarentzat erabilgarria ala kaltegarria den adierazi behar da.

16. Desagertzeko zorian daude hiru animalia hauek: panda hartza,

a. Zer dira mikrobioak?

• Unitatean ikasitako kontzeptuak aplikatzeko jarduerak: gauzatu, egin, erabili…

Mitxoleta

3. Non bizi da? Zer herri, eskualde edo ingurutan bizi den zehaztu behar da.

12. Argazkian landare-ehun bat agertzen da.

6. Zertan dute onddoek animalien antza?

katamotz iberiarra eta gorila. Aukeratu bat eta egin haren deskribapena.

b. Bakterio guztiak mikrobioak al dira?

17. Artea, pagoa eta erromeroa dituzu aukeran. Hautatu bat

c. Mikrobio guztiak bakterioak al dira?

eta egin haren deskribapena.

14 132815 _ 0006-0017.indd 15 21/5/09 11:01:09

132815 _ 0006-0017.indd 14

21/5/09 11:01:12

Ikasi egiten atalak prozeduren ikasketa errazten du, jarduera praktikoen bidez.

Amaierako orrialdeak 1

Berrikusi

GAI NAIZ… Testuetatik eta irudietatik informazioa ateratzeko

1. Irakurri laburpena.

Koralak itsasoko izaki bizidun harrigarri batzuk dira. Koralaren zati handiena gorputz gogor bat da; harri batekin nahas daiteke gorputz hori. Koral-mota asko dago, eta bakoitzak oso forma berezia du.

Koralaren barruan polipoak daude. Hain zuzen, polipoek osatzen dute koralaren gorputzeko material gogor hori.

Zelula bakarrez osaturik dauden izaki bizidunei zelulabakar esaten zaie. Zelula askoz osaturik daudenei zelulaniztun esaten zaie.

Bost erreinuak Izaki bizidunak bost erreinutan sailkatzen dira: animaliena; landareena; onddoena; bakterioena; eta bosgarren erreinua, besteak beste, protozooak eta algak biltzen dituena.

Gorgonia

Animaliak eta landareak izaki zelulaniztunak dira. Hainbat antolaketa-maila dituzte: zelulak, ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak, eta organismo osoa.

IZAKI BIZIDUNAK osaturik daude

izan daitezke

zelulaz hiru atal dituzte

.........

biltzen dira

Itsaso epelenetan, koralek multzo erraldoiak osatzen dituzte. Multzo horiek azalera ateratzen dira batzuetan, eta uharteak osatzen dituzte. Koralezko uharriak dira. Arrain eta beste izaki asko babesten da uharri horietan.

animaliak …......

dituzte

nukleoa

antolaketa-mailak

.........

IKASTEN IKASTEKO. Osatu taula, landareen eta onddoen ezaugarri garrantzitsuenak

adieraziz. ANIMALIAK

LANDAREAK

Koral biguna

Koralezko uharria

ONDDOAK

3. Saltoki batzuetan koral zatiak saltzen dituzte oroigarri gisa. Zure ustez, ondo al dago izaki bizidunak edo haien hondarrak oroigarritzat erabiltzea?

1. Nolakoa da korala, zelulabakarra ala zelulaniztuna? Zergatik?

– Zelulaniztunak dira. – Batetik bestera mugi daitezke. – Elikagaia hartzen dute.

Koral gorria

bost erreinutan

.........

zelulabakarrak

2. Izaki bizidunen zein erreinutakoa da korala? Nola jakin duzu?

IKASTEN IKASTEKO. Eman zerrendatuta lehen jakin ez eta unitate honetan ikasi dituzun bost gauza.

16 132815 _ 0006-0017.indd 17 21/5/09 11:01:12

132815 _ 0006-0017.indd 16

Orrialde hauetan, unitateko oinarrizko edukiak berrikusten dira. Hasieran, edukien sintesi bat ageri da, eta ondoren, eskema bat, ikasleek unitateko edukiak erabiliz osatzeko. IKASTEN IKASTEKO programako jardueren bidez, ikasleen errendimendua bultzatzeko jarraibideak aplikatzen dira. Jarraibide horiek eskuliburuan daude. Horretarako, hainbat estrategia erabiltzen dira, edukiak berrikusteko eta ikasitakoa finkatzeko.

korala

IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema.

21/5/09 11:01:17

Gai naiz... atalean, ikasleek unitatean ikasitakoa aplikatuko dute, bai erabakiak hartzeko bai eguneroko bizitzako arazoei irtenbideak emateko. Jardueretan, hainbat testu-formatu ageri dira; besteak beste, iragarkiak, horma-irudiak eta etiketak.

Hiruhilekoaren berrikusketa

a .

Hiruhileko bakoitzaren amaieran (5., 10. eta 15. unitateetan), ikasitako oinarrizko kontzeptuak berrikusteko bi orrialde lantzen dira. Bi orrialde horietan, hainbat jarduera daude, ikasitakoa ebaluatzeko.

Hiruhilekoaren berrikusketa 3. UNITATEA

1. UNITATEA 1. Zuzendu esaldi hauek, zuzenak izan

8. Erreparatu elika-sareari eta egin ariketak.

3. Begiratu argazki hauei, eta esan zer

daitezen:

erreinutakoa den izaki bizidun bakoitza eta zer ezaugarri dituzten erreinu horretako izakiek.

a. Izaki bizidun asko zelulaz osatuta daude.

b. Animaliak eta landareak izaki bizidun zelulabakarrak dira, zelula gutxiz osatuta baitaude.

a. Idatzi bi elika kate, alboko irudiko elika-sarea oinarri hartuta.

matxinsaltoa hirusta

4. UNITATEA 9. Kopiatu eta osatu eskema hau:

hauen artean:

10. Azaldu zer harri mota sortzen den egoera hauetan:

a. Animaliak eta landareak.

beste zenbait geruza

b. Animaliak eta onddoak. c. Landareak eta onddoak.

2. UNITATEA 4. Kopiatu zure koadernoan eta lotu bi zutabeak: ●

Espora

●

Hazia

Iratzea ●

●

Kapsula

Gimnospermoa ●

●

Soroa

●

Lorea

●

Fruitua

6. Kopiatu eta osatu landareen nutrizioari buruzko eskema hau:

a. Magma zati bat solidotu egin da.

.........

solidotu

magma

.........

b. Jalkin batzuk harri bihurtu dira.

hidrosfera

harri bihurtu

jalkinak .........

.........

c. Harri sedimentario batek presioeta tenperatura-igoera izan du.

.........

harri sedimentarioa

nukleoa

presioa eta tenperatura igo

.........

......... .........

5. UNITATEA

.........

11. Idatzi zenbaki

.........

5. Zer landare mota

bakoitzari dagokion izena.

da argazkikoa? Nola dakizu? Idatzi era horretako landareei buruz dakizuna.

......... 1

......... 8

3 2

7. Azaldu landareen ugalketa sexuala, urratsez urrats.

5 6

72 132815 _ 0072-0073.indd

sagua

garia

2. Esan zer alde dagoen izaki bizidun mota

Angiospermoa ●

untxia

d. Zer gertatuko litzateke elika-sare honetako ekoizleak desagertuko balira?

d. Bakterioak hamaika zelulaz osatuta daude.

Goroldioa

sugandila

c. Ekosistema batean, zer dira kontsumitzaileak? Aipatu elika-sare honetako lehen eta bigarren mailako bina kontsumitzaile, eta hirugarren mailako kontsumitzaile bat.

c. Landareen eta animalien zelulak ezin daitezke bereiz mikroskopio batez.

belatza

mirotza azeria

b. Ekosistema batean, zer dira ekoizleak? Aipatu alboko elika-sare honetako bi ekoizle.

.........

n nz n, s-

14. Esan dakizun guztia argazkietan ageri diren

ehuna den ala organoa den. Azaldu erantzuna.

9. Zure ustez, zuzena al da esaldi hau? Eman

zer izen duten haren atalek.

e a

oaaa . e-

13. Aztertu hosto baten eskema hau eta esan

Arrazoitu

LURRAREN GERUZAK

io e-

Ulertu

Landareak ●

Jarduerak elkarren segidan ageri dira. Bakoitzak helburu bat du:

Jarduerak

geosfera

re: a di a

Jarduerak edo ariketak

21/5/09

132815 _ 0072-0073.indd 10:56:08

21/5/09

10:56:09

XXIII 132826 _ 0001-0035.indd 23

28/9/09 17:08:00

NOLA GARATZEN DIREN UNITATEAk Hasierako orrialdeak

I Gogoratu ikasitakoa

Unitatearen zenbakia eta izenburua

Izaki bizidunak

GOGORATU IKASITAKOA Izaki bizidunak Naturan izaki bizigabeak eta izaki bizidunak bizi dira. Bizigabeak dira, adibidez, harriak eta mineralak; eta bizidunak, animaliak eta landareak.

1. Adierazi nola betetzen duzun harreman-funtzioa kalea gurutzatzean. 2. Aztertu ilustrazioa eta esan zer bizi-funtzio ikusten diren irudian.

Ikasitakoa gogoratzeko jarduerak

B o iz

Harremanaren bidez, izaki bizidunek inguruan zer gertatzen den jakiten dute eta modu egokian erantzuten dute. Ugalketaren bidez, izaki bizidunek beste izaki bizidun batzuk sortzen dituzte, antzeko izakiak.

Unitatearen sarrerako irudia

ateratako argazkia. Irudian, alga mikroskopiko batzuk ikusten dira.

Gure barruan hezurrak eta giharrak ditugu. Hezurrek eskeletoa osatzen dute, eta giharrek mugimenduan parte hartzen dute.

Laburpenak

Baditugu beste organo asko ere: garuna, bihotza, birikak eta urdaila, esaterako. Organo horiek guztiak beharrezkoak dira gure gorputzak funtziona dezan.

Ornogabeen multzoan, besteak beste, marmokak, harrak, moluskuak eta artropodoak (armiarmak eta intsektuak, esaterako) biltzen dira.

Testua

Gure gorputza barrutik

Ornodunen multzoan, ugaztunak, hegaztiak, narrastiak, anfibioak eta arrainak biltzen dira.

q Mikroskopioarekin ur tanta bati

Mundu mikroskopikoa

Animaliak Animaliak ornodunak edo ornogabeak izan daitezke.

4. Zer izen dute hezurren arteko loturek? 5. Zer funtzio dauka bihotzak? Eta birikek?

3. Adierazi ondoko animaliak ornodunak ala ornogabeak diren eta zein taldetakoak diren.

HAU IKASIKO DUZU ganba ●

sugegorria

Zergatik esaten da irakurketan Leeuwenhoek-ek beste mundu bat aurkitu zuela?

●

Zer dira mikroskopioak?

●

Zure ustez, egiaz ikusi zituen Leeuwenhoek-ek zizare eta aingirak?

●

Zelulak zer diren eta nolakoak diren.

●

Izaki bizidun zelulabakarrak eta zelulaniztunak zer diren.

●

Zer antolakuntza-maila duten izaki bizidun zelulaniztunek.

●

Izaki bizidunak zer bost erreinutan biltzen diren.

●

Izaki bizidunen deskribapena nola egiten den.

amuarraina

Hau ikasiko duzu 7

132815 _ 0006-0017.indd 6

21/5/09 11:00:59 132815 _ 0006-0017.indd 7

21/5/09 11:01:01

Testuaren ulermengalderak

•

Helburuak

•

• Unitate berria aurkeztea. • Irakurketa-gaitasuna garatzea.

• Ikasleen aurretiko ezagutzak gogoratzea.

• Unitateko oinarrizko edukiak adieraztea.

Eskola emateko proposamenak 1. Adierazi ikasleei unitate berri bat ikasten hasi direla eta eskatu izenburua irakurtzeko. 2. Hasierako testu gehienak ozen irakurri beharrekoak dira; batez ere, literatura-testuak. Esan bizpahiru ikasleri testua irakurtzeko ikaskideei. 3. Eskatu ikasle batzuei esan dezatela zer lotura dagoen entzun berri duten testuaren eta unitateko izenburuaren artean. Testua eta izenburua kontuan hartuta, zer ikasiko duten azaldu behar dute. 4. Literatura-testu bat ageri denean, eraman liburuaren ale bat ikasgelara. Komenigarria dela irudituz gero, irakurri liburuko pasarte luzeago bat.

5. Gida honetako iradokizunak eta baliabideak erabil ditzakezu lanari eta egileari buruzko informazioa zabaltzeko. Lagundu ikasleei informazioa bilatzen, batez ere lagundu unitate bakoitzean ikasiko dituzten edukiak bilatzen. 6. Irakurri Gogoratu ikasitakoa ataleko laburpenak eta eskatu ikasleei laburpen horiek azaltzeko. Nahi izanez gero, ikasgelan dikta ditzakezu, eta kopiatzeko eskatu. 7. Azkenik, esan ikasle bati Hau ikasiko duzu atala irakurtzeko. Galdetu ikasleei zer iruditu zaien interesgarriena edota ea irakurritako zerbait ezaguna egin zaien, eta berrikusi ikasleen aldez aurreko ideiak.

XXIV 132826 _ 0001-0035.indd 24

In te

28/9/09 17:08:01

a o k

Informazio-orrialdeak Unitateko zenbakia

Bi orrialdeen izenburua

Zelula 1. Zelularen aurkikuntza

a z u.

asn

Informazioirudiak

Duela hirurehun urte zientzialarientzat garrantzi handiko tresna bat asmatu zen: mikroskopioa. Tresna hori leiar bat edo gehiagoz osaturik dago, eta aztergaiaren irudia asko handitzeko erabiltzen da. Zientzialariak mikroskopioaren bidez izaki bizidunak ikertzen hasi zirenean, ohartu ziren animalia eta landare guztiak zati txiki-txiki ugariz osaturik daudela. Zati horiei zelula izena eman zioten. q

argazkia. Nolakoak diren erakusten du marrazkiak.

Informaziotestuak

Zelulak bizirik daude, hori dute ezaugarri nagusia. Hau da, hiru funtzioak egiten dituzte: nutrizioa, harremana eta ugalketa.

giharretako zelula globulu zuria

hestezelula

globulu gorria

gibeleko zelula neurona

w Giza zelula mota batzuen marrazkia. Zelula horietatik zein da handiena? Eta zein da txikiena?

Nahiz eta oso txikiak izan, zelulek hainbat atal dituzte: e Mintza. Zelula inguratu eta kanpotik banatzen duen estalkia da.

●

Nukleoa. Zelularen funtzionamendua kontrolatzen duen atala da.

●

Zitoplasma. Mintzaren eta nukleoaren artean geratzen den atala da. Urez eta disolbatutako hainbat substantziaz osaturik dago. Gainera, zitoplasman hainbat organulu daude. Zelularen zatiak dira organuluak, eta bakoitzak bere funtzioa du.

zitoplasma

organuluak

●

Animalien zelulek era askotako formak dituzte: esferikoak, kubikoak, izar-formak… Batzuetan, oso irregularrak dira.

●

nukleoa

mintza

Izaki bizidun guztiak zelulaz osaturik daude. Zelulak oso txikiak dira, eta hainbat atal dituzte: mintza, nukleoa eta zitoplasma, organuluduna.

8 132815 _ 0006-0017.indd 8

Irudiei buruzko galderak

Galderak

Animaliak eta landareak zelula askoz osaturik daude. Hori dela eta, izaki zelulaniztun esaten zaie. Beste izaki bizidun batzuk, aldiz, zelula bakar batez osaturik daude. Izaki zelulabakar esaten zaie. Izaki horiek nonahi daude: uretan, lurrean, airean, gure gorputzean..., baina ezin dira ikusi mikroskopioz ez bada. Izaki zelulabakarrei buruz gehiago ikasteko aukera izango duzu unitate honetan.

e Zelula baten atalak.

eskema. Zer desberdintasun dago haien artean?

Animalien eta landareen zelulak desberdinak dira. r

5. Zelulaniztunak eta zelulabakarrak

3. Zelularen zatiak

●

r Animalia-zelula baten eta landare-zelula baten

4. Animalia- eta landare-zelulak

landare-zelula

animalia-zelula

q Mikroskopioez gizakiaren zelulei ateratako

2. Nolakoak dira zelulak?

o u

il aan

kloroplastoa

3. Definitu hitz hauek: zelula, nukleoa, zelulabakarra, zelulaniztuna.

9 21/5/09 11:01:01 132815 _ 0006-0017.indd 9

21/5/09 11:01:03

Laburpena

Helburuak • Funtsezko edukiak aurkeztea, testuetatik eta irudietatik abiatuta. • Ikasketa errazteko jarduerak proposatzea.

Eskola emateko proposamenak 1. Irakurri orrialdearen izenburua eta azaldu zer lotura duen unitatearen gai orokorrarekin. 2. Unitatea aurkezteko, gidako iradokizunak eta baliabideak erabil ditzakezu. Hasteko atalean dauden jarduerak oso egokiak dira horretarako. 3. Unitatearen hasieran ikasleen interesa pizteko, jarduera bereziak proposa daitezke. Esaterako, eskolako laborategira joatea, esperimentu txiki bat egitea, irteera pedagogiko bat antolatzea eta DVD bat ikustea. 4. Irakurri informazio-testuak ikasleekin batera eta azaldu edukiak. Galdetu ikasleei zer zalantza duten eta argitu zalantza guztiak. Lotu kontzeptu berriak ikasleen ekintzekin nahiz esperientziekin. 5. Esan ikasleei irudiei erreparatzeko. Irudien oinaldean, edukiei buruzko informazioa eta galderak daude, irudietan ageri den informazioa hobeto lantzeko.

6. Gogoratu Lortu nahi dugun mundua atala lantzean ikasleek beren iritziak adierazi behar dituztela eta gainerako ikaskideekin bateratze-lana egin behar dutela. Ikaskide guztien iritzia errespetatzea da ikasleek ziklo honetan landu behar duten komunikazio-trebetasunetako bat. 7. Eskatu ikasleei erantzun diezaietela proposatutako galderei. 8. Eskatu ikasle guztiei ozen irakur dezatela amaierako laburpena. Komenigarria dela irudituz gero, eskatu kopia dezatela laburpena beren koadernoetan. 9. Zuzendu arbelean erantzun grafikoa duten jarduerak, eta aipatu akatsak, halakorik izanez gero. 10. Bi orrialde hauetan zehar, ikasketa osatzeko gidan dauden iradokizunak eta baliabideak erabil ditzakezu.

XXV 132826 _ 0001-0035.indd 25

28/9/09 17:08:03

Jarduerak edo ariketak

Jarduerak

Bi orrialdeen izenburua

Ulertu

13. Aztertu hosto baten eskema hau eta esan

Arrazoitu

1. Kopiatu zelula zure koadernoan eta idatzi zer izen duten haren atalek.

izaki bizidunei buruz. Erabili unitate honetan ikasi duzuna eta aurreko ikasgaietatik gogoratzen duzuna.

erantzunaren azalpena: «Zelulak izaki bizidunen adreiluak dira.»

b. Zelula-kopuru bera al dute izaki bizidun guztiek? c. Zergatik da gogorra egurra? d. Nolakoak dira pertsonak, zelulabakarrak ala zelulaniztunak?

3. Zerrendatu izaki bizidunen antolaketa-mailak.

4. Zer dira organismoak? Eman hiru adibide. 5. Lotu bi zutabeak.

Mota askotako jarduerak

Landareak ●

●

Animaliak ●

●

Onddoak ●

●

Zelulabakarrak dira. Zelulaniztunak dira. Elikagaia hartzen dute. Beren elikagaia sortzen dute.

Eman iritzia

2. Erantzun galdera hauei: a. Zergatik esaten dugu zelulak bizirik daudela?

14. Esan dakizun guztia argazkietan ageri diren

ehuna den ala organoa den. Azaldu erantzuna.

9. Zure ustez, zuzena al da esaldi hau? Eman

15. Zuretzat garrantzitsua al da biodibertsitatea

10. Esan zer erreinutakoa den izaki bizidun

babestea? Azaldu zure erantzuna.

bakoitza eta azaldu erantzuna. a. Izaki zelulaniztuna da. Ez da leku batetik bestera mugitzen eta ez du elikagairik hartu beharrik.

IKASI EGITEN Izaki bizidun baten deskribapena

b. Zelulabakarra da. Oso zelula soila da, eta animalia batena baino txikiagoa.

Izaki bizidun baten deskribapenak beste pertsona batzuei izaki hori nolakoa den azaltzeko balio du. Hainbat modutara egin daitezke deskribapenak, baina beti ordena berari jarraitzea da errazena.

c. Zelulaniztuna da. Ez da batetik bestera mugitzen. Elikagaiak hartu behar ditu.

11. Azaldu esaldi hau:

1. Izaki bizidunaren izena.

«Birusak dira bizitzaren muga»

Aplikatu

4. Zer leku motatan bizi da? Basoan, larreetan, ibaiertzetan... Non bizi den zehaztu behar da.

Hainbat lekutan hazten da: soro landuetan, bide-ertzetan, utzitako lursailetan…

12. Argazkian landare-ehun bat agertzen da. Aztertu eta marraztu ehun hori osatzen duten zeluletako baten eskema.

Mugitu egiten dira. Finko geratzen dira.

5. Nola bizi da? Animalia bada, zertaz elikatzen den, etsaiak zein dituen, non babesten den eta abar azaldu behar da; eta landarea bada, zer behar duen...

6. Zertan dute onddoek animalien antza? Eta landareena?

7. Azaldu nolakoak diren bakterioak. 8. Erantzun galdera hauei:

Asiakoa, Afrikakoa eta Europakoa da jatorriz, baina mundu osoan zehar hedatu da.

Lur lehorra behar du, eta eguzki asko. Haziak izan ezik, toxiko samarra da belarra. Elikagaiak gozatzeko erabil daitezke haziak.

16. Desagertzeko zorian daude hiru animalia hauek: panda hartza,

a. Zer dira mikrobioak?

Ikasi egiten

IK IK p ja

6. Ilustrazioa. Komeni izaten da ilustrazioren bat sartzea, dela marrazkia, dela argazkia. 7. Gizakiarekin duen harremana. Gizakiarentzat erabilgarria ala kaltegarria den adierazi behar da.

katamotz iberiarra eta gorila. Aukeratu bat eta egin haren deskribapena.

b. Bakterio guztiak mikrobioak al dira?

17. Artea, pagoa eta erromeroa dituzu aukeran. Hautatu bat

c. Mikrobio guztiak bakterioak al dira?

eta egin haren deskribapena.

14 132815 _ 0006-0017.indd 14

Mitxoleta

3. Non bizi da? Zer herri, eskualde edo ingurutan bizi den zehaztu behar da.

15 21/5/09 11:01:09 132815 _ 0006-0017.indd 15

21/5/09 11:01:12

Helburuak

• Edukiak errazago ikastea, mota askotako jardueren bidez.

•

• Ikasleak ikasitakoa erabiltzera eta norberaren iritzia ematera bultzatzea. • Ikasleei prozedurak eta teknikak irakastea.

•

Eskola emateko proposamenak

1. Eskatu ikasleei jarduerak egiteko, orrialdean dauden ordena berean; izan ere, jarduera guztiak zailtasunaren arabera ordenatuta daude. Lehenengo jardueren bidez, unitate bakoitzean landutakoa ulertu ote duten egiaztatzen da, eta amaierako jardueretan arrazoitzeko eta beren iritzia azaltzeko eskatzen zaie ikasleei, ikasitakoa gogoan dutela. 2. Azaldu ikasleei nola egin behar dituzten jarduerak, eta, beharrezkoa izanez gero, egin jarduerak. Eskatu esan dezatela zer erantzun duten. Komenigarria dela irudituz gero, idatzi arbelean zenbait jarraibide, batez ere erantzun grafikoa duten jarduerak egiteko.

3. Ikasi egiten ataleko jardueran, hurrengo mailetan ikasleek askotan erabiliko dituzten teknikak eta prozedurak lantzen dira. Esan haurrei atal horren ebaluazioa egiteko eta lagundu haien ikasketei buruzko hausnarketa egiten. 4. Jardueren erantzunak gidan egiazta daitezke, erantzun zabalagoak emateko eta ikasleei sortzen zaizkien zalantzak argitzeko.

XXVI 132826 _ 0001-0035.indd 26

28/9/09 17:08:04

Amaierako orrialdeak

nz-

GAI NAIZ… Testuetatik eta irudietatik informazioa ateratzeko

1. Irakurri laburpena.

Zelulak Izaki bizidun guztiak zelulaz osaturik daude. Izaki bizidunak osatzen dituzten zatien artean txikienak dira zelulak, eta zelula horiek ere bizirik daude.

Gai naiz… Atal honetan, unitatean ikasitakoa aplikatzen da, norberaren autonomia eta ekimena garatuz.

Zelulak mikroskopioz baino ezin dira ikusi. Hainbat atal dituzte: mintza, nukleoa eta zitoplasma. Zitoplasman organuloak daude.

Koralaren barruan polipoak daude. Hain zuzen, polipoek osatzen dute koralaren gorputzeko material gogor hori.

Zelula bakarrez osaturik dauden izaki bizidunei zelulabakar esaten zaie. Zelula askoz osaturik daudenei zelulaniztun esaten zaie.

Laburpena

Bost erreinuak Izaki bizidunak bost erreinutan sailkatzen dira: animaliena; landareena; onddoena; bakterioena; eta bosgarren erreinua, besteak beste, protozooak eta algak biltzen dituena.

Gorgoni

a korala

Animaliak eta landareak izaki zelulaniztunak dira. Hainbat antolaketa-maila dituzte: zelulak, ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak, eta organismo osoa.

si n

n oao

Berrikusi

Izenburua

IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema. IZAKI BIZIDUNAK osaturik daude

izan daitezke

zelulaz

IKASTEN IKASTEKO programako jarduerak

hiru atal dituzte

.........

nukleoa

biltzen dira bost erreinutan

.........

zelulabakarrak

animaliak …......

dituzte

.........

antolaketa-mailak

IKASTEN IKASTEKO. Osatu taula, landareen eta onddoen ezaugarri garrantzitsuenak

adieraziz. ANIMALIAK

LANDAREAK

Koral biguna

Koralezko uharria

ONDDOAK

1. Nolakoa da korala, zelulabakarra ala zelulaniztuna? Zergatik?

– Zelulaniztunak dira. – Batetik bestera mugi daitezke. – Elikagaia hartzen dute.

Koral gorria

IKASTEN IKASTEKO. Eman zerrendatuta lehen jakin ez eta unitate honetan ikasi dituzun bost gauza.

2. Izaki bizidunen zein erreinutakoa da korala? Nola jakin duzu?

16 132815 _ 0006-0017.indd 16

3. Saltoki batzuetan koral zatiak saltzen dituzte oroigarri gisa. Zure ustez, ondo al dago izaki bizidunak edo haien hondarrak oroigarritzat erabiltzea?

17 21/5/09 11:01:12 132815 _ 0006-0017.indd 17

21/5/09 11:01:17

Helburuak • Unitateko edukiak berrikustea. • Ikasleek unitate bakoitzean ikasitako edukiak finkatzea, IKASTEN IKASTEKO atalean ageri diren jardueren bidez. • Jarrera positiboen garapena sustatzea, norberarekiko, besteekiko eta inguruarekiko.

Eskola emateko proposamena 1. Hasieran, berrikusi labur-labur unitate bakoitzean ikasitakoa, laburpenaren bidez. 2. Ikasleek eskema egin ondoren, zuzendu arbelean, ikasleek hitz bakoitza zer lekutan idatzi behar duten jakiteko eta kontzeptu horien arteko erlazioa uler tzeko. 3. IKASTEN IKASTEKO programako jardueren bidez, IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko estrategiak garatzen dira. Jarduera horien helburua da ikasleek autonomia handiagoa izan dezatela ikasketa-prozesuan.

4. Gai naiz… atalean, oinarrizko gaitasunak garatzen dira. Atal horretako jarduerak taldean egin behar dira, eta ikasle guztien arteko eztabaida bultzatu behar da. 5. Gai naiz… ataleko jarduerak egitean, oso garrantzitsua da ikasle guztien erantzunak kontuan hartzea. Zenbaitetan, ikasle batzuek ez dute aukera egokiena hautatuko; kasu horietan, saiatu, eztabaida orokorraren bidez, ikasleak beren aukera okerra dela kontura daitezen.

XXVII 132826 _ 0001-0035.indd 27

28/9/09 17:08:06

Gida didaktikoa Irakaslearentzako gida honela dago antolatuta: Unitatearen eskema

Unitatearen aurkezpena

Unitatearen Unitateareneskema eskema

Izaki Izaki bizidunak bizidunak

1.1.UNITATEA. UNITATEA.IZAKI IZAKIBIZIDUNAK BIZIDUNAK

Helburuak

Orrialde honetan, unitatean lantzen diren helburuak, ebaluazio-irizpideak, edukiak eta oinarrizko gaitasunak aurkezten dira.

Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak

Zelula

Programazioa Programazioa

Programazioa

Unitatearen edukiei buruzko azalpen orokorra.

• Izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daudela ikastea. • Zelulek zer zati dituzten jakitea, eta animalia-zelulak eta landare-zelulak bereiztea. • Izaki bizidunak zelulabakarrak eta zelulaniztunak direla jakitea, eta zelulaniztunak hainbat motatako zelulaz osatuta daudela ikastea. • Zelulek ehunak osatzen dituztela, ehunek organoak eratzen dituztela, organoek sistemak eta aparatuak osatzen dituztela, eta aparatuek eta sistemek organismoa eratzen dutela ikastea. • Izaki bizidunen bost erreinuen berri izatea eta zer ezaugarri nagusi dituzten ikastea.

Ikasi egiten Izaki bizidun baten deskribapena

Edukiak • Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak.

• Badaki izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daudela. • Badaki nolakoak diren zelulak, bai eta zer zati dituzten ere, eta animalia-zelulak eta landare-zelulak bereizten ditu. • Badaki antzeko hainbat zelulak ehun bat osatzen dutela, ehunek organo bat eratzen dutela, batera lan egiten duten organoek aparatu edo sistema bat osatzen dutela, eta aparatuek eta sistemek organismoa eratzen dutela.

Gai naiz… Testuetatik eta irudietatik informazioa ateratzeko

Berrikusketa

• Beste erreinuak.

IKASTEN IKASTENIKASTEKO IKASTEKOprogramaren programarenestrategiak estrategiak

• Irakurritakoa ulertzea eta irudiak eta eskemak interpretatzea.

• •Eskemak Eskemak osatzea: osatzea: 2.2. ariketa, ariketa, 16. 16. orrialdea. orrialdea. • •Taulak Taulak egitea egitea etaeta osatzea: osatzea: 3.3. ariketa, ariketa, 16. 16. orrialdea. orrialdea.

• Izaki bizidunak deskribatzea.

Fotokopiatzeko Fotokopiatzekobaliabideak baliabideaketa etafitxak fitxak • •Finkatzea: Finkatzea: 1.,1., 2. 2. etaeta 3. 3. fitxak. fitxak. • •Zabaltzea: Zabaltzea: 1. 1. fitxa. fitxa. • •Ebaluaziorako Ebaluaziorako baliabideak: baliabideak: 1. 1. kontrola/1. kontrola/1. testa. testa.

• Testuetatik eta irudietatik informazioa ateratzea.

Ebaluazio-irizpideak

Unitateko edukiekin lotura zuzena duten materialak eta lan-fitxak.

Lortu nahi dugun mundua Biodibertsitatea

• Zelula.

• Kontzeptu-eskemak egitea.

• Izaki bizidunak deskribatzea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak

Beste erreinuak

• Organismoak nola osatzen diren ulertzeko jakin-mina. • Mikroskopioek nola funtzionatzen duten ikasteko gogoa.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Zailtasunen aurreikuspena • Zelulak gauza abstraktuak dira, eta hortaz, ikasleek zailtasunak izan ditzakete zelulak zer diren ulertzeko. Zentzumenen bidez erraz hauteman ditzaketen errealitate fisikoak soilik ikasi dituzte orain arte, eta hori dela eta, kostatu egingo zaie izaki bizidunak zati bizidun txiki-txikiz osatuta daudela ulertzea. Zelulak zer diren ulertzen laguntzeko, zenbait ehun mikroskopio bidez ikusteko aukera emango diegu (aho barruko epitelioa erakustea erraz-erraza da, bai eta goroldio-zelulak ikustea ere).

• Biodibertsitatearekiko errespetua.

• Izaki zelulabakarrak eta izaki zelulaniztunak bereizten ditu. • Badaki zer erreinutakoa den izaki bizidun bakoitza. • Kontzeptu-eskemak egiten ditu.

Oinarrizko gaitasunak Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasunaz gain, beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna, ikasten ikasteko gaitasuna, norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna, hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna, eta gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna.

• Haurrek uste dute izaki bizidun guztiak animalia- eta landare-erreinukoak direla. Azaldu haurrei hainbat motatako izaki bizidunak daudela.

IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko estrategiak. Ikasketa-teknikak erabiltzen ikasteko eta lantzeko jarduerei buruzko informazioa.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

Oharra: ikasturteko hasierako bi asteetan, ebaluaziorako baliabideen koadernoan ageri den hasierako ebaluazioa egin daiteke.

6A 132826 _ 0036-0049.indd 36

25/9/09 10:05:29

25/9/09 10:05:43

Tenporalizazioiradokizuna

Ikasleek izan ditzaketen zailtasun nagusiei buruzko informazioa.

Unitatearen edukiak garatzeko egutegia.

Hasierako orrialdeak

A 11

Izaki Izakibizidunak bizidunak

Izaki Izaki bizidunak bizidunak

• Ikasleei gogoratzea zer desber. dagoen izaki bizidunen • dintasun . eta izaki bizigabeen artean.

Naturan Naturan izaki izaki bizigabeak bizigabeak etaeta izaki izaki bizidunak bizidunak bizibizi dira. dira. Bizigabeak Bizigabeak dira, dira, adibidez, adibidez, harriak harriak etaeta minemineralak; ralak; etaeta bizidunak, bizidunak, animaliak animaliak etaeta landareak. landareak.

ateratako ateratako argazkia. argazkia. Irudian, Irudian, algaalga mikroskopiko mikroskopiko batzuk batzuk ikusten ikusten dira. dira.

ANTON ANTON VANVAN LEEUWENHOEK LEEUWENHOEK Londresko Londresko Royal Royal Society Society elkarteari elkarteari idatzitako idatzitako eskutitza. eskutitza. Egokitzapena Egokitzapena

Gure Gure gorputza gorputza barrutik barrutik

Animaliak Animaliak ornodunak ornodunak edoedo ornogabeak ornogabeak izan izan daitezke. daitezke.

Gure Gure barruan barruan hezurrak hezurrak etaeta giharrak giharrak ditugu. ditugu. Hezurrek Hezurrek eskeletoa eskeletoa osatzen osatzen dute, dute, etaeta gihagiharrekrrek mugimenduan mugimenduan parte parte hartzen hartzen dute. dute.

Ornogabeen Ornogabeen multzoan, multzoan, besteak besteak beste, beste, marmarmokak, mokak, harrak, harrak, moluskuak moluskuak etaeta artropodoak artropodoak (armiarmak (armiarmak etaeta intsektuak, intsektuak, esaterako) esaterako) bil-biltzen tzen dira. dira.

1700. 1700. urtearen urtearen inguruan, inguruan, Anton Anton vanvan Leeuwenhoek Leeuwenhoek holandarrak holandarrak ur tanta ur tanta batbat aztertu aztertu zuen zuen bere bere mikroskopioan, mikroskopioan, etaeta beste beste mundu mundu batbat aurkitu aurkitu zuen. zuen. Neurri Neurri mikroskopikoko mikroskopikoko izakiak izakiak bizibizi ziren ziren mundu mundu horretan. horretan. Hala Hala deskribatu deskribatu zuen zuen eskutitz eskutitz batean: batean:

«Une «Une horretan horretan osooso argi argi ikusi ikusi nuen nuen aingira aingira edoedo zizare zizare txikiak txikiak zirela, zirela, pilatuta pilatuta etaeta sigi-saga sigi-saga eginez. eginez. Bazirudien Bazirudien ur ur guztia guztia bizirik bizirik zegoela, zegoela, animaliatxo animaliatxo ugari ugari horiez horiez beterik. beterik. Naturan Naturan deskubritu deskubritu izan izan ditudan ditudan mirari mirari guztien guztien artean, artean, horixe horixe izan izan zen, zen, niretzat, niretzat, miresgarriena; miresgarriena; etaeta esan esan behar behar dutdut ez ez dela dela nire nire begien begien aurrean aurrean milaka milaka izaki izaki bizidun bizidun horien horien ikuspegia ikuspegia baino baino ederragorik ederragorik sekula sekula izan: izan: denak denak bizirik bizirik ur ur tanta tanta ñimiño ñimiño batean, batean, bata bata bestearen bestearen ondoan ondoan mugitzen». mugitzen».

Animaliak Animaliak

Ornodunen Ornodunen multzoan, multzoan, ugaztunak, ugaztunak, hegaztiak, hegaztiak, narrastiak, narrastiak,anfibioak anfibioaketaetaarrainak arrainakbiltzen biltzen dira. dira.

Mikroskopioarekin Mikroskopioarekin ur tanta ur tanta batibati qq

Mundu Mundu mikroskopikoa mikroskopikoa

3. 3. Adierazi Adierazi ondoko ondoko animaliak animaliak ornodunak ornodunak alaala ornogabeak ornogabeak diren diren etaeta zein zein taldetakoak taldetakoak diren. diren.

Baditugu Baditugu beste beste organo organo asko asko ere:ere: garuna, garuna, bihotza, bihotza, birikak birikak etaeta urdaila, urdaila, esaterako. esaterako. OrgaOrgano no horiek horiek guztiak guztiak beharrezkoak beharrezkoak diradira gure gure gor-gorputzak putzak funtziona funtziona dezan. dezan. 4. 4. ZerZer izen izen dute dute hezurren hezurren arteko arteko loturek? loturek? 5. 5. ZerZer funtzio funtzio dauka dauka bihotzak? bihotzak? EtaEta birikek? birikek?

HAU HAU IKASIKO IKASIKO DUZU DUZU ganba ganba ● Zergatik ● Zergatik esaten esaten da da irakurketan irakurketan

sugegorria sugegorria

Leeuwenhoek-ek Leeuwenhoek-ek beste beste mundu mundu batbat aurkitu aurkitu zuela? zuela?

● Zelulak ● Zelulak zerzer diren diren etaeta nolakoak nolakoak diren. diren. ● Izaki ● Izaki bizidun bizidun zelulabakarrak zelulabakarrak etaeta zelulaniztunak zelulaniztunak

zerzer diren. diren. antolakuntza-maila antolakuntza-maila duten duten izaki izaki bizidun bizidun ● Zer ● Zer zelulaniztunek. zelulaniztunek.

diradira mikroskopioak? mikroskopioak? ● Zer ● Zer ● Zure ● Zure ustez, ustez, egiaz egiaz ikusi ikusi zituen zituen

amuarraina amuarraina

Leeuwenhoek-ek Leeuwenhoek-ek zizare zizare etaeta aingirak? aingirak?

bizidunak bizidunak zerzer bost bost erreinutan erreinutan ● Izaki ● Izaki biltzen biltzen diren. diren. bizidunen bizidunen deskribapena deskribapena nola nola egiten egiten den. den. ● Izaki ● Izaki

132815 132815 _ 0006-0017.indd _ 0006-0017.indd 6 6

21/5/09 21/5/09 11:00:59 11:00:59

132815 132815 _ 0006-0017.indd _ 0006-0017.indd 7 7

Informazio osagarria Mikroskopioaren historia Antzinaroko gizakiek bazekiten ur tantek, ispilu okerrek eta urez betetako kristalezko esferek irudien tamaina handitzen zutela, haietan zehar begiratuz gero. Leihar bakarreko antzinako mikroskopioak ziren. Hala eta guztiz ere, antzinako gizakiek ez zuten mundu mikroskopikoaren berri izan, harik eta mikroskopioa asmatu zuten arte. Tresna optiko hori Jansen anaiek asmatu zuten, 1590ean. Bi leihar elkarrengandik bananduta jarri eta haietan zehar begiratzean, objektuen tamaina handitu egiten zela konturatu ziren. Jansen anaiek asmatutako mikroskopioa izan zen historiako lehendabiziko mikroskopioa, baina batzuek Galileo Galilei hartzen dute mikroskopioaren asmatzailetzat.

Antony van Leeuwenhoek holandarra izan zen mikroskopio bidez mikroorganismoak ikusi zituen lehenengo pertsona. Mikroorganismoak ikusi zituen euri-uretan, hortzetako lertzoan, odolean, semenean, gorozkietan eta beste hainbat tokitan. Hainbat motatako animalia txiki-txikiak zituztela adierazi zuen. Leeuwenhoekek eskuz lantzen zituen leiharrak, eta 275 aldiz handiago ikusten zituen objektuak. • Proposatu ikasleei egin dezatela ikerketa txiki bat. Eskatu azter dezatela zenbat aldiz handiago ikusten diren objektuak mikroskopio bakunen bidez; esaterako, ikastetxeko laborategiko mikroskopioaren bidez.

Erantzunak

Ik IK iz e ja

Galderak 1. Esate baterako, bi aldeetara begiratuta, autorik ez datorrela ikusteko. 2. Ugalketa eta nutrizioa. 3. Sugegorria narrastia da, animalia ornoduna; amuarraina arraina da, animalia ornoduna; ganba, berriz, animalia ornogabea da, krustazeoa. 4. Hezurren arteko loturek artikulazio dute izena. 5. Bihotzak odola bultzatzen du, gorputz osoan zehar zirkula dezan. Birikek, berriz, oxigenoa lortzen dute, arnasten dugun airetik.

21/5/09 21/5/09 11:01:01 11:01:01

6 132826 _ 0036-0049.indd 38

Erantzunak

Ugalketaren Ugalketaren bidez, bidez, izaki izaki bizidunek bizidunek beste beste izaki izaki bi- bizidun zidun batzuk batzuk sortzen sortzen dituzte, dituzte, antzeko antzeko izakiak. izakiak.

Iradokizun didaktikoak

• Azaldu ikasleei izaki bizidunak nola osatuta dauden ikasiko dutela unitate honetan. Horrez gain, adierazi izaki bizidun batzuk ezin direla begi hutsez ikusi, ez eta mikroskopio arruntez ere. Esan izaki bizidun horiek gizakien bizi-funtzio berak dituztela: nutrizioa, harremana eta ugalketa.

H U o

Harremanaren Harremanaren bidez, bidez, izaki izaki bizidunek bizidunek inguruan inguruan zerzer gertatzen gertatzen denden jakiten jakiten dute dute etaeta modu modu egoegokian kian erantzuten erantzuten dute. dute.

• Ikasleei unitateko edukiak aurkeztea.

2. 2. Aztertu Aztertu ilustrazioa ilustrazioa etaeta esan esan zerzer bizi-funtzio bizi-funtzio ikusten ikusten diren diren irudian. irudian.

Nutrizioaren Nutrizioaren bidez, bidez, izaki izaki bizidunek bizidunek elikagaiak elikagaiak hartzen hartzen dituzte dituzte gorputza gorputza eraikitzeko eraikitzeko etaeta berri berri tze-tzeko,ko, etaeta energia energia lortzen lortzen dute dute jarduerak jarduerak egiteko. egiteko.

• Animalien sailkapena berrikusPara tea.explicar • Al hación solar. • Giza gorputzari buruzko oinarriz• ko Expla humedad… kontzeptu batzuk berrikustea.

• Lagundu behaketan eta eskatu errepikatzen diren formak aurkitzeko.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Esan ikasleei iker dezatela Antony van Leeuwenhoeken biografia entziklopedia baten bidez, zientziaren historiako gertaera batzuei buruzko informazioa biltzeko.

1. 1. Adierazi Adierazi nola nola betetzen betetzen duzun duzun harreman-funtzioa harreman-funtzioa kalea kalea gurutzatzean. gurutzatzean.

Izaki Izaki bizidunek bizidunek hiruhiru bizi-funtzioak bizi-funtzioak betetzen betetzen dituzte: dituzte: nutrizioa, nutrizioa, harremana harremana etaeta ugalketa. ugalketa.

• Izaki bizidun guztiek hiru biziSugerencias didácticas funtzio hauek egiten dituztela jakitea: nutrizioa, ugalketa eta Para empezar Haga uerpo. harremana.

Hasteko • Eskatu ikasleei unitatearen hasierako argazkiari begiratzeko eta zer ikusten duten azaltzeko. Ikasleen ustez, zer dira atzealde urdinaren gaineko forma berdexka horiek?

1.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU GOGORATU IKASITAKOA IKASITAKOA

Helburuak

Informazio osagarria/ Beste jarduera batzuk

25/9/09 10:06:22

132826 _ 0036-0049.indd 39

25/9/09 10:06:33

XXVIII 132826 _ 0001-0035.indd 28

L d e e H p iz • • •

132826 _ 0036-0049.indd 37

Zailtasunen aurreikuspena

Helburuak Orrialdearen helburuak zerrendatzen dira.

Ir d

28/9/09 17:08:09

Informazio-orrialdeak

• Izaki bizidun guztiak zelulaz osaSabedes. daudela jakitea. • tuta Conoas. • Zelulak zati hauek dituela jakitea: mintza, nukleoa eta zitoSugerencias didácticas plasma. Para empezar • Animalia-zelulek eta landareHaga uerpo. zelulek zer alde dituzten jaki-

o k k

n a k k.

O o k. k o o o a.

Zelula Zelula Helburuak

tea. Para explicar • Izaki bizidunak zelula bakar • Al hación solar. batez edo hainbat zelulaz osa• tuta Expladaudela humedad… jakitea.

Iradokizun didaktikoak

Lan-estrategiak dira, bi orrialdeen edukiak erabiltzeko eta finkatzeko. Hiru motatako proposamenak izaten dira: • Hasteko • Azaltzeko • Ulertzeko

Hasteko • Begiratu ikasleekin 8. orrialdeko lehendabiziko irudiari eta galdetu zer ikusten den. Azaldu mikroskopio baten bidez ateratako argazki bat dela. Handitutako zatia, baina, ez da argazkia, marrazkia baizik.

Ikasten ikasteko gaitasuna Ikasleek zelulari buruzko kontzeptuak ondo ulertu dituztela ziurtatzeko, proposatu ikasgelan eredu bat eraikitzea. Horretarako, bi puxika erabili beharko dituzte. Bietako bat apur bat puztu eta lotu ondoren, bestearen barruan sartu beharko dute. Bigarren puxika urez bete beharko dute, zitoplasma adierazteko, eta hainbat neurritako paper zatiak edo harriak sartu beharko dituzte, zelula-organuluak adierazteko. Ikasle askok uste dute zelulak lauak direla, eta eredu horren bidez, uste hori bertan behera geratuko zaie.

Duela Duela hirurehun hirurehun urte urte zientzialarientzat zientzialarientzat garrantzi garrantzi handiko handiko tresna tresna batbat asmatu asmatu zen: zen: mikroskopioa. mikroskopioa. Tresna Tresna horihori leiar leiar batbat edoedo gehiagoz gehiagoz osaturik osaturik dago, dago, etaeta aztergaiaren aztergaiaren irudia irudia asko asko handitzeko handitzeko erabil erabil tzen tzen da.da. Zientzialariak Zientzialariak mikroskopioaren mikroskopioaren bidez bidez izaki izaki bizidubizidunaknak ikertzen ikertzen hasi hasi zirenean, zirenean, ohartu ohartu ziren ziren animalia animalia etaeta landare landare guztiak guztiak zatizati txiki-txiki txiki-txiki ugariz ugariz osaturik osaturik daudela. daudela. ZatiZati horiei horiei zelula zelula izena izena eman eman zioten. zioten. qq

landare-zelula landare-zelula

animalia-zelula animalia-zelula

Mikroskopioez Mikroskopioez gizakiaren gizakiaren zelulei zelulei ateratako ateratako qq

argazkia. argazkia. Nolakoak Nolakoak diren diren erakusten erakusten du marrazkiak. du marrazkiak. Animalia-zelula Animalia-zelula baten baten etaeta landare-zelula landare-zelula baten baten rr

2. 2.Nolakoak Nolakoak dira dira zelulak? zelulak?

eskema. eskema. ZerZer desberdintasun desberdintasun dago dago haien haien artean? artean?

4. 4.AnimaliaAnimaliaetaeta landare-zelulak landare-zelulak

Zelula Zelula bat, bat, sinple sinple esanda, esanda, zaku zaku txiki txiki batbat da,da, likido likido lodilodi batez batez betetako betetako zaku zaku bat. bat. Barruan Barruan zatizati txikiatxikiagoak goak bereiz bereiz daitezke. daitezke. Zelula Zelula mota mota asko asko daude, daude, osooso forma forma desberdinedesberdinekoak. koak. Tamainan Tamainan ereere badira badira aldeak aldeak zelula zelula batetik batetik bestera, bestera, baina baina gehienak gehienak hain hain txikiak txikiak dira, dira, ezin ezin bai-baitiratira begi begi hutsez hutsez ikusi. ikusi. Milimetro Milimetro bakar bakar batean batean gure gure berrogeita berrogeita hamar hamar edoedo ehun ehun zelula zelula jar jar litezke litezke errenerrenkan. kan. ww Zelulak Zelulak bizirik bizirik daude, daude, horihori dute dute ezaugarri ezaugarri nagusia. nagusia. Hau Hau da,da, hiruhiru funtzioak funtzioak egiten egiten dituzte: dituzte: nutrizioa, nutrizioa, harremana harremana etaeta ugalketa. ugalketa.

giharretako giharretako zelula zelula globulu globulu zuria zuria

hestehestezelula zelula

Animalien Animalienetaetalandareen landareenzelulak zelulakdesberdinak desberdinak dira. dira. rr

globulu globulu gorria gorria

● Animalien ● Animalien zelul zelul ek ek eraera askotako askotako formak formak dituzdituz-

te:te: esferikoak, esferikoak, kubikoak, kubikoak, izar-formak… izar-formak… BatzueBatzuetan,tan, osooso irregularrak irregularrak dira. dira. zelula zelula ● Landareen ● Landareen k normalean k normalean animalien animalien zelulak zelulak

gibeleko gibeleko zelula zelula

baino baino handiagoak handiagoak dira, dira, etaeta haien haien forma forma erreguerregularragoa larragoa da,da, prismatikoa. prismatikoa. Horma Horma gogor gogor batez batez inguraturik inguraturik daude. daude. Horma Horma horren horren eraginez, eraginez, adaadarrak rrak etaeta enborrak enborrak osooso gogorrak gogorrak diradira batzuetan. batzuetan. Landare-zelulek, Landare-zelulek, gainera, gainera, kloroplasto kloroplasto izeneko izeneko organuluak organuluak dituzte. dituzte.

neurona neurona

GizaGiza zelula zelula mota mota batzuen batzuen marrazkia. marrazkia. ww Zelula Zelula horietatik horietatik zeinzein da da handiena? handiena? EtaEta zeinzein da da txikiena? txikiena?

3. 3.Zelularen Zelularen zatiak zatiak

5. 5.Zelulaniztunak Zelulaniztunak etaeta zelulabakarrak zelulabakarrak

Nahiz Nahiz etaeta osooso txikiak txikiak izan, izan, zelulek zelulek hainbat hainbat atalatal dituzte: dituzte: ee

zitoplasma zitoplasma

duen duen estalkia estalkia da.da.

Beste Beste izaki izaki bizidun bizidun batzuk, batzuk, aldiz, aldiz, zelula zelula bakar bakar ba-bateztez osaturik osaturik daude. daude. Izaki Izaki zelulabakar zelulabakar esaten esaten zaie. zaie. Izaki Izaki horiek horiek nonahi nonahi daude: daude: uretan, uretan, lurrean, lurrean, ai- airean, rean, gure gure gorputzean..., gorputzean..., baina baina ezin ezin diradira ikusi ikusi mi-mikroskopioz kroskopioz ez ez bada. bada. Izaki Izaki zelulabakarrei zelulabakarrei buruz buruz gehiago gehiago ikasteko ikasteko aukera aukera izango izango duzu duzu unitate unitate ho-honetan. netan.

● Nukleoa. ● Nukleoa. Zelularen Zelularen funtzionamendua funtzionamendua kontrolakontrola-

tzen tzen duen duen atala atala da.da. ● Zitoplasma. ● Zitoplasma. Mintzaren Mintzaren etaeta nukleoaren nukleoaren artean artean

geratzen geratzen denden atala atala da.da. Urez Urez etaeta disolbatutako disolbatutako hainbat hainbat substantziaz substantziaz osaturik osaturik dago. dago. Gainera, Gainera, zitoplasman zitoplasman hainbat hainbat organulu organulu daude. daude. Zelularen Zelularen zatiak zatiak diradira organuluak, organuluak, etaeta bakoitzak bakoitzak bere bere fun-funtzioa tzioa du.du.

Izaki Izaki bizidun bizidun guztiak guztiak zelulaz zelulaz osaturik osaturik daude. daude. Zelulak Zelulak osooso txikiak txikiak dira, dira, etaeta hainbat hainbat atalatal di- dituzte: tuzte: mintza, mintza, nukleoa nukleoa etaeta zitoplasma, zitoplasma, orgaorganuluduna. nuluduna.

mintza mintza

nukleoa nukleoa

Zelula Zelula baten baten atalak. atalak. ee

• Ahal izanez gero, eraman ikas88 leak laborategira, eta utzi aho 132815 _ 0006-0017.indd _ 0006-0017.indd 8 8 barruko ehunaren lagin txiki bat132815 mikroskopio bidez ikusten. Horrela, ikasleek argi ikusiko Beste jarduera batzuk dute izaki bizidun guztiak milioika zati txiki bizidunez osatuta Oso zelula espezializatuak gaudela; hau da, zelulaz osatuGizakion begiko erretina bi motatako zelulaz osatuta dago: konoz eta ta gaudela. makilaz. Bi zelula horiek argi-estimuluei erantzuten diete. Konoen

Galderak Galderak 1. 1. Azaldu Azaldu zerzer denden mikroskopioa mikroskopioa etaeta zergatik zergatik izan izan zenzen garrantzitsua garrantzitsua asmakizun asmakizun hori. hori. 2. 2. Begiratu Begiratu argazkiei, argazkiei, etaeta erantzun erantzun zein zein denden animalia-zelulena animalia-zelulena etaeta zein zein landare-zelulena. landare-zelulena. Ondoren, Ondoren, azaldu azaldu nola nola igarri igarri duzun. duzun.

Erantzunak

A A

Irudiak 2. Irudiko zelula handiena gibeleko zelula da, eta txikiena, berriz, globulu gorria.

Animaliak Animaliak etaeta landareak landareak zelula zelula askoz askoz osaturik osaturik daude. daude. Hori Hori dela dela eta, eta, izaki izaki zelulaniztun zelulaniztun esaten esaten zaie. zaie.

organuluak organuluak

● Mintza. ● Mintza. Zelula Zelula inguratu inguratu etaeta kanpotik kanpotik banatzen banatzen

1.UNIDAD UNITATEA 1

kloroplastoa kloroplastoa

1. 1.Zelularen Zelularen aurkikuntza aurkikuntza

4. Landare-zelulak forma erregularra du, eta horma gogor batez inguratuta dago. Gainera, kloroplastoak ditu.

B B

Galderak 1. Mikroskopioa tresna optiko bat da, eta leiharren bidez, gauza txiki -txikiak, mikroskopikoak, handiagotzeko eta ikusteko aukera ematen du; besteak beste, zelulak ikustekoa.

3. 3. Definitu Definitu hitzhitz hauek: hauek: zelula, zelula, nukleoa, nukleoa, zelulabakarra, zelulabakarra, zelulaniztuna. zelulaniztuna.

99 21/5/09 21/5/09 11:01:01 11:01:01

132815 132815 _ 0006-0017.indd _ 0006-0017.indd 9 9

21/5/09 21/5/09 11:01:03 11:01:03

2. B argazkian landare bat ageri da, eta A argazkian, animalia bat. Landare-zelulek oso forma erregularra dutelako igarri dugu; izan ere, A irudiko animalia-zelulek forma irregularrak dituzte.

3. Zelulak izaki bizidun guztien osagai txiki-txikiak dira. Nukleoa zelularen funtzionamendua kontrolatzen duen atala da. Izaki zelulabakarrak zelula bakar batez osatuta dauden izakiak dira. Izaki zelulaniztunak, aldiz, zelula askoz osatuta dauden izakiak dira.

• Proposatu ikasleei saiakuntza erraz bat. Ilundu ikasgela ahalik gehiena. Hasieran, asko kostatuko zaizue gauzak ondo bereiztea, baina, pixkanaka-pixkanaka, begiak ondo ohituko dira ilunera, eta nahiko ondo ikusiko dute. Baina ikusiko al dituzue koloreak?

8 132826 _ 0036-0049.indd 40

25/9/09 10:07:00

132826 _ 0036-0049.indd 41

25/9/09 10:07:12

Oinarrizko gaitasunak Trebetasunak, ezaguerak, jarrerak eta balioak garatzeko proposamenak dira, unitatearen edukiak garatzen laguntzeko. • Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna. • Gizarterako eta herritartasunerakoa. • Hizkuntzakomunikaziorako gaitasuna. • Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna. • Giza eta artekulturarako gaitasuna. • Ikasten ikastekoa. • Norberaren autonomiarakoa eta ekimenerakoa.

Erantzunak Bi orrialdeetako galderen erantzunak.

Informazio osagarria / Beste jarduera batzuk Orrialdearen edukien osagarriak. Datu bitxiak eta interesgarriak, ikasketa motibatzeko eta osatzeko.

Amaierako orrialdeak 11

Berrikusi Berrikusi

Hitz nagusiak Unitatean lantzen den oinarrizko hiztegia.

Unitateko hitz nagusiak Alga Animalia Aparatua Bakterioa Ehuna Erreinua Landarea Likena Mikrobioa Mintza Nukleoa Onddoa Organismoa Organoa Organulua Protozooa Sistema Zelula Zelulabakarra Zelulaniztuna Zitoplasma

Ikasten ikasteko IKASTEN IKASTEKO izeneko eskuliburuko estrategiak aplikatzeko jarduerak.

Izaki Izaki bizidun bizidun guztiak guztiak zelulaz zelulaz osaturik osaturik daude. daude. Izaki Izaki bizidunak bizidunak osatzen osatzen dituzten dituzten zatien zatien artean artean txikienak txikienak diradira zelulak, zelulak, etaeta zelula zelula horiek horiek ereere bizirik bizirik daude. daude.

4. E. L. Ikasleek kontzeptu garrantzitsuenak aipatu behar dituzte erantzunetan; besteak beste, izaki batzuk zelula bakar batez osatuta daudela eta beste batzuk, milioika zelulaz; mota askotako zelulak daudela, eta mota bereko zelulak elkartzean ehunak osatzen dituztela; izaki bizidunen bost erreinu daudela, etab.

Koralaren Koralaren barruan barruan polipoak polipoak daude. daude. Hain Hain zuzen, zuzen, polipoek polipoek osatzen osatzen dutedute koralaren koralaren gorputzeko gorputzeko material material gogor gogor hori.hori.

Zelula Zelula bakarrez bakarrez osaturik osaturik dauden dauden izaki izaki bizidunei bizidunei zelulabakar zelulabakar esaten esaten zaie. zaie. Zelula Zelula askoz askoz osaturik osaturik daudenei daudenei zelulaniztun zelulaniztun esaten esaten zaie. zaie.

Bost Bost erreinuak erreinuak Izaki Izaki bizidunak bizidunak bost bost erreinutan erreinutan sailkatzen sailkatzen dira: dira: animaliena; animaliena; lan-landareena; dareena; onddoena; onddoena; bakterioena; bakterioena; etaeta bosgarren bosgarren erreinua, erreinua, besbesteak teak beste, beste, protozooak protozooak etaeta algak algak biltzen biltzen dituena. dituena.

GoGo rgorgo niania korkor alaala

Animaliak Animaliak etaeta landareak landareak izaki izaki zelulaniztunak zelulaniztunak dira. dira. Hainbat Hainbat antolaantolaketa-maila keta-maila dituzte: dituzte: zelulak, zelulak, ehunak, ehunak, organoak, organoak, aparatuak aparatuak etaeta sistesistemak, mak, etaeta organismo organismo osoa. osoa.

2. 2. IKASTEN IKASTEN IKASTEKO. IKASTEKO. Osatu Osatu eskema. eskema. IZAKI IZAKI BIZIDUNAK BIZIDUNAK osaturik osaturik daude daude

izanizan daitezke daitezke

zelulabakarrak zelulabakarrak

hiruhiru atalatal dituzte dituzte

nukleoa nukleoa

........ ........ . . dituzte dituzte

......... .........

biltzen biltzen diradira

Polipoek Polipoek garroak garroak erabiltzen erabiltzen dituzte, dituzte, animaliatxo animaliatxo txikiak txikiak etaeta izakiizaki bizidunen bizidunen hondarrak hondarrak harrapatzeko. harrapatzeko. Haietaz Haietaz elikatzen elikatzen dira.dira. Baina, Baina, arriskurik arriskurik sumatuz sumatuz gero, gero, berehala berehala ezkutatzen ezkutatzen diradira koralaren koralaren barruan! barruan!

2. Koralak animalia-erreinukoak dira. Ez dituzte beren elikagaiak sortzen, eta hortaz, ez dira landareak. Izaki zelulaniztunak direnez, ez dira ez protozooak, ez bakterioak ere. Ez dira onddoak, elikagaiak harrapatu egiten baitituzte, eta onddoek, aldiz, xurgatu egiten dituzte.

gorria gorria Koral Koral

3. E. L. Kontuan hartu ikasleek aipatzen dutela koralak izaki bizidunak direla, eta hortaz, hil egiten direla, uretatik ateratzen baditugu apaingarri edo oroigarri gisa erabiltzeko.

bostbost erreinutan erreinutan animaliak animaliak …...... …......

antolaketa-mailak antolaketa-mailak

3. 3. IKASTEN IKASTEN IKASTEKO. IKASTEKO. Osatu Osatu taula, taula, landareen landareen etaeta onddoen onddoen ezaugarri ezaugarri garrantzitsuenak garrantzitsuenak adieraziz. adieraziz.

Itsaso Itsaso epelenetan, epelenetan, koralek koralek multzo multzo erraldoiak erraldoiak osatzen osatzen dituzte. dituzte. Multzo Multzo horiek horiek azalera azalera ateratzen ateratzen diradira batzuetan, batzuetan, etaeta uharteak uharteak osatzen osatzen dituzte. dituzte. Koralezko Koralezko uharriak uharriak dira.dira. Arrain Arrain etaeta beste beste izakiizaki asko asko babesten babesten da da uharri uharri horietan. horietan.

biguna biguna Koral Koral

Koralezko Koralezko uharria uharria

3. 3. Saltoki Saltoki batzuetan batzuetan koral koral zatiak zatiak saltzen saltzen dituzte dituzte oroigarri oroigarri gisa. gisa. Zure Zure ustez, ustez, ondo ondo al dago al dago izaki izaki bizidunak bizidunak edoedo haien haien hondarrak hondarrak oroigarritzat oroigarritzat erabiltzea? erabiltzea?

Informazio osagarria

IKASTEN IKASTEKO programa

Koralezko uharriak Koralezko uharriak Lurreko ekosistema zaharrenetakoak dira, eta hainbat motatako izaki bizidunak izaten dituzte batzuetan. Itsas algek eta beste hainbat organismok (batez ere, koralek, belakiek, foraminiferoek eta bibalbioek) ehunka kilometro koadroko luzera eta ehunka metroko garaiera duten harrizko eraikin handi-handiak osatzen dituzte, milaka urtean.

Unitatea amaitzean, eskatu ikasleei pentsa dezatela ikasitako gauzei buruz. Horretarako, osatu taula honen antzeko bat ikasleekin edo eskatu osa dezatela beren aldetik:

Munduko koral-kontzentrazio handiena Queensland-en dago (Australia). 2.500 kilometroko luzera du, eta hainbat uhartez eta uhartetxo xarmagarriz osatuta dago.

1. UNITATEA: Izaki bizidunak Hau egiten Hau ikasi dut ikasi dut Zelula Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak Beste erreinuak

1717

Gai naiz… Liburuaren programa horren helburuak azaltzen dira, eta eguneroko bizitzan erabiltzeko aukerak nabarmentzen dira.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Gai naiz… atalean, nabarmendu ikasleei garrantzitsua dela ekosistema guztiak babestea. Horrez gain, aipatu koralezko uharriak oso ekosistema aberatsak direla, eta erraz apurtzen dela ekosistema horien oreka. Koralezko uharriak dira galtzeko arrisku handiena duten ekosistemak; izan ere, gizakion jarduerek kalte handia egiten diete. Hauek dira ekosistema horren mehatxu nagusiak: gehiegizko arrantza, itsasertzen urbanizazioa, hondakin-uren isuriak, ongarriak eta lur deforestatuetako sedimentuak (euria egitean itsasora herrestan eramandakoak), klima-aldaketa, motordun txalupak, eta itsasontzi guztien aingurak eta maniobrak. Adituen iragarpenen arabera, munduko uharriek ez dute beste berrogeita hamar urte iraungo, baldin eta ez badira beharrezko neurriak hartzen.

21/5/09 21/5/09 11:01:17 11:01:17

16 132826 _ 0036-0049.indd 48

1. Koralak izaki zelulaniztunak dira, begi hutsez ikus baititzakegu (hirugarren irudian, arrain batzuk ageri dira koralaren ondoan, eta zer neurri duten jakin dezakegu horrela). Testuaren arabera, garroen bidez harrapatzen dituzte harrapakinak.

Zelulak Zelulak mikroskopioz mikroskopioz baino baino ezin ezin diradira ikusi. ikusi. Hainbat Hainbat atalatal dituzte: dituzte: mintza, mintza, nu-nukleoa kleoa etaeta zitoplasma. zitoplasma. Zitoplasman Zitoplasman organuloak organuloak daude. daude.

ANIMALIAK ANIMALIAK LANDAREAK LANDAREAK ONDDOAK ONDDOAK 2. Izaki bizidunak zelulaz osatuta 1. 1. Nolakoa Nolakoa da da korala, korala, zelulabakarra zelulabakarra alaala – Zelulaniztunak – Zelulaniztunak dira.dira. daude. Zelulek hiru atal dituzte: zelulaniztuna? zelulaniztuna? Zergatik? Zergatik? – Batetik – Batetik bestera bestera mugi mugi daitezke. daitezke. mintza, nukleoa eta zitoplasma. – Elikagaia – Elikagaia hartzen hartzen dute. dute. 2. 2. Izaki Izaki bizidunen bizidunen zein zein erreinutakoa erreinutakoa da da Izaki bizidunak zelulabakarrak eta korala? korala? Nola Nola jakin jakin duzu? duzu? 4. 4. IKASTEN IKASTEN IKASTEKO. IKASTEKO. Eman Eman zerrendatuta zerrendatuta lehen lehen jakin jakin ez ez etaeta unitate unitate honetan honetan ikasi ikasi dituzun dituzun bost bost gauza. gauza. zelulaniztunak izan daitezke, eta antolaketa-mailak dituzte. Bost erreinutan biltzen dira: animaliak, 1616 landareak, onddoak, bakterioak, 132815 132815 _ 0006-0017.indd _ 0006-0017.indd 16 16 21/5/09 21/5/09 11:01:12 11:01:12 132815 132815 _ 0006-0017.indd _ 0006-0017.indd 17 17 eta algak eta protozooak.

3. Landareak izaki zelulaniztunak dira, ez dira mugitzen eta beren elikagaiak sortzen dituzte. Onddo gehienak zelulaniztunak dira, ez dira mugitzen eta elikagaia hartu behar izaten dute.

Gai naiz...

Koralak Koralak itsasoko itsasoko izakiizaki bizidun bizidun harrigarri harrigarri batzuk batzuk dira.dira. Koralaren Koralaren zatizati handiena handiena gorputz gorputz gogor gogor batbat da;da; harri harri batekin batekin nahas nahas daiteke daiteke gorputz gorputz hori.hori. Koral-mota Koral-mota asko asko dago, dago, etaeta bakoitzak bakoitzak osooso forma forma berezia berezia du. du.

Zelulak Zelulak

......... .........

Ikasten ikasteko

Testuetatik Testuetatik eta eta irudietatik irudietatik informazioa informazioa ateratzeko ateratzeko

zelulaz zelulaz

1. UNITATEA

GAI GAI NAIZ… NAIZ…

1. 1. Irakurri Irakurri laburpena. laburpena.

25/9/09 10:08:02

132826 _ 0036-0049.indd 49

25/9/09 10:08:14

XXIX 132826 _ 0001-0035.indd 29

28/9/09 17:08:15

132826 _ 0001-0035.indd 30

28/9/09 17:08:15

132815 _ 0

132826 _ 0001-0035.indd 31 132815 _ 0001-0005.indd

28/9/09 17:08:15 29/5/09

08:45:16

Lehen Hezkuntzako bosgarren mailarako Ingurunearen Ezaguera 5, liburua Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Lehen Hezkuntzako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta José Tomás Henaoren zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Ikaslearen liburuko testua: Mariola Fernández, Lourdes Etxebarria, Juan Ignacio Medina, Aurora Moral eta Ana Isabel Pérez. Irudiak: Paul Coulbois, Carlos Fernández, Digitalartis, José Santos eta Bartolomé Seguí. Edizioa: Ainhoa Basterretxea, Lourdes Etxebarria, Juan Ignacio Medina eta Aurora Moral.

Liburu honetako ariketak aparteko koaderno batean egitekoak dira. Ez dira inola ere liburuan bertan idatzi behar.

132815 _ 0001-0005.indd 2 132826 _ 0001-0035.indd 32

21/5/09 10:54:21 28/9/09 17:08:16 132815 _ 0001-000

Aurkezpena Liburu hau JAKINTZAREN ETXEA proiektuaren barruan dago. Hezkuntza-eremu horretan, behar dituzten gaitasunak landuko dituzte ikasleek, nork bere garapen pertsonala eta gizarte-garapena lor dezan. Horretarako, ikasleek helburu hauek erdiestea lortu nahi dugu, Ingurunearen Ezaguerako liburuen bidez: • Bigarren Hezkuntzarako prestatzea. Helburu hori hartuta, Ikasten ikasteko programa garatu dugu, oinarrizko ezaguerak finkatzen laguntzeko eta ikasleak eskolako lanean autonomoak izan daitezen bultzatzeko. • Ikasitakoa natura eta gizartea ulertzeko erabiltzea. Ikasitakoa egoera zehatzetan aplikatzen da liburu guztian, eta sakon lantzen dira ikasleen autonomia-erkidegoa eta Espainia. • Hainbat informazio motarekin lan egitea eta haien bidez ikastea. Azalpen-testuak erabiltzeaz gain, beste hainbat formatutan ere aurkezten da informazioa: kartelak, albisteak, aldizkarien orrialdeak, liburuxkak... • Eguneroko egoeretan erabakiak hartzen ikastea. Egoera errealetan zer egin eztabaidatzeko eta erabakitzeko aukera izango dute ikasleek, eskuratutako ezagutzak oinarri hartuta. Horrela, ikasleari autonomia eta ekimena garatzen laguntzen zaio. JAKINTZAREN ETXEA proiektuan guztiontzat dago lekua. Horregatik, ikasleek beren gizarteko kultura-aniztasuna ezagutzea eta balioestea lortu nahi da, edukien, irudien eta jardueren bidez. Era berean, benetan hezi nahi da balioetan; Ingurunearen Ezagueran, balio hauek lantzen jarri dugu arreta, bereiziki: osasunerako hezkuntza, ingurumenarekiko errespetua eta bizikidetza.

3 21/5/09 10:54:21 _ 0001-0035.indd 33 132815 _132826 0001-0005.indd 3

28/9/09 21/5/09 17:08:16 10:54:22

UNITATEA

1 2 3 4 5

INFORMAZIOA ● ●

Izaki bizidunak

6 ● ●

Landareen erreinua

●

Ingurumena babestea

●

● ●

Lurra

Landare taldeak Landareen elikadura Landareen ugalketa sexuala Ekosistemak Ekosistemetako elikadura Ingurumena Lurraren geruzak Lurrazala

46 ● ●

Unibertsoa

Zelula Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak

Eguzki-sistema Unibertsoa

●

Beste erreinuak

Izaki ●

●

Ugalketa asexuala eta landareen arteko harremana

Ingurumena babestea

●

Lurraren barne-energia: sumendiak eta lurrikarak Lurrazaleko harriak

●

Espazioa esploratzen

●

Lore

Izaki iden

Geos

Eguz marr

HIRUHILEKOAREN BERRIKUSKETA

6 7 8 9 10

●

Materia eta haren eraldaketak

●

Higidura eta abiadura Grabitate-indarra eta higidura

Iberiar penintsulako erliebea Mendiak eta sakonuneak

Klima Klima mediterraneoa

Makina bakunak

Inda ● ●

●

114 ● ●

Urak

●

Mas

Kostaldea eta uharteak Euskadiko erliebea

Map

100 ●

Klima

Egoera-aldaketak Aldaketa kimikoak

88 ●

Erliebea

●

74 ●

Indarrak eta higidura

Materia eta zer propietate dituen Nahasteak eta substantzia puruak

Ibaiak Espainiako ibaien isurialdeak

●

128

Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa Euskadiko klima

Klim

Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta lurpeko urak Euskadiko urak

Ibai inter

HIRUHILEKOAREN BERRIKUSKETA

11 12 13 14 15

● ●

Biztanleria eta lana

●

Bizta

Espainiaren lurralde-antolaketa Espainiako erakundeak

●

Euskal Autonomia Erkidegoko erakundeak

Nola

Paleolitoa Neolitoa

●

Metal Aroa Euskal lurraldea Historiaurrean

●

Euskal lurraldea Antzinaroan

●

Denb

Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak Erromatar Hispania

Aldi best

184 ● ●

Erdi Aroa

Zerbitzuak Biztanleria eta lana Euskadin

170 ●

Antzinaroa

●

158 ●

Historiaurrea

●

144 ●

Erakundeak

Espainiako biztanleria Biztanleria eta ekonomia-jarduerak

196

●

Erdi Aroaren hasiera Erdi Aroaren amaiera Al Andalusko bizimodua

● ●

Kristau-erresumetako bizimodua Gaur egungo Euskadiko lurraldea, Erdi Aroan

Map

HIRUHILEKOAREN BERRIKUSKETA GLOSARIOA - MAPEN ERANSKINA

4 132815 _ 0001-0005.indd 4 132826 _ 0001-0035.indd 34

132815 _ 0001-0 21/5/09 10:54:22 28/9/09 17:08:17

IKASI EGITEN

GAI NAIZ...

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA

Izaki bizidun baten deskribapena

Testuetatik eta irudietatik informazioa ateratzeko

Biodibertsitatea

Lore baten atalei behatzen

Informazio okerrak bereizteko

Babes ditzagun landareak

Izaki bizidunak gako baten bidez identifikatzea

Ingurumena zaintzeari buruz eztabaidatzeko

Garapen iraunkorra

Geosferaren eredu bat eraikitzea

Lurrikara bat gertatuz gero modu egokian jokatzeko

Ez dadila lurzorua gal

Eguzki-sistemaren eredu baten marrazkia

Espazioaren esplorazioari buruzko iritzia emateko

Lankidetza espazioan

Masak eta bolumenak neurtzen

Informazio tekniko bat ulertzeko

Erregai fosilak

Indarren esperimentu bat

Makina bakunei buruzko problemak ebazteko

Ez ahantzi segurtasun-uhala!

Mapa fisikoetan lurrari antzematea

Eski-estazio bat eraikitzeari buruz iritzia emateko

Naturarekiko errespetua

Klimograma bat interpretatzea

Klima-aldaketak zer ondorio dituen ulertzeko

Tenperatura egokia?

Ibai baten ibilbidearen profila interpretatzea

Ibai bat aztertzeko

Babestu uholdeen arriskutik

Biztanleria-piramide bat interpretatzen

Garapen iraunkorrari buruzko iritzia emateko

Lana, segurtasunez

Nola egin erakundeen organigrama bat

Hauteskundeetako emaitzak ulertzeko

Ados jartzea

Denbora Kristo aurretik eta ondoren

Iragana lurpetik ateratzeko

Denon artean errazagoa da

Aldi bereko gertaerak eta bata bestearen ondorengoak

Pertsonaia bat bere garaiarekin lotzeko

Hainbat kulturaz osatutako mosaikoa

Mapa historikoak

Eraikuntza erromanikoak eta gotikoak bereizteko

Ezagutu, errespetatu, bizikide izan

5 132815 _ 0001-0005.indd 5 21/5/09 10:54:22 132826 _ 0001-0035.indd 35

21/5/0917:08:18 10:54:22 28/9/09

Izaki bizidunak

Programazioa Helburuak • Izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daudela ikastea. • Zelulek zer zati dituzten jakitea, eta animalia-zelulak eta landare-zelulak bereiztea. • Izaki bizidunak zelulabakarrak eta zelulaniztunak direla jakitea, eta zelulaniztunak hainbat motatako zelulaz osatuta daudela ikastea. • Zelulek ehunak osatzen dituztela, ehunek organoak eratzen dituztela, organoek sistemak eta aparatuak osatzen dituztela, eta aparatuek eta sistemek organismoa eratzen dutela ikastea. • Izaki bizidunen bost erreinuen berri izatea eta zer ezaugarri nagusi dituzten ikastea. • Izaki bizidunak deskribatzea.

Edukiak • Zelula. • Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak. • Beste erreinuak.

I • Irakurritakoa ulertzea eta irudiak eta eskemak interpretatzea.

• •

• Izaki bizidunak deskribatzea.

• Kontzeptu-eskemak egitea.

• • •

• Testuetatik eta irudietatik informazioa ateratzea.

Ebaluazio-irizpideak • Badaki izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daudela. • Badaki nolakoak diren zelulak, bai eta zer zati dituzten ere, eta animalia-zelulak eta landare-zelulak bereizten ditu. • Badaki antzeko hainbat zelulak ehun bat osatzen dutela, ehunek organo bat eratzen dutela, batera lan egiten duten organoek aparatu edo sistema bat osatzen dutela, eta aparatuek eta sistemek organismoa eratzen dutela.

• Organismoak nola osatzen diren ulertzeko jakin-mina. • Mikroskopioek nola funtzionatzen duten ikasteko gogoa. • Biodibertsitatearekiko errespetua.

• Izaki zelulabakarrak eta izaki zelulaniztunak bereizten ditu. • Badaki zer erreinutakoa den izaki bizidun bakoitza. • Kontzeptu-eskemak egiten ditu.

6A 132826 _ 0036-0049.indd

28/9/09

16:14:20

Unitatearen eskema 1. UNITATEA. IZAKI BIZIDUNAK

Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak

Zelula

Ikasi egiten Izaki bizidun baten deskribapena

Beste erreinuak

Lortu nahi dugun mundua Biodibertsitatea

Gai naiz… Testuetatik eta irudietatik informazioa ateratzeko

Berrikusketa

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Eskemak osatzea: 2. ariketa, 16. orrialdea. • Taulak egitea eta osatzea: 3. ariketa, 16. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 1., 2. eta 3. fitxak. • Zabaltzea: 1. fitxa. • Ebaluaziorako baliabideak: 1. kontrola/1. testa.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

Oharra: ikasturteko hasierako bi asteetan, ebaluaziorako baliabideen koadernoan ageri den hasierako ebaluazioa egin daiteke.

6B 132826 _ 0036-0049.indd

28/9/09

16:14:20

Izaki bizidunak

Helburuak • Ikasleei gogoratzea zer desber. dagoen izaki bizidunen • dintasun . eta izaki bizigabeen artean. • Izaki bizidun guztiek hiru biziSugerencias didácticas funtzio hauek egiten dituztela jakitea: nutrizioa, ugalketa eta Para empezar Haga uerpo. harremana. • Animalien sailkapena berrikusPara tea.explicar • Al hación solar. • Giza gorputzari buruzko oinarriz• Expla humedad… ko kontzeptu batzuk berrikustea. • Ikasleei unitateko edukiak aurkeztea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Eskatu ikasleei unitatearen hasierako argazkiari begiratzeko eta zer ikusten duten azaltzeko. Ikasleen ustez, zer dira atzealde urdinaren gaineko forma berdexka horiek? • Lagundu behaketan eta eskatu errepikatzen diren formak aurkitzeko.

Azaltzeko • Irakurketatik, oinarrizko ideia hau atera behar dute ikasleek: izaki bizidun batzuk txiki-txikiak direla, eta ur tanta batean hainbat motatako izaki bizidunak daudela. Oro har, ikasleek uste dute landareak eta animalia handiak soilik direla izaki bizidunak, eta begi hutsez ikus daitezkeela izaki bizidun guztiak. • Azaldu ikasleei izaki bizidunak nola osatuta dauden ikasiko dutela unitate honetan. Horrez gain, adierazi izaki bizidun batzuk ezin direla begi hutsez ikusi, ez eta mikroskopio arruntez ere. Esan izaki bizidun horiek gizakien bizi-funtzio berak dituztela: nutrizioa, harremana eta ugalketa.

q Mikroskopioarekin ur tanta bati

ateratako argazkia. Irudian, alga mikroskopiko batzuk ikusten dira.

Mundu mikroskopikoa 1700. urtearen inguruan, Anton van Leeuwenhoek holandarrak ur tanta bat aztertu zuen bere mikroskopioan, eta beste mundu bat aurkitu zuen. Neurri mikroskopikoko izakiak bizi ziren mundu horretan. Hala deskribatu zuen eskutitz batean:

●

Zergatik esaten da irakurketan Leeuwenhoek-ek beste mundu bat aurkitu zuela?

●

Zer dira mikroskopioak?

●

Zure ustez, egiaz ikusi zituen Leeuwenhoek-ek zizare eta aingirak?

6 132826 _ 0036-0049.indd

Sec1:38

28/9/09

16:14:20

1.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA Izaki bizidunak

1. Adierazi nola betetzen duzun harreman-funtzioa kalea gurutzatzean.

Naturan izaki bizigabeak eta izaki bizidunak bizi dira. Bizigabeak dira, adibidez, harriak eta mineralak; eta bizidunak, animaliak eta landareak.

2. Aztertu ilustrazioa eta esan zer bizi-funtzio ikusten diren irudian.

Erantzunak

Ugalketaren bidez, izaki bizidunek beste izaki bizidun batzuk sortzen dituzte, antzeko izakiak.

Animaliak

Gure gorputza barrutik

Animaliak ornodunak edo ornogabeak izan daitezke.

Gure barruan hezurrak eta giharrak ditugu. Hezurrek eskeletoa osatzen dute, eta giharrek mugimenduan parte hartzen dute.

Ornodunen multzoan, ugaztunak, hegaztiak, narrastiak, anfibioak eta arrainak biltzen dira.

Baditugu beste organo asko ere: garuna, bihotza, birikak eta urdaila, esaterako. Organo horiek guztiak beharrezkoak dira gure gorputzak funtziona dezan.

Ornogabeen multzoan, besteak beste, marmokak, harrak, moluskuak eta artropodoak (armiarmak eta intsektuak, esaterako) biltzen dira.

4. Zer izen dute hezurren arteko loturek? 5. Zer funtzio dauka bihotzak? Eta birikek?

3. Adierazi ondoko animaliak ornodunak ala ornogabeak diren eta zein taldetakoak diren.

HAU IKASIKO DUZU ganba sugegorria

●

Zelulak zer diren eta nolakoak diren.

●

Izaki bizidun zelulabakarrak eta zelulaniztunak zer diren.

●

Zer antolakuntza-maila duten izaki bizidun zelulaniztunek.

●

Izaki bizidunak zer bost erreinutan biltzen diren.

●

Izaki bizidunen deskribapena nola egiten den.

amuarraina

Irudiak • Beste mundu bat asmatu zuela esaten da, izaki mikroskopikoak ikusi eta deskribatu zituen lehenengo pertsona izan zelako. Gauzen barruan milaka eta milioika izaki txiki-txiki zeudela konturatu zen. • Mikroskopioa tresna optiko bat da, eta tresna horretan zehar begiratuta, objektuak askoz handiago ikusten dira. • Ez, Leeuwenhoekek mikrobioak, bakterioak eta beste izaki zelulabakar batzuk ikusi zituen, baina zizareekin eta aingirekin alderatuz deskribatu zituen, haien antza baitzuten izaki horiek. Hala ere, aingirak bakterioak baino milioika aldiz handiagoak dira. Galderak 1. Esate baterako, bi aldeetara begiratuta, autorik ez datorrela ikusteko. 2. Ugalketa eta nutrizioa. 3. Sugegorria narrastia da, animalia ornoduna; amuarraina arraina da, animalia ornoduna; ganba, berriz, animalia ornogabea da, krustazeoa. 4. Hezurren arteko loturek artikulazio dute izena. 5. Bihotzak odola bultzatzen du, gorputz osoan zehar zirkula dezan. Birikek, berriz, oxigenoa lortzen dute, arnasten dugun airetik.

7 132826 _ 0036-0049.indd

Sec1:39

28/9/09

16:14:21

Zelula Helburuak

1. Zelularen aurkikuntza

• Izaki bizidun guztiak zelulaz osaSabedes. daudela jakitea. • tuta Conoas.

• Zelulak zati hauek dituela jakitea: mintza, nukleoa eta zitoSugerencias didácticas plasma.

Para empezar • Animalia-zelulek eta landareHaga uerpo. zelulek zer alde dituzten jakitea. Para explicar • Izaki bizidunak zelula bakar • Al hación solar. batez edo hainbat zelulaz osa• tuta Expladaudela humedad… jakitea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Begiratu ikasleekin 8. orrialdeko lehendabiziko irudiari eta galdetu zer ikusten den. Azaldu mikroskopio baten bidez ateratako argazki bat dela. Handitutako zatia, baina, ez da argazkia, marrazkia baizik. Azaltzeko • Azaldu ikasleei 2. irudian ageri diren giza zelulak marrazteko zelula horien benetako proportzioak hartu direla kontuan. Nabarmendu zelula horiek guztiek antzeko funtzionamendua eta antzeko organuluak dituztela, baina irudian ikusten denez, oso itxura desberdina dutela. • Ahal izanez gero, eraman ikasleak laborategira, eta utzi aho barruko ehunaren lagin txiki bat mikroskopio bidez ikusten. Horrela, ikasleek argi ikusiko dute izaki bizidun guztiak milioika zati txiki bizidunez osatuta gaudela; hau da, zelulaz osatuta gaudela.

q Mikroskopioez gizakiaren zelulei ateratako

argazkia. Nolakoak diren erakusten du marrazkiak.

2. Nolakoak dira zelulak?

An di

giharretako zelula globulu zuria

hestezelula

globulu gorria

●

gibeleko zelula neurona

w Giza zelula mota batzuen marrazkia. Zelula horietatik zein da handiena? Eta zein da txikiena?

3. Zelularen zatiak Nahiz eta oso txikiak izan, zelulek hainbat atal dituzte: e ●

Mintza. Zelula inguratu eta kanpotik banatzen duen estalkia da.

●

Nukleoa. Zelularen funtzionamendua kontrolatzen duen atala da.

●

5 zitoplasma

An da za

organuluak

B te Iz re kr ge ne nukleoa

mintza

e Zelula baten atalak. 8

Beste jarduera batzuk Oso zelula espezializatuak Gizakion begiko erretina bi motatako zelulaz osatuta dago: konoz eta makilaz. Bi zelula horiek argi-estimuluei erantzuten diete. Konoen muturrak kono forma du, eta makilen muturra, berriz, zuzena da; horregatik dute izen hori. Begien bidez hautematen ditugun sentipenak jasotzea da zelula horien funtzioa; hau da, argiaren intentsitatea eta koloreak hautematea. Informazio hori erretinatik garunera joaten da, ikusmen-nerbioaren bidez, eta irudi bihurtzen da han. Konoak eta makilak ez daude uniformeki banatuta begi osoan. Erretinaren erdigunetik zenbat eta gehiago urrundu, murriztu egiten da kono formako zelulen kopurua, eta kanpoko ertzetan, makilak baino ez daude.

8 132826 _ 0036-0049.indd

Sec1:40

28/9/09

16:14:21

1.UNIDAD UNITATEA 1 kloroplastoa

landare-zelula

animalia-zelula

r Animalia-zelula baten eta landare-zelula baten

eskema. Zer desberdintasun dago haien artean?

4. Animalia- eta landare-zelulak Animalien eta landareen zelulak desberdinak dira. r â&#x2014;?

Animalien zelulek era askotako formak dituzte: esferikoak, kubikoak, izar-formakâ&#x20AC;Ś Batzuetan, oso irregularrak dira.

â&#x2014;?

Erantzunak

5. Zelulaniztunak eta zelulabakarrak

Irudiak 2. Irudiko zelula handiena gibeleko zelula da, eta txikiena, berriz, globulu gorria.

4. Landare-zelulak forma erregularra du, eta horma gogor batez inguratuta dago. Gainera, kloroplastoak ditu.

3. Definitu hitz hauek: zelula, nukleoa, zelulabakarra, zelulaniztuna.

Gutxi gorabehera, ehun milioi makila eta lau milioi kono daude gizakion begi bakoitzean. Konoak ez dira makilak bezain sentikorrak; nahikoa argitasun dagoenean soilik funtzionatzen dute. Zelula horien bidez hautematen ditugu koloreak. Makilek, aldiz, oso argi gutxirekin ere funtzionatzen dute, konoak baino askoz sentikorragoak baitira, baina ezin ditzakete koloreak hauteman. â&#x20AC;˘ Proposatu ikasleei saiakuntza erraz bat. Ilundu ikasgela ahalik gehiena. Hasieran, asko kostatuko zaizue gauzak ondo bereiztea, baina, pixkanaka-pixkanaka, begiak ondo ohituko dira ilunera, eta nahiko ondo ikusiko dute. Baina ikusiko al dituzue koloreak?

Galderak 1. Mikroskopioa tresna optiko bat da, eta leiharren bidez, gauza txikitxikiak, mikroskopikoak, handiagotzeko eta ikusteko aukera ematen du; besteak beste, zelulak ikustekoa. 2. B argazkian landare bat ageri da, eta A argazkian, animalia bat. Landare-zelulek oso forma erregularra dutelako igarri dugu; izan ere, A irudiko animalia-zelulek forma irregularrak dituzte. 3. Zelulak izaki bizidun guztien osagai txiki-txikiak dira. Nukleoa zelularen funtzionamendua kontrolatzen duen atala da. Izaki zelulabakarrak zelula bakar batez osatuta dauden izakiak dira. Izaki zelulaniztunak, aldiz, zelula askoz osatuta dauden izakiak dira.

9 132826 _ 0036-0049.indd

7/10/09

08:23:36

Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak Helburuak • Izaki bizidunak bost erreinutan sailkatuta daudela jakitea. • Animaliek eta landareek zer ezaugarri nagusi dituzten ikastea. • Izaki zelulaniztunetan, antzeko zelulak elkartzean ehunak osatzen dituztela jakitea. • Hainbat ehun batera lan egiteko elkartzen direnean, organo bat sortzen dela ikastea. • Organoek aparatuak eta sistemak sortzen dituztela jakitea. • Aparatu eta sistema guztiak elkartzean organismo bat sortzen dela ikastea.

Iradokizun didaktikoak Azaltzeko • Izaki bizidunen antolaketamailak ikastean, aipatu adibideren bat. Esate baterako, urdaila elkarrekin lan egiten duten hainbat ehunez osatutako organo bat da. Ehun horiek digestioa egiten dute. • Horrez gain, azaldu sistemak hainbat organoz osatuta daudela; esaterako, hezur-sistema hezur guztiez osatuta dago, eta hezur horietako bakoitza organo bat da. Bestalde, hezur-sistemak eta gihar-sistemak lokomozio-aparatua osatzen dute. Hala eta guztiz ere, ez dago oso garbi zer desberdintasun dauden aparatuen eta sistemen artean. Batzuetan, ohitura kontua baino ez da organo multzo bati aparatu edo sistema esatea.

Izaki bizidunak erreinutan biltzen dira. Aurrez aztertuak ditugu animalien eta landareen erreinuak, eta horiek ekarriko ditugu gogora. Gainera, jakingo duzu izaki bizidunen beste erreinu batzuk badirela: bost erreinu, guztira.

1. Animalia-erreinua Animaliak izaki bizidun zelulaniztunak dira eta beste izaki bizidun batzuez elikatzen dira. Horretarako, harrapatu egin behar dituzte izaki horiek. Ia animalia guztiak leku batetik bestera mugitzeko gai dira. Mugitzeko, hainbat arrazoi dituzte: elikatzea, etsaiengandik ihes egitea, babesa bilatzea… Horretarako, zentzumen-organoak eta nerbio-sistema dituzte. q

4 2. Landare-erreinua Landareak izaki bizidun zelulaniztunak dira eta ez dute elikagaiak hartzeko beharrik. Izan ere, landareek sortzen dute beren elikagaia, eguzki-argiaren laguntzaz.

Eh H tz O bi ho

q Animaliek zentzumen-organoei esker hautematen dute inguruan duten mundua.

Landareak lurrari itsatsita bizi dira. Lurzorutik hartzen dituzte ura eta elikagaiak sortzeko behar dituzten beste substantzia batzuk.

E so re Ad tz te

3. Zelulak eta ehunak Izaki zelulaniztunak, bai animaliak bai landareak, mota askotako zelulaz osaturik daude. Zelula horiek ez dute pila bat osatzen, gaztelu baten hareak bezala, baizik eta modu jakin batean antolatzen eta lotzen dira elkarren artean: mekano bateko piezen antzera. Mota bereko zelulak ehunetan biltzen dira. Animalietan, adibidez, gihar-ehuna eta hezur-ehuna daude. Giharretako zelulek osatzen dute giharehuna; eta hezur-ehuna, berriz, hezurren osagaietako bat da. w Landareetan ere badira ehunak; adibidez, epidermisa, hostoak estaltzen dituen ehuna. w

Az or os

animalia-ehuna: giharra

B ha ap Iz

landare-ehuna: epidermisa

w Animalia-ehun bat eta landare-ehun bat:

hurrenez hurren, gihar-ehuna eta epidermisa, hostoa estaltzen duena.

Informazio osagarria Zelula desberdinak Hainbat formatako eta tamainatako zelulak daude. Esate baterako, obulua sexu-zelula emea da, eta espermatozoidea sexu-zelula arra, baina obulua espermatozoidea baino 50.000 aldiz handiagoa da. Zelula gehienak ezin ditzakegu gizakiok begi hutsez ikusi, baina obuluak mikroskopiorik gabe ere ikus ditzakegu; izan ere, orratz baten buruaren eta idazketako puntu baten tamaina du obuluak, gutxi gorabehera. Bakterio txikienak mikrometro bat baino txikiagoak dira; hau da, metro milioiren bat baino txikiagoak. Bakterioen kontrako muturrean daude nerbio-zelulak; izan ere, nerbio-zelulen luzakinek hainbat metrotako luzera izan dezakete (jirafaren lepoko zelulak dira adibide nabarmenena).

10 132826 _ 0036-0049.indd

Sec1:42

28/9/09

16:14:22

1. UNITATEA Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Ikasle askok gauzak buruz ikasteko ohitura dute, ez dute ikasteko beste metodorik erabiltzen; hau da, behin eta berriz errepikatzen dituzte kon tzeptu guztiak, ikasi arte. 4. epigrafeko edukiak, Ehunetatik organismoetara epigrafeko edukiak, ikasleek informazio hori birlantzeko eta eskema grafiko txiki bat egiteko moduan daude antolatuta. Horrela, askoz hobeto ulertuko dituzte izaki bizidunen antolaketa-mailak, eta erraz ikasiko dituzte buruz. Horretarako, Ikasten ikasteko eskuliburuko 38. orrialdeko jarraibideak erabil ditzakezu.

zelula-maila (hezur-zelula)

sistema-maila (hezur-sistema)

ehun-maila (hezur-ehuna)

organo-maila (hezurra)

organismo-maila (katua)

e Izaki zelulaniztun baten antolaketa-mailak:

4. Ehunetatik organismoetara Ehunak ez dira nolanahi lotzen bata bestearekin. Hainbat ehun elkartzen direnean elkarrekin funtzio berean lan egiteko, organo bat sortzen da. Organoak, dira, adibidez, honako hauek: bihotza, birikak, hezur bat, gihar bat eta landare baten hostoa. Era berean, organoak elkartu egiten dira, eta hala sortzen dira sistemak eta aparatuak. Funtzio berean parte hartzen duten organo-multzoak dira. Adibidez, gihar-sistemak mugimenduan esku hartzen du, eta digestio-aparatua elikagaiak desegiteaz arduratzen da.

katuarenak. Zer antolaketa-maila agertzen dira goiko irudian?

Galderak 1. Zertan dira antzekoak landareak eta animaliak? Eta zertan dira desberdinak? 2. Esan bi irudietatik zein den izaki zelulaniztun baten antzekoena, eta zergatik. A

Erantzunak

Galderak 1. Animaliak eta landareak izaki zelulaniztunak dira. Hala ere, animaliak toki batetik bestera joaten dira, eta landareak lurrean finko bizi dira. Horrez gain, landareek beren elikagaiak sortzen dituzte, eta animaliek, aldiz, ingurunetik lortu behar izaten dituzte elikagaiak.

Azkenik, aparatu eta sistema guztien elkartzeak organismo bat sortzen du; hau da, izaki bizidun oso bat. Beraz, izaki bizidun zelulaniztun batean osagai hauek bereizten dira: zelulak, ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak, eta izaki bizidun osoa. Izaki bizidunen antolaketa-mailak dira. e Animaliak eta landareak zelulaniztunak dira: zelula kopuru handiez osaturik daude. Zelulek ehunak osatzen dituzte, ehunek organoak, organoak aparatutan eta sistematan biltzen dira, eta azkenik, aparatu eta sistema guztiek organismoa osatzen dute.

3. Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer diren ehunak eta zer diren organoak.

Landare-zelulak, oro har, animalia-zelulak baino handiagoak dira. Alga zelulabakar bat da zelula guztietan handiena: munduko zelula handiena dela esaten da. â&#x20AC;˘ Eskatu ikasleei hainbat motatako zelulen irudiak bilatzeko Interneten eta horma-irudi bat egiteko irudi horiek erabiliz.

2. B irudiak du izaki zelulaniztun baten antz handiena; izan ere, B irudiko organismoa osatzen duten antzeko zelula guztiak (kolore eta forma bereko blokeak) modu ordenatuan antolatuta daude. A irudian, berriz, zelulak (hau da, blokeak) guztiz nahasita daude. 3. Ehunak antzeko zelulen elkarketa antolatuak dira. Organoak hainbat ehun elkartzean sortzen dira. Elkarrekin funtzio bat egiteko elkartzen dira ehun horiek.

11 132826 _ 0036-0049.indd

Sec1:43

28/9/09

16:14:22

Beste erreinuak Helburuak

1. Onddo-erreinua

• Hirugarren erreinua onddoen erreinua dela jakitea eta zer ezaugarri nagusi dituen ikastea.

Onddoek, alde batetik, animalien antza dute, eta bestetik, landareena, baina desberdinak dira: ez dira ez animaliak, ez landareak. Hori dela eta, aparteko erreinu batean biltzen dira. Onddo gehienak zelulaniztunak dira.

• Laugarren erreinua bakterioen erreinua dela jakitea eta zer ezaugarri nagusi dituen ikastea. • Bosgarren erreinua algen eta protozooen erreinua dela jakitea eta zer ezaugarri dituen ikastea. • Birusak bost erreinu horietatik kanpora geratzen direla jakitea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Bi orrialde horiek irakurri ondoren, esan ikasleei pentsa dezatela zenbateko garrantzia duten bakterioek eta haien antzeko izaki txiki-txikiek. Besteak beste, aipatu laktobaziloak, jogurtak egiteko aukera ematen duten bakterioak. Horrez gain, kolera sortzen duen bakterioa ere aipa dezakezu. Gaixotasun horrek Hirugarren Munduko pertsona asko hiltzen ditu. Azaltzeko • Bosgarren erreinua deritzonari buruz hitz egitean, azaldu ikasleei izaki bizidunen talde hori saski-naski moduko bat dela. Oso ezaugarri desberdinak dituzten izaki bizidunak daude talde horretan, beste lau erreinuetatik kanpora geratzen diren izakiak. • Ikasleek askotan nahasi ohi dituzte onddo mota batzuk eta landareak, onddoak lurrean hazten baitira eta ez baitira toki batetik bestera joaten. Onddoak eta landareak bereizteko, azaldu onddoek ez dutela klorofilarik, eta hortaz, ezin ditzaketela beren elikagaiak sortu. Hain zuzen ere, hori da bi izaki bizidun horien arteko desberdintasun nagusia.

Onddoak ez dira mugitzen leku batetik bestera, eta asko lurrean bizi dira. Landareen antza dute horretan.

perretxikoa

mizelioa

q Onddo baten eskema. Guk perretxikoa ikusten

dugu, baina onddoaren zatirik handiena lurzoruaren azpian dago.

Iz ta ze an kr zo

Onddoek ez dute beren elikagaia sortzen. Beste izaki bizidun batzuez eta haien hondarrez elikatzen dira. Animalien antza dute horretan. Onddo askok, adibidez, usteltzen hasitako landareak eta animalien edo egoera txarrean dauden elikagaien hondarrak jaten dituzte.

Er bi du ze ha

Onddo ezagunenak perretxikoak –barrengorria, adibidez– osatzen dituztenak dira. Mizelio izeneko hari-sare batez osaturik daude onddo horiek. Hariak lur azpian hazten dira eta onddoentzat elikagaia xurgatzeaz arduratzen dira. Sasoi egokia iristen denean, perretxikoa jaiotzen da harizpi horietatik; eta perretxikoek, berriz, onddoaren ugalketan hartzen dute parte. q

2. Bakterio-erreinua Bakterioak dira izaki bizidun txikienak. Den-denak zelulabakarrak dira; hau da, zelula bakar batez osaturik daude. Gainera, zelula hori txikiagoa eta soilagoa da animalien edo landareen zelulak baino.

B iz nu

w Jogurtaren bakterioak (laktobaziloak)

B Iz ba

mikroskopioan ikusita. Bakterio horien bidez bihurtzen da esnea jogurt.

Bakterioak dira izaki bizidun ugarienak. Gainera, nonahi daude: lurrean, airean, uretan... Beste izaki bizidunentzat ezinezkoak liratekeen lekuetan bizi dira batzuk; sumendietatik gertu irakindako ura ateratzen den iturrietan, adibidez. Bakterio batzuk oso erabilgarriak dira; adibidez, jogurta egiteko erabiltzen direnak. w Beste batzuk, aldiz, izaki bizidunen barruan bizi dira eta gaixotasunak sortzen dizkiete; kolera edo faringitisa, esaterako. e Mikroskopioz baino ikusi ezin diren izaki zelulabakarrei –bakterioei, adibidez– mikrobio esaten zaie.

e Koleraren bakterioak. Bakterio horien ondorioz jende asko hiltzen da herrialde pobreetan. Deskribatu koleraren bakterioen forma.

Beste jarduera batzuk Ur tanta baten behaketa egitea Erraz-erraza da protozooen eta alga mikroskopikoen haztegi bat egitea. – Lehen-lehenik, urmael, putzu edo iturri bateko ur-lagin bat hartuko dugu. Materia organiko asko izan behar du lagin horrek. Lagin hori kristalezko poto batean gordeko dugu. Putzuaren inguruko orbel birrindu apur bat ere sar dezakegu potoan. – Potoa itxi, eta geldirik utzi behar da egun batzuetan, toki bero batean. – Uraren lagin bat hartuko dugu tanta-kontagailu baten bidez, eta porta batean jarriko dugu. Estalki baten bidez estaliko dugu lagina, burbuilarik gabe.

12 132826 _ 0036-0049.indd

Sec1:44

28/9/09

16:14:22

1 A

1. UNITATEA

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Eskatu ikasleei bila dezatela protozoo hitza hiztegietan, eta idatz dezatela koadernoan zer jatorri duen eta zer esan nahi zuen hasieran.

r Protozooak eta algak.

A. Ameba, protozoo bat. B. Alga zelulabakarrak. C. Caulerpa, alga zelulaniztun bat.

3. Bosgarren erreinua Izaki bizidunen azken erreinuan biltzen dira aurreko erreinuetakoak ez diren beste guztiak. Izaki bizidun horietako asko zelulabakarrak dira. Nolanahi ere, haien zelulek landareen eta animalien zelulen antz handiagoa dute, bakterioena baino. Mikrobio horietako batzuk izaki bizidunez elikatzen dira. Protozooak dira; amebak eta paramezioak, adibidez. r Erreinu horretakoak dira algak ere. Izaki bizidun horiek uretan bizi dira eta beren elikagaia sortzen dute. Landareen antza dute horretan. Asko zelulabakarrak dira. Beste batzuk, aldiz, zelulaniztunak. Azken horiek hondoan finkatzen dira eta oso handiak izan daitezke. r

4. Birusak Birusak hain dira txikiak eta soilak, zientzialariek ez baitakite izaki bizidunak diren ala ez. Horren ondorioz, ez dira inongo erreinutan sartzen. Mikroskopio arrunt batez ere ezin dira ikusi. Birusak izaki bizidun baten barruan baino ezin dira ugaldu. Izaki horri gaixotasunak sortzen dizkiote; adibidez, elgorria, barizela, gripea eta hiesa. Onddoak izaki zelulaniztunak dira; elikagaiak har ditzakete eta ezin dira batetik bestera mugitu. Bakterioak zelulabakarrak dira, eta haien zelula oso soila da.

Lortu nahi dugun mundua

NAHI DUGUN MUNDUA

• E. L.

Biodibertsitatea Munduan izaki bizidunen milioika espezie bizi dira. Izaki bizidunen aniztasun horrek guztiak osatzen du biodibertsitatea. Izaki bizidunen espezieren bat desagertzen denean, betiko desagertzen da eta biodibertsitatea murriztu egiten da. Biodibertsitatea babesteko, lehenik eta behin ezagutu egin behar da. Hori dela-eta, jende asko arduratzen da izaki bizidunak ikertzeaz, baita txikienak ere. ●

Landu biodibertsitatea babesteko horma-irudi bat eta jarri goiburu bat.

Esan ikasleei oraindik ez dagoela guztiz zehaztuta Lurreko biodibertsitatea eta ez dakigula zehatzmehatz izaki bizidunen zenbat espezie dagoen. Zientzialariek esaten dute hiru milioi espezietik hamar milioi espeziera arte egon daitezkeela. Hala ere, gaur egungo espezieez gain, iraganean bizi izan ziren izaki bizidun guztiak ere kontuan izango bagenitu, ehun milioi espezie izan litezke denera.

Erantzunak Irudiak • Koleraren bakterioak zelula luzangak dira eta makilatxo itxura dute.

Galderak 1. Esanahi bera al dute onddo eta perretxiko hitzek? Azaldu erantzuna. 2. Azaldu ondorengo esaldia: «Bakterio batzuk onuragarriak dira; beste batzuk, aldiz, kaltegarriak dira». 3. Azaldu zer diren algak. 4. Birusak ez dira biltzen izaki bizidunen erreinuetan. Zure ustez, zein da horren arrazoia?

– Prestakina behaketa egiteko moduan egongo da. Hainbat neurritan ikusiko dugu, eta ikasleei erakutsiko diegu zer ikusten den. Horrela, ikasleak konturatuko dira xomorro horiek izaki bizidunak direla eta mugitu egiten direla. • Komenigarria dela irudituz gero, arbelean marraztuko ditugu mikroskopio bidez ikusitako zenbait alga mikroskopiko eta protozoo.

Galderak 1. Ez, ez dute gauza bera esan nahi; izan ere, perretxikoa onddoaren zati bat da, ageriko zatia. 2. Esaldi horrek esan nahi du bakterio batzuk erabilgarriak direla gizakientzat; besteak beste, urdailean elikagaiak deskonposatzen dituztenak. Beste bakterio batzuek, aldiz, gaixotasun larriak sortzen dituzte; argazkian ageri den koleraren bakterioak, esaterako. 3. Algak izaki bizidun zelulabakar eta zelulaniztunak dira. Uretan bizi dira, eta beren elikagaia sortzen dute, landareen modura. 4. Birusak txikiegiak eta bakunegiak dira, eta ezin dira mikroskopio arrunten bidez ikusi. Gainera, ezin dira beren kasa ugaldu, izaki bizidun baten barruan egon behar dute ugaldu ahal izateko.

13 132826 _ 0036-0049.indd

Sec1:45

28/9/09

16:14:23

Jarduerak Ulertu

Erantzunak

1. Kopiatu zelula zure koadernoan eta idatzi zer izen duten haren atalek.

Ulertu 1. Erantzun grafikoa (E. G.). Mintza, zitoplasma eta nukleoa. 2. a. Zelulak bizirik daudela esaten dugu, nutrizio-, harreman- eta ugalketa-funtzioak egiten dituztelako; b. Ez. Izaki batzuk zelula bakar batez osatuta daude; bakterioak, adibidez. Beste ba tzuek, aldiz, milioika zelula dituzte; animaliek, esaterako; c. Egurra gogorra da, landare-zelulak horma gogor batez inguratuta daudelako; d. Pertsonak izaki zelulaniztunak dira. 3. Zelula ▶ ehuna ▶ organoa ▶ aparatua ▶ sistema ▶ organismoa. 4. Organismoak elkarrekin funtzionatzen duten aparatu eta sistema multzoak dira. Adibideak: haurrak, tximeletak eta izeiak. 5. Landareak ▶ zelulaniztunak dira, beren elikagaia sortzen dute, finko geratzen dira. Animaliak ▶ zelulaniztunak dira, elikagaia hartzen dute, mugitu egiten dira. Onddoak ▶ zelulaniztunak dira, elikagaia hartzen dute, finko geratzen dira.

erantzunaren azalpena:

2. Erantzun galdera hauei: a. Zergatik esaten dugu zelulak bizirik daudela? b. Zelula-kopuru bera al dute izaki bizidun guztiek? c. Zergatik da gogorra egurra? d. Nolakoak dira pertsonak, zelulabakarrak ala zelulaniztunak?

3. Zerrendatu izaki bizidunen antolaketa-mailak.

4. Zer dira organismoak? Eman hiru adibide. 5. Lotu bi zutabeak. Landareak ●

Animaliak ●

Onddoak ●

● ● ● ● ● ●

Zelulabakarrak dira. Zelulaniztunak dira. Elikagaia hartzen dute. Beren elikagaia sortzen dute.

10. Esan zer erreinutakoa den izaki bizidun bakoitza eta azaldu erantzuna. a. Izaki zelulaniztuna da. Ez da leku batetik bestera mugitzen eta ez du elikagairik hartu beharrik. b. Zelulabakarra da. Oso zelula soila da, eta animalia batena baino txikiagoa. c. Zelulaniztuna da. Ez da batetik bestera mugitzen. Elikagaiak hartu behar ditu.

11. Azaldu esaldi hau:

«Birusak dira bizitzaren muga»

Aplikatu 12. Argazkian landare-ehun bat agertzen da.

Aztertu eta marraztu ehun hori osatzen duten zeluletako baten eskema.

Mugitu egiten dira. Finko geratzen dira.

6. Zertan dute onddoek animalien antza? Eta landareena?

7. Azaldu nolakoak diren bakterioak. 8. Erantzun galdera hauei:

7. Bakterioak izaki zelulabakarrak dira. Zelula hori animalien eta landareen zelulak baino txikiagoa eta bakunagoa da.

Arrazoitu 9. Eredu erantzuna (E. E.). Zuzena da. Izaki bizidun zelulaniztunak zelula askoz osatuta daude, eta zelula horiek adreiluen modura elkartzen dira, ehunak osatzeko.

9. Zure ustez, zuzena al da esaldi hau? Eman «Zelulak izaki bizidunen adreiluak dira.»

6. Onddoak eta animaliak antzekoak dira, kanpotik hartu behar izaten baitituzte elikagaiak. Onddoak landareen antzekoak ere badira, finko geratzen baitira.

8. a. Mikrobioak mikroskopio bidez soilik ikus daitezkeen izaki bizidunak dira. b. Bai, bakterio guztiak mikrobioak dira, zelulabakarrak baitira eta mikroskopio bidez soilik ikus baitaitezke. c. Ez, protozooak, esaterako, mikrobioak dira, baina ez dira bakterioak.

Arrazoitu

a. Zer dira mikrobioak? b. Bakterio guztiak mikrobioak al dira?

c. Mikrobio guztiak bakterioak al dira?

Informazio osagarria Zelula amak Zelula ama esaten diegu propietaterik galdu gabe behin eta berriro zati daitezkeen zelula mota berezi batzuei. Horrez gain, zelula amak zelula espezializatuak sortzeko gai dira. Ia ehun guztietan daude zelula amak, eta zelula horiek ugaldu eta ehuna birsor dezakete, baldintza jakin batzuetan. Laborategian frogatu dute zelula horietako batzuk ugaltzeko eta beste ehun mota batzuk sortzeko gai direla. Hori dela eta, une bakoitzean zer motatako zelulak behar diren, mota jakin horretako zelulak sortzeko erabil daitezke.

14 132826 _ 0036-0049.indd

Sec1:46

28/9/09

16:14:23

1. UNITATEA 13. Aztertu hosto baten eskema hau eta esan

14. Esan dakizun guztia argazkietan ageri diren

ehuna den ala organoa den. Azaldu erantzuna.

izaki bizidunei buruz. Erabili unitate honetan ikasi duzuna eta aurreko ikasgaietatik gogoratzen duzuna. A

Eman iritzia 15. Zuretzat garrantzitsua al da biodibertsitatea

11. Esaldi horrek esan nahi du zientzialariak ere ez datozela bat birusak izaki bizidunak diren ala ez; izan ere, birusak izaki zelulabakar soilenak (bakterioak) baino askoz txikiagoak eta soilagoak dira. Horrez gain, birusak izaki bizidun baten barruan soilik ugal daitezke.

babestea? Azaldu zure erantzuna.

IKASI EGITEN Izaki bizidun baten deskribapena Izaki bizidun baten deskribapenak beste pertsona batzuei izaki hori nolakoa den azaltzeko balio du. Hainbat modutara egin daitezke deskribapenak, baina beti ordena berari jarraitzea da errazena. 1. Izaki bizidunaren izena.

Mitxoleta

3. Non bizi da? Zer herri, eskualde edo ingurutan bizi den zehaztu behar da.

4. Zer leku motatan bizi da? Basoan, larreetan, ibaiertzetan... Non bizi den zehaztu behar da.

Hainbat lekutan hazten da: soro landuetan, bide-ertzetan, utzitako lursailetanâ&#x20AC;Ś

5. Nola bizi da? Animalia bada, zertaz elikatzen den, etsaiak zein dituen, non babesten den eta abar azaldu behar da; eta landarea bada, zer behar duen...

Haziak izan ezik, toxiko samarra da belarra. Elikagaiak gozatzeko erabil daitezke haziak.

Asiakoa, Afrikakoa eta Europakoa da jatorriz, baina mundu osoan zehar hedatu da.

Lur lehorra behar du, eta eguzki asko.

16. Desagertzeko zorian daude hiru animalia hauek: panda hartza,

10. a. Landare bat da, elikagairik hartu behar ez duen izaki bizidun bakarra baita. Ez du elikagairik hartu behar, berak sortzen baitu; b. Bakterio bat da, zelula bakarra baitu, animaliena eta landareena baino soilagoa; c. Onddo bat da, ez baita batetik bestera mugitzen, landareen modura, baina elikagaiak hartu behar baititu.

2. Itxuraren deskribapena. Animalia bada, tamaina, kolorea, zenbat gorputz-adar dituen eta nolakoak, gorputza nola estaltzen duen eta abar. zehaztu behar da. Landarea bada, adierazi behar da zuhaitza, zuhaixka ala belarra den, nolakoak diren hostoak, loreak, etab. 6. Ilustrazioa. Komeni izaten da ilustrazioren bat sartzea, dela marrazkia, dela argazkia. 7. Gizakiarekin duen harremana. Gizakiarentzat erabilgarria ala kaltegarria den adierazi behar da.

katamotz iberiarra eta gorila. Aukeratu bat eta egin haren deskribapena.

17. Artea, pagoa eta erromeroa dituzu aukeran. Hautatu bat eta egin haren deskribapena.

Aplikatu 12. E. G. 13. Organoa da, hainbat motatako ehunez osatuta dagoela ikusten baita. Ehun horiek batera lan egiteko elkartzen dira. 14. A irudian marmoka bat ageri da, elikagaia hartu behar duen eta toki batetik bestera joan daitekeen animalia zelulaniztuna. B irudian perretxikoak ageri dira; hau da, onddoen ageriko zatiak. Perretxikoak izaki zelulaniztunak dira, kanpotik hartu behar dute elikagaia eta ezin daitezke batetik bestera joan.

Eman iritzia 15. Erantzun librea (E. L.).

Ikasi egiten Zigotoa da zelula amaren adibide argiena. Obulu bat eta espermatozoide bat elkartzean sortzen da zigotoa, eta zelula horretatik gizaki oso bat garatzen da, hainbat motatako ehunez osatutako izakia. Duela gutxira arte, mota horretako zelulak enbrioietatik soilik lor zitezkeela uste zuten, eta hori dela eta, eztabaida handia sortu zen gizartean. Gaur egun, badakigu gizaki helduek ere badituztela zelula amak. Mota horretako zelulak erabiliz saiakuntzak egiten ari dira, eta saiakuntza horien bidez, aurrerapen handiak egin dira gaixotasun askoren ikerketan.

16. E. L. Erreparatu ikasleek erabiltzen al dituzten unitatean ikasitako alderdiak deskribapenean. Ikasleek ez dute inolako zailtasunik izan behar jarduera egiteko, mitxoletaren adibidean emandako jarraibideak kontuan hartzen badituzte. 17. E. L.

15 132826 _ 0036-0049.indd

Sec1:47

28/9/09

16:14:23

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Alga Animalia Aparatua Bakterioa Ehuna Erreinua Landarea Likena Mikrobioa Mintza Nukleoa Onddoa Organismoa Organoa Organulua Protozooa Sistema Zelula Zelulabakarra Zelulaniztuna Zitoplasma

GAI

1. Irakurri laburpena.

Zelulak Izaki bizidun guztiak zelulaz osaturik daude. Izaki bizidunak osatzen dituzten zatien artean txikienak dira zelulak, eta zelula horiek ere bizirik daude. Zelulak mikroskopioz baino ezin dira ikusi. Hainbat atal dituzte: mintza, nukleoa eta zitoplasma. Zitoplasman organuloak daude. Zelula bakarrez osaturik dauden izaki bizidunei zelulabakar esaten zaie. Zelula askoz osaturik daudenei zelulaniztun esaten zaie.

Bost erreinuak Izaki bizidunak bost erreinutan sailkatzen dira: animaliena; landareena; onddoena; bakterioena; eta bosgarren erreinua, besteak beste, protozooak eta algak biltzen dituena. Animaliak eta landareak izaki zelulaniztunak dira. Hainbat antolaketa-maila dituzte: zelulak, ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak, eta organismo osoa.

Polip dituz eta iz harra elika arris bere kora

IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema. IZAKI BIZIDUNAK osaturik daude

izan daitezke

biltzen dira bost erreinutan

zelulaz

.........

zelulabakarrak

hiru atal dituzte

.........

Ikasten ikasteko 2. Izaki bizidunak zelulaz osatuta daude. Zelulek hiru atal dituzte: mintza, nukleoa eta zitoplasma. Izaki bizidunak zelulabakarrak eta zelulaniztunak izan daitezke, eta antolaketa-mailak dituzte. Bost erreinutan biltzen dira: animaliak, landareak, onddoak, bakterioak, eta algak eta protozooak. 3. Landareak izaki zelulaniztunak dira, ez dira mugitzen eta beren elikagaiak sortzen dituzte. Onddo gehienak zelulaniztunak dira, ez dira mugitzen eta elikagaia hartu behar izaten dute. 4. E. L. Ikasleek kontzeptu garrantzitsuenak aipatu behar dituzte erantzunetan; besteak beste, izaki batzuk zelula bakar batez osatuta daudela eta beste batzuk, milioika zelulaz; mota askotako zelulak daudela, eta mota bereko zelulak elkartzean ehunak osatzen dituztela; izaki bizidunen bost erreinu daudela, etab.

nukleoa

.........

Itsas erra horie batzu dituz Arra babe

animaliak …......

dituzte

antolaketa-mailak

IKASTEN IKASTEKO. Osatu taula, landareen eta onddoen ezaugarri garrantzitsuenak

adieraziz. ANIMALIAK

LANDAREAK

ONDDOAK

– Zelulaniztunak dira. – Batetik bestera mugi daitezke. – Elikagaia hartzen dute.

IKASTEN IKASTEKO. Eman zerrendatuta lehen jakin ez eta unitate honetan ikasi dituzun bost gauza.

Informazio osagarria Koralezko uharriak Koralezko uharriak Lurreko ekosistema zaharrenetakoak dira, eta hainbat motatako izaki bizidunak izaten dituzte batzuetan. Itsas algek eta beste hainbat organismok (batez ere, koralek, belakiek, foraminiferoek eta bibalbioek) ehunka kilometro koadroko luzera eta ehunka metroko garaiera duten harrizko eraikin handi-handiak osatzen dituzte, milaka urtean. Munduko koral-kontzentrazio handiena Queensland-en dago (Australia). 2.500 kilometroko luzera du, eta hainbat uhartez eta uhartetxo xarmagarriz osatuta dago.

16 132826 _ 0036-0049.indd

Sec1:48

28/9/09

16:14:24

1. UNITATEA

GAI NAIZâ&#x20AC;Ś Testuetatik eta irudietatik informazioa ateratzeko

Gai naiz...

Gorgonia

Koralaren barruan polipoak daude. Hain zuzen, polipoek osatzen dute koralaren gorputzeko material gogor hori.

korala

Polipoek garroak erabiltzen dituzte, animaliatxo txikiak eta izaki bizidunen hondarrak harrapatzeko. Haietaz elikatzen dira. Baina, arriskurik sumatuz gero, berehala ezkutatzen dira koralaren barruan! Itsaso epelenetan, koralek multzo erraldoiak osatzen dituzte. Multzo horiek azalera ateratzen dira batzuetan, eta uharteak osatzen dituzte. Koralezko uharriak dira. Arrain eta beste izaki asko babesten da uharri horietan.

Koral gorria

3. E. L. Kontuan hartu ikasleek aipatzen dutela koralak izaki bizidunak direla, eta hortaz, hil egiten direla, uretatik ateratzen baditugu apaingarri edo oroigarri gisa erabiltzeko.

Koral biguna

Koralezko uharria

1. Nolakoa da korala, zelulabakarra ala zelulaniztuna? Zergatik? 2. Izaki bizidunen zein erreinutakoa da korala? Nola jakin duzu?

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Gai naizâ&#x20AC;Ś atalean, nabarmendu ikasleei garrantzitsua dela ekosistema guztiak babestea. Horrez gain, aipatu koralezko uharriak oso ekosistema aberatsak direla, eta erraz apurtzen dela ekosistema horien oreka.

3. Saltoki batzuetan koral zatiak saltzen dituzte oroigarri gisa. Zure ustez, ondo al dago izaki bizidunak edo haien hondarrak oroigarritzat erabiltzea?

IKASTEN IKASTEKO programa Unitatea amaitzean, eskatu ikasleei pentsa dezatela ikasitako gauzei buruz. Horretarako, osatu taula honen antzeko bat ikasleekin edo eskatu osa dezatela beren aldetik: 1. UNITATEA: Izaki bizidunak Hau egiten Hau ikasi dut ikasi dut Zelula Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak Beste erreinuak

Koralezko uharriak dira galtzeko arrisku handiena duten ekosistemak; izan ere, gizakion jarduerek kalte handia egiten diete. Hauek dira ekosistema horren mehatxu nagusiak: gehiegizko arrantza, itsasertzen urbanizazioa, hondakin-uren isuriak, ongarriak eta lur deforestatuetako sedimentuak (euria egitean itsasora herrestan eramandakoak), klima-aldaketa, motordun txalupak, eta itsasontzi guztien aingurak eta maniobrak. Adituen iragarpenen arabera, munduko uharriek ez dute beste berrogeita hamar urte iraungo, baldin eta ez badira beharrezko neurriak hartzen.

17 132826 _ 0036-0049.indd

Sec1:49

28/9/09

16:14:24

Landareen erreinua

Programazioa Helburuak • Hainbat landare talde daudela ikastea, eta landare loredunak eta lorerik gabeak bereiztea. • Lorerik gabeko bi landare talde nagusiak goroldioak eta iratzeak direla jakitea. • Landare loredunak gimnospermotan eta angiospermotan banatzen direla jakitea. • Landareek beren elikagaia fotosintesiaren bidez nola ekoizten duten ikastea. • Lorea landarearen sexu-organoa dela eta zati maskulino eta femenino bana dituela jakitea. • Polinizazioa zer den eta hainbat landaretan nola gertatzen den ulertzea. • Fruitua eta hazia nola osatzen diren jakitea. • Landareen ugalketa asexuala zertan datzan eta nola gertatzen den jakitea. • Landareek harreman-funtzioa nola gauzatzen duten ulertzea.

Ebaluazio-irizpideak • Landare loredunen eta lorerik gabeen artean zer alde dagoen ulertzen du, eta badaki zer landare mota nagusi dauden bi multzo horietan. • Badaki nola sortzen duten landareek beren elikagaia. • Landarearen zatiak identifikatzen ditu. • Fruitua eta hazia nola osatzen diren azaltzen du, eta zenbait fruitu mota ezagutzen ditu. • Ugalketa asexuala zertan datzan azaltzen du, eta zenbait adibide ematen ditu.

Edukiak • Landare taldeak. • Landareen nutrizioa. • Landareen ugalketa sexuala. • Landareen ugalketa asexuala eta landareen arteko harremana.

• •

• Irakurritakoa ulertzea, eta irudiak eta eskemak interpretatzea.

• • •

• Eskema mutuei errotulua jartzea. • Loreen zatiak identifikatzea eta zati horien behaketa zientifikoa.

• Landare mota bakoitzak hiru bizi-funtzioak gauzatzeko moduari buruzko jakin-mina. • Landareak babestearen garrantziaz jabetzea. • Testuak irakurrita, informazio okerra baztertzea.

Oinarrizko gaitasunak Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna lantzeaz gain, beste gaitasun hauek garatzen ere laguntzen du unitate honek: giza eta arte-kulturarako gaitasuna, gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna, ikasten ikasteko gaitasuna, hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna, eta informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna.

18A 132826 _ 0050-0065.indd

28/9/09

16:16:28

Unitatearen eskema 2. UNITATEA. LANDAREEN ERREINUA

Landare-taldeak

Landareen elikadura

Ikasi egiten Lore baten atalei behatzen

Landareen ugalketa sexuala

Ugalketa asexuala eta landareen arteko harremana

Lortu nahi dugun mundua Babes ditzagun landareak

Gai naiz… Berrikusi

Informazio okerrak bereizteko

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Eskemak osatzea: 2. ariketa, 30. orrialdea. • Taulak egitea eta osatzea: 3. ariketa, 30. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 4., 5., 6. eta 7. fitxak. • Zabaltzea: 2. fitxa. • Ebaluaziorako baliabideak: 2. kontrola/2. testa.

Zailtasunen aurreikuspena • Landareen nutrizio-funtzioa sakonago lantzen da ikasturte honetan: ikasleei izerdi landugabearen eta izerdi landuaren arteko aldea erakusten zaie, bai eta izerdi horiek zer hoditatik zirkulatzen duten ere. Fotosintesia nutrizio-funtziotik aparteko atal baten bidez lantzea, irizpide didaktikoen ondorioa baino ez da. Garrantzitsua da ikasleek prozesu jarraitua dela ulertzea. • Landare loredunen sailkapena zaila izan daiteke ikasleentzat; izan ere, zaila da lore motak bereiztea, esate baterako, loreak petalorik eta korolarik gabe badaude. Beraz, eman ahal bezainbeste adibide, eta egiaztatu ulertu dutela zer alde dagoen lore moten artean eta identifikatzen dituztela lore motak.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

18B 132826 _ 0050-0065.indd

28/9/09

16:16:28

Landareen erreinua

Objetivos Helburuak • Sabedes. Landareen izateko moduarekin eta haien zatiekin lotutako • Conoas. zenbait kontzeptu ikasleei gogoraraztea.

Sugerencias didácticas • Landareek bi ugalketa modu izanempezar ditzaketela jakitea: ugalPara Haga ketauerpo. sexuala eta asexuala. • Landareek beren elikagaia nola Para explicar sortzen duten gogoratzea. • Al hación solar. • Ikasleei unitate honetako edu• Expla humedad… kiak aurkeztea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Ikasleek jar dezatela arreta testuaren gaineko argazkian. Zer paisaia mota da? Nolakoak dira bertan agertzen diren landareak? • Testu osoa irakurritakoan, galdetu ikasleei ea argazkiko irudiarekin lotzen duten.

Azaltzeko • Hasierako irakurketaren ondoren, azaldu ikasleei agabeak, maximiliana palmondoak eta mauritiak Mexikoko, AEBetako eta Venezuelako berezko landareak direla; hau da, Kortsario Beltzaren hainbat abenturari esker hain ezagun egin diren Antilla ezagunetakoak. Agabea garaiera txikiko eta hosto mamitsuko landareen familia bat da. Landare horietatik, papera eta likoreak (adibidez, tekila eta mezkala) eskuratzen dira, besteak beste. Mauritiak palmondo an tzeko ba tzuk dira, eta 35 metro inguru luze haz daitezke. Fruitu gorri jangarriak eta oso urtsuak ematen dituzte. Maximilianak, berriz, kokondo mota batzuk dira. Maximiliana espezie ba tzuk desager tzeko zorian daude.

Ibilaldia oihanean barna Kortsarioa urrun zen jada. Beste zidor bat hartu, eta aurrera egin zuen basoan. Uhartearen zati handi bat estaltzen zuen basoak: maximiliana izeneko palmondo bikainek eta mauritia erraldoiek –haizemaile bat bezala ebakitako hostoekin– gurutzatu egiten zuten hostotza bosnelienarekin. Hosto zurruna zuten bosneliek, metala bezain zurruna. Erraldoi horien azpian, beste palmondo batzuk hazten ziren oparo, landatu beharrik gabe, agabe ederrekin. Likido min eta gozo bat ematen dute agabeek; Mexikoko golkoan ezti-ura esaten diote likido horri. Baina Kortsario Beltza, bere pentsamenduetara bilduta, ez zen landaretza jori hori ederrestera geratzen.

●

Zer da kortsario bat? Ez badakizu, bilatu hiztegian.

Ordu erdi geroago, kanabera sail baten ertzean geratu zen. Altuak eta kolore hori gorriztakoak ziren kanaberak. Hosto luzeak zurtoin ahul baten inguruan erortzen ziren, estu-estu, eta zurtoinak koma zuri apaindu ezin ederrago bat zuen gailurrean. Azukre-kanaberen plantazio bat zen, heldutasun betean.

●

Idatzi irakurgaian agertzen diren landare guztien izenak, eta jarri haien ezaugarriren bat, izenaren ondoan.

●

Landarearen zein atal aipatzen dira irakurgaian? Aipatu testuan agertzen ez diren beste landareatal batzuk.

EMILIO SALGARI. Kortsario Beltza. Moldatua

Informazio osagarria Emilio Salgari Emilio Salgari garai guztietako abentura-eleberrien idazle ospetsuenetako bat da. Veronan jaio zen, Italian, 1862. urtean, eta Turinen hil zen, 1911. urtean. Gaztetan, marinela izan zen, denboralditxo batez, eta hortik datozkio bere idazlanetarako etorria, itsasoko bizitza eta bertako pertsonaiak mito bihurtzea, eta agertoki exotikoak atsegin izatea. Salgarik arrakasta handia izan zuen, jada, bere garaian. Piratek hari esker dute, besteak beste, irudi erromantikoa. Hala ere, behartsu hil zen, eta oso gutun mingotsak idatzi zizkien bere idazlanen argitaratzaileei.

18 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:52

28/9/09

16:16:28

2. UNITATEA

GOGORATU IKASITAKOA Nolakoak dira landareak?

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Emilio Salgarik ehun eleberri baino gehiago idatzi zituen, bizi tzan zehar. Unitate hasierako testua bezala, Antilletan eta hegoaldeko itsasoetan girotu zituen hainbat eleberri. Zer beste tokitan girotu zituen Salgarik beste hainbat eleberri? Begiratu entziklopediaren batean, eta idatzi informazio hori, bai eta Kortsario Beltzaren sagako bost eleberrien izenburuak ere.

Landareak izaki bizidun zelulaniztunak dira. Lurrean finkatuta bizi dira, eta beren elikagaia sortzen dute, airetik eta lurretik hartutako substantziak erabiliz. Sustraiak, zurtoinak eta hostoek osatzen dute landarea. C

Zurtoin bigun eta malgua duten landareak belarrak dira; eta zurtoin gogorra eta zurrun samarra dutenak, berriz, zuhaitzak eta zuhaixkak. 1. Adierazi zer agertzen den argazkietan: zuhaitzak, zuhaixkak ala belarrak.

Landareen ugalketa

Landareen elikadura

Loreak dira landareen ugaltze-organoak. Lorea kalizak, korolak, estaminek eta pistiloak osatzen dute.

Landareek ez dute elikagaiak hartzeko beharrik; izan ere, sortu egiten dute beren elikagaia, fotosintesi deritzon prozesuaren bidez.

Loretik jaiotzen da fruitua, eta fruituak haziak dauzka barruan.

Beren elikagaia sortzeko, landareek ura, gatz mineralak eta karbono dioxidoa hartu behar dute. Eta eguzkiaren argia ere behar dute.

Landareak modu asexualean ere ugal daitezke; hau da, loreek eta haziek esku hartu gabe. Esate baterako, aldaxken bidez ugal daitezke.

Fotosintesia egitean, landareek oxigenoa sortzen dute. 4. Adierazi landareek nondik hartzen dituzten behar dituzten substantziak.

2. Adierazi lorearen zer atal adierazten duen beheko irudi honetako marra bakoitzak. A

HAU IKASIKO DUZU:

3. Zergatik dira garrantzitsuak intsektuak eta haizea, landare batzuk ugaldu ahal izateko?

Irudiak • Kortsarioa kortso-patentea duen pirata da, hau da, bere gobernuaren baimena duena arerioen ontziei eraso egin eta arpilatzeko. • Maximiliana palmondoak handiak dira; mauritiek hosto muxarratu erraldoiak dituzte; bosneliek, berriz, hosto zurrunak; agabeek ezti-ura sortzen dute, eta azukre-kanaberek koma zuri bat dute.

5. Zergatik behar dute eguzkiaren argia?

Erantzunak

●

Landareak zer talde nagusitan sailkatzen diren.

●

Nola betetzen duten landareek elikadura-funtzioa.

●

Nola betetzen duten landareek ugalketa-funtzioa.

●

Nola betetzen duten landareek harreman-funtzioa.

●

Nola behatzen zaien landare baten atalei.

• Hostoak eta zurtoina aipatzen dira. Testuan aipatzen ez diren beste landare-atal batzuk: sustraia, loreak, fruituak...

Galderak 1. A argazkia zuhaitz bat da; B, zuhaixka bat; eta C argazkian belarrak ageri dira. 2. A: petaloa; B: sepaloa; C: estamineak; D: pistiloa.

Salgariren eleberri asko bata bestearekin lotuta daude, eta narrazio-ziklo luzeak osatzen dituzte. Ziklo horietako ezagunena Malasiako piratak izenekoa da: Sandokan da protagonista, Borneotik kanporatutako printze bat, eta britainiarren kolonialismoaren aurka borrokatzen da. Bost nobelaz osatutako beste narrazio-ziklo bat ere idatzi zuen, Antilletako piratak izenekoa. Ziklo horretakoa da unitatearen hasierako testua, eta Kortsario Beltza da bertako protagonista. Saga horretako protagonista ere Kortsario Beltza bera da: Emilio di Roccabruna. Italiar noble hori bere anaiaren heriotza mendekatzeko bihurtu zen pirata, Maracaiboko gobernadore zitalak erail egin baitzuen hura.

3. Haiek eramaten dutelako polena lore batetik bestera. 4. Landareek sustraitik xurgatzen dituzte behar dituzten ura eta gatz mineralak. Karbono dioxidoa airetik hartzen dute. Fotosintesia egiteko behar duten energia, berriz, eguzkiaren argitik jasotzen dute. 5. Landareek fotosintesia egiteko behar dute eguzkiaren argia.

19 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:53

28/9/09

16:16:28

Landare-taldeak

LORERIK GABEKO LANDAREAK

La so os ud ur

Goroldioak

Objetivos Helburuak • Landareak Sabedes. bi taldetan (loredueta lorerik gabeak) bana• nak Conoas. tzen direla ikastea. • Lorerik gabeko landare mota Sugerencias nagusiak zein didácticas diren ikastea: goroldioak Para empezareta iratzeak. Haga uerpo.loredunak bi taldetan • Landare (gimnospermoak eta angiosperPara explicar moak) banatzen direla ikastea • eta Al hación solar. dituzten jakizer ezaugarri • tea. Expla humedad…

Lurrean, 250.000tik gora landare mota daude. Aniztasun hori guztia ikertu ahal izateko, zientzialariek hainbat taldetan banatu dute landareen erreinua.

La gi

1. Lorerik gabeko landareak Lorerik gabeko landareek ez dute inoiz lorerik sortzen. Gainera, ez dute ez hazirik ez fruiturik, eta esporen bidez ugaltzen dira. Zelula bereziak dira esporak, eta beste landare batzuk sor daitezke haietatik. Estalki gogorra dute esporek, beren burua babesteko. Lorerik gabeko bi landare-talde daude: goroldioena eta iratzeena. q ●

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Behatu ikasleekin batera ezkereskuineko bi orrialdeei, eta gero, galdetu: ikusi al duzue inoiz horrelako landarerik? Gogoratzen al duzue, adibidez, non ikusi duzuen goroldioa? Eta iratzeak non ikusi dituzuen? Azaltzeko • Azaldu ikasleei loreak izatea beste hainbat ezaugarriren arteko nabarienetako bat baino ez dela, sailkapena egiteko balio diguna, baina badaudela landare moten arteko beste hainbat desberdintasun garrantzitsu. • Fronde hitza iratzeen hosto konposatua izendatzeko erabiltzen da. Oso forma konplexua du, eta ikaragarria handia izan daiteke. Hostoa hazten hasten denean, muturra barrurantz kiribilduta izaten du, eta zabalduz joaten da pixkanaka, zenbait astez, guztiz zabaldu arte. • Landare gimnospermoez hitz egitean, ikasleek landare horien zatiei antzemateko zailtasunak izan ditzakete. Horrelakoetan, erabili IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 46. eta 47. orrialdeetan berriz irakurtzeko proposatzen den estrategia, eta aholkatu ikasleei irakurtzeko berriz atal hori, eskuliburuko zenbait jarraibideri jarraituz.

Goroldioak. Oso landare txikiak dira. Zurtoin txiki bat daukate, eta hosto txiki antzekoak ateratzen zaizkie zurtoin horretatik. Badute sustraitxo bat ere, lurrean finkatzeko, baina ez ura hartzeko. Gorputz osoan zehar xurgatzen dute ura. Hori dela eta, gehienak oso leku hezeetan bizi dira. Urik ez dutenean, lehortu egiten dira, eta hilik daudela ematen du; baina bustitakoan, osatu egiten dira, eta berriro ere berdetu.

●

kapsula hostotxoak esporak zurtointxoa ●

sustraitxoa

Iratzeak

Goroldioaren gorputzetik oso zutabetxo fin bat ateratzen da, eta kapsula lodiago bat eratzen da, zutabetxo horren muturrean. Esporak kapsula horren barruan sortzen dira. ●

Iratzeak. Goroldioak baino handiagoak dira eta, haiek bezala, leku hezeetan hazten dira ugari. Lurpeko zurtoina dute: errizoma. Errizomatik ateratzen dira sustraiak eta hostoak. Hostoak handi samarrak dira. Fronde esaten zaie, eta konposatuak izan ohi dira. Iratzeen esporak hostoen azpialdean sortzen dira, kolore iluneko gune batzuetan. Gune horiei soro esaten zaie.

frondea (hosto konposatua)

esporak soroak

errizoma

q Lorerik gabeko landareak. Bi talde nagusi daude:

sustraiak

goroldioak eta iratzeak.

Informazio osagarria Bach loreak Bach loreen bidezko sendagaiak lore-esentzietan oinarritutako 38 prestakin dira. Horretarako, lore helduak uretan egosten edo beratzen dira. Galesko berezko hainbat basalore dira, eta brandytan disolbatzen dira, kontserbatzeko. Bach loreak erabilera terapeutikorako merkaturatzen dira, baina ez dira botikak, eta ez dute farmakopeako osagai kimikorik. Edward Bach izeneko sendagile ingelesari zor diote izena, sendagile horrek sortu baitzituen prestakin horiek, 1930eko hamarkadan.

20 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:54

28/9/09

16:16:29

2 2. Landare loredunak

2. UNITATEA

LANDARE LOREDUNAK

Landare loredunak, ugaltzeko loreak eta haziak sortzen dituzten landareak dira. Lorea ez dute urte osoan izaten, garai jakinetan baizik; normalean, udaberrian edo udan. Are gehiago: batzuk hainbat urtean behin baino ez dira loratzen.

Gimnospermoak

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Gizakiak genetikoki hautatu ditu kontsumitu dituen landareak, historian: espezierik emankorrenak landatu ditu, eta zenbait espezie elkarrekin gurutzatu, labore indartsuagoak eta errentagarriagoak lortzeko. Baina bioteknologian egindako aurrerapenek landare batzuen geneak zuzenean aldatzeko aukera ekarri dute, azken hamarkada hauetan, horrela haien emankortasuna areagotzeko. Beraz, genetikoki aldatutako laboreak agertu dira; adibidez, gaixotasunak gainditzeko, lur elkorretan hazteko, fruitu gehiago emateko eta urtean uzta bat baino gehiago izateko gai direnak.

Landare loredunak bi taldetan banatzen dira: gimnospermoak eta angiospermoak. w â&#x2014;?

Gimnospermoak. Zuhaitzak eta zuhaixkak dira, eta gehienek hosto iraunkorra dute; esaterako, pinuak, izeiak, arazonikak eta abar. Hosto luzeak eta estuak izaten dituzte (halakoak dira, adibidez, pinuaren orratzak), edo txikiak eta ezkata formakoak (altzifreenak eta Ariznoa-altzifreenak, esaterako). Oso lore soilak eta ikusgarritasun gutxikoak dituzte, kalizarik eta korolarik gabeak.

hostoak (orratzak)

Gimnospermoek ez dute fruiturik sortzen; haziak pinaburuetan sortzen zaizkie. â&#x2014;?

Angiospermoak. Landare talde ugariena da; talde horren barruan, zuhaitzak, zuhaixkak eta belarrak daude. Artea, pagoa, mitxoleta, garia eta orkidea, adibidez, angiosmermoak dira. Gure elikaduran erabiltzen ditugun landare gehienak dira angiospermoak.

hazia pinaburua

Angiospermoak

Angiospermo guztiek loreak sortzen dituzte, baina lore batzuk txikiak dira, eta ez oso ikusgarriak. Haziak fruituen barruan sortzen dituzte. Bi landare multzo daude: lorerik gabekoak eta loredunak. Lorerik gabeko landareen artean bi talde nagusi daude goroldioak eta iratzeak. Loredunen artean, berriz, beste bi talde: gimnospermoak eta angiospermoak.

Galderak

hostoa

lorea

1. Zer motatakoa da argazkiko landarea? Nola dakizu? 2. Azaldu nola ugaltzen diren lorerik gabeko landareak.

Badira era horretako landareen aurka dauden pertsonak, gizakiok kontsumitzeko arriskutsuak izan daitezkeela diotenak. Hala ere, gosea eta lehortea gainditzeko konponbidea izan daiteke, munduko hainbat eskualdetan. fruitua hazia

Erantzunak w Landare loredunak. Talde honetakoak dira gimnospermoak eta angiospermoak.

Galderak 1. Argazkiko landarea angiospermo bat da. Mahatsondo bat denez, fruitu jangarriak ematen ditu. Landare gimnospermoek, aldiz, ez dute fruiturik ematen. 2. Lorerik gabeko landareak esporen bidez ugaltzen dira; hau da, landare berriak sor ditzaketen zelula berezi batzuen bidez.

Bach medikuntzaren zenbait arlotan aritu zen lanean: mediku kliniko eta zirujau; bakteriologo eta patologo; eta homeopata. Egia esan, Bachek loreen propietateei buruzko ekialdeko antzinako tradizioak eta oreka nahiz baretasuna bilatzeko filosofia hindua konbinatu zituen. Lore horien xedea emozio-desorekak arintzea da: beldurra, eroapenik eza, larritasuna, ziurgabetasuna, sumindura, nahasmendua, tolerantziarik eza, lotsa eta abar. Komunitate zientifikoak ez ditu jotzen prestakin horiek gaixotasun larriak tratatzeko oso erabilgarritzat.

21 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:55

28/9/09

16:16:29

Helburuak • Landareek beren elikagaiak fotosintesiaren bidez sortzen dituztela jakitea. • Landareek fotosintesia egiteko ura, gatz mineralak, karbono dioxidoa eta eguzkiaren argia behar dituztela ikastea. • Izerdi landugabearen eta izerdi landuaren artean zer alde dagoen jakitea. • Landareek arnasketa nola egiten duten jakitea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Irakurtzen hasi aurretik, eskatu ikasleei landareak nola zaintzen diren gogoratzeko. Ez dezatela ahantzi alderdi hauek aipatzea: eguzkiaren argia behar dutela, ureztatu egin behar direla, ongarria behar dutela eta toki aireztatuan egon behar dutela. Azaltzeko • Landareen bizi-funtzioak aztertzean ere, animaliez ari garela erabiltzen ditugun hainbat kontzeptu erabiltzen ditugu; adibidez, nutrizioa. Azaldu azterketa errazteko erabiltzen direla termino berberak, baina berez, landareen nutrizioa gizakionaren oso bestelakoa dela. • Gomendatu ikasleei bi orrialde horietako informazioa berriz lantzeko, IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 48. orrialdeko estrategiei jarraituz. • Logelan landareekin batera lo egitea kaltegarria delako ustea oso zabaldua dago, arnas hartzean oxigenoa kontsumitzen dutela eta. Azaldu landareek oso oxigeno gutxi kontsumitzen dutela arnas hartzean, eta pertsona bakar batek gelan sartzen diren landare guztiek batera baino oxigeno gehiago kontsumitzen duela.

Landareen elikadura

1. Nola elikatzen dira landareak?

Fo iz ba ha la

Landareek ez dute elikagairik hartu behar elikadura-funtzioa betetzeko; izan ere, gai dira beren elikagaia sortzeko. Horixe da landareen bereizgarri nagusia. Elikagaia sortzeko, zenbait substantzia hartu behar dituzte: ura, gatz-mineralak eta karbono-dioxidoa. Baina substantzia horiez gain, energia-iturri bat ere behar dute: eguzki-argiaren energia, hain zuzen. Landareek elikagaia sortzeko egiten duten prozesuari fotosintesi esaten zaio. Prozesu hori hostoetan eta zurtoin berdeetan egiten da.

karbono-dioxidoa

Er la fo su

estoma

Li ho di ba

izerdi landu-gabea

ile xurgatzaileak

5 2. Substantziak hartzea Landareek lurretik hartzen dute ura, sustraien bidez. Horretarako, ile xurgatzaileak dituzte. Gatz-mineralak uretan disolbatuta egoten direnez, urarekin batera sartzen dira landarean. q Uraren eta gatz-mineralen nahasketak izerdi landugabea sortzen du. Izerdi hori sustraietan eta zurtoinean joaten da, hodi zurkara izeneko tutu mehe-mehe batzuetan gora, eta hala, hostoetaraino iristen da.

hodi zurkarak

Fo ko be du

Fo di A tz na et as

ura eta gatz-mineralak

q Landareek nola hartzen dituzten substantziak. Zer substantzia sartzen dira landareetan, sustraian zehar? Eta hostoetan zehar?

Karbono-dioxidoa atmosferako gas bat da. Estoma izeneko irekigune txiki-txiki batzuen bidez sartzen da hostoetara.

3. Fotosintesia Fotosintesia oso erreakzio kimiko konplexua da. Landareak hartutako ura, gatz-mineralak eta karbono-dioxidoa hostoetaraino iritsitakoan, elikagai bihurtzen dira, eguzki-argiaren energiaren bidez. Landareek eguzki-argiaren energia hartzen dute, kolore berdeko substantzia baten bidez; substantzia horri klorofila esaten zaio. Klorofila kloroplasto izeneko organulo batzuen barruan dago. Landarezelulek berezkoak dituzte organulo horiek. w Landareek klorofilaren eraginez dute kolore berdea. Fotosintesian oxigenoa sortzen da; oxigeno hori atmosferara joaten da, gero.

w Landare-zelulei mikroskopioz ateratako argazkia. Zelulen barruan kolore berdez ageri diren disko txikiak kloroplastoak dira.

Informazio osagarria Labore hidroponikoak Gizakiak Antzinarotik erabili izan dituen laborantza-baliabide guztiek helburu berbera zuten: kalitate oneko landareak ekoiztea, ahalik eta denborarik laburrenean eta merke. Lurzorurik gabeko laboreek (hidroponikoak) hiru betekizun horiek betetzen dituzte, eta badute beste alde onik ere. Labore hidroponikoetan, lurzoruaren ordez substratu artifizial bat erabiltzen da. Substratu horrek landare mota bakoitzak behar dituen ongarri eta mantenugai espezifikoak izaten ditu, eta horrek optimizatu egiten du haren hazkuntza. Erabat labore hidroponikoetan, sustraiak elikagaidisoluzioan murgilduta egoten dira zuzenean; baina normalean, hartxintxarrezko, hondarrezko edo turbazko substratu bat izaten du, eta elikagai-disoluzio horrez garaztatzen da.

22 132826 _ 0050-0065.indd

7/10/09

08:25:45

di a

2 4. Izerdi landua Fotosintesiaren bidez lantzen diren elikagaiek izerdi landua sortzen dute. Izerdi landua hodi batzuen bidez garraiatzen da –liber-hodien bidez, hain zuzen–, eta hodi horietan barna banatzen da landarearen atal guztietara. Era horretan, zati berdeetan sortzen diren elikagaiak landarearen beste atal batzuetara iristen dira, fotosintesirik egiten ez den ataletara; adibidez, sustraietara edo fruituetara.

2. UNITATEA izerdi landua

liber-hodiak

hodi zurkarak

izerdi landugabea

Liber-hodiak eta hodi zurkarak desberdinak dira, eta horrenbestez, izerdi landugabea eta izerdi landua ez dira nahasten. Nolanahi ere, oso gertu daude biak bata bestearengandik, eta balak sortzen dituzte. e

e Liber-hodiak eta hodi zurkarak, hosto-txorten

5. Arnasketa

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA

Fotosintesiaren bidez sortutako elikagaiez baliatzeko, landareek arnasa hartu behar dute, animaliek bezala. Arnasketan, landareek oxigenoa hartzen dute airetik, eta karbono-dioxidoa botatzen dute. Fotosintesian, alderantziz gertatzen da: karbonodioxidoa hartzen dute, eta oxigenoa botatzen. Alabaina, landareek fotosintesiaren bidez botatzen duten oxigeno kantitatea handiagoa da arnasketan kontsumitzen dutena baino. Hori dela eta, kontsumitzen dutena baino oxigeno gehiago askatzen dute landareek, oro har. Landareek fotosintesiaren bidez sortzen dituzte beren elikagaiak, ura, gatz-mineralak eta karbono-dioxidoa hartuta. Prozesu horretan, eguzki-argia erabiltzen dute. Fotosintesia egitean, landareek oxigenoa sortzen dute.

batean. Hodi horietan zehar banatzen dira izerdi landugabea eta izerdi landua.

Babes ditzagun landareak gainerako izaki Niveles debeharrezkoak organización dedira un ser pluricelular, eLandareak

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Medikuntza tradizionalak antzinako garaietatik aprobetxatu ditu landareen ezaugarri terapeutikoak. Hala ere, osagai aktibo erabilgarri asko aurkitu gabe eta botika gisa garatu gabe daude, oraindik ere. Aztertu gabeko hainbat landare-espezie behin betiko desagertzea kaltegarria da gainerako izaki bizidunentzat; esate baterako, gizakiontzat.

el gato. bizidunentzat: ●

Oxigenoa sortzen dute; izaki bizidunek arnasteko behar dute oxigeno hori.

●

Zeharka edo zuzenean, gainerako bizidunek kontsumitzen duten elikagaia sortzen dute.

Lortu nahi dugun mundua

●

Karbono-dioxidoa, berotegi efektuaren erantzulea, kontsumitu egiten dute.

• E. L.

●

Lurzorua higatzea galarazten dute, sustraien bidez finkatu egiten baitute.

Landareak sendagai gisa ere erabil daitezke. Izan ere, horietako askok botikak sortzeko erabiltzen diren zenbait osagai aktibo dituzte.

Hor dituzu landareak babesteko arrazoi batzuk. ●

Esan zertarako diren landareak erabilgarri izaki bizidunentzat, esandakoaz gain.

Erantzunak Galderak 1. Fotosintesia landareek beren elikagaia sortzeko egiten duten erreakzio kimikoa da; fotosintesiaren bidez, izerdi landu gabea izerdi landu bihurtzen dute. Fotosintesia egiteko, ura, gatz mineralak, karbono dioxidoa eta eguzkitik jasotzen duten energia behar dute.

Galderak 1. Azaldu, zure hitzen bidez, zer den fotosintesia eta zer behar duten landareek prozesu hori egiteko. 2. Azaldu zer diren estomak, klorofila eta liber-hodiak. Esan zer funtzio duen bakoitzak. 3. Osatu landareen elikadura-funtzioari buruzko taula.

FOTOSINTESIA

ARNASKETA

Hartzen duen gasa Igortzen duen gasa

Zenbait sistematan, laboreak hormak zulatuta dituen plastikozko ganbera baten barnean jartzen dira. Zulo horietan, landareak sartzen dira, eta landareen sustraiak airean geratzen dira. Elikagai-disoluzioa presiopean lainoztatzen da sustraien gainean. Horregatik, sistema horri aeroponia deritzo. • Bilatu Interneten hidroponia eta aeroponia terminoak, eta idatzi koadernoan sistema horiek erabilita lantzen diren landare mota batzuen izenak.

2. Estomak landareen hostoetako irekidura txiki batzuk dira, eta irekidura horietan zehar aireko karbono dioxidoa sartzen da hosto barrura. Klorofila landareei kolore berdea ematen dien substantzia da, eta eguzkiaren energia lortzeko balio die. Liber-hodiak izerdi landua landare osora zabaltzen duten hodiak dira. 3. Fotosintesian, landareek karbono dioxidoa hartzen dute, eta oxigenoa kanporatzen. Arnasketan, landareek oxigenoa hartzen dute, eta karbono dioxidoa kanporatzen.

23 132826 _ 0050-0065.indd

7/10/09

08:25:45

Landareen ugalketa sexuala Helburuak • Loreak landareen sexu-organoak direla eta zati maskulino eta femenino bana dutela ikastea. • Polinizazioa zer den jakitea, eta landareek polinizazioa egiteko dituzten hainbat moduren berri ikastea. • Fruitua eta hazia nola osatzen diren azaltzea. • Haziak nola ernamuintzen diren ulertzea.

Po da

Animaliek landareen beharra dute elikatzeko. Eta landareek, berriz, animalien beharra dute ugaltzeko.

O di zi ha

antera

1. Loreak Dakizunez, loreak landareen ugaltze-organoak dira. Loreek atal ar bat eta beste atal eme bat dute. q

estamina pistiloa

Lorearen atal arra estaminez osatuta dago. Estaminek antera izeneko handitu batzuk dituzte goialdean. Antera horietan polena sortzen da. Polena hauts bat da, eta neurri mikroskopikoko alea du.

obuluak

●

kaliza

Lorearen atal emea, berriz, pistiloa da. Pistiloak zonalde zabalagoa du oinarrian, obulutegia; han egoten dira obuluak. Korolak eta kalizak inguratzen dituzte estaminak eta pistiloa.

Fr di be ga Fu de m

obulutegia

●

q Petunia baten irudi honetan, lore baten atalak ageri dira.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Eskatu haurrei 24. orrialdeko loreari behatzeko (1 irudia), eta bertan, ezagutzen dituzten landare zatiak identifikatzeko. Ikusarazi ikasleei lore horrek petaloak elkarri josita dituela.

●

2. Polinizazioa Ugalketa sexualaren lehen pausoa polinizazioa da. Polena anteretatik pistilora igarotzeko prozesuari deritzo polinizazio. Lore gehienek estaminak eta pistiloa eduki arren, lore bateko polena beste lore bateko pistilora joatea da ohikoena. Bi modu daude bidaia hori egiteko: ●

• Jarraitu irudiak behatzen, eta eskatu ikasleei beheko irudiko A argazkiari erreparatzeko. Gero, galdetu: zer dira puntu lodi zuri horiek? ●

Azaltzeko • Egin erreferentzia lorearen irudiari eta elkarri josita dauden petaloei, eta azaldu ikasleei lore gehienek ez dituztela izaten zati guzti-guztiak, edo zati batzuk oso aldatuta izan ditzaketela, eta batzuetan ez dela erraza izaten zati horiei antzematea. Izan ere, badira pistiloa edo estamineak baino ez dituzten loreak. Galburua eta antzeko landareen burua, adibidez, aldatutako loreak dira. Buru horiek oso eraldatutako lore txikiz osatuta daude, eta loreak ere ez dirudite ia.

Intsektuen bidezko polinizazioa. Lore handi eta ikusgarrietan gertatzen da. Lore horiek, gainera, likido gozo bat sortzen dute: nektarra, hain zuzen. Intsektuek ezagutu egiten dituzte lore dotore horiek, eta lorez-lore ibiltzen dira, haien nektarraz elikatzeko. Hori egitean, itsatsi egiten zaizkie polen aleak; gero, beste lore batzuetara joandakoan, ale horiek haietan askatzen dira. w Haizearen bidezko polinizazioa. Polinizazio honetan, landareek polen asko sortzen dute, eta haizeak garraiatzen ditu polenaren aleak, lore batetik bestera. Intsekturik erakarri behar ez dutenez, lore horiek txikiak izaten dira, eta ez oso ikusgarriak. Lore horietako askok ez dute korolarik izaten. e

H eg ug

H es na H to

w Intsektu bidez polinizatutako bi landare. A. Basa-arrosa. B. Tximeleta-orkidea

H la to du du

e Haize bidez polinizatutako bi landare. A. Plantain handia. B. Oloa.

Beste jarduera batzuk Hazien bilduma Landareen haziak oso erraz kontserba daitezke. Horregatik, ikasleen laguntzaz hazien bilduma txiki bat osatzea proposatzen dizugu, ikasgelarako. • Horretarako, hainbat landare-espezieren haziak bildu behar dituzte; giza elikadurarako erabiltzen direnak lortzen dira errazen; esate baterako, indabak, txitxirioak, dilistak, arroza, ekilore-haziak, kuiahaziak eta abar. Edonola ere, mendian aurkitutako beste edozein landareren haziak ere ekar ditzakete aipatutako horiez gain.

24 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:58

28/9/09

16:16:30

2. UNITATEA

3. Fruitua eta hazia Polinizazioaren ondoren, hazia eta fruitua eratzea da hurrengo pausoa.

ernamuina enbrioia

●

Sagarrak, gereziak, aranak eta beste fruitu batzuk handiak eta urtsuak dira, animaliek jan ditzaten. Jan ondoren, animaliek gorotzetan kanporatzen dituzte haziak.

●

Kardulatzak eta beste fruitu batzuek kakoak eta arantzak dituzte, animalien ileetan katigatzeko. Beraz, animaliek banatzen dituzte haien haziak.

●

Kardilaunak arinak dira, eta ile luzeak dituzte, haizeak arrastan eraman ahal izateko.

• Azaldu haurrei haziaren barruko enbrioia edo ernamuina landare txiki bat dela jada, berez; eta espora bat, aldiz, zelula bat dela.

sustraia

Obuluek elikagaia biltzen dute, eta hazi egiten dira; eta hala, obuluetatik haziak sortzen dira. Haziaren barruan enbrioia dago; hau da, jada sortzen hasi den miniaturazko landare bat. r Fruitua obulutegitik sortzen da. Fruituak haziak ditu barruan. Fruituaren funtzioa hazi horiek babestea eta zabaltzea da; hau da, landare-amarengandik urrun joan daitezen dezaten laguntzea. Funtzio hori hainbat modutan egiten dute. Hori dela eta, fruitu-aniztasun handia dago. Hona hemen zenbait adibide: t

haziaren estalkia

zurtoina

biltegian gordetako elikagaisubstantziak

r Indabaren hazia, ebakita, enbrioia erakusteko.

Erantzunak D

4. Hazia ernetzea

Irudiak 5. A eta B haizearen bidez; C animalien ileari itsatsita eta D animaliek jan eta osteko iraizketan.

Hazia lurrera erortzen denean eta baldintzak egokiak direnean, hazia erne egiten da. Horixe da ugalketaren azken pausoa. Haziak hezetasuna behar du, puzteko eta bere estalkia irekitzeko. Enbrioia hazi egiten da, pixkanaka, haziak barruan dauzkan elikagaiez baliatuz. Hala, sustraia lurzoruan hondoratzen da, eta zurtoina gorantz hazten da. Hazian gordetako elikagaiak agortzen direnerako, landaretxo berriak sustraia izan ohi du, eta hostoak ere osatuta izaten ditu. Beraz, gai da elikadura-funtzioa bere kabuz egiteko eta landare heldua bihurtu arte hazteko. Ugalketa gertatzeko, landare baten polenak beste baten pistilora iritsi behar du. Horren ondoren, obulua hazi bihurtzen da, eta obulutegia, fruitu. Gero, hazia ernatu egiten da, eta beste landare bat bihurtzen.

Ikasten ikasteko gaitasuna Eraman gelara hainbat motatako loreak: bitxiloreak, galburuak, pinaburuak, arrosak eta beste zenbait infloreszentzia. Eskatu ikasleei loreen zatiak eta aldaketak identifikatzeko bertan. Irudiak alderatuz, ikasleek errazago ikasiko dituzte lore motak.

Zenbait fruitu. A. Kardilauna. B. Astigarraren fruitua. C. Kardulatza. D. Sagarra. Nola hedatzen dira ilustrazioan agertzen diren fruituak?

Galderak 1. Azaldu zer den polinizazioa eta nola jakin daitekeen lehen begiratuan lore bat intsektuen bidez ala haizearen bidez polinizatzen den. 2. Azaldu zein den fruituen funtzioa eta zein modutan betetzen duten funtzio hori.

• Haziak kristalezko poto txikitan gorde behar dira, eta poto bakoitzean, dagokion landarearen izena idatzi behar da, bai eta zer toki eta datatan bildu ziren, naturan bildu bada. • Bilduma hezetasunetik babesteko, sodio bikarbonatoz betetako poltsatxo bat jar daiteke, potoaren hondoan. • Nahi bada, ikasleek hazi mota bakoitzaren xehetasunei beha diezaiekete lupa batez, xehetasun horiek marraztu, eta atentzioa eman dieten xehetasunak eta desberdintasunak idatzi.

Galderak 1. Polinizazioa landareen ugalketaren lehen fasea da, eta polena lore baten estamineetatik beste lore baten pistilora igarotzean datza. Lehen begiratuan jakin daiteke landare bat intsektuek polinizatzen duten, loreak ikusgarriak eta handiak izaten baitituzte, eta nektarra sortzen baitute. Haizeak polinizatzen dituen landareen loreek, aldiz, polen asko sortzen dute, eta txikiagoak eta ikusgarritasun gutxiagokoak izaten dira. 2. Fruituen funtzioa haziak babestea eta hedatzen laguntzea da. Fruitu batzuk handiak eta urtsuak dira, animalientzat oso goxoak. Animaliek fruitu horiek jaten badituzte, animalia horien gorozkien bidez hedatuko dira gero. Beste landare batzuk, berriz, kakodun edo arantzadun fruituak dituzte; fruitu horiek animalien ileetan itsatsita geratzen dira, eta modu horretan hedatzen. Azkenik, badira zenbait fruitu oso arin eta ile luzedun ere; haizeak eramaten ditu horrelakoak arrastaka, oso urrun.

25 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:59

28/9/09

16:16:31

Ugalketa asexuala eta landareen arteko harremana

Helburuak • Landareak inongo lorek eta hazik esku hartu gabe –modu asexualean– ugal daitezkeela jakitea. • Modu asexualean ugaltzeko landareek dituzten zenbait mekanismoren berri jakitea. • Landareek harreman-funtzioa nola gauzatzen duten ulertzea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Landareen higiduraren gaiari heldu aurretik, galdetu ikasleei ea mugitzen diren landareak, beren ustez? Gehienek ezetz erantzungo dute. Azaldu ikasleei, orduan, gu bezala lekualdatzen ez badira ere, mugitu mugitzen direla, eta unitate honetan higidura horietako batzuen berri ikasiko dutela. Azaltzeko • Azaldu ikasleei, liburuan ugalketa sexuala eta ugalketa asexuala aparteko ataletan lantzen diren arren, landare mota gehienek bi ugalketa motak egiten dituztela, eta mota bateko ugalketa egiteak ez duela esan nahi beste motakoa egiten ez duenik. • Landareen higidura ikastean, gogorarazi ikasleei higidura horiek ez direla azkarrak, animalienak bezalakoak. Salbuespen bat edo beste izan ezik, landareen higidurak geldoegiak dira begiratu batean antzemateko.

Landareen bizimodua ulertzeko, eta gaia bukatzeko, modu asexualean nola ugaltzen diren eta harreman-funtzioa nola egiten duten ikusiko dugu.

In et fu be ha ba

●

1. Ugalketa asexuala Landare asko beren atal batzuen bidez ugaltzen dira, loreek eta haziek esku hartu gabe. Ugalketa era horri ugalketa asexuala deritzo, landare bakar batek esku hartzen duelako, eta ez bik, ugalketa sexualean gertatzen den moduan.

●

C ●

Modu asexualean ugaltzen diren landareetako bakoitza sortu duen landarearen berdina da. Ugalketa sexualaren bidez sortutakoek, aldiz, bi gurasoen ezaugarriak dituzte.

B az ad ho di

Naturan, landareek hainbat sistema erabiltzen dituzte modu asexualean ugaltzeko. Adibidez: q ●

Estoloiak. Lurzoruaren gainean horizontalean hazten diren zurtoinak dira. Tartean-tartean sustraiak sortzen dituzte, eta hala, landare berri bat jaiotzen da.

●

Errizomak. Lurpeko zurtoin horizontalak dira. Errizomei ere zurtoinak ateratzen zaizkie gorantz, tartean-tartean, eta beste landare bat sortzen dute.

●

Tuberkuluak. Tuberkulua errizoma mota bat da. Errizoma hori lodituta dago, elikagaiak pilatzeko. Patata, adibidez, tuberkulu bat da.

q Zenbait ugalketa asexual.

A. Tuberkulua. B. Errizoma. C. Estoloia.

La ta ba de

U et la ge ba

2. Ugalketa asexualaren erabilerak

B di di al

Landareek modu asexualean ugaltzeko duten gaitasuna erabilgarria da nekazaritzan. Adibidez, geranioak, mahatsondoak eta arrosa-landareak aldaxken bidez ugaltzen dira. Aldaxkak ernamuin bat edo beste dituzten zurtoin zatiak dira. Aldaxkak sustraia garatzen du, landatzean, eta beste landare bat sortzen du. w Beste sistema bat ere erabiltzen da: txertaketa. Landare baten zatia beste bati lotzean datza. Landare txertatuak sorburuko landarearen ezaugarriak izango ditu garatzean, nahiz eta beste landare batean txertatuta egon. w

w A. Aldaxka landatzea. B. Txertaketa.

Teknika horietan, landareen ugalketa asexualerako gaitasunaz baliatzen da.

Informazio osagarria Bonsaiak, zuhaitz txikiak Bonsai hitzak neurria txikitzeko lorezaintza-tekniken bidez zuhaitzak eta landareak landatzeari egiten dio erreferentzia. Lorezaintza-teknika hauek erabiltzen dira, horretarako: birlandatzea, inaustea, oskarbitzea, matxardez heltzea eta abar. Aldi berean, landarea modelatu egiten da, zuzenean naturatik ateratakoa dela eman dezan. Hitzaren zentzu zabalean, era horretan moldatutako landareei ere bonsai esaten zaie. Azken hamarkadetan, asko hedatu da landare horien erabilera, apaingarritarako. Bonsaien artea Txinan sortu zen, duela 2.000 urte inguru. Handik, Japoniara eraman zuten, duela 700 urte inguru. Japonian, hobetu eta garatu egin zuten teknika, harik eta gaur egun ezagutzen dugun moduko artea bilakatu arte.

26 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:60

28/9/09

16:16:31

2 3. Hazkundea eta mugimendua

2. UNITATEA A

Inguruan gertatzen diren aldaketak hautematea eta horiei erantzutea da harreman-funtzioaren funtsa. Landareek, beste edozein izaki bizidunek bezala, erantzun egiten diote inguruari beren hazkundearen norabidea edo abiadura aldatuz, batez ere. Ikus ditzagun adibide batzuk. ●

Sustraiak beherantz egiten du, eta zurtoinak, gorantz, lurzoruaren aldapa edozein delarik ere. Horretarako, landareek norabide bertikala zein den jakin behar dute.

●

Zurtoina eta hostoak argirantz orientatzen dira. Landareak argia alde bakar batetik jasotzen duenean, zurtoina norabide horretan hazten da, eta hostoak argirantz orientatzen dira.

●

Landare igokariak, euskarriren bat ukitzen dutenean, haren inguruan kiribilduz hazten dira.

Bestalde, landare batzuen atalek mugimendu azkarrak egiten dituzte. Hala, mimosen hostoak, adibidez, itxi egiten dira ukitutakoan. Mugimendu horiek egiteko, hostoaren atal batzuk urez puzten dira, eta beste batzuk, berriz, hustu egiten dira. e

Ulertzeko • Egokitzat joz gero, eman ikasleei landareen higiduren beste adibide batzuk: – Sustraiek oztopoak saihets ditzakete, beherantz haztean; harriak, adibidez. – Euskarri baten edo objektu solido baten inguruan hazten diren landareek ere erreakzionatu egiten dute kontaktuarekin; adibidez, maha tsondoek eta beste zenbait landare igokarik.

– Argi bila mugitzen diren landareen artean nabarmenena ekilorea da. Ekilorearen loreak egun guztian zehar biratzen dira, eguzkiaren ibilbideari jarraitzeko.

4. Eguraldia hautematea Landareek ez dute berdin jokatzen urtaro guztietan. Landare asko udaberrian loratzen dira, esate baterako. Baina, nola dakite landareek udaberria dela? Urte sasoiari antzemateko modu bat argi-orduen eta iluntasun-orduen aldea da. Udaberrian, gauak laburtu egiten dira, eta egunak, luzatu. Argiak ordu gehiago irauten duela hautematen dute landare batzuek, eta loratu egiten dira. Bestalde, landare askok eguna eta gaua bereizten dituzte. Hala, landare batzuen loreak ireki egiten dira egunez, eta gauez, itxi. Beste landare batzuek, aldiz, alderantziz jokatzen dute.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Eskatu ikasleei hitz hauen aurrizkiak eta atzizkiak identifikatzeko: asexuala, lurpea, birlandatu, desberdintasuna.

e Mimosaren mugimendua. A. Lehen argazkian, hosto guztiak irekita daude. B. Bigarrenean, ukitutako hostoa itxi egin da.

Galderak

Erantzunak

1. Zertan datza ugalketa asexuala? Landareak modu asexualean ugaltzen dira, ez loreek ez haziek esku hartzen ez dutenean. Besteak beste, estoloiez, errizomez eta tuberkuluez baliatzen dira. Landareek hazkundearen bidez eta beren atalen mugimendu azkarren bidez gauzatzen dute harreman-funtzioa.

2. Azaldu zer desberdintasun dagoen estoloien, errizomen eta tuberkuluen artean.

Galderak 1. Ugalketa asexuala landareek loreek eta haziek esku hartu gabe beste landare berdin batzuk sortzean datza.

3. Zer zerikusi dauka landareen hazkundeak harreman-funtzioarekin? Azaldu, adibide baten bidez.

Bonsai bat ez da genetikoki txikitutako landare bat, baizik eta aldiro -aldiro forma emanez eta enborra, hostoak eta sustraiak inausiz txiki mantendu den landare arrunt bat. Teknika horien artetik, inausketarekin ibili behar da tentu handiz. Inausketa bi helbururekin erabil daiteke: mantentzeko helburuz –gehiegi haz ez dadin– edo itxuratzeko –bonsaiari nahi den forma emateko–. Beste teknika batzuk ere erabil daitezke; adibidez, zahartzea, zuhaitz zaharrak baliotsuagoak baitira. Artetzat jotzen da, eta ordu asko eta asko eman behar izaten da horretan. Hasteko, oso ondo ezagutu behar da landarea, haren bidez lor daitekeen bonsairik ederrena nolakoa den jakiteko. Batzuetan, hainbat urtetako lana egin behar izaten da helburua lortzeko.

2. Estoloiak lur-gainean horizontalki hazten diren zurtoinak dira. Errizomak, aldiz, lurpean hazten diren zurtoinak dira; tartean-tartean kanpora irteten dira eta landare bat sortzen dute. Tuberkuluak ere lurpeko zurtoinak dira, errizomak bezalaxe, eta gizendu egiten dira, elikagaiak pilatzeko. 3. Landareen harreman-funtzioa haien hazkundearekin lotuta dago; izan ere, inguruneari erantzun egiten diote zer norabidetan eta zer abiaduratan hazi behar duten erabakitzeko. Adibidez, landare batek alde batetik soilik jasotzen badu argia, norabide horretan haziko da, eta haren hostoak argira begira egongo dira.

27 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:61

28/9/09

16:16:31

Ariketak 7. Osatu esaldiak eta ordenatu,

Ulertu

Erantzunak Ulertu 1. Lorerik gabeko landareak esporen bidez ugaltzen dira, eta ez dute sortzen ez fruiturik ez hazirik. Landare loredunak, berriz, fruituen eta hazien bidez ugaltzen dira. Landare gimnospermoen eta angiospermoen arteko aldea honetan datza: lehenengoek ez dute fruiturik sortzen, haziz osatutako pinaburuak izaten dituzte.

1. Zer desberdintasun dago lorerik gabeko landareen eta landare loredunen artean? Eta gimnospermoen eta angiospermoen artean?

4. Hodi zurkaretan zehar, izerdi landugabea hostoetaraino igotzen da. Liber-hodietan zehar, berriz, izerdi landua jaisten da, eta elikagaia eramaten du landare guztira.

a. …ri polinizazio deritzo. (1) b. Hazia lurrera erortzen denean, … (…)

2. Ondorengo esaldiak ez dira zuzenak. Zuzendu itzazu:

c. Haziak …tik sortzen dira eta fruituak, berriz, …tik. (…)

a. Landareek elikagaia hartu behar dute.

d. Polinizazioaren ondoren, … eratzen dira. (…)

b. Fotosintesia landarearen atal guztietan egiten da.

d. Fotosintesia egitean, elikagaia eta ura sortzen dira.

.........

Arrazoitu 9. Hazi bat ernatu egin daiteke, eta hainbat zentimetro hazi, iluntasunean, fotosintesirik egin gabe. Nola liteke hori?

3. Osatu fotosintesiaren eskema. ura

8. Azaldu zer den aldaxka bat, zertarako erabiltzen den eta zer ugalketa mota den.

c. Landareek sustraitik hartzen dute karbono-dioxidoa.

2. a. Landareek beren elikagaia sortzen dute. b. Fotosintesia landareen zati berdean gertatzen da. c. Landareek hostoetako estomen bidez hartzen dute karbono dioxidoa. d. Fotosintesia egitean, elikagaia eta oxigenoa sortzen dira. 3. Ura, gatz mineralak, karbono di oxidoa eta eguzkiaren argia ▶ fotosintesia ▶ elikagaia eta oxigenoa.

13.

landare loredunak nola ugaltzen diren azaltzeko moduan.

.........

10. Gela batean, lorontzi bat leihotik gertu badugu, biratu egin ohi dugu noizean behin. Zure ustez, zertarako egiten dugu hori?

FOTOSINTESIA

.........

11. Argazkiko lorea

.........

4. Azaldu zer diren hodi zurkarak

orkidea bat da. Haren itxurak erle eme baten irudia ekartzen du gogora. Zure ustez, zertarako balio dio horreklandareari?

1. Beh mar peta kop

eta liber-hodiak.

5. Zer funtzio dauka fotosintesiak? Eta arnasketak?

6. Kopiatu marrazkiak eta idatzi errotulazioa.

Aplikatu 12. Azaldu zer gertatzen den bi marrazki hauetan: A

5. Fotosintesiaren funtzioa izerdi landugabea erabiliz elikagaia sortzea da. Arnasketaren funtzioa oxigenoa sortzea da, fotosintesiaren bidez sortutako elikagaia aprobetxatzeko. 6. E. G.

14. 28

Lorean, kaliza, pistiloa, estamineak, anterak eta obulutegia adierazi behar dituzte. Gerezian, berriz, fruitua eta haren barneko hazia. 7. a. Polena lore baten estamineetatik beste baten pistilora igarotzeari polinizazio deritzo. b. Polinizazioaren ondoren, fruitua eta hazia eratzen dira. c. Haziak obuluetatik sortzen dira, eta fruituak, berriz, obulutegitik. d. Hazia lurrera erortzen denean, eta baldintzak egokiak direnean, ernamuindu egiten da, eta beste landare bat sortzen da.

Beste jarduera batzuk Esentzia-olioak Landareek eta loreek aparteko usain gozoko esentzia-olioak dituzte. Zenbait lore eta landareen esentzia-olioa erraz lor daiteke. Olio horiek edo haien usain gozoa hainbat modutan lor daitezke: lurrunaren bidez, disolbatzaile kimikoen bidez (alkohola, adibidez), prentsatuz edo lurrina substantzia koipetsu bati emanez. Lurrin-industriak beste metodo sofistikatuago batzuk erabiltzen ditu, gaur egun; adibidez, analisi kimikoak eta ordenagailuak. Metodo horiei esker, molekula usaintsuak txerta daitezke lurrinetan, kresal-ukitu bat eman dakioke itsas lurrin bati, eta kanela-ukitu bat, emakumeentzako lurrin bati. Proposatu ikasleei lurrin natural horietako batzuk lortzeko.

28 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:62

28/9/09

16:16:32

2. UNITATEA 13. Adierazi zer taldetakoa den landare bakoitza eta azaldu nola jakin duzun. B

8. Aldaxka bat landare baten zurtoin zati bat da, ernamuinen bat duena. Hura landatuz gero, sustraia garatuko du, eta beste landare bat sortuko da. Ugalketa asexual mota bat da. Ugalketa mota horren bidez, gizon-emakumeok geranioak, mahatsondoak eta abar ugal ditzakegu.

â&#x20AC;Ś)

EGITEN IKASI

Arrazoitu 9. Haziak badu nahikoa mantenugai ernamuina elikatzeko, harik eta ernamuin hori elikadura-funtzioa bere kabuz egiteko gai izan arte.

Lore baten atalei behatzen

Loreei begiratu batean beha dakieke. Baina xehetasun guztiak ikusteko, eskuko lupa bat edo begi biko bat erabiltzea komeni da. Bai lupaz bai begi hutsez begiratzean, arretaz begiratzen baduzu, xehetasun interesgarri mordo bat aurkituko duzu. Jarraitu pauso hauei:

1. Behatu loreari kanpotik eta egin marrazki bat. Erreparatu lorearen petaloen, sepaloen eta estaminen kopuruari, kopuru berak marrazteko.

Gau-lorea

2. Kendu petaloak eta sepaloak, pistiloa eta estaminak marrazteko. Helduren batek lagunduz gero, obulutegia ere motz dezakezu bizar-xafla batez.

3 Behatu estaminak eta pistiloak, lupa bidez, eta marraztu. Erreparatu batez ere anterari. Marraztu interesgarria iruditzen zaizun beste edozein xehetasun.

Gau-lorea

11. Itxura horren bidez, erle arrak erakartzen ditu, espezie bereko animalia emetzat hartzen baitute haiek. Horrela, polinizazioa ziurtatzen dute.

14. Aukeratu lore bat, behatu eta marraztu, aurreko pausoei jarraituz. 29

Hauxe da lurrinak lortzeko metodorik errazenetako bat: usain gozoak koipe-geruza batean sar daitezen edo koipeak usain horiek xurga ditzan uztea. Horretarako, ikasleek gaza mehe batzuk busti behar dituzte oliba-olio findutan edo lurrindu gabeko baselinatan, blai eginda geratu arte. Gero, aurrez hautatu eta bildutako lore batzuen petaloak bildu behar dituzte gazez (amaĂąi-liliak, arrosak, jasminak eta abar), eta 48 orduz horrela utzi behar dituzte, mahai baten edo gainazal lau baten gainean. 24 ordu igarotakoan, beste petalo batzuk jar dakizkioke, usaina freskoagoa izan dadin. Gazetako koipeak loreen usaina hartuko duenez, armairuak, tiraderak, larruzko objektuak eta abar lurrindu ahal izango dituzte ikasleek, gaza horien bidez.

10. Uniformeki haz dadin egiten dugu hori. Izan ere, landareak argiaren bila hazten dira, eta biratuko ez bagenu, leihoaren aldera soilik haziko litzateke.

Aplikatu 12. A irudian, zurezko urkila baten bidez adar bat lurpean sarrarazten dela ikusten dugu. B irudian, berriz, adar horrek erroak bota dituela eta beste landare bat sortu duela ikusten dugu. Gizakiak gauzatutako ugalketa asexual mota bat da. 13. A: iratze bat da; hostoen azpialdean soroak dituelako antzematen zaio. B: landare angiospermo bat da; lore koroladunak dituelako an tzematen zaio. C: goroldio bat da; txikia delako eta kapsulak bista-bistan dituelako antzematen zaio. D: landare gimnospermo bat da; pinaburuak dituelako eta orratz-itxurako hosto luzeak eta meheak dituelako antzematen zaio.

Ikasi egiten 14. E. G.

29 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:63

28/9/09

16:16:32

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Aldaxka Angiospermoa Arnasketa Ernetzea Errizoma Estoloia Fotosintesia Fruitua Gimnospermoa Harremana Hazia Hazkuntza Higidura Hodi zurkarak Hostoak Izerdi landua Izerdi landugabea Liber-hodiak Lorea Nutrizioa Petaloa Polinizazioa Sepaloa Sustraia Tuberkulua Ugalketa asexuala Ugalketa sexuala Zurtoina

1. Irakurri laburpena.

3. E. E. Balioetsi ikasleek landareen hiru bizi-funtzioei egitea erreferentzia, eta ez funtzio bakar bati. 10 hitzez osatutako zerrenda horren bidez, eduki nagusiak jaso beharko lituzkete.

Land dira; h substa dituzt Land intsek itsatsi substa gorpu xurga bera j gatzak

Landare taldeak Landareak bi taldetan banatzen dira: landare loredunak eta lorerik gabeko landareak. Loredunek loreak eta haziak dituzte; loregabeek, aldiz, ez dute lorerik, eta espora bidez ugaltzen dira. Lorerik gabeko landareen artean bi talde daude: iratzeak eta goroldioak. Loredunen artean, beste bi: gimnospermoak eta angiospermoak.

Landareen elikadura Landareek beren elikagaia sortzen dute fotosintesiaren bidez. Ura, gatz-mineralak, karbono-dioxidoa eta argia erabiliz, elikagaiak eta oxigenoa sortzen dituzte.

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta osatu eskema. Gimnospermoak Ez dituzte oso lore ikusgarriak. Landare loredunak

Haziak .........(e)an sortzen dira.

......... eta ......... dauzkate.

Angiospermoak Lore ikusgarriak dituzte. Haziak .........(e)an sortzen dira.

LANDAREAK

Izaki bizidun zelulaniztunak. Fotosintesia egiten dute.

Goroldioak Txikiak dira. Lorerik gabeko landareak Ez dute ez .........rik ez ........rik. ......... dauzkate.

.........ak .........(e)an agertzen dira. Iratzeak Goroldioak baino handiagoak dira. .........ak soroetan agertzen dira.

IKASTEN IKASTEKO. Idatzi, zure koadernoan, unitatean beltzez nabarmendutako hitzak.

Gero, azpimarratu zure ustez garrantzitsuenak direnak eta definitu. Garrantzitsuenak soilik nabarmentzeko, ez azpimarratu hamar baino gehiago.

Ikasten ikasteko 2. Landare loredunak: loreak eta haziak dauzkate. Lorerik gabeko landareak: ez dute ez lorerik ez hazirik; esporak dauzkate. Gimnospermoak: ez dituzte oso lore ikusgarriak; haziak pinaburuan sortzen dira. Angiospermoak: lore ikusgarriak dituzte; haziak fruituan sortzen dira. Goroldioak: txikiak dira; esporak kapsulatan agertzen dira. Iratzeak: goroldioak baino handiagoak dira (hosto handiak dituzte); esporak soroetan agertzen dira.

GAI

Informazio osagarria Zuhaitzak, berezko hozkailuak Zuhaitz hostotsuen itzalak ez dira toki freskoak gerizpeagatik soilik. Horrez gain, zuhaitzek hoztu egiten dute inguruko airea, beren transpirazioaren bidez. Gizakiok eta gainerako animaliek larruazaleko poroetatik izerditzen dugun bezalatsu, hostoek estoma izeneko irekidura txiki batzuetatik egiten dute. Prozesu horretan, hostoetako ura ur-lurrun bihurtzen da, eta egoera-aldaketa hori egiteko, aireko beroa erabiltzen dute; hau da, hoztu egiten dute airea. Egun eguzkitsuetan, zuhaitzek makina bat litro ur airera ditzakete. Baso handi trinkoek atmosferara isur dezaketen ur-lurrun kantitate ikaragarriari esker, aldatu egin daitezke inguru horretako klima eta prezipitazioak.

30 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:64

28/9/09

16:16:33

2 GAI NAIZâ&#x20AC;Ś

2. UNITATEA Informazio okerrak bereizteko

Gai naiz...

Landare haragijaleak Landare batzuk oso gatz-mineral gutxiko lurretan bizi dira; hori dela eta, oso sistema berezia dute ezinbesteko substantzia horiek lortzeko: animaliak harrapatzen dituzte. Horregatik esaten zaie haragijale. Landare haragijale asko itsaskorrak dira. Hala, intsektuak eta beste animalia txiki batzuk haiei itsatsita geratzen dira, eta hil egiten dira. Landareek substantzia batzuk sortzen dituzte animalien gorputzak desegiteko, eta barruan zituzten gatzak xurgatzen dituzte. Beraz, landareak ez du intsektua bera jaten, baizik eta usteltzen hasitakoan askatutako gatzak aprobetxatzen ditu.

Beste landare haragijale batzuek hosto bereziak dituzte: intsektu edo animalia txikiren bat gainean pausatzen denean, hosto horiek itxi egiten dira. Azkenean, intsektua hil eta usteldu egiten da.

b. Okerra. Badira anfibio eta narrasti txikiak harrapa ditzaketen landare haragijale gutxi batzuk, baina gehien-gehienek intsektuak baino ez dituzte harrapatzen. Edonola ere, landare haragijaleen ondorioz sekula ez da murriztuko intsektuen, narrastien edo anfibioen kopurua, harrapatutako animalien kopurua hutsala baita.

Badira urez betetako halako txarro txiki batzuk dituzten landareak ere. Intsekturen bat haietan erortzen denean, atera ezinik geratzen da, eta hil egiten da azkenean.

1. a. Okerra. Landare haragijaleek ere fotosintesia egin behar dute. Animalietatik gatz mineralak lortzen dituzte.

2. Lehenik, landareak katua irentsi duela ikusten dugu; baina landare haragijaleek intsektuak soilik jaten dituzte, eta oso landare berezi batzuek baita anfibio eta narrasti txikitxikiak ere. Horrez gain, landareak katua harrapatu egin duela antzeman daiteke; hau da, higidura azkarrak eta bat-batekoak egin dituela. Baina era honetako landareek hostoak itxi besterik ezin dute egin, barnean intsekturen bat harrapatzeko, baina inolaz ere ezin dituzte egin katu bat harrapatzeko behar diren mugimenduak. Eta, jakina, inola ere ezingo lukete mastekatu eta irentsi.

Katutxo, katutxo...

2. Erreparatu binetari eta adierazi zer oker ikusten duzun.

IKASTEN IKASTEKO programa Unitatea amaitutakoan, bete ikasleekin batera honelako taula bat, edo eskatu haiei bete dezaten: 2. UNITATEA: Landareen erreinua Zer ikasi dudan Zer ikasi egitenâ&#x20AC;Ś dudanâ&#x20AC;Ś Landare taldeak Landareen elikadura Landareen ugalketa sexuala Landareen ugalketa asexuala eta landareen arteko harremana

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Azaldu ikasleei landare haragijaleak izendatzeko intsektujale terminoa ere erabili ohi dela, zehatzagoa baita haragijale baino. Nitrogeno gutxiko lurzoruetan hazten dira; adibidez, eremu zingiratsuetan, eta behar duten nitrogenoa beren harrapakin txikietatik lortzen dute. Harrapakinak harrapatzeko, espezieari egokitutako hainbat metodo dituzte. Gomendatu ikasleei landare haragijaleei buruzko informazioa zabaltzeko, entziklopediaren batean begiratuta. Galdetu ikasleei ea zer metodo dituzten era horretako landareek, intsektuak eta beste artropodo batzuk harrapatzeko.

31 132826 _ 0050-0065.indd

Sec1:65

28/9/09

16:16:33

Ingurumena babestea

Programazioa Helburuak • Ekosistema izaki bizidunek eta haien ingurune fisikoak osatutako multzoa dela ikastea. • Izaki bizidunek ingurune fisikoa aldatzen dutela eta orobat ingurune fisikoak bertan zer izaki bizidun bizi daitezkeen baldintzatzen duela ulertzea. • Ekosistemetan beren elikadura ekoizten duten organismoak organismo ekoizleak direla jakitea. • Elikagaia lortu behar duten izaki bizidunak kontsumitzaileak direla jakitea, bai eta lehen mailako, bigarren mailako edo hirugarren mailako kontsumitzaile izan daitezkeela ere. • Elikasareak adierazten ikastea. • Gizakiaren ingurumena haren bizitzan eragina duen guztiak osatzen duela jakitea. • Pertsonon jarduerek ekosistemak aldatzen dituztela eta bertan kalte izugarriak sor ditzaketela ikastea. • Ingurumena babestea zein garrantzitsua den ulertzea. • Testuetatik nahiz mapetatik informazioa ateratzea.

Ebaluazio-irizpideak • Badaki zer den ekosistema eta zer elementuk osatzen duten. • Ulertzen du zer-nolako harremanak dauden ekosistema bateko izakien artean: ekoizleak eta kontsumitzaileak. • Ulertzen du zer den gizakiaren ingurumena, bai eta inguruneak eta pertsonek elkarri eragiten dietela ere. • Badaki zer-nolako erantzukizuna duten pertsonek eta agintariek ingurumena babesteko.

Edukiak • Ekosistemak. • Ekosistemetako elikadura. • Ingurumena. • Ingurumena babestea.

• • Elikasareei buruzko irakurgaiak ulertzea eta interpretatzea.

• Mapak irakurtzea.

• • •

• Izaki bizidunak gako batekin identifikatzea. • Kontzeptu-eskemak lantzea.

• Inguruneko izaki bizidunak identifikatzen ikasteko interesa. • Ekosistema jakin batean izaki bizidunak nola elikatzen diren ulertzeko jakin-mina. • Ingurumena babestea oso garrantzitsua dela onartzea. • Besteen iritziak kontuan hartzea eta errespetatzea.

Oinarrizko gaitasunak Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasunaz gain, beste gaitasun hauek lantzen dira unitate honetan: giza eta arte-kulturarako gaitasuna, hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna, ikasten ikasteko gaitasuna, gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna eta informazioa tratatzeko gaitasuna.

32A 132826 _ 0066-0081.indd 66

28/9/09 16:13:58

Unitatearen eskema 3. UNITATEA. INGURUMENA BABESTEA

Ekosistemak

Ekosistemetako elikadura

Ikasi egiten Izaki bizidunak gako batekin identifikatzen

Ingurumena babestea

Ingurumena

Lortu nahi dugun mundua Garapen iraunkorra

Gai naiz… Berrikusi

Ingurumena zaintzeari buruz eztabaidatzeko

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Eskemak osatzea: 2. ariketa, 44. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 8., 9., 10. eta 11. fitxak. • Zabaltzea: 3. fitxa. • Ebaluaziorako baliabideak: 3. kontrola/3. testa.

Zailtasunen aurreikuspena • Ekosistemak aztertzea ez da zertan zaila izan ikasleentzat. Izan ere, aurreko ikasturteetan ikasi dute elikasarearen kontzeptua; orain berriro landuko dute, sakonago. Azaldu zenbait elikasareren adibideak, liburuan ageri direnez gain. Kontzeptu hori oso ondo azal daiteke grafikoki. Erabili arbela, ikasle guztiek ikus dezaten elikasarea zenbait izaki bizidunek osatzen dutela eta erlazioa dagoela elikasare batzuen eta besteen artean. • Baliatu unitate honetako edukiak ikasleek ingurunea babestu beharraren kontzientzia har dezaten. Azpimarratu horretarako herritar bakoitzak egin ditzakeen ekintzak.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina Junio

32B 132826 _ 0066-0081.indd 67

28/9/09 16:13:58

3 Objetivos Helburuak

Ingurumena babestea

• Ikasleei Sabedes.gogoraraztea zer den eta zenbait ekosis• ekosistema Conoas. tema mota daudela. • Ekosistema bateko izaki biziduSugerencias didácticas nen artean elikatze-, lehia- eta lankidetza-harremanak daudela Para empezar Haga uerpo. jakitea. • Gizakiaren jarduerek ekosistePara explicar metan sortzen dituzten arazo • batzuk Al hación solar. berrikustea. • humedad… • Expla Ikasleei unitateko edukiak aurkeztea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Testua irakurtzen hasi aurretik, berrikusi ikasleekin batera zernolako ezaugarriak dituzten izaki bizidunek, izaki bizigabeekin alderatuta. • Eskatu ikasle bati edo batzuei irakurtzeko hasierako testua ozen, guztientzat. Azpimarratu egileak armiarmaren ehizatzeko modua abentura zirraragarri bat balitz bezala kontatzen duela. Hausnartu denon artean testuarekin batera ageri den argazkiari buruz: Zerk ematen die atentzioa gehien? Ikusi al dute inoiz argazkian ageri den armiarma bezalakorik?

Azaltzeko • Gogorarazi ikasleei armiarmak artropodoak direla, eta ez intsektuak (artropodoen talde bat da hori); izan ere, askotan nahasi egiten dira biak. Armiarmen espezie guztiak ehiztari txiki bakartiak dira: zeta ekoizten dute, sareak egiteko, hori baita beren ehizatzeko tresna nagusia. Hainbat neurritako armiarmak daude: handienak gai dira txori txikiak ehizatzeko, eta txikienak milimetro erdi ingurukoak dira. Armiarmak oso garrantzitsuak dira ekosistemetan; izan ere, intsektu ugari kontsumitzen dute, eta haien kopurua gehiegi ez areagotzen laguntzen dute.

Ehiztari handia Fuksia-heskaiaren oinean, hosto lehorretan, beste armiarma mota bat bizi zela konturatu nintzen; tigre bat bezain ehiztari zuhur bat, eta odolzalea. Bere hosto-unibertso hartan zebilen harat-honat, haren begiek eguzkiaren argitan distira egiten zutela, aldian behin geratuz eta hanka iletsuen gainean gorputza luzatuz, ingurua begiztatzeko. Euliren bat eguzkitan egonean ikusten bazuen, geldi-geldi geratzen zen. Gero, landareen hazteko geldotasun berean, aurrera jotzen zuen oharkabean, milimetroz milimetro. Aldiro-aldiro gelditzen zen, hostoen gainaldean bere salbamendu-zeta lotzeko. Distantzia egokira iritsitakoan, geratu egiten zen ehiztaria, hankak leun-leun igurzteko, negozio handi bat egin duenak egin ohi duen bezala. Gero, besarkada iletsu bat emateko moduan hedatzen zituen hankak, eta jauzi egiten zuen, euli lokartuaren gainera. Ez dut inoiz ikusi kokapen egokian jarritako armiarmatxo horietako bat tiroa huts egiten. GERALD DURRELL Nire familia eta beste animalia batzuk. Moldatua

●

Bilatu hiztegian hitz hauek: hesia, fuksia, begiztatu, huts egin

●

Nor da izenburuan aipatzen den ehiztari handia?

●

Eman beste animalia batzuk ehizatzen dituzten bi animaliaren izenak eta harrapakinak diren beste birenak.

Informazio osagarria Gerald Durrell Gerald Durrell (1925-1995) Indian jaio zen, bere gurasoak bezala, baina haren arbasoak irlandarrak ziren. Aita hil zenean, familia Ingalaterrara joan zen, eta geroago, Korfu uhartera. Han hasi zen Durrell mota guztietako animaliak biltzen, maskotatzat edukitzeko. Uharte horretan egindako lau urteak izan ziren bere lan autobiografiko ezagunenen oinarria; besteak beste, Nire familia eta beste animalia batzuk, Piztiak eta gainerako ahaideak eta Jainkoen lorategia; garai horretan piztu zitzaion animalien mundua aztertzeko eta babesteko zaletasuna.

32 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:68

28/9/09 16:13:59

3. UNITATEA

GOGORATU IKASITAKOA

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Esan haurrei irakurtzeko Gerald Durrellen testuren bat, edota irakurri zuk zeuk denentzat Nire familia eta beste animalia batzuk liburuaren kapituluren bat. Lan interesgarria da bai animaliei buruzko edukiak ikasteko, bai irakurtzeko gogoa pizteko; izan ere, liburu horretako protagonista Durrell bera da, ikasleen adin bera zuenean.

Ekosistemak Izaki bizidunen multzo batek eta izaki horien bizitoki den ingurune fisikoak osatzen dute ekosistema bat. Ingurune fisikoa esatean, ura, lurzorua, klima eta abar hartu nahi dira aintzat. Hala, ekosistema lehortarrak eta ekosistema urtarrak daude. Basoak, larreak eta basamortuak, esaterako, lehortarrak dira. Urtarrak, berriz, ur gezekoak eta ur gazikoak izan daitezke. 1. Aztertu argazkia, eta esan zer izaki bizidun eta ingurune fisikoaren zer osagai ikusten duzun.

Harremanak ekosistemetan

Ekosistemetan eragiten duten arazoak

Ekosistema bateko izaki bizidunen artean, era askotako harremanak sortzen dira. Hauek, esaterako:

Gizakiaren jarduerek kalteak eragin ditzakete ekosistemetan. Hauek dira ekosistemak hondatzen dituzten arazoetako batzuk:

●

Kutsadura. Urari, aireari eta lurzoruari eragin diezaioke.

●

Deforestazioa. Landaretza galtzeak lurzorua ere desagertzea eragiten du.

●

Gehiegizko ustiapena. Animaliak eta landareak desagertzea eragiten du.

Elikatze-harremanak. Izaki bizidun batzuk elikagai dira beste batzuentzat, eta hortik sortzen da harremana. Harreman horiek elika-kateen bidez irudikatzen dira.

●

Lehia-harremanak. Hainbat izaki bizidunek behar bera dutenean agertzen dira horrelako harremanak.

●

Lankidetza-harremanak. Bi izaki bizidun elkarlanean aritzen direnean; hau da, biek onura ateratzen dutenean.

2. Aztertu elika-kate hau eta azaldu zer esan nahi duen.

garia

sagua

mirotza

3. Azaldu zer harreman mota sortzen den landare baten eta haren loreak polinizatzen dituzten intsektuen artean.

4. Azaldu zer den gehiegizko ustiapena eta eman adibide bat.

HAU IKASIKO DUZU: ●

Ekosistemak zer diren, eta zeintzuk diren haren osagaiak.

●

Izaki bizidunak nola elikatzen diren ekosistemetan.

●

Elika-kateak eta elikasareak zer diren.

●

Zer den ingurumena.

●

Zein arazok eragiten duen ingurumenean, eta zer egin dezakegun hura babesteko.

●

Nola erabiltzen den identifikazio-gako bat.

Durrellek hainbat jarduera egin zituen basabereei buruzko informazioa hedatzeko eta haiek babesteko: irratiko esatari eta telebistako aurkezle izan zen, eta Jerseyko Zooa sortu zuen; zoo hori aitzindaria izan zen animaliak itxian hazten.

Irudiak • Hesia (heskaia): muluen edo zuhaixken lerro trinkoa, lekuren bat inguratzeko edo igarobidea ixteko erabiltzen dena. Fuksia: zuhaixka erako landarea; hosto arrauzkarak ditu, eta oso lore ikusgarriak, kolore arrosa ilun bereizgarria dutenak; landare apaingarritzat erabiltzeko lantzen da. Begiztatu: leku altu batetik lurralde zati handi bati behatu. Huts egin: kolpea ematean edo tiro egitean, ituan edo jomugan ez asmatu. • Armiarma. • Armiarma eta katua ehiztariak dira, eta eulia eta sagua, harrapakinak.

Urte batzuetan zehar, zoo batean aritu zen lanean, eta gero, hainbat zoologikorentzat animaliak lortzen aritu zen. Garai hartan, basabereak babestearen aldeko ekintzaile ospetsua bihurtu zen. Durrellen ustez, zoologikoen zeregina espezieak babestea eta zaintzea izan behar zuen, eta ez soilik animaliak kaioletan ikusgai jartzeko eta aisialdirako lekuak.

Erantzunak

Galderak 1. E.E. Izaki bizidunak zebrak, zuhaitzak, zuhaixkak eta belarrak dira. Ingurune fisikoaren osagaiak ibaia, lurzorua, klima, atmosfera eta abar dira. 2. Mirotzak, elikatzeko, sagua jaten duela, eta saguak, garia. 3. Landare baten eta haren loreak polinizatzen dituzten intsektuen artean lankidetza-harremana dago. 4. Gehiegizko ustiapena da ekosistema jakin bateko baliabideak gehiegi erabiltzea. Adibidez, lurzorua, galdu dituen gatz mineralak berreskuratzeko denborarik eman gabe, berriro lantzea.

33 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:69

28/9/09 16:13:59

Ekosistemak Objetivos Helburuak • Ekosistema ingurune fisikoak Sabedes. bertan bizi diren izaki bizi• eta Conoas. dunen komunitateak osatzen dutela ikastea.

Sugerencias didácticas • Ikasleek gure planeta biosfera deritzon ekosistema handi bat Para empezar Haga delauerpo. jakitea.

• Ekosistema bateko espezieen Para explicarguztiek komunitatea populazio • osatzen Al hacióndutela solar.ikastea. • Expla humedad… • Ingurune fisikoak bertan zer izaki bizidun bizi daitezkeen baldintzatzen duela eta orobat izaki bizidunek bizi diren ingurunea aldatzen dutela ulertzea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Azaldu ikasleei izaki bizidunak bizi diren inguruneko baldintzetara egokituta daudela, eta tolerantzia-maila jakin bat dutela; horrek esan nahi du baldintza horien aldaketetara egoki daitezkeela, betiere aldaketak erabatekoak ez badira. Batzuetan, naturak berak sortutako aldaketak izaten dira ekosistemetan, hala nola urakanak eta uholdeak; beste batzuetan, giza jarduerak eragiten ditu aldaketak. Baina aldaketa handiak eta bat-batekoak badira, eta bertan bizi diren izaki bizidunen tolerantzia-maila gainditzen badute, espezieetako askok ezin dute bizirik iraun. Azaltzeko • Ekosistema bat egonkorra da aldaketak izan ditzakeenean, desagertzeko arriskurik gabe. Zenbat eta handiagoa izan ekosistema bat, orduan eta egonkorragoa da. Putzu txiki baten eta baso baten adibideak jar ditza kezu: lehortea sortzen bada, putzua desagertu egingo da, eta horrekin batera, bertan bizi diren izaki bizidunak; baso handi batek, aldiz, nahiz eta landare batzuk desagertu, iraun egin dezake.

Ek si ba ze fa

Gizarteak gero eta interes handiagoa du ekologiarekiko eta ingurumenarekiko. Gai horiei buruz iritzi serioa izateko, ondo informatuta egon behar da.

In ke re

1. Ekosistemak Izaki bizidunek eta haien ingurune fisikoak osatutako multzoari deritzo ekosistema. Oso txikia izan daiteke (putzu bat, adibidez), edo oso handia (ozeano osoa, esaterako). Zehatz daitekeen ekosistema handiena Lurrak eta bertan bizi garen izaki bizidun guztiok osatzen dugu. Ekosistema horri biosfera deritzo.

●

B ●

2. Ekosistemako izaki bizidunak Izaki bizidun guztiak espezietan biltzen dira. Adibidez, lehoiek izaki bizidunen espezie bat osatzen dute; bai eta tigreek, mitxoletek eta arteek ere. q Ekosistema batean bizi diren espezie bateko kideek populazio bat osatzen dute. Ekosistema bateko populazio guztien multzoak, berriz, komunitatea osatzen du. w Ekosistemako izaki bizidunek harremanak dituzte elkarren artean. Adibidez, belarjale handiek –zebrek eta bufaloek, esaterako– belar ugari egotea behar dute. Eta belarjale handiak dauden lekuan, neurri handiko harrapariak egon daitezke; lehoiak, adibidez. Izan ere, harrapariek belarjale handiak behar dituzte elikatzeko; eta aldi berean, belarjale gehiegi egotea galarazten dute, belarjale gehiegi baleude belarra kaltetuko bailukete.

q Bi espezie oso antzeko.

A. Etxe-txolarrea. B. Landa-txolarrea. Zer desberdintasun ikusten dituzu bi espezieen artean?

w Ekosistema bateko izaki bizidunak.

Populazio bakoitza espezie bateko kideen multzoa da. Zer ekosistema motatakoak dira izaki bizidun hauek?

KOMUNITATEA

BANAKOA

kaskabeltzak

aztoreak

haritzak

iratzeak basurdeak saguak

arkanbeleak

kuleto faltsuak

Informazio osagarria Ingurunera egokitzeko moduak Ingurune urtarretako izaki bizidunek eta ingurune lehortarretakoek ezaugarri desberdinak dituzte, nor bere inguruneari egokitzeko. Ura airea baino askoz ingurune dentsoagoa eta likatsuagoa da; horrek esan du izaki urtarrek, mugitzeko, askoz erresistentzia handiagoa gainditu behar dutela, izaki lehortarrek baino. Horregatik, igerian ibiltzen diren espezieetako gehienek forma hidrodinamikoak garatu dituzte. Gainera, ura airea baino dentsoagoa denez, izaki askok erraz flotatzen dute, eta gorputz guztiek pisu gutxiago dute uretan, lehorrean baino (hori itxurazko pisua izango litzateke, masa berez berdina izango bailitzateke); uretan, ez da beharrezkoa eskeleto hain gogorra eta hauskaitza izatea, grabitate-indarrari aurre egiteko.

34 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:70

Ek er be la

Ek m tz di

B da zu eg tz

eskinosoa

POPULAZIOA

28/9/09 16:13:59

3. UNITATEA

3. Ingurune fisikoa Ekosistema baten izaki bizidunengan, ingurune fisikoaren elementu askok eragiten dute. Ingurunebaldintza hauek, besteak beste: tenperaturak, hezetasun-mailak, lur motak... Elementu horiei faktore esaten zaie.

Ulertzeko • Eskatu ikasleei egiteko kontzeptu-eskema bat, 3. epigrafeko testua, Ingurune fisikoa, oinarritzat hartuta. Horretarako, IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 38. orrialdeko ereduari jarraitu beharko diote.

Ingurune fisikoa lehortarra edo urtarra izan daiteke. Ingurune horietako bakoitzean hainbat faktorek eragiten du. ●

Ingurune lehortarretan, hauek dira faktore garrantzitsuenak: klima, lurzoru mota eta erliebea. Klimaren baitan beste hainbat faktore biltzen dira, era berean: tenperatura, hezetasuna, urtarorik baden…

●

Ingurune urtarretan, faktore hauek dute eragin gehien: gazitasunak (gatz kantitateak), argiak, korronteak, tenperaturak eta hondo motak. Gazitasunaren arabera, ingurune urtarrak bi eratakoak dira: ur gezekoak eta ur gazikoak. Argia sakontasunaren eta uraren gardentasunaren araberakoa da. e Faktore hori garrantzitsua da; izan ere, eguzki-argia iristen den lekuetan baino ez dira hazten landareak eta algak.

e Itsas hondoa. Argi gehiago jasotzen duten itsas

hondoetan, askoz izaki bizidun gehiago bizi da.

4. Ingurune fisikoaren eta izaki bizidunen arteko harremanak Ekosistema baten ingurune fisikoak landaretzan du eragina, batez ere. Beraz, klima, lurzoru eta erliebearen arteko konbinazioaren arabera, basoak, belardiak, basamortuak eta abar egon daitezke. Ekosistemako landaretza motak, berriz, ekosistema horretan zer animalia egongo diren baldintzatzen du. Adibidez, habia egiteko zuhaitzak behar dituzten hegaztiak nekez biziko dira larre batean. Bestalde, izaki bizidunek ingurune fisikoa ere aldatzen dute. Adibidez, animalia askok galeriak zulatzen dituzte lurzoruan, eta hala, transformatu egiten dute. Landareek ere harkaitzak puska ditzakete beren sustraien bidez. r

r Kastorea. Kastoreek aldatu egiten dute

ingurune fisikoa; izan ere, adarrekin presak egiten dituzte, eta hala, urmaelak eta putzuak sortzen dira ibaietan.

Galderak Ingurune fisiko batek eta izaki bizidunen komunitate batek osatzen dute ekosistema. Ingurune fisikoak ekosisteman zein izaki bizidun biziko den baldintzatzen du. Orobat, izaki bizidunek aldatu egiten dute ekosistema hori.

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Azaldu haurrei bizitzarik ez dagoen eremu batean ekosistema bat sor daitekeela. Lehenik, euria egiten duenean, landare txiki batzuk sortzen dira, hala nola goroldioak. Pixkana, zenbait belar mota agertzen dira, eta horrekin batera, animalia batzuk; adibidez, zizareak, kakalardoak, saguak eta txoriak; horrela, belardia eratzen da. Gero, sastraka sortzen da, pixkana lurzorua aberasten duten zuhaixkak; orduan, beste animalia mota batzuk agertzen dira; esaterako, untxiak eta azeriak. Azkenik, basoa sortzen da: bertan belarrak, zuhaixkak, zuhaitzak eta animalia mota asko bizi dira. Prozesu hori osatzeko, 200 bat urte behar dira.

1. Zer da biosfera? 2. Zer faktoreren arabera dago argi gehiago edo gutxiago, ingurune urtarrean?

Erantzunak

Irudiak 1. Desberdintasunak daude lumen kolorean, eta orbanak ez dira leku beretan ageri. 2. Ekosistema lehortarrekoak dira.

Horregatik bizi dira itsasoan animalia ornogabe hain handiak, hala nola txibia erraldoia; aire-ingurunean, aldiz, beren pisuagatik zanpatuta hilko lirateke. • Eskatu ikasleei bilatzeko animalia urtarren beste egokitzapen modu batzuei buruzko informazioa, eta alderatzeko ingurune lehortarreko animalien egokitzapenekin; gero, bil ditzatela zerrenda batean.

Galderak 1. Biosfera Lurrak eta bertan bizi diren izaki bizidun guztiek osatzen duten ekosistema da. 2. Sakoneraren eta uraren gardentasunaren arabera.

35 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:71

28/9/09 16:14:00

Helburuak

Ekosistemetako elikadura

• Ekosistemetan, organismo ekoizleak landareak eta algak direla jakitea.

Ekosistemetan, izaki bizidunak modu askotara jartzen dira harremanetan, baina harreman garrantzitsuenak elikadurak sortutakoak dira: nork jaten du nor?

• Organismo kontsumitzaileak elikagaia beste izaki bizidun batzuetatik lortu behar dutenak direla jakitea.

1. Ekosistemako ekoizleak

• Sarraskijaleek, harrapariek eta deskonposatzaileek ekosisteman zer funtzio betetzen duten ikastea. • Ekosistema jakin bateko elikatze-harremanak adierazten ikastea, elika-kateen nahiz elikasareen bidez.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Edukiak irakurtzen hasi aurretik, eskatu haurrei behatzeko hiru argazkiei eta esateko zertaz elikatzen diren bertan ageri diren izaki bizidunak. • Testua irakurri ondoren, esan ikasleei kopiatzeko, beren koadernoetan, 2. epigrafeko Kontsumitzaileak testuan letra lodiz ageri diren hitzak. Gero, esan ikasteko buruz hitz horiek, IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 51. eta 52. orrialdeetan azaltzen den bezala.

Azaltzeko • Azaldu ikasleei ekosistema batean espezie bat galtzeak kate bereko eta elika-kate bereko gainerako espezie guztiei eragiten diela, eta horrez gain, espezie berri bat sartzeak ere ondorio negatiboak izan ditzakeela ekosistemaren orekan. Hori azaltzeko, jarri animalia arrotz batzuen adibideak: gure herrialdera iritsi dira, lagun egiteko animaliak izateko, baina gaur egun gure klimara egokitu dira eta bertako espezieak beren habitat naturaletatik kanporatzen ari dira.

Landareak elikagaiak sortzeaz arduratzen dira, eguzki-argia eta substantzia bakunak oinarri hartuta. Hori dela eta, landareei ekoizle esaten zaie. q

q Pago-basoa. Ingurune lehortarretan, landareak dira ekoizleak.

Ekosistema urtarretan, algak dira ekoizleak. Dakizunez, alga horietako asko mikroskopikoak dira. Eta hala ere, elikagai-ekoizle diren aldetik, oso garrantzitsuak dira. w

Ik fo ko az de

2. Kontsumitzaileak Animaliek ezin dute beren elikagaia sortu. Beste izaki bizidun batzuetatik lortu behar dute. Izaki horiek janez elikatzen dira. Horregatik, animaliei kontsumitzaile esaten zaie. ●

●

Animalia belarjaleak landarez elikatzen dira. Belarjaleei lehen mailako kontsumitzaile esaten zaie.

B ne ko ne

w Alga mikroskopikoak, mikroskopioz ikusita. Diatomeo izeneko alga horiek elikagaia eta oxigenoa sortzen dute.

Animalia haragijale batzuk animalia belarjaleez elikatzen dira. Haragijale horiei bigarren mailako kontsumitzaile esaten zaie.

Ek ha ge du

Beste animalia haragijale batzuk, berriz, bigarren mailako kontsumitzaileez elikatzen dira. Hirugarren mailako kontsumitzaileak dira.

Beste animalia batzuk ehizatzen eta jaten dituzten animalia haragijaleei harrapari ere esaten zaie.

Ek ha ha di bi

Beste kontsumitzaile mota bat sarraskijaleek osatzen dute. Putreak eta intsektu asko, adibidez, sarraskijaleak dira: beste animalia batzuen gorpuez elikatzen dira. e Bada beste kontsumitzaile mota bat ere: parasitoak. Beste izaki bizidun batzuetatik hartzen dute elikagaia, baina haiek hil gabe. Eltxoak, adibidez, parasitoak dira; ugaztunen odola xurgatzen dute.

e Sai arrea. Saiak edo putreak sarraskijaleak dira. Ekosistemetan gorpuak ezabatzen laguntzen dute.

Informazio osagarria Jatea edo besteen janari izatea Animaliek beren elikagaia bilatu behar dute, ez baitute gaitasunik, landareek bezala, beren kabuz ekoizteko. Eskuarki, beste izaki bizidun baten gorputzean edo gorputzaren zati batean aurkitzen dute; hori dela eta, denbora asko eman behar dute harrapakinak bilatzen eta harrapatzen. Baina, aldi berean, beste animalia batzuek jan ez ditzaten kontuz ibili behar dute. Elikagaia bilatzea eta harraparietatik babestea dira animalien bi arazo handiak. Arrazoi horiengatik, animaliek mugitu egin behar dute, ehizatu, defendatu, ihes egin eta ezkutatu, eta ingurunera ezin hobeto egokituta soilik iraun dezakete bizirik.

36 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:72

28/9/09 16:14:00

3. UNITATEA ELIKA-KATEA

ELIKASAREA

azeria

hontz zuria azeria

Montpellierko sugea soro-muxarra

zozoa

basasagua basasagua matxinsaltoa

erlea

untxia

barraskiloa

atxaparra

artea

atxaparra

estrepa

belarrak

r Elika-katea eta elikasarea.

3. Deskonposatzaileak

Elikasareek elika-kateek baino hobeto islatzen dituzte ekosistemako elikadura-harremanak.

Ikusi al duzu baso bateko lurzorua, udazkenean? Hostozko alfonbra batez estalita dago. Urtez urte eroritako hostoak pilatuko balira, alfonbra horrek hainbat metroko lodiera izango luke, azkenerako. Baina ez da horrelakorik gertatzen, izaki bizidun deskonposatzaileek beren lana egiten baitute. Bakterioak eta onddoak dira deskonposatzaileak; izaki bizidunen hondarrak –bai landareenak bai animalienak– erabat deskonposatzen dituzte. Hala, hondar horietan gordetako gatz-mineralak lurrera itzultzen dira, eta lurra emankor mantentzen da.

Erantzunak Galderak 1. Landareei ekoizle esaten zaie, beren elikagaia ekoizten dutelako. Alga berdeek ere badute gaitasun hori, eta ekoizleak dira beren ekosistemetan.

4. Elika-kateak eta elikasareak Ekosistema bateko espezieen artean sortzen diren elikaduraharremanak elika-kateen bidez irudikatzen dira. Kate horietan, gezien bidez lotzen dira espezieak: geziak elikagai den izaki bizidunetik hartaz elikatzen den izaki bizidunera doaz. Ekosistema batean elika-kate ugari daude, eta espezie bera hainbat katetan egon daiteke. Horrenbestez, ekosistemako harremanak egokiago irudikatzeko, elikasareak erabiltzen dira. Sare itxurako irudikapen horietan, hainbat elika-kate konbinatzen dira. r Ekosistema batean organismo ekoizleak eta kontsumitzaileak daude. Ekoizleek beren elikagaiak sortzen dituzte; kontsumitzaileek, ordea, lortu egin behar dituzte elikagaiak. Ekosistemetan, elikadura-harremanak elikakateen eta elikasareen bidez irudikatzen dira.

Ikasten ikasteko gaitasuna Elikasareak eta elika-kateak informazio ugari ematen duten eskema grafikoak dira. Eskatu ikasleei behatzeko 4. irudiari eta idazteko zer-nolako harremanak dauden ekosistema horretan. Alderdi hauek aipatu behar dituzte: zein diren ekoizleak eta zein kontsumitzaileak, eta ea baden harraparirik, sarraskijalerik edo deskonposatzailerik. Horrez gain, esan beharko dute ea baden, ekosistema horretan, harraparirik ez duen izaki bizidunen bat; hau da, zer animalia ezin duen beste animalia batek jan bere ekosisteman.

Galderak 1. Zergatik esaten zaie landareei ekoizle? Ezagutzen duzu beste ekoizlerik? 2. Azaldu nola laguntzen duten deskonposatzaileek lurraren emankortasuna mantentzen. 3. Zer dira elikaduraharremanak? Nola adieraz daitezke?

Egokitzapen horien adierazle dira, adibidez, animaliek dituzten ahoak; izan ere, elikaduraren araberakoak dira: esaterako, tximeletak zupatu egiten du; baleak, iragazi; tigreak, haragiari hozka egin; eta karakolak, birrindu. Baina besteen janari ez izateko ere egin dituzte egokitzapenak; horren adibide dira kameleoiak: ingurunearen antza hartzen dute, besteek ez ikusteko.

2. Animalia deskonposatzaileek lurzoruaren emankortasuna mantentzen laguntzen dute, izaki bizidun guztien hondarrak –bai landareenak bai animalienak– erabat deskonposatzen baitituzte; horrela, izaki horiengan dauden gatz mineralak lurzorura itzul daitezke. 3. Ekosistema bereko izaki bizidunak batzuk besteez elikatzen dira; elkarren arteko erlazio horiei elikatze-harreman esaten zaie. Harreman horiek adierazteko, elika-kateak eta elikasareak erabiltzen dira.

• Eskatu ikasleei deskribatzeko etsaietatik babesteko animaliek baliatzen dituzten modu batzuk. Kontuan hartu komeni dela erantzunak ematean mota guztietako animaliak aipatzea, ez soilik ugaztunak eta ornodunak oro har, baita ornogabeak ere.

37 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:73

28/9/09 16:14:01

Ingurumena

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Erakutsi ikasleei zenbait ekosistemaren irudiak, ingurumenbaldintzei behatzeko eta izaki bizidunengan zer-nolako eragina duten aztertzeko. • Eskatu ikasleei behatzeko 1. irudiari eta hausnartzeko zer faktorek eragiten duten piriniar basahuntzaren ingurumenean.

Azaltzeko • Egoki baderitzozu, egin arbelean 1. irudiaren antzeko eskema bat, ikasleen ingurumena nolakoa den adierazteko. Zer faktorek osatzen dute ikasleen ingurumena? Bestela esanda, zer alderdik eragiten dute zuzenean haien bizitzan? Oso desberdinak al dira ikasleen ingurumena osatzen duten alderdiak eta piriniar basahuntzarena osatzen dutenak? Ulertzeko • Ikasleek ekosistemei buruz ikasitako kontzeptuetako batzuk praktikan jar ditzaten, komeni da beren autonomia-erkidegoko ekosistema jakin bat ikertzea. Horri buruzko dokumentazioa erraz aurki daiteke Interneten; hain zuzen, autonomia-erkidego bakoitzeko Ingurumen Sailaren web-orrian.

Izaki bizidun baten ingurumena bizidun horri eragiten dion orok osatzen du. Esate baterako, hauek guztiak arte baten ingurumenaren osagaiak dira: erroturik dagoen lurzorua, airea, klima, haren hostoez elikatzen diren belarjaleak, eragin diezaioketen parasitoak, ebaki edo inaus dezaketen pertsonak... q

➜

1. Zer da ingurumena?

➜

• Pertsonek, beren jardueren bidez, ingurumenean eragiten dituzten arazo larrienen berri jakitea.

●

➜

• Gizakiek ingurumena aldatzen dutela eta bertan kalte handiak sor ditzaketela ikastea.

Denok entzun dugu noizbait ingurumenari eragiten dioten arazoen berri, baina... ba al dakigu, jakin, zer den ingurumena?

➜

●

➜

• Gizakiaren ingurumena haren bizitzan eragiten duen guztiak osatzen duela ulertzea.

G na

➜

Helburuak

Alabaina, oro har ingurumenaz ari garenean, pertsonen ingurumena esan nahi dugu. Gure bizitzan eragina duen guztiak osatzen du: atmosferak, urak, klimak, gainerako bizidunek... Lur osoan bizi dira pertsonak; beraz, ia planeta osoak eta izaki bizidun guztiek osatzen dute gizakion ingurumena.

●

q Piriniar basahuntzaren ingurumena. Hari eragiten dion guztiak osatzen du. Esan piriniar basahuntzaren ingurumeneko zer elementu agertzen diren irudian.

●

2. Gizon-emakumeok aldatu egiten dugu ingurumena Gizon-emakumeok aldatu egiten dugu ingurumena, gure jardueren bidez. Esate baterako, zuhaitzak ebakitzen ditugunean, erregaiak erretzen ditugunean, lurra lantzean... Milioika pertsona gara munduan, eta teknologia handia dugu eskura. Horren ondorioz, aldaketa izugarriak eragin ditzakegu ingurumenean, eta oro har, aldaketa horiek kalte egiten die ekosistema guztiei. Dena dela, azken urteotan, gero eta gehiago jabetu gara ingurumenari eustearen garrantziaz, eta eskura ditugu, gainera, eutsi ahal izateko baliabideak.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Garapen iraunkorra Giza jarduerek (nekazaritzak, abeltzaintzak, industriak, garraioak eta abarrek) kalte –handia edo txikia– egiten diote ingurumenari. Garapen iraunkorraz hitz egiten dugunean, giza jarduerek sortutako hondamena naturak berreskuratzeko modukoa izateaz ari gara. Hortaz, garapen iraunkorrak hauxe du helburu: gaur egun Lurrean bizi garenok modu arduratsuan erabiltzea gure planetako baliabideak, etorkizuneko belaunaldiei guk duguna baino ingurumen okerragoa ez uzteko, eta naturako baliabideak ez agortzeko. ●

Pentsatu nola ustia daitekeen baso bateko egurra, modu iraunkor batean.

Informazio osagarria Arriskua: sutea Baso-sute bat gertatzean, ingurumenean eragin daitezkeen arazorik larrienetako batzuk sortzen dira, aldi berean: zuhaitzak galtzen dira; berotze globala areagotzen da; animalia- nahiz landare-espezieak galtzen dira; eta ibaietako nahiz itsasoko urak kutsatzen dira; izan ere, zuhaitzik ez dagoen eremuetan euria egiten duenean, lurra nahiz errautsak eramaten ditu berekin. Suteak, gainera, oso erraz hedatzen dira, eta denbora gutxian, animaliak, landareak eta paisaiak suntsitzen dituzte; hamarkada batzuk, eta batzuetan, mende batzuk behar izaten dira haiek berreskuratzeko.

38 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:74

28/9/09 16:14:01

3. UNITATEA

3. Ingurumenaren arazoak Gizakiok arazo hauek eragiten dizkiogu ingurumenari, besteak beste: ●

●

Lortu nahi dugun mundua

Kutsadura. Ingurumenean eragin kaltegarria izan dezakeen edozein substantzia edo objektu botatzeari deritzo kutsadura. Plastikozko poltsek, adibidez, itsasoko animalia asko hiltzen dute, jan egiten baitituzte, nahasita. Berotze globala. Lurrak beroa igortzen du espaziora, baina atmosferako karbono-dioxidoak galarazi egiten du bero horrek guztiak ihes egitea. Beraz, manta baten lana egiten du atmosferak, eta horri esker, epelagoa da Lurra; atmosferarik gabe izango litzatekeena baino epelagoa, alegia. Nolanahi ere, azken mendean asko igo da karbono dioxidoaren kopurua, erregai fosilen errekuntza dela eta, batez ere. Horren ondorioz, tenperatura ere igotzen ari da. Beraz, planetaren klima aldatu egin daiteke, eta horrek ondorio larriak ekarriko lituzke. w

• E. L. Ikasleek erantzun behar dute horretarako espezie bereko zuhaitz gazteak landatu behar direla zuhaitzak botatako eremuetan. Azaldu ikasleei, batzuetan, halako eremuetan, hazkuntza azkarreko zuhaitzak landatzen direla, hala nola eukaliptoak. Horrek kalteak eragiten ditu basoetan, eta gainera, biodibertsitatea arriskuan jartzen du eta murriztu egiten du.

w Antartika, kontinente izoztua.

Berotze globalaren ondorioz Antartika estaltzen duen izotza urtuko balitz, urak itsasoaren maila igotzea eragingo luke.

Deforestazioa. Basoak galtzeari deritzo deforestazio. Laborantzarako lurrak lortzeko, egurra ustiatzeko eta errepideak, urbanizazioak eta abar eraikitzeko soiltzen dira basoak. Baso bat desagertzen bada, bertan bizi den fauna ere desagertu egiten da. Horrez gain, lurzorua higadurari aurre egiteko babes gabe geratzen da. Biodibertsitatea. Esan daiteke biodibertsitatea ekosistema batean bizi diren izaki bizidunen aniztasuna dela. Gaur egun, espezie asko ari da desagertzen planeta osoan, hainbat arrazoi dela medio: kutsadura, berotze globala, deforestazioa eta abar. Penagarria da zenbait espezie eder desagertzea; iberiar katamotza edo Panda hartza, esate baterako. e Baina, hain ikusgarriak ez diren beste espezie batzuk ere oso garrantzitsuak izan daitezke, ekosistemetako parte diren aldetik; adibidez, belar- eta intsektu-espezie batzuk. Izan ere, espezie horiek falta badira, ekosistema osoa hondatzen da.

Gizakiaren ingurumena haren bizitzari eragiten dion guztia da. Gizakiak aldaketak eragiten ditu bere ingurumenean; esate baterako, kutsadura, berotze globala, deforestazioa eta biodibertsitatea galtzea.

Erantzunak

e Panda hartza. Panda hartza desagertzeko zorian dago, eta ingurumenaren kontserbaziorako ikur bihurtu da.

Galderak

Galderak 1. Urak eta haren ezaugarriek, hala nola gazitasunak, gardentasunak eta tenperaturak; hondo motak; elikatzeko harrapatzen dituen arrainek; harrapariek; arrantzatzen duten gizakiek eta abarrek.

1. Zer elementuk osatzen dute izurde baten ingurumena? 2. Zer arazo nagusik eragiten diote ingurumenari? Zer ondorio ditu arazo horietako bakoitzak? 3. Aipatu mehatxaturik dauden hiru izaki bizidun.

Denok lagun dezakegu suteei aurrea hartzen, eta gainera, hori egiteko erantzukizuna dugu. Horretarako, zenbait jarraibide hartu behar ditugu kontuan: – Ez dugu surik egin behar horretarako prestatutako lekuetatik kanpo. – Ez dugu botilarik botata utzi behar, lupa-efektua eragiten baitute; horrenbestez, eguzki-izpiek jotzean, suteak sor daitezke. – Ez da zaborrik edo uztondorik erre behar landa-eremuan. – Sua dagoela jabetzean, erre-usaina edo kea sumatzen dugulako, basozainak edo suhiltzaileak ohartarazi behar ditugu. Suteak lehenbailehen itzali ezean, hedatu eta lurralde zabalak suntsi ditzakete.

Irudiak 1. Hauek dira piriniar basahuntzaren ingurumeneko elementuak: erliebe formak, hala nola mendiak, ibaiak, zuhaixkak eta gainerako landareak; arranoa eta otsoa; eta errepidea ere bai.

2. Kutsadurak: espezie asko desagertzea, paisaiak andeatzea etab. eragiten du; berotze globalak: planetako ekosistema eta izaki bizidun guztiei eragiten die; eta baso-soiltzeak: fauna eta landaredia galtzea, lurzorua higatzea eta biodibertsitatea galtzea eragiten du; izan ere, espezie jakin bat desagertzen den bakoitzean haren ekosistema hondatzen da. 3. E. L. Hainbat erreinu eta motatako izaki bizidunak aipatu izana balioetsi behar da.

39 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:75

28/9/09 16:14:01

Ingurumena babestea Helburuak • Herritarrok ingurumenarekiko erantzukizuna dugula ulertzea, eta erantzukizun horietako batzuen berri jakitea. • Agintariek ingurumena babesteko zer-nolako erantzukizuna duten jakitea. • Eremuen babesa, hala nola Parke Nazionalena, balioestea, natura-ingurunea babesteko neurri garrantzitsua den aldetik.

Ingurumena babestu egin behar dugu; izan ere, horrela natura babesten dugu, eta bide batez, geure burua ari gara babesten. Horretarako, ordea, gizon-emakume bakoitzak ingurumenaren aldeko jarrerak hartu behar ditu, eta agintariek, berriz, neurri egokiak.

Azaltzeko • Azaldu ikasleei birziklatzea guztion esku dagoela, eta denok lagun dezakegula ingurumena babesten, esaterako, zaborrak bananduz. Balora dezatela beren jokabidea: Etxean, banantzen al dituzte beirazko eta plastikozko ontziak, gainerako zaborretatik? Eramaten al dute gauza bakoitza dagokion edukiontzira?

1. Herritarron erantzukizunak Herritar bakoitzak hainbat eta hainbat ekintza egin ditzakegu, ingurumena babestearen alde. Hauek, adibidez: q ●

Ura aurreztu. Esate baterako, kanilak ondoondo itxi ditzakegu, erabili ondoren; eta bainatu ordez, dutxa hartu.

●

Elektrizitatea aurreztu. Adibidez, argiak eta etxetresna elektrikoak itzal ditzakegu, inor haiek erabiltzen ari ez denean; eta aire girotua neurriz erabil dezakegu.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Eskatu ikasleei behatzeko 1. irudiari, eta esateko jarduera horietako zein egiten dituzten eguneroko bizitzan: Zer dute nahiago, dutxa hartu, ala bainua hartu? Zer dute nahiago, autoan ibili, ala autobusean?

●

Erregaia aurreztu. Adibidez, garraiobide kolektiboak erabil ditzakegu, eta berogailua neurriz gain ez piztu.

●

Zaborrak eta hondakinak bere lekuan utzi. Substantzia kutsagarriak ez genituzke hustubideetatik eta komunetik behera bota behar.

●

Fauna eta flora errespetatu. Kontu handia izan behar da ingurune babestuetan, batez ere.

C D

q Gure eguneroko bizimoduan hainbat modutan lagun dezakegu ingurumena babesten. Azaldu zer gertatzen den marrazki bakoitzean eta nola laguntzen den ingurumena babesten.

Es er ke et ko

2. Agintarien erantzukizunak Agintariek ingurumena babestuko duten legeak erabakitzeko ardura dute. Esate baterako, ehiza eta arrantza arautzeko legeak eta ur-arazketa erregulatzeko legeak. Bateko eta besteko agintariek, bai Estatukoek bai Autonomia Erkidegoetakoek, ikertu egin behar dituzte desagertzeko arriskuan dauden espezieak eta haiek babesteko planak landu behar dituzte, plan horien bidez biodibertsitateari eusteko. Helburu hori lortzeko, zaindu egin behar dira espezie horien ekosistemak. Interes handiko ekosistemak dituzten zenbait ingurune babestea da hori egiteko bideetako bat. w

Es ho te be ke

w Torre Cerredo mendia, Europako Mendiak Parke

Nazionalean. Covadongako Mendia Parke Nazionala izan zen Espainiako lehen ingurune babestua. Haren zabalpena da Europako mendietakoa.

Ulertzeko • Natura-eremu jakin bat estatuaren babesaren mende geratzen denean, ondorio negatiboak izan ditzake pertsona batzuentzat: esate baterako, jabetza txikiak dituztenentzat edota zur-industria handientzat; izan ere, batzuetan, haien interesak kaltetzen dira. Sustatu ikasgelan eztabaida egitea, galdera hauek eta antzeko beste batzuk abiapuntutzat hartuta: Esan al daiteke gizakia naturaren jabe dela? Zuen ustez, beharrezkoa al da eremu babestuak sortzea?

Informazio osagarria Eremu babestuak Hauek dira eremu babestuen kategoria batzuk: • Parke Nazionalak. Interes nazionaleko lurralde-eremu handiak dira; estatuaren mende daude, eta bertako natura babesteko neurriak hartzen ditu. • Natura Parkeak. Paisaia edo ezaugarri biologiko bitxiak dituzten eremuak dira; horregatik, babes berezia dute, eta funtzio jakin batzuk: aisialdirako, zientziarako, etab. • Natura Erreserbak. Ekosistema, komunitate edo elementu biologiko garrantzitsuak, bereziak edo ahulak dituzten eremuak dira; horregatik, bereziki balioesten dira eta babestu egiten dira.

40 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:76

28/9/09 16:14:01

3. UNITATEA I

Bizkaiko golkoa M

E ASTURIAS

Europako mendiak

GALIZIA

KANTABRIA

Galiziako Atlantikoko uharteak

ANDORRA Aigüestortes eta San Maurici aintizra

Ordesa eta Monte Perdido

ERRIOXA

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Esan ikasleei behatzeko mapari eta esateko zer autonomia-erkidegotan dauden Parke Nazionalak eta zeinetan ez.

FRANTZIA

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA NAFARROAKO FORU ERKIDEGOA

GAZTELA ETA LEON

KATALUNIA

Cabañeros

VALENTZIA

Monfragüe

UH AR

MADRIL

O Z E A N O A T L A N T I K O A

P O R T U G A L

ARAGOI

GAZTELA-MANTXA

EXTREMADURA

Cabrerako uhartedia

Tablas de Daimiel

MURTZIA

s a i t

ANDALUZIA

Sierra Nevada Doñana

O Z E A N O AT L A N T I KOA Timanfaya KANARIAK UHARTEAK

Caldera de Taburiente Garajonay

CEUTA

Teide

a r r t e i e d

Erantzunak Irudiak 1. A irudian, haur bat ageri da, beira gainerako zaborretatik banandu eta birziklatzen; horrela, energia eta lehengaiak aurrezten dira. B irudian, haur bat dutxa hartzen ageri da; horrela, ura aurrezten da, bainua hartuz gero askoz ur gehiago gastatzen baita. C irudian, haur bat hegaztiei prismatikoz behatzen ari da; animaliak oztoporik egin gabe aztertzeko eta ezagutzeko modu bat da hori, eta beraz, babesteko modu bat. D irudian, autobusa ageri da; garraio publiko hori erabiliz, garraio pribatuak erabiliz baino erregai gutxiago kontsumitzen da, per tsona ugari eraman baititzake aldi berean.

ALJERIA

MELILLA

Parke nazionalak

MAROKO

e Espainiako parke nazionalak.

3. Ingurune babestuak Estatuak, autonomia-erkidegoek eta nazioarteko erakunde batzuek eremu babestu izenda ditzakete intereseko naturagune batzuk, babesteko, eta horrela, eremu horien balio naturalei eusteko. Espainian, bada parke nazionalen sare bat. Sare horrek Espainiako ekosistema gehienak babesten ditu. e Horrez gain, badira beste eremu babestu batzuk ere: natura-parkeak, eskualde-parkeak, erreserbak, etab.

Herritarrek eta agintariek, biek dute erantzukizuna ingurumena babesteko eginkizunean. Eremu edo naturagune babestuak izendatzea da, esate baterako, ingurumena babesteko modu bat.

Galderak 1. Ziur aski, bururatuko zitzaizkizun hainbat aholku, liburukoez gain, ura eta elektrizitatea aurrezteko. Eman baliabide horietako bakoitza aurrezteko beste hiru aholku.

Galderak 1. E. L.

2. Nork izenda dezake ingurune bat eremu babestu?

• Natura Monumentuak. Natura-eremu, -elementu edo -eraketa oso bitxiak edo ederrak dira; horregatik, babes berezia dute. • Paisaia Babestuak. Natura-inguruneko leku bitxiak dira, balio estetiko eta kultural berezia dutenak; horregatik, halako paisaiak babestu egiten dira. • Biosferaren Erreserbak. UNESCOk izendatzen ditu. Planetako habitat moten adierazle diren eremu geografikoak dira. Halako eremuak babestearen arrazoi nagusia biodibertsitateari eustea da.

Ura aurrezteko, parkeak eta lorategiak ureztatzeko edangarria ez den ura erabil daiteke; ontzi- eta arropa-garbigailuak ondo beteta erabil daitezke; eta urez betetako botila handi bat jar daiteke komuneko tangaren barruan, horrela erabiltzen den bakoitzean bi litro ur aurrezteko. Elektrizitatea aurrezteko, etxean isolatzailea jar daiteke, ez hozteko; argiak itzal daitezke, gela batetik irtetean; eta kontsumo gutxiko bonbillak erabil daitezke. 2. Estatuak, autonomia-erkidegoek eta nazioarteko erakunde batzuek izenda ditzakete eremu babestuak.

41 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:77

28/9/09 16:14:03

Ariketak 5. Haragijale bat izan al daiteke lehen mailako

Ulertu

Erantzunak

1. Irakurri ekosistemei buruzko esaldi hauek eta esan zuzenak ala okerrak diren. Azaldu zergatik.

Ulertu 1. a. Okerra: ekosistema izaki bizidunek eta haiek bizi diren ingurune fisikoak osatutako multzoa da. b. Zuzena. c. Okerra: ekosistema bateko izaki bizidun guztiek komunitatea osatzen dute. 2. Ingurune lehortarretan, faktore hauek dute eragin handiena izaki bizidunengan: klimak, lurzoru motak eta erliebeak; ingurune urtarretan, berriz, gazitasunak, argiak, ur-lasterrek, tenperaturak eta hondo motak.

a. Izaki bizidunen multzo bat da ekosistema bat. b. Existitzen den ekosistemarik handiena biosfera da. c. Ekosistema bateko izaki bizidun guztiek populazioa osatzen dute.

2. Adierazi ingurune fisikoko zer faktorek duten eragin handiena izaki bizidunengan, bai ingurune lehortarretan bai urtarretan.

5. Ez, haragijale bat ezin daiteke lehen mailako kontsumitzaile izan, belarjaleak jaten baititu. Belarjaleak lehen mailako kontsumitzaileak dira beti; beraz, bigarren mailako kontsumitzailea ezin daiteke belarjalea izan. 6. E. L. Izaki bizidunaren ingurumena hari egiten dion guztiak osatzen du: lurzoruak, aireak, urak, landarediak, klimak, gainerako izaki bizidunek eta abarrek.

6. Zer da ingurumena? Azaldu zure hitzak erabiliz.

7. Azaldu zer den deforestazioa eta zergatik den arazo larria ingurumenerako.

8. Idatzi paragrafo batean zergatik babestu behar dugun ingurumena.

9. Egin erkidego bakoitzeko parke nazionalen zerrenda.

harrapari â&#x20AC;&#x201C; sarraskijale â&#x20AC;&#x201C; deskonposatzaile

10. Kobazuloen barruan ia ez dago izaki bizidunik. Azaldu zergatik.

4. Erreparatu elika-kateari eta erantzun

Gako den e 1 zen aldea

galderei.

okil beltza

arkanbelearen larba

haritza

11. Desagertzeko arriskuan dauden espezieak a. Zer izaki bizidun dira ekoizleak? Zergatik? b. Zer izaki bizidun dira lehen mailako kontsumitzaileak? Zergatik? c. Zer izaki bizidun dira bigarren mailako kontsumitzaileak? Zergatik? d. Egon al daiteke hirugarren mailako kontsumitzailerik? Zein izan daiteke?

ezin dira ehizatu. Nahikoa al da neurri hori, espezie horiek babesteko? Azaldu zergatik?

12. Azaldu ondorengo esaldi hau: Ura eta energia aurrezteko modu egokia da erosketak neurriz egitea. Esate baterako, arropa edo jostailurik ez erostea, etxean dauzkagunak modan ez daudelako soilik.

Informazio osagarria Ekosistemaren oreka Hitz egin ikasleekin batera gure herrialdeko ohiko harrapari bati buruz: esaterako, katamotzari buruz. Iberiar katamotzen sei kideko familia batek lau untxi behar ditu egunean egoki elikatzeko (untxiak baino jaten ez badituzte). Horrek esan nahi du urtean 1.500 untxi inguru beharko lituzketela bizitzeko. Zer gertatuko litzateke ekosisteman ehun untxi soilik egongo balira? Bada, katamotzek untxi guztiak hilabete eskasean agortuko lituzketela eta gosez hilko liratekeela. Harrapariek harrapakin asko kontsumitu behar dituzte. Horregatik, beharrezkoa da oreka egotea harrapakin eta harrapari kopuruen artean, ekosistemak behar bezala funtzionatzeko.

42 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:78

13.

Arrazoitu

3. Definitu hitz hauek:

3. Harrapari: beste animalia batzuk ehizatu eta haiez elikatzen den animalia haragijalea. Sarraskijale: beste animalia batzuen gorpuez elikatzen den animalia. Deskonposatzaile: izaki bizidunen â&#x20AC;&#x201C;bai landare, bai animaliaâ&#x20AC;&#x201C; hondarrak erabat deskonposatzen dituen izaki biziduna. 4. a. Ekoizlea haritza da, bere elikagaia ekoizten baitu. b. Lehen mailako kontsumitzailea arkanbelearen larba da, zuzenean ekoizleaz elikatzen baita; hau da, haritzaz. c. Bigarren mailako kontsumitzailea okil beltza da, larba jaten baitu; hau da, animalia belarjalea. d. Bai, egon daiteke hirugarren mailako kontsumitzaile bat: esaterako, harrapari bat; hau da, okil beltzaz elikatzen den animalia bat; adibidez, arranoa.

kontsumitzaile? Eta belarjale bat bigarren mailako kontsumitzaile? Azaldu.

28/9/09 16:14:03

14.

3. UNITATEA Aplikatu

7. Baso-soiltzea basoak galtzean datza, eta arazo larria da ingurumenarentzat; izan ere, zuhaitzak desagertzen direnean, lurzorua babesik gabe geratzen da eta higatu egiten da.

13. Eskuineko eskemek ekosistema bateko hainbat elika-kate azaltzen dituzte. Kate horietan, izaki bizidun baten espeziea adierazten du hizki bakoitzak.

a. Marraztu kate horiek biltzen dituen elikasarea. b. Adierazi zeintzuk diren ekoizleak. c. Adierazi zeintzuk diren lehen mailako kontsumitzaileak. d. Azaldu zer gertatuko litzatekeen C espeziea desagertuko balitz eta A espeziea desagertuko balitz.

8. E. L. 9. Ikus 41. orrialdeko mapa.

Arrazoitu 10. Argirik sartzen ez denez, ezin daiteke landarerik bizi. Eta izaki bizidun ekoizlerik ez dagoenez elikatzeko, oso zaila da izaki bizidunen beste espezie batzuk egotea.

EGITEN IKASI Izaki bizidunak gako baten bidez identifikatzea Gakoek izaki bizidun baten espeziea identifikatzeko balio dute. Adibide gisa, Espainian berez hazten den edozein pinu identifikatzeko balio duen gako bat erakutsiko dizugu. Gako hori erabiltzean, 1 zenbakitik hasi behar duzu beti. Bi aukerak irakurri behar dituzu, eta bat hautatu. Eskuineko aldeak espeziearen izena esango dizu, edo bestela, beste zenbaki batera bidaliko zaitu.

11. E. E. Ez, ehiza debekatzea ez da nahikoa. Beharrezkoa da, gainera, haien habitata eta ekosistema babestea, bertan bizi, elikatzen eta ugaltzen baitira.

1. Luzeran, 20 zentimetrotik 30era bitarteko orratzak. Luzeran, 20 zentimetro baino orratz txikiagoak.

Kanariar pinua. Jo 2 zenbakira ➟

2. Orratzak hiruko taldeetan. Orratzak biko taldeetan.

Intsinis pinua. Jo 3 zenbakira ➟

3. Adaburu trinkoa, eguzkitakoaren formakoa. Pinaziak jan daitezke. Adaburu irregularra, piramide formakoa. Pinazi txikiak, ezin dira jan.

Pinazi-pinua. Jo 4 zenbakira ➟

4. Pinaburuak zurtoinaren gainean. Ondo nabarmentzen da zurtoina. Pinaburuak adarrei itsatsita ateratzen dira, bere zurtoin txikian.

Aleppo pinua. Jo 5 zenbakira ➟

12. E. L.

5. Erretxinarik gabeko ernamuinak; hosto zurrunak, 10 cm-tik gorakoak. Itsas pinua. Ernamuin erretxinadunak eta beste era bateko hostoak. Jo 6 zenbakira ➟

Aplikatu

6. Hosto malguak, 8 zentimetrotik 16ra bitartekoak. Hosto zurrunak, 2 zentimetrotik 8ra bitartekoak.

Larizio pinua. Jo 7 zenbakira ➟

7. Enborraren goialdea laranja kolorekoa. Enborraren goialdea griskara.

Pinu gorria. Mendi-pinua

14. Esan zer pinu mota diren marrazki hauetakoak:

13 a. E. G.; b. Ekoizleak A eta E dira; c. Lehen mailako kontsumitzaileak B eta D dira; d. C espeziea desagertuko balitz, Bk eta Dk ez lukete inolako harraparirik izango; horrela, haien kopurua ugarituko litzateke eta A eta E espezieetako kide gehiago jango lituzkete. A espeziea desagertuko balitz, B espeziea desagertuko li tzateke eta horrek kalteak eragingo lituzke D eta C espezieetan.

Ikasi egiten 14. A pinu gorria. B Aleppo pinua.

Harrapakinak nahikoa azkar ugaltzen badira, harrapariek nahikoa janari izan dezaten, dena ondo joango da. Baina hala ez bada eta harrapakinen kopurua murrizten bada, harrapariek ezin izango dute bizirik iraun.

Jarduera zuzentzean, berrikusi prozedura ahoz, haurrek identifikazio-gakoa nola erabili behar den ulertu dutela ziurtatzeko.

Orain uler dezakegu zergatik dagoen hain harrapari gutxi: harrapakinak buka ez daitezen saiatu behar dute. Katamotzak ezin daitezke askoz gehiago ugaldu, hala eginez gero harrapakin gehiago beharko lituzteke-eta bizitzeko.

43 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:79

28/9/09 16:14:04

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Berotze globala Bigarren mailako kontsumitzailea Biodibertsitatea Biosfera Deforestazioa edo baso-soiltzea Deskonposatzailea Ekoizlea Ekosistema Elika-katea Elikasarea Erantzukizuna Eremu babestua Garapen iraunkorra Harraparia Hirugarren mailako kontsumitzailea Ingurumena Ingurune fisikoa Izaki bizidunak Komunitatea Kutsadura Lehen mailako kontsumitzailea Lehortarra Populazioa Sarraskijalea Urtarra

1. Irakurri laburpena.

Ekosistemak Ingurune fisiko batek eta izaki bizidunen komunitate batek osatzen dituzte ekosistemak. Ingurune fisikoa lehortarra edo urtarra izan daiteke, eta izaki bizidunen gain eragiten duten hainbat faktorek osatzen dute. Aldi berean, izaki bizidunek aldatu egiten dute ingurune fisikoa. Elikadura-funtzioa egiteko moduaren arabera, izaki bizidunak honela sailkatzen dira: ekoizleak, kontsumitzaileak eta deskonposatzaileak. Haien arteko harremanak elika-kateen bidez adierazten dira.

Ingurumena Gizakiaren ingurumenean, gure bizitzan eragina duen oro biltzen da, bai ingurune fisikoa bai izaki bizidunak. Ingurumenak hainbat arazo ditu; adibidez, kutsadura, berotze globala, deforestazioa eta biodibertsitatea galtzea. Ingurumena babestea guztion zeregina da, bai herritarrena bai agintariena.

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta osatu eskema. EKOSISTEMA

osagai hauek ditu:

izaki bizidunen komunitatea

2. Ekosistemak osagai hauek ditu: izaki bizidunen komunitatea, zenbait populazio barne hartzen dituena, eta ingurune fisikoa, lehortarra edo urtarra izan daitekeena. 3. Ingurune lehortarretan, faktore garrantzitsuenak klima, lurzorua eta erliebea dira; ingurune urtarretan, berriz, gazitasuna, argia, urlasterrak, tenperatura eta hondo mota.

izan daitezke:

barne hartzen ditu hainbat...

.........

Ikasten ikasteko

.........

urtarra

IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema eta gehitu, ingurune bakoitzaren azpian, ingurune horri eragiten dioten faktore garrantzitsuenen zerrenda.

Beste jarduera batzuk Espainiako hezeguneak Halako ekosistemak oso bereziak dira, eta bertan, fauna oso aberatsa egoten da. Izan ere, hegaztiek beren migrazio luzeetan atsedena hartzeko erabiltzen dituzte hezeguneak, bai eta neguan babesteko eta habiak egiteko ere. â&#x20AC;˘ Esan haurrei hautatzeko Espainian dauden 56 hezeguneetako bat; ahal izanez gero, beren herritik hurbil dagoen bat. Hari buruzko txostena egin beharko dute, alderdi hauek bilduz: zer-nolako ingurunea den, zer-nolako animalia- nahiz landare-populazioak bizi diren bertan, eta zer arriskuk mehatxatzen duten ekosistema hori. Horrez gain, zenbait argazki erants ditzakete, ikasgelarako horma-irudi bat egiteko.

44 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:80

28/9/09 16:14:04

3. UNITATEA

GAI NAIZâ&#x20AC;Ś Ingurumena zaintzeari buruz eztabaidatzeko

Gai naiz... 1. Aintzira hori berreskuratu izanak batez ere ondorio positiboak izan dituen arren, badira ondorio kaltegarri batzuk ere: laborantzalur batzuk galdu egin dira, eta aintzira lehortu zutenean desagertutako eltxoak agian itzuli egin dira.

Gaztela eta LeĂłngo Autonomia Erkidegoan, Palentziako probintzian, bazen aintzira handi bat: Gaztelako Itsasoa. Udazkenean eta neguan, urez betetzen zen aintzira, eta udaberriaren amaiera aldean eta udan, lehortu egiten zen. Aintzira horretan, milaka ur-hegaztik igarotzen zuen negua, batez ere antzara- eta ahate-espezie askok. 1960ko hamarkadan, aintzira hori lehortu egin zuten hango lurrak nekazaritzarako erabiltzeko eta aintziran hazten ziren eltxo ugariak akabatzeko; izan ere, eltxo horiek gaixotasunak zabal zitzaketen. Baina aintzira lehortzean, hegaztiak desagertu egin ziren.

2. Navako aintzira berreskuratu izana onuragarria izan da ingurune horretako herrientzat. Izan ere, turista asko erakarri ditu, eta hori aberastasun-iturri garrantzitsua da bertakoentzat; ostatuak eta jatetxeak ireki dituzte, turistei zerbitzuak eskaintzeko.

1990 inguruan, pertsona talde batek Gaztelako Itsasoa izandakoaren zati txiki bat urez betetzea lortu zuen, garai bateko aintziraren zati bat berreskuratu nahian. Berehala itzuli ziren hegaztiak eremu horretara. Arrakasta horren ondoren, zabaldu egin zuten urpetutako eremua. Horrela sortu zen Navako egungo aintzira. Milaka hegaztik bisitatzen dute, harrezkero. Navako aintzira eremu babestua da. Milaka pertsona joaten da hara hegaztiak behatzera. Hurbileko Fuentes de Nava herrian, bisitarien zentro moderno bat dago, interesa dutenei informazioa emateko. Ostatuak eta jatetxeak ere badaude, bisitari ugariei harrera egiteko.

3. E. L. Aldeko nahiz aurkako alderdiak baloratu beharko dituzte haurrek. Bideratu haien erantzunak, uler dezaten lor daitekeela oreka giza garapenaren eta ingurumenaren babesaren artean, eta bi alderdi horiek ez direla zertan bateraezinak izan. 1. Zure ustez, zer ondorio kaltegarri izan du Navako aintzira berreskuratu izanak? 2. Zure ustez, Navako aintzira berreskuratzea mesedegarria izan al da inguruko herrientzat? Zer dela eta? 3. Batzuetan ematen du ingurumena babestea eta aurrerapena ezin direla uztartu. Zure ustez, horrela al da? Azaldu zure iritzia.

IKASTEN IKASTEKO programa Ikasleekin batera, hausnartu ikasitako edukiei buruz. Osatu taula hau edo eskatu ikasleei osatzeko: 3. UNITATEA: Ingurumena babestea Zer egiten ikasi Zer ikasi dudanâ&#x20AC;Ś dudanâ&#x20AC;Ś Ekosistemak Ekosistemetako elikadura Ingurumena Ingurumena babestea

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Espainiako natura-hezeguneen % 60 baino gehiago desagertu egin dira azken 200 urteetan; gehienak laborantza-soro bihurtu dira. Hala ere, bada hori baino mehatxu larriago bat, halako eremuentzat: klima-aldaketa. Hezeguneak oso garrantzitsuak dira hegaztien migrazioetarako; izan ere, beren bidaia luzeetan, geldialdiak egiteko erabiltzen dituzte. Hauek dira Espainiako hezegune nagusietako batzuk: Guadalquivirreko padurak, Mantxako aintzirak (besteak beste, Tablas de Daimiel), Ebroren delta, Valentziako Albufera, eta Gallocantako aintzirak, Teruelen eta Zaragozan. Beste hezegune txikiago batzuk ere oso garrantzitsuak dira, ezinbestekoak baitira munduko hezegune handiak elkarrekin lotzeko.

45 132826 _ 0066-0081.indd Sec1:81

28/9/09 16:14:04

Lurra

Programazioa Helburuak • Lurra hiru geruzez osatuta dagoela jakitea: geosfera, hidrosfera eta atmosfera. • Geosfera planetaren zati harritsua dela eta hiru zati dituela ikastea: lurrazala, mantua eta nukleoa. • Hidrosfera planetako uren multzoa dela jakitea. • Atmosfera lurra inguratzen duen aire-geruza dela eta bere geruzetako batzuk troposfera eta estratosfera direla jakitea. • Harriak nola higatzen diren eta lurzorua sortzeko izaki bizidunen hondarrekin nola nahasten diren ulertzea.

Edukiak • Lurraren geruzak. • Lurrazala. • Lurraren barne-energia: sumendiak eta lurrikarak. • Lurrazaleko harriak.

• Higatutako materialen hondarrak garraiatu egiten direla, eta gainazalaren gainean pilatzen eta jalkitzen direla ikastea.

• Eskemak irakurtzea, ulertzea, interpretatzea eta egitea.

• Lurraren barne-energiak sumendiak eta lurrikarak eragiten dituela ikastea, beste fenomeno batzuen artean.

• Paisaia baten elementuetan higadurak zer efektu eragiten dituen identifikatzea.

• Harri motak jatorriaren arabera sailkatzea: harri magmatikoak, sedimentarioak eta metamorfikoak. • Geosferaren eredu bat eraikitzea.

• Harriak jatorriaren arabera sailkatzea.

Ebaluazio-irizpideak

• Geosferaren eredu bat eraikitzea.

• Badaki zer geruzek osatzen duten gure planeta (geosfera, hidrosfera eta atmosfera), bai eta geruza bakoitzak zer ezaugarri nagusi dituen ere. • Badakizki harrien higadura-mekanismo batzuk eta lurzorua nola sortzen den. • Ulertzen du Lurraren barne-energiak mendiak, sumendiak eta lurrikarak sortzen dituela, beste fenomeno batzuen artean. • Harriak beren jatorriaren arabera sailkatzen ditu: magmatikoak, sedimentarioak eta metamorfikoak.

Oinarrizko gaitasunak Unitate honetan, zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasunaz gain, gaitasun hauek ere garatzen laguntzen da: gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna; matematikarako gaitasuna; informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna; eta norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna.

• • •

• Lurraren barnealdea zer geruzek osatzen duten jakiteko jakin-mina izatea. • Lurrazalaren erliebea zer mekanismok modelatzen duten ulertzeko interesa izatea. • Lurrazala higaduratik babestea garrantzitsua dela aintzat hartzea. • Paisaia eta lurzorua zaindu behar diren balio handiko baliabideak direla aintzat hartzea.

46A 132826 _ 0082-0097.indd

28/9/09

15:53:59

Unitatearen eskema 4. UNITATEA. LURRA

Lurraren geruzak

Lurrazala

Ikasi egiten Geosferaren eredu bat eraikitzea

Lurraren barne-energia: sumendiak eta lurrikarak

Lurrazaleko harriak

Lortu nahi dugun mundua Ez dadila lurzorua gal

Gai naiz… Lurrikara bat gertatuz gero modu egokian jokatzeko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Informazioa berriz idaztea: 1. ariketa, 49. orrialdea. • Taulak betetzea: 7. ariketa, 56. orrialdea. • Berriro irakurtzea eta azaltzea: 5. ariketa, 56. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 12., 13., 14. eta 15. fitxak. • Zabaltzea: 4. fitxak. • Ebaluaziorako baliabideak: 4. kontrola/4. testa.

Zailtasunen aurreikuspena • Unitate honetan lantzen diren kontzeptu guztiak kausa- eta efektu-erlazioak balira bezala azter daitezke. Gogorarazi beti ikasleei gertaera hori, paisaian eragileek nola lan egiten duten identifikatzeko (besteak beste lurrazalaren erliebea modelatzeko eta harriak sortzeko). • Ikasleek lurrazalaren erliebea aldaezina dela baztertu behar dute, gure zentzumenen bidez erliebea nola aldatzen den hauteman ezin dugun arren. Erakutsi ikasleei paisaia batzuen irudiak, hainbat garaitakoak, zer aldaketa gertatu diren ikus dezaten. Azaldu aldaketa horietako batzuk egun gutxitan gerta daitezkeela, bai eta orduetan ere (hala nola Timanfaya), eta beste aldaketa batzuk gertatzeko milaka urte eta milioika urte ere behar direla.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

46B 132826 _ 0082-0097.indd

Sec2:83

28/9/09

15:53:59

Lurra

Helburuak

• Ikasleei harriak zer diren eta zer ezaugarri nagusi dituzten gogoratzea.

• Mineralak zer diren jakitea eta zer ezaugarri dituzten gogoratzea.

• Ikasleekin lurzoruak zer osagai dituen eta zer geruzek osatzen duten berrikustea. • Ikasleei unitateko edukiak aurkeztea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Irakurtzen hasi baino lehen, aintzat hartu behar da bi orrialdeetako lana paisaia baten bilakaera erakusten duen ikusentzunezko baliabide baten bidez osa daitekeela. Merkatuan, dokumental ugari daude, bolkanismoa erliebearen eragile modelatzailea dela azaltzen dutenak. • Aurretiko jakintzak gogora ekartzeko beste modu bat da harriak eta mineralak aurki daitezkeen toki bat berrikustea. Eskatu haurrei beren inguruneko harrizko edo mineralezko objektuak ere aipatzeko, hala nola ikasgelako lurzorua eta hormak, idazmahaien eta aulkien metalezko zatiak, eta arkatzen mina. Ba al dakite harri eta mineral horietako batzuek zer izen duten?

Azaltzeko • Laba Lurraren geruza sakonetatik, hain zuzen, lurrazalaren azpitik, datorren harri urtua da. Gainazalera ateratzen denean, 700 eta 1.200º C arteko tenperatura izaten du. Biskositate handia duen arren, ura baino 100.000 aldiz handiagoa, distantzia handiak ibil ditzake hoztu eta solidotu baino lehen.

Timanfayako erupzioak 1730. urtean, hainbat sumendik erupzio egin zuten Lanzaroten. Erupzio horiek aldatu egin zuten uharteko zati handi baten paisaia, eta hala, gaur egungo Timanfayako Parke Nazionala sortu zen. Erupzioak gertatu ziren lekutik gertu dago Yaiza herria. Hango erretoreak, Andres Lorenzo Curbelok, honela deskribatu zituen gertaera haiek:

1730eko irailaren 1ean, gaueko bederatziak eta hamarrak bitartean, lurra ireki egin zen, bat-batean, Timanfayatik gertu, Yaizatik bi legoara. Lehen gauean, mendi izugarri bat goratu zen lurraren magalean; mendi horren gailurretik, sugar biziak irteten ziren. Garrek beste 19 egunez jarraitu zuten sutan. Egun gutxi batzuen buruan, beste amildegi bat sortu zen, eta laba-uholde bat amildu zen Timanfaya eta Rodeo gainera, bai eta Mancha Blancako zati baten gainera ere. Laba iparralderantz hedatu zen; hasieran ura bezain azkar mugitzen zen, baina laster gutxitu zen abiadura, eta ez zen eztia baino azkarrago joaten. INGURUMEN MINISTERIOAREN WEB-ORRIA (www.mma.es). Moldatua

●

Non dago Lanzarote?

●

Zer da sumendi bat? Ikusi al duzu baten bat?

●

Azaldu zer den parke nazional bat.

●

Testuaren azken esaldia labari buruzkoa da. Azaldu zer den laba eta zer esan nahi duen azken esaldi horrek.

Informazio osagarria Timanfayako Parke Nazionala Lanzarote uhartearen geologia-historian, nahiko berriki gertatutako gertakizun batzuk nabarmentzen dira: 1730. eta 1736. urteen artean izandako sumendi-erupzioak, uhartearen gainazalaren laurdenean kalteak eragin zituztenak. Gaur egun Timanfayako Parke Nazional esaten dioguna sortu zuten erupzio-prozesu horiek, eta haiei buruzko dokumentu historiko ugari daude, hala nola orrialde honetan agertzen dena. Zientzialariek zenbatetsi dute botatako labaren bolumena 1 km3-ekoa izan zitekeela; hau da, 1.000 milioi metro kubikokoa. Labak uhartearen antzinako morfologia erabat aldatu zuen.

46 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:84

28/9/09

15:53:59

4.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA Harriak

1. Adierazi zein argazki dagokion granitoari eta zein kareharriari, eta azaldu nola jakin duzun.

Harriak gure planetaren zati solidoa osatzen duten materialak dira. Mineralez osaturik daude. Harri batzuek, gainera, animalien nahiz landareen aztarnak gordetzen dituzte.

A B

Harri batzuk mineral bakar batez osatuta daude; kareharria, adibidez. Beste batzuk, berriz, hainbat mineralez daude osatuta; adibidez, granitoa. Harri gehienak solidoak dira, baina likidoak ere izan daitezke; petrolioa, adibidez, likidoa da.

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Espainian ez dago Kanariar Uharteen moduko beste kasurik: han gertatzen diren prozesu geomorfologiko askok (hala nola sumendi-erupzioak) ez dute zerikusi handirik penintsulako erliebea sortzen duten eragileekin.

Harriak eraikuntzan erabiltzen dira, baita beste industria askotan lehengai moduan ere.

Erantzunak Lurzorua

Mineralak

Lurzorua harriak estaltzen dituen lur-geruza da. Geruza horretan hazten dira landareak. Lurzoruak harri puskak, landare eta animalien hondarrak, ura eta airea ditu.

Harriak hainbat materialez osaturik daude. Material horiek mineralak dira. Mineralak desberdinak dira elkarrekiko eta identifikatu egin daitezke. Hona hemen zenbait ezaugarri bereizgarri: gogortasuna, distira, kolorea eta forma.

Izaki bizidunen hondarrek kolore iluneko substantzia bat osatzen dute. Lurrustel esaten zaio substantzia horri.

Mineral batzuk eraikuntzan erabiltzen dira, eta beste batzuk, berriz, metalak lortzeko eta bitxiak egiteko.

Lurzoruetan hainbat geruza bereizten da. Goikoan dago lurrustel eta ur gehien.

3. Eman hiru mineralen izenak.

goi-geruza

HAU IKASIKO DUZU: ●

Gure planeta nola dagoen osatuta, erdigunetik kanpoko espazioraino.

●

Lurrazala zer fenomenoren bidez aldatzen den.

●

Zer diren lurrikarak eta sumendiak.

●

Nola sailkatzen diren harriak, jatorriaren arabera.

behe-geruza

2. Hondartza bateko hareak benetako lurzorua osatzen al du? Azaldu zergatik.

XIX. mendean beste erupzio batzuk izan ziren, eta haiei buruz ere ba-

daude zuzeneko lekukoek idatzitako dokumentuak. Hiru sumendi sortu ziren: Tao, Volcán Nuevo del Fuego eta Tinguatón. Gertaera horien guztien ondoren, Lanzaroteko sumendiak barealdian daude, eta beren arrastoa uzteaz gain, eremu osoan bizitzea ezinezkoa izatea eragin dute. Hala ere, toki horri buruz esaten da ez dela hildako lurra, baizik eta lur jaio berria dela. Espainiako paisaia paregabe hori babesteko, Estatuak uhartearen zati handi bat Parke Nazional izendatu du.

• Sumendi bat lurrazalaren irekigune edo arrakala bat da, eta Lurraren barneko gasak eta harri urtuak irekidura horretatik ateratzen dira. • Parke Nazional bat faunagatik, floragatik eta erliebeagatik balio handia duen eremu natural bat da. Estatuak bereziki babesten du.

4. Harri bitxiak mineralak al dira –adibidez, diamantea–?

tarteko geruza

Irudiak • Lanzarote Kanariar Uharteen ipar-ekialdean dago, Ozeano Atlantikoan.

• Laba sumendiek erupzioetan botatzen duten harri urtua da. Esaldiak azaltzen du nola hedatu zen Timanfayako sumendiaren laba 1730eko erupzioan. Halaber, esaten du laba atera zenean oso likidoa zela eta oso azkar hedatzen zela, ura balitz bezala, baina jada kanpoan, hoztu zenean, likatsuagoa egin zela eta askoz ere astiroago ibiltzen zela.

Galderak 1. A argazkia kareharriari dagokio, mineral bakarraz osatuta dagoela ikus baitaiteke; eta B argazkikoa granitoa da, hainbat materialez osatuta dagoela ikus baitaiteke. 2. Harea ez da benetako lurzorua, oso harri zati txikiez osatuta baitago eta ez baitu izaki bizidunen hondarrik. 3. E. L. 4. Bai, mineral horien bereizgarriak kolorea, distira, forma eta gogortasuna dira.

47 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:85

28/9/09

15:54:00

Lurraren geruzak

3. A lurrazala

Atmo zen e atmo

50 km

Helburuak • Lurra hainbat geruzaz osatuta dagoela ikastea: geosfera, hidrosfera eta atmosfera.

Ba al dakizu zertan duten antza Lurrak eta tipula batek? Ez badirudi ere, Lurra hainbat geruzaz osatuta dago, tipula bezalaxe.

• Geosferak zer geruza dituen jakitea: lurrazala, mantua eta nukleoa.

1. Geosfera

• Hidrosfera planetako uren multzoa dela, eta ur horiek solido-, likido- edo gas-egoeran egon daitezkeela jakitea.

Esfera handi bat da. 6.400 kilometroko erradioa du, eta gainazala irregular samarra da. Geosferan hiru geruza bereizten dira: lurrazala, mantua eta nukleoa. q

• Atmosfera osatzen duten geruzetako biren berri izatea: troposfera eta estratosfera. Halaber, zer ezaugarri nagusi dituzten jakitea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Litekeena da ikasleentzat zaila izatea atmosfera eta hidrosfera Lurraren zatiak direla ulertzea. Azpimarratu kontzeptu hori eta argi eta garbi esan geruza horiek gabe ezinezkoa izango litzatekeela Lurrean bizitzea. Azaltzeko • Hidrosferari buruz hitz egitean, ikasleak 2. irudiari behatzen ari zaizkien bitartean, azaldu ikasleei Lurreko uraren % 94 gazia dela (pertzetan dagoen ura) eta % 6a baino ez dela geza (beste ontzietakoa). Ur geza horrela banatuta dago: lur azpiko urak, ur gezaren % 71 baino gehiago har tzen dute; izotzak, % 28 baino gehiago; eta gainazaleko urak, berriz, ur gezaren % 0,5 baino ez dira. Gainazaleko uren ia % 97 lakuetan eta ingurune hezeetan dago, eta gainerakoaren zati handiena atmosferan dago. Gainazaleko uren % 0,5 baino ez dago ibaietan. • Eskatu ikasleei kontzeptu-eskema bat egiteko 1. epigrafeko testua, Geosfera, oinarritzat hartuta. IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 38. orrialdeko jarraibideei jarraitu beharko diete.

Gure planetaren zati harritsuari deritzo geosfera. Beraz, gure oinen azpitik Lurraren erdigunerainoko guztia hartzen du geosferak.

●

nukleoa

Lurrazala. Kanpoaldeko geruza da. Solidoa da, eta harriz osaturik dago. Kontinenteen lurrazala ozeanoena baino askoz lodiagoa da. Nolanahi ere, geruza hori oso fina da, Lurraren erradioarekin alderatuz gero: 50 kilometrokoa, gehienez ere. Mantua. Erdiko geruza da, eta 3.000 km inguruko lodiera du. Bere tenperatura oso altua denez, harri batzuk urtuta daude. Harri urtu horiei magma esaten zaie. Nukleoa. Barne-barneko geruza da eta burdinaz osatuta dago, batez ere. 3.400 kilometroko erradioko esfera bat da. Geruza horren tenperatura mantuarena baino altuagoa da. Nukleoaren kanpoaldea egoera likidoan dago, eta barnealdea, berriz, solidoa da.

mantua

Airea genoa ra, be neurr doa,

3.000 km

Atmo zaleti estrat

3.400 km

q Geosferako geruzen eskema.

Zein geruza da lodiena? Zein geruzatan bizi gara pertsonak?

Izotza planetako leku hotzenetan dago; bereziki, polo inguruetan. Ur-lurruna atmosferan dago. Kondentsatzen denean, hodeiak sortzen ditu.

Sec1:86

Est has irist na fera no-g irist tze ent

Lur fera rriz eta ger

lur azpiko urak izotza

ur geza

1. gainazaleko urak

w Hidrosferako osagaien gutxi gorabeherako proportzioak. Planetako ur gehien-gehiena gazia da.

Informazioa osagarria Planetaren eboluzioa Duela 300 milioi urte, lurrazala ez zegoen aparteko hainbat kontinentez osatuta, orain bezala, baizik eta Pangea izeneko masa kontinental handi bakarraz. Superkontinente hori zatikatu egin zen duela 200 milioi urte, eta gaur egungo kontinenteak sortu ziren. Munduko mapari arretaz behatzen badiogu, ikusiko dugu Afrikaren mendebaldeko kostak eta Hego Amerikaren ekialdeko kostak puzzle baten piezen modura ahokatzen diren profilak dituztela. Izan ere, egiatan, zatikatu zen masa kontinental bakarraren puskak dira.

48 132826 _ 0082-0097.indd

●

ur gazia

Hidrosfera planeta osoko uren multzoa da, ura edozein egoeratan dagoela ere.

Ur geza kontinenteetan eta uharteetan dago. Gainazaleko urak –ibai, laku eta uharretakoak, alegia– eta lur azpiko urak bereizi behar dira.

Tro ger leku haiz rak

Estra de. G fera; kanpo

2. Hidrosfera

Ur likido gehien-gehiena itsasoetan eta ozeanoetan dago, eta ur hori gazia da. w

●

28/9/09

15:54:00

4.UNIDAD UNITATEA 1

3. Atmosfera nitrogenoa

Atmosferak aire-geruza bat osatzen du. Hain zuzen ere, gure planetako geruzarik kanpokoena da atmosfera. Airea gasen nahaste bat da. Gas ugarienak nitrogenoa eta oxigenoa dira, hurrenez hurren. Gainera, beste gas asko ere badaude airean, baina neurri txikiagoan; esate baterako, karbono-dioxidoa, ur-lurruna eta ozonoa. e Atmosfera hainbat geruzatan banatzen da. Lurrazaletik hurbilen dauden geruzak troposfera eta estratosfera dira. r ●

●

Troposfera da bizia garatzen den atmosferako geruza. 10 edo 20 km-ko altueraraino iristen da, lekuaren arabera. Geruza horretan sortzen dira haizeak, bai eta hodeiak garatzen ere. Atmosferako gas gehienak geruza horretan daude. Estratosfera, troposfera amaitzen den tokian hasten da, eta gainazaletik 50 km ingururaino iristen da. Geruza horretan, atmosfera oso arina da, eta tenperatura, berriz, baxua. Estratosferaren goiko aldean, ozono-geruza dago. Ozono-gasak hesi-lana egiten du, eta Eguzkitik iristen diren izpi ultramoreei ez die uzten igarotzen. Izpi horiek kaltegarriak dira izaki bizidunentzat.

Estratosferatik harago, beste geruza batzuk daude. Geruza horietan, gero eta arinagoa da atmosfera; azkenean, erabat desagertzen da, eta hala, kanpoko espaziora iristen.

Ulertzeko • Gure planetan, ura lurzoruaren azpian ere egon daiteke. Lurzoruak belaki baten moduan jokatzen du, eta euritik jasotzen duen uren kantitate handia gordetzeko gauza da. Gertaera hori oso garrantzitsua da, hari esker baitago guk ulertzen eta ezagutzen dugun bizi mota Lurrean.

DIBUJO

beste gasak

oxigenoa

e Atmosferako gasen proportzioak.

Ugarienak nitrogenoa eta oxigenoa dira.

kanpoko espazioa

kanpoko geruzak

DIBUJO

izpi ultramoreak

ozono-geruza estratosfera troposfera

Lurrean hainbat geruza bereizten dira: geosfera, hidrosfera eta atmosfera. Geosfera, berriz, hirutan banatzen da: lurrazala, mantua eta nukleoa. Bestalde, atmosferako beheko geruzak troposfera eta estratosfera dira.

r Atmosferako geruzen eskema.

Zein geruzatan dago ozono-geruza?

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Giza jarduerek eta jarduera horiek atmosferara botatzen dituzten gasetako batzuek eragin dute ozono-geruza mehetzea eta ozonogeruzan bi zulo egitea. Zulo bat Antartikaren gainean dago, eta bestea, berriz, Artikoaren gainean. 1987an, 43 naziotako ordezkariek Montrealgo Protokoloa sinatu zuten, eta protokolo horren bidez konpromisoa hartu zuten 1999rako gas mota horien ekoizpen-maila % 50 murrizteko. Hala ere, murrizketa horren eragina oraindik ez da estatistikoki adierazgarria.

Galderak 1. Idatzi gure planeta osatzen duten geruza guztien zerrenda, estratosferatik barnealderako hurrenkeran. 2. Zuzena al da esatea geosfera gure planetako zati solidoa dela? Azaldu zure erantzuna.

Erantzunak

3. Zergatik da ozonoa hain gas garrantzitsua, izaki bizidunontzat?

Irudia 1. Geruza lodiena mantua da. Pertsonak lurrazalaren gainean bizi gara. 4. Ozono-geruza estratosferan dago.

Lurrazala plaka kontinentalez eta ozeanikoz osatuta dago, eta plaka horiek oso astiro mugitzen dira alde batetik bestera, hainbat norabidetan. Adibidez: Europa eta Ipar Amerika kontrako norabideetan mugitzen dira eta urteko 7 cm aldentzen dira. Plaka horiek talka egin, lerratu edo bereiz daitezke, eta haien mugimenduek paisaian gertatzen diren aldaketa gehienak eragiten dituzte. • Erakutsi ikasleei superkontinente primitibo horren, Pangearen, irudi batzuk, eta gaur egun lurrazalak duen itxura osatu arte, kontinente horrek zer eboluzio izan zuen adierazten duten irudi batzuk ere.

Galderak 1. Estratosfera, troposfera, lurrazala, mantua eta nukleoa. 2. Neurri batean da zuzena, Lurraren beste geruzak likido-egoeran (hidrosfera) eta gas-egoeran (atmosfera) baitaude. Hala ere, Lurraren nukleoa hein batean likido-egoeran dago. 3. Ozonoa oso garrantzitsua da, Eguzkitik datozen izpi ultramoreak iragazten baititu. Izpi horiek oso kaltegarriak dira izaki bizidunentzat.

49 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:87

28/9/09

15:54:00

3. H

Lurrazala

Harrie herre gadur haize tatzen

Helburuak

• Zatikatutako harriak izaki bizidunen hondarrekin, airearekin eta urarekin nahasten direla, eta lurzorua osatzen dutela ulertzea.

1. Harriak higatu egiten dira

• Higadura, garraioa eta sedimentazioa nola gertatzen diren jakitea, eta prozesu horiek lurrazala nola aldatzen duten ulertzea.

Prozesu askoren eraginez puskatzen dira harriak. Ikus ditzagun adibide batzuk:

Lurrazala harriz osaturik dago. Alabaina, azalean ez dira beti harriak biluzik ikusten. Normalean, harriak puskatu eta higatu egiten dira, eta ikusten ditugun gehienak harri-hondakinak dira.

●

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Edukiak irakurtzen hasi baino lehen, eskatu haurrei inoiz bisitatu duten eta bereziki deigarria iruditu zaien paisaia bat gogoratzeko eta deskribatzeko: kosta, ibai bat, mendi bat, basamortua eta abar izan daiteke. Epigrafe guztiak irakurri ondoren, berrikusi ikasleekin paisaia horiek eta eskatu ikasi berri dituzten higaduraren efektuetako batzuk paisaietan identifikatzeko. • Ikasleek ikasiko dituzten higaduraren efektuak paisaian ikus daitezke, baina baita beren udalerrian, eraikinetan eta antzinako estatuetan ere, besteak beste. Eskatu ikasleei hau egiaztatzeko: aire zabalaren eraginpean egoteak eraikuntza-materialak nola higatzen dituen, baita gogorrenak ere, hala nola marmola.

Azaltzeko • Materialen garraioari eta sedimentazioari buruz jardutean, lagundu ikasleei prozesu horiek zer diren ulertzen. Horretarako, galdera batzuk egin daitezke, besteak beste: zergatik aldatzen dira lekuz, orientazioz eta itxuraz basamortuko dunak? Nola osatzen dira hondartzak? Entzun ikasleen erantzunak, hau azaldu baino lehen: haizeak eta olatuen indarrak harriak de-

Mendietan, euri-ura harrien arrakaletan sartzen da. Tenperatura jaisten denean, ur hori izotz bihurtzen da, eta izotzak urak baino bolumen handiagoa hartzen duenez, puskatu egiten du harria. q Landareek sustraiak sartzen dituzte harrien arrakaletan, eta pixkanaka-pixkanaka, puskatu egiten dituzte.

DIBUJO

diren erakusten du eskemak. Prozesu horrek higatu egiten ditu mendiak, pixkanaka, milioika urtetan zehar.

Osagai likidoa. Ura eta uretan disolbaturik dauden gatz-mineralak dira.

●

Gas-osagaia. Atmosferako airea da, baina aire horrek baditu karbono-dioxidoa eta lurzoruan bizi diren izaki bizidunek sortutako beste gas batzuk ere.

Sec1:88

●

Itsa higa sor

Urare tzen da. H tzen e tak os tzen berriz tan e riei ja

Lur dira xe, osa rria dira tu e

w Lurrazalaren ebaketa. Geruza iluna lurzorua da. Horren azpian, harri-geruza bat ikusten da, desegiten hasita, eta azpi-azpian, harri-ama.

Beste jarduera batzuk Sustrai boteretsuak Harriak nola higatzen eta sakabanatzen diren ikasten dugunean, litekeena da ikasleei harrigarria iruditzea landareen sustrai soilek oso harri gogorrak puska ditzatekeela. Egin ikasleekin saiakuntza txiki bat, sustraiek presio handia egin dezaketela egiaztatzeko. • Hauek beharko dituzte: beirazko botila bat, hermetikoki itxi daitekeena; plastikozko ontzi bat (adibidez: pertz bat); poltsa bat lekale, ahal bada babarrunak; eta ur pixka bat.

50 132826 _ 0082-0097.indd

Hai zoru nea ra, beh

Euri a arre e teriale

Harrietatik sortutako zatiak izaki bizidunen hondarrekin nahasten direnean, lurzorua osatzen da. w Lurzoruan, hainbat osagai mota bereizten dira. Hona hemen:

●

Urak garra tantzi painia ten d

2. Lurzorua

Osagai solidoak. Batetik, osagai organikoak (izaki bizidunen hondarrak) daude, eta bestetik, osagai mineralak (harrietatik datozenak). Neurriaren arabera, osagai mineralek hainbat izen hartzen dituzte. Handienetik txikienerako hurrenkeran: harri-koskorra, legarra, harea, lohia eta buztina.

Iba tzen rrak

4. G s

q Ura izoztearen eraginez harriak nola hausten

Prozesu horien eta beste batzuen eraginez, harriak oso puska txikietan zatitzen dira.

●

➧

Gure bizitza guztia lurrazalaren gainean garatzen da. Haren gainean eraikitzen ditugu gure etxeak, eta landatzen gure elikagaiak. Baina lurrazala etengabe ari da aldatzen.

➧

• Lurrazala osatzen duten harriak hainbat prozesuren bidez higatzen eta sakabanatzen direla ikastea.

28/9/09

15:54:01

4 3. Higadura

segiten dituzte, harriak harea bihurtu arte; eta haizeak material horiek arrastaka eramaten ditu, oso astunak ez direlako.

Harrien nahiz lurzoruaren materialak herrestatzen direnean gertatzen da higadura. Normalean, ibaien, uharren, haizearen eta itsasoaren eraginez gertatzen da. e ●

Ibaiek eta uharrek beren ibilguak higatzen dituzte, pixkanaka, eta hala, ibarrak eta arroilak sortzen dira.

●

Haizeak arrastaka eraman dezake lurzorua, landaretzak babesten ez duenean eta oso lehor dagoenean. Gainera, hondarrez beterik doanean, harrien behe-beheko zatia higatzen du.

●

Itsasoak, berriz, labarren behealdea higatzen du, eta arkuak eta gangak sortzen ditu harrian.

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Elur-jausiak elur-masak jaustean gertatzen dira. Elurrak 30 km/h-ko abiadura har dezake erortzen denean, eta hori dela eta, oso arriskutsua izan daiteke inguruan jendea bizi bada. Lur-jausien higadura ibaien eta uharren higaduraren antzekoa da, baina askoz ere azkarragoa eta gogorragoa.

e Higaduraren efektuak. A. Ibai baten ibarra. B. Arroila.

4. Garraioa eta sedimentazioa

C. Haizeak beheko aldean higatutako harria. D. Higadurak labar batean egindako arkua.

Urak eta haizeak higatutako materialak garraiatzen dituzte. Material horiek distantzia luzeak egin ditzakete. Hala, Espainiara Afrikatik datozen haizeak iristen dira, batzuetan, hautsez beteta. Euri asko egin ondoren, ibaietako ura arre etorri ohi da. Garraiatzen dituen materialek zikintzen dute. Uraren eta haizearen abiadura moteltzen denean, sedimentazioa gertatzen da. Hau da, materialak azalean jalkitzen eta pilatzen dira. Hala, ibaiek deltak osatzen dituzte bokaleetan garraiatzen dituzten materialekin. Haizeak, berriz, dunak sortzen ditu basamortuetan eta itsasbazterretan. Gordailu horiei jalkin esaten zaie.

Lurrazaleko harriak higatu egiten dira pixkanaka-pixkanaka. Horrelaxe, eta izaki bizidunen eraginez, osatzen da lurzorua. Gainera, harriak eta lurzoruak higatu egiten dira, eta haien hondakinak garraiatu eta jalki egiten dira.

4. UNITATEA

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Ez dadila lurzorua gal Higadura naturako fenomenoa da, baina pertsonen jardueraren ondorioz arazo larri bihur dezake. Inguru jakin bateko landaretza galtzen denean, lurzorua babesik gabe geratzen da, eta euriak eta haizeak arrastaka eramaten dute lurra. Horren ondorioz, zailagoa da berriro ere landareak haztea; eta horrela, gero eta lurzoru gehiago galtzen da. Beraz, horra hor landaretza babesteko beste arrazoietako bat. ●

Naturagune askotan, jada zabalduta dauden bideetatik kanpo ibiltzea debekatuta dago. Azaldu neurri horren arrazoia.

1. Definitu lurzorua eta zerrendatu bere osagaiak. 2. Zer eragilek sortzen dute higadura? Nola egiten dute? 3. Azaldu zer den sedimentazioa.

• Ondoren, botila urez bete beharko dute, estalkia jarri eta plastikozko ontziaren barnean gordeko dute. Egun batzuetan jalkitzen utzi beharko diote. Egun horiek igaro eta gero, babarrun-landare txikien sustrai jaio berriek beira apurtzeko behar adina presio eragingo dute botilaren hormen kontra. Azaldu, saiakuntzan gertatu den moduan, sustrai txiki bat harri baten arrakalan sartu eta hazten denean, ziri batek bezala jokatzen duela eta harria zati dezakeela.

• Debekatuta dago, lurzorua ez higatzeko. Izan ere, pertsonen joan-etorriak landaretza hiltzen du eta landaretzarik ez badago, lurzoruak ez du babesik.

Erantzunak

Galderak

• Eskatu ikasleei botila ahal bezainbeste babarrunez betetzeko.

Lortu nahi dugun mundua

Galderak 1. Lurzorua substratu bat da, eta izaki bizidun, animalia eta landare guztiak haren gainean bizi dira. Lurrazalaren zati handiena hartzen du. Lurzoruaren osagaiak organikoak (izaki bizidunen hondarrak), mineralak (harrietatik datozenak), likidoak (ura eta uretan disolbaturik dauden gatz-mineralak) eta gasosagaiak (atmosferako airea eta lurzoruan bizi diren izaki bizidunek sortutako beste gas batzuk) dira. 2. Eragile hauek eragiten dute higadura: ibaiek eta uharrek beren ibilbidean zehar aurkitzen dituzten materialak higatzen dituzte, bai eta jalkin ugari garraiatu ere; haizeak lurzoruko eta harrietako materialak arrastaka eramaten ditu pasatzen denean; eta itsasoak labarren behealdea higatzen du. 3. Sedimentazioa da higaduraren eraginez urak edo haizeak garraiatutako materialak lurrazalean pilatzea.

51 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:89

28/9/09

15:54:01

Lurraren barne-energia: sumendiak eta lurrikarak

Helburuak • Lurraren barne-energiak lurrikarak eta sumendiak sortzen dituela ulertzea. • Lurrazalaren bat-bateko mugimenduek lurrikarak sortzen dituztela jakitea. • Sumendiak zer diren eta zer zati dituzten jakitea. • Espainian lurrikarak eta sumendi-erupzioak batez ere non dauden jakitea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Aldizka, komunikabideetan hondamendi natural handiei buruzko berriak ikusten ditugu. Eskatu ikasleei ahots ozenez esateko mota horretako zer hondamendiren berri duten: lurrikarak, sumendi-erupzioak, uhaldiak, uholdeak, suteak, urakanak... Bideratu haien erantzunak, planetaren barne-energiarekin lotura duten fenomenoak identifikatzeko. • Gogorarazi ikasleei duela gutxi gertatutako hondamendiren bat, hala nola 2004ko abenduan Sumatrako eta Indonesiako kostak suntsitu zituen tsunamia.

Azaltzeko • Egokitzat jotzen baduzu, azaldu ikasleei itsasoetan eta ozeanoetan ere lurrikarak gerta daitezkeela. Azaldu Indiako ozeanoaren uren azpian izandako lurrikara izugarri batek sortu zuela 2004an Asiako hego-ekialdea suntsitu zuen olatu erraldoia, eta olatu horrek galera handiak eragin zituela herrialde askotan. Historiako bederatzigarren hondamendi natural okerrentzat jotzen da, biktima kopuruari dagokionez; 230.000 lagun hil ziren.

3. S

Sume batez tzen d diena ten b gas t Oso t oldea gitzen

Lurrak energia handia gordetzen du barruan. Horregatik, oso tenperatura altua du. Energia horren eraginez, mendilerroak sortzen dira eta beste hainbat fenomeno gertatzen; esate baterako, lurrikarak eta sumendiak.

Erupz desag daitek

1. Lurrikarak Lurrikarak lurrazalaren bat-bateko mugimenduak dira, dardara edo astinaldi modukoak. Egia esan, etengabe gertatzen dira lurrikara txikiak; baina oso ahulak dira, eta gailu espezializatuei esker baino ez dira hautematen. Batzuetan, ordea, lurrikarak oso bortitzak dira, eta hondamendi handiak sortzen dituzte, lurzorua bortizki mugitzen baita, eta eraikinak erortzen. Lurrikara batek inguru bateko paisaia aldatzea eragin dezake: inguru horren malda aldatzea, ibaien bidea aldatzea… q

4. L

Espai baina handi gerta Murtz (Giron

q Kobe hirian, Japonian, 1995ean gertatutako

Gaur zioan zen L Uhart zioan erupz

lurrikararen ondorioak.

2. Sumendiak Sumendia lurrazalaren irekigune bat da; Lurraren barneko magma gainazalera ateratzen da irekigune horretatik. Lurrazalera iristen denean, magmari laba esaten zaio. Sumendiek aldiak izaten dituzte: zenbait denboralditan ez dute jarduerarik izaten; beste batzuetan, aldiz, sumendi-erupzioak gertatzen dira. Horrelakoetan, laba isurtzen dute, eta horrez gain, gasak eta errautsak ere kanporatzen dituzte.

kraterra

Kana nian. nak le hauet rrotxa telló)

tximinia sumendi-konoa laba

Lur me nez

Magma sumendi-tximinia izeneko hodi batetik igotzen da, eta krater izeneko zulo batetik kanporatzen. Kanporatzean, laba hoztu egiten da, eta harriak sortzen dira. Harri horiek pilatu egiten dira, eta errautsekin batera, sumendi-konoa eratzen dute. w Sumendi asko ez daude lurrazalean, itsasoaren azpian baizik. Konoa asko hazi eta itsasoaren azalera iristen denean, uharte bat sortzen da. Horrela sortu dira, adibidez, Kanarietako eta Hawaiko uhartediak.

Ga magma

w Sumendi baten eskema.

Magma hodi batean zehar igotzen da, eta zulo batetik ateratzen. Zer izen dute hodi eta zulo horiek?

Informazio osagarria Sumendi pelearrak 1902ko maiatzaren 8an Martinika uharteko Pelée mendian gertatu zen erupzioa gogoangarria da, XX. mendeko hondamendi bolkaniko okerrena izan baitzen. Saint-Pierre hiria, uharteko hiriburua, suntsitu zuen, eta ia 30.000 lagun hil ziren, gehienak suzko hodeiak itota. Kronikek diotenez, hiru lagun soilik atera omen ziren bizirik, haien artean leihorik gabeko gela batean giltzapetuta zegoen preso bat. Era berean, kroniken arabera, inurrien, ehunzangoen, armiarmen, sugeen eta abarren multzo handi batek hiriko kaleak hartu zituen heriotzatik ihesi, eta biztanleak beren etxebizitzetan sartu ziren ihes egin beharrean.

52 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:90

28/9/09

15:54:01

4. UNITATEA

3. Sumendien arriskuak Sumendien erupzioak arriskutsuak izan daitezke; batez ere, jendea bizi den lekuetatik gertu gertatzen direnean. Irudi luke, laba dela arriskurik handiena, baina ez da hala; sumendiek bota ditzaketen beste produktu batzuk arriskutsuagoak dira; gas toxikoak eta suzko hodeiak, esate baterako. Oso tenperatura altuetan hauts bihurtutako harrioldeak dira suzko hodeiak, eta abiadura bizian mugitzen dira.

Matematikarako gaitasuna Richter eskala sismologikoak zenbaki bat esleitzen du, lurrikara baten larritasuna kuantifikatzeko. Charles Richter (1900-1985) estatubatuar sismologoari zor dio izena, hark diseinatu baitzuen. Eskala hori 1etik 10erakoa da, eta haren arabera, historian erregistratutako lurrikararik handiena Valdivian (Txile) izan zen 1961ean, eta 9,6 graduko indarra izan zuen. Ikasleek alderaketa bat egiteko, esan antzekoak direla indar horretako lurrikara batek zabaltzen duen energia eta 1 km-ko diametroa duen meteorito batek planetaren kontra talka egitean zabaltzen duena. Halaber, esan potentzia ertaineko bonba atomiko batek 4 gradu izango zituela eskala horretan.

Erupzio bortitzenen eraginez, uharte txiki osoak desager daitezke, eta lurreko klima aldatu egin daiteke. e

4. Lurrikarak eta sumendiak Espainian

e Krakatoa uharteko sumendia. XIX. mendearen amaieran, uharte hori ia desagertu egin zen, sumendi bat lehertzearen ondorioz.

Espainian urtero gertatzen dira lurrikara txikiak, baina ez dago lurrikara larriak gertatzeko arrisku handirik. Lurrikara gehienak inguru hauetan gertatzen dira: hego-ekialdean (Granada, Malaga, Murtzia eta Alacant probintzietan), ipar-ekialdean (Gironan) eta ipar-mendebaldean (Galizian). Gaur egun, Espainian ez dago sumendirik erupzioan. Azkeneko erupzioa 1971. urtean gertatu zen La Palman, Kanarietako uharteetako batean. Uhartedi horretan sumendi asko daude, eta erupzioan ez dauden arren, bizirik daude; hau da, erupzioan sar daitezke berriro. r Kanarietatik kanpo, ez dago sumendi bizirik Espainian. Nolanahi ere, garai bateko sumendien aztarnak leku askotan gordetzen dira. Adibidez, inguru hauetan: Campo de Calatravan (Ciudad Real), Garrotxan (Girona), Columbretes uharteetan (CastellĂł) eta Gata lurmuturrean (Almeria).

Erantzunak Lurraren barne-energiak lurrikarak eta sumendiak sortzen ditu. Bi fenomenoen eraginez, hondamendi handiak gerta daitezke.

TeneguĂa sumendiaren erupzioa, La Palma uhartean, 1971. urtean. Harrezkero, Espainian ez da beste sumendirik hasi erupzioan.

Irudiak 2. Magma tximinia izeneko hodi batean zehar igotzen da. Labak kanpora ateratzeko erabiltzen duen zuloari krater esaten zaio.

Galderak 1. Definitu hitz hauek: lurrikara, sumendia, laba eta sumendi-konoa. 2. Zeintzuk dira sumendien arriskurik nagusienak? 3. Ikus al daiteke sumendirik, Iberiar Penintsulan? Azaldu zure erantzuna.

Biztanleetako batzuk erreta hil ziren, eta beste batzuk, itota. Hodei piroplastikoak aingura botata zuten ontzi batzuk ere atzeman eta erre zituen, eta ontzietako tripulazio osoa hil zen. Kalteak oso larriak izan ziren, hain zuzen, ia 60 kmÂ˛-ko azalera erabat suntsituta geratu zen. PelĂŠe mendia dela-eta esaten zaio pelear sumendiak sumendi mota bati. Sumendi mota horrek kraterrean pilatzen den oso laba likatsua botatzen du; gordailu horiek, tapoiek bezala jokatzen dutenak, puskatzen direnean, suzko hodeiak ateratzen dira bat-batean kanpora. Suzko hodeiak laba-, ke- eta errauts-kolada handiak dira, eta sumendiaren ingurune osoa suntsitzen dute.

Galderak 1. Lurrikarak lurrazalaren bat-bateko mugimenduak dira, dardara edo astinaldi modukoak. Sumendia lurrazalaren irekigune bat da; Lurraren barneko magma gainazalera ateratzen da irekigune horretatik. Laba magmak gainazalera iristean hartzen duen izena da. Sumendi-konoa sumendi-produktuen bidez osatzen den harri- eta errauts-pilaketa da. 2. Sumendien arrisku nagusienak suzko hodeiak eta gas toxikoak dira. 3. Bai, Iberiar penintsulan sumendiak ikus daitezke, baina bat bera ere ez dago bizirik. Kanariar Uharteetan sumendi biziak geratzen dira, baina haietako bat bera ere ez da erupzioan sartu 1971. urtetik.

53 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:91

28/9/09

15:54:02

Lurrazaleko harriak

Dak Harr edo iritsi

Helburuak • Harriak jatorriaren arabera sailkatzen jakitea: magmatikoak, sedimentarioak eta metamorfikoak. • Harri magmatikoak magma hozten eta solidotzen denean sortzen direla jakitea. • Harri sedimentarioak izaki bizidunen hondakinetatik eratzen direla jakitea. • Harri metamorfikoak beste harri batzuen eraldatzetik eratzen direla jakitea. • Harrien zikloan harri mota batzuk beste era batekoak bihurtzen direla ulertzea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Harrien esku-lagin batzuk izatea izan daiteke ikasleei bi orrialde hauetako edukiak irakasten hasteko modurik onena. Utzi ikasleei harriak ukitzen, harriek zenbat testura eta itxura izan dezaketen egiaztatzeko. • Epigrafeak irakurri ahala, nabarmendu bi orrialde hauetan agertzen diren harrien irudiak. Kontzeptuak esatean, aipatu dagozkien adibideak ere. Zehaztasunez behatzen badiete, ohartuko dira harri batzuk hainbat koloretako eta testuratako zatiz osatuta daudela, edo konturatuko dira fosilak harri sedimentarioen zatiak direla.

Azaltzeko • Gogorarazi ikasleei buztina edo petrolioa ere, besteak beste, harriak direla, nahiz eta itxura hori ez izan. Horrez gainera, galdetu petrolioa zer harri mota den: metamorfikoa, sedimentarioa edo magmatikoa.

Harriak hainbat irizpideren arabera sailka daitezke; adibidez, kolorearen, gogortasunaren nahiz erabileraren arabera. Baina jatorriaren araberako sailkapena da erabiliena.

1. Harri magmatikoak Magma hozten denean, solidotu egiten da; horrela sortzen dira harri magmatikoak. Oso gogorrak izaten dira. Arretaz aztertuz gero, erraz ikus daitezke harri horien osagai diren mineralak. q

Jato harr erat basaltoa

4. granitoa

Harr best sort

pumita

Harri magmatiko batzuk sumendietatik datoz; adibidez, basaltoa eta pumita. Laba hozten denean eratzen dira. Beste harri magmatiko batzuk, aldiz, magma mantso-mantso hozten denean eratzen dira, lurrazalaren sakon-sakonean; granitoa, esaterako. Harri horiek Lurrazala higatzen denean iristen dira gainazalera.

q Zenbait harri magmatiko.

2. Harri sedimentarioak Harri sedimentarioak beste harri batzuen nahiz izaki bizidun batzuen hondakinetatik eratzen dira. w Dakizunez, higadura-, garraio- eta sedimentazioprozesuen eraginez harri puskak askatu egiten dira, eta gero, hainbat lekutara iristen dira, eta han sedimentatzen. Jalkin horiek beste batzuen azpian geratzen dira, estalita; eta hala, milaka edo milioika urteren ondoren, harri bihurtzen dira. Horrela eratzen dira hainbat harri; adibidez, konglomeratua, hareharria eta buztina. Konglomeratua harri puska handiz osaturik dago; hareharria, hareaz; eta buztina, lokatzez.

konglomeratua

Ha rio ne pr

hareharria

Beste harri batzuk izaki bizidunen hondakinak pilatzearen eraginez osatzen dira. Horrela eratzen dira, adibidez, ikatza eta petrolioa (harri likido bat).

Azkenik, beste harri batzuk uretan disolbatutako substantzien bidez eratzen dira; esate baterako, kareharria eta igeltsua. Harri sedimentario batzuek fosilak dituzte. Izaki bizidunen hondakinak dira fosilak; harri bihurtu, eta harri moduan gorde direnak.

1 buztina

fosildun kareharria

w Zenbait harri sedimentario.

Beste jarduera batzuk Harriak fabrikatzea Natura imitatzea eta harriak fabrikatzea erraza da. Hauek behar dira: hondartzako maskor batzuk edo muskuluen oskolen hondakinak, harea, harri txikiak, erretilu bat (plastikozkoa edo aluminiozkoa), zementu pixka bat, ura, lainoztagailu bat eta mailu bat. • Lehenbizi, nahastu zementu pixka bat eta harea, eta banatu nahasketa erretiluaren hondoan uniformeki. • Ondoren, barreiatu maskorren eta oskolen geruza txiki bat, zementuarekin nahastuta. • Geruza horren gainean, zabaldu harea, zementua eta harriak dituen beste geruza bat.

54 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:92

28/9/09

15:54:02

4. UNITATEA

3. Harri metamorfikoak Dakizunez, metamorfosi hitzak transformazio esan nahi du. Harri metamorfikoak beste harri batzuetatik sortu dira, presioa edo tenperatura igotzearen eraginez, baina harriak urtzera iritsi gabe. Jatorrizko harri motaren arabera, era bateko edo besteko harri metamorfikoak eratzen dira. Adibidez, buztinetik arbela eratzen da, eta kareharritik, marmola. e

Ulertzeko • 2. epigrafea, Harri sedimentarioak, irakurri eta gero, eskatu haurrei azaltzeko zergatik esaten diegun erregai fosilak ikatzari eta petrolioari.

marmola

arbela

4. Harrien zikloa Harriek hainbat eraldaketa izaten dituzte, eta harri mota batzuk beste era batekoak bihur daitezke. Transformazio horietatik sortzen da harrien zikloa. r HARRI MAGMATIKOAK

tzea lido so

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Harrien zikloak kontzeptu multzo bat biltzen du, grafikoen bidez errazago ulertuko diren kontzeptuen multzoa, hain zuzen. Berrikusi harrien zikloa arbelean ikasleekin batera, eta utzi haiei, txandaka, eskema betetzen gezien bidez. Harriek zer eraldaketa jasan ditzaketen adierazi beharko dute. Jarri arreta berezia gezien norabideei, eta azpimarratu kausa eta efektu arteko erlazioak.

e Zenbait harri metamorfiko.

higadur a, gar raioa eta sed ime nta zio a

Jalkinak

Magma

io a

h ur arri tze a

fu s

higadura, garraioa eta sedimentazioa

ad u se ra, dim gar en raioa tazioa

presioeta tenperaturaigoera

bih

g hi eta

HARRI METAMORFIKOAK

presioaren edo tenperaturaren igoera

HARRI SEDIMENTARIOAK

r Harrien zikloa. Harri magmatikoak magmatik sortzen dira; sedimentarioak, beste harri batzuen eta izaki bizidunen hondakinetatik; eta metamorfikoak, beste harri batzuetatik, presioa edo tenperatura igotzearen eraginez.

Erantzunak

Galderak 1. Granitoa harri magmatikoa da, eta lurrazalaren barruan eratzen da, oso sakonean. Nola da posible gainazalean agertzea? 2. Azaldu zer den fosil bat eta zein harri motatan aurki daitekeen. 3. Zer harri mota dira ikatza eta petrolioa? Nola eratu dira?

Galderak 1. Posible da Lurraren barne-energiak lurrikarak eta sumendiak sor baititzake, eta granitoa oso sakoneko geruzetatik (han egoten da) kanpoko geruzetaraino igoarazi baitezake. Ez da zaila granitoa kanpoko geruzetatik ateratzea. Horrez gainera, higadurak granitoa estaltzen duten harriak higa ditzake eta gainazalean agerian utz dezake. 2. Fosilak izaki bizidunen hondakinak dira, harri bihurtu direnak. Sarritan, harri sedimentarioetan egoten dira.

• Bota ura lainoztagailuaren bidez eta pixkanaka, nahasketa guztiz bustita egon arte. • Gutxienez egun bat pasatzen utziko dugu, harria erretilutik kendu baino lehen.

3. Ikatza eta petrolioa harri sedimentarioak dira, izaki bizidunen hondakinen pilatzetik sortu direnak.

• Hautsi harria mailua erabiliz, hiru edo lau pusketetan. Eskatu ikasleei fabrikatu duten harriari behatzeko, eta esateko ikasi duten harrietako zein motaren antza duen eta zergatik. Halaber, eskatu prozesu naturalaren eta haiek erabili dutenaren arteko antzekotasunak eta desberdintasunak identifikatzeko.

55 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:93

28/9/09

15:54:02

Ariketak Ulertu 1. E. G. Atmosfera: kanpoko espazioa, troposfera, estratosfera. Hidrosfera. Geosfera: lurrazala, mantua, nukleoa.

1. Eskema honetan, Lurraren geruzak agertzen

4. a. Harriak puskatu eta zatikatu egiten dira; b. Lurzorua harri puskaz, izaki bizidunen hondakinez, uretan disolbaturik dauden gatz -mineralez eta atmosferako airez osatuta dago; c. Harrien eta lurzoruaren materialak higatzeari eta herrestatzeari deritzo higadura; d. Higadurak harrietatik eta lurzorutik erauzitako materialen gordailuak dira jalkinak edo sedimentuak. 5. Higadurak lurzorua galtzea eragiten du, eta lurzoruaren pobretzearen ondorioz, landaretza galdu egiten da. Eta alderantziz, landarezko jantzia galtzeak higadura eta lurzorua galtzea dakar. 6. a. Laba magmak gainazalera ateratzen denean hartzen duen izena da; b. Laba kraterraren inguruan hozten eta solidotzen da, eta laba hori pilatzen denean sumendi-konoa eratzen da; c. Sumendia itsasoaren azpian dagoenean, sumendi-konoa itsasoaren azalera iritsi arte haz daiteke eta uharte bat sor dezake.

11.

Landaretza galtzea

dira. Kopiatu eta idatzi bakoitzaren izena.

12.

⎫ ......... ......... ⎬ ......... ⎭ .........

Lurzorua galtzea

6. Erantzun sumendiei buruzko galdera

.........

hauei: a. Zer harreman dago magmaren eta labaren artean?

2. Hauek dira geosferako geruzak: lurrazala, solidoa da eta harriz osaturik dago; mantua, geruza horretan harri batzuk urtuta daude eta harri horiei magma esaten zaie; eta nukleoa, burdinaz osatuta dago batez ere. Hauek dira atmosferako geruzak: troposfera, bizitza hemen garatzen da eta 10 edo 20 km-ko altueraraino iristen da; eta estratosfera, 50 km-ko altueraraino iristen da, eta ozono-geruza bertan dago. 3. Euri-ura harrien arrakaletan sartzen da. Tenperatura jaistean, ur hori izotz bihurtzen da, tamaina handiagoa hartzen du, eta horren ondorioz, ziri batek bezala jokatzen du.

5. Aztertu eskema eta azaldu zer esan nahi duen:

Ulertu

Erantzunak

b. Nola eratzen da sumendi-konoa? c. Nola sor daiteke uharte bat sumendi batetik?

Ered gisa

7. Osatu taula hau: HARRI MOTA

......... ⎫ ......... ⎬ ......... ......... ⎭

2. Zerrendatu geosferako eta atmosferako geruzak, eta adierazi geruza horietako bakoitzaren ezaugarri bat.

3. Azaldu nola puska daitezkeen mendiko

NOLA ERATZEN DEN

Kortx bate eta k

ADIBIDEAK

2. Er bil eta

Arrazoitu 8. Ibaiek mendian hondeatutako zenbait arroilak alboko itxura hau dute. Azaldu zergatik.

harriak, euri-uraren jardueraren eraginez.

4. Esaldi hauek ez dira zuzenak

9. Aurki al daiteke fosilik, harri magmatiko batean? Azaldu zure erantzuna.

4. Ga nu ga art ad La ma ma 2 ma ad

Zuzendu. a. Harriak ez dira inoiz ez puskatzen ez zatikatzen. b. Lurzorua harri puskaz osatuta dago. c. Harrien kolore-aldaketari deritzo higadura. d. Mendietan agertzen diren harriak dira jalkinak edo sedimentuak.

Aplikatu 10. Lurrikarek eta sumendiek hondamendi naturalak sor ditzakete, bai eta beste fenomeno batzuek ere; adibidez, tsunamiek eta uholdeek. Bilatu horiei buruzko informazioa: zer diren, zergatik gertatzen diren eta zer-nolako kalteak eragin ditzaketen.

13.

Informazio osagarria Ibaien higadura Ibaiek eragindako higadurari ibaien higadura esaten zaio eta paisaia modelatzen duen eragile nagusietako bat da. Higadura mota horrek eragindako paisaien adibideetako bat da Coloradoren Arroila Handia (AEB), munduko paisaiarik ikusgarrienetako bat. Milioika urteetan, Colorado ibaiak bere ibilguan kareharrizko lurzorua higatu zuelako sortu zen. Arroila 446 km luze da, 6 eta 29 km-ko zabalerako mendikateak ditu eta 1.600 m baino gehiagoko sakonerak har ditzake. Horrez gainera, ibaiak bere ibilgua higatu ahala, Lurraren historiaren 2.000 milioi urte inguru begi bistan utzi ditu. Izan ere, ibaiak bere ibilbideko harria geruzaz geruza zatikatu du, eta Paleozoikoko sedimentu-geruzak ikusgai utzi ditu.

56 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:94

28/9/09

15:54:03

en:

4 11. Adierazi zein taldetakoa den alboko argazkiko harria eta azaldu nola jakin duzun.

12. Nola irits daiteke magma zati bat harri sedimentario baten zati izatera?

IKASI EGITEN Geosferaren eredu bat eraikitzea

1. Eskatu heldu bati esfera erditik ebakitzen laguntzeko, labana batez edo zerra batez. Itsatsi kartoi mehe baten gainean eta moztu.

Eredu bat errealitatearen adierazpen bat da. Adibide gisa, geosferaren eredu bat eraikiko dugu.

7. Harri magmatikoa: magma gainazalera atera, hoztu eta solidotzen denean sortzen da, hala nola basaltoa eta granitoa. Harri sedimentarioa: izaki bizidunen edo beste harri batzuen hondakinetatik sortzen da, hala nola hareharria eta petrolioa. Harri metamorfikoa: beste harri batzuetatik sortzen da, presioa edo tenperatura igotzearen eraginez, hala nola arbela eta marmola.

Arrazoitu 8. Itxura hori dute ibaiak bere ibilgua hondeatu eta lurzoruan sakondu eta gero, zabalean ere heda baitaitezke, daramaten ur kantitatearen arabera.

Kortxo zuriko esfera bat behar duzu. Eskulanen denda batean eskura dezakezu. Horrez gain, konpasa, erregela eta koloretako tenperak behar dituzu.

2. Erregelaz eta konpasaz lagunduta, bilatu esfera erdiaren erdigunea. Markatu eta neurtu erradioa. 3. Marratu zirkunferentzia bat konpasaz. Haren erradioak esferaren erradioaren erdia izan behar du. Nukleoa adierazten du. Koloreztatu horiz.

9. Ez, ezin da fosilik aurkitu harri mota horretan, Lurraren barneko magmatik sortzen baitira. Magman ezin da aurkitu izaki bizidunen hondakinik.

Aplikatu 10. E. L.

5. Bukatzeko, marraztu eta koloreztatu gainazala, munduko mapa baten edo munduko bola baten laguntzaz.

4. Gainerako zatiak, nukleoaren eta gainazalaren artekoak, mantua adieraziko du. Laranja-kolorez margotu. Azkenik, marroiz koloreztatu 2 mm inguruko marra: lurrazala adieraziko du.

4. UNITATEA

11. Harri sedimentario bat da, fosil bat duela ikus baitaiteke.

13. Jarraitu argibideak eta eraiki geosferaren eredu bat. 57

12. Magma zati bat harri sedimentario baten zati izatera irits daiteke harrien zikloari esker: magma harri magmatiko bihurtzen da, eta harri magmatikoa, higaduraren, garraioaren eta sedimentazioaren ondorioz, harri sedimentario bat eratuko duen jalkin bihur daiteke.

Ikasi egiten 13. E. E. Colorado ibaiaren drainatze-eremua duela 40 milioi urte sortu zen, Arroila Handiak seguru aski 6 milioi urte baino gutxiago dituen arren. Paisaia hori eratu zuen higadura gehienbat azken 2 milioi urteetan gertatu da, eta planetako geologia-zutabe erabatekoenak sortu ditu. Horrez gainera, ibaiak bere ibilgua higatzen jarraitzen du, bai eta gero eta harri zaharragoak begi bistan uzten ere.

Jarduera mota hau lagungarria da ikasleen autonomia eta ekimena lantzeko. Halaber, esku-trebetasun txikiak erabiliko dituzte, unitate honetan ikasi dituzten kontzeptuak errazago ulertzeko lagungarriak.

â&#x20AC;˘ Erakutsi haurrei paisaia horren irudiak eta esan geologia-zutabeei behatzeko. Azaldu ikasleei Colorado ibaia ez dela oso emaritsua, baina denboran zehar egindako etengabeko higadurak lurrazala oso modu ikusgarrian higatu duela.

57 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:95

28/9/09

15:54:03

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Atmosfera Tximinia Harrien zikloa Sumendi-konoa Lurrazala Kraterra Higadura Erupzioa Estratosfera Fosila Geosfera Hidrosfera Laba Magma Mantua Nukleoa Ozono-geruza Harri magmatikoak Harri metamorfikoak Harri sedimentarioak Sedimentazioa Lurzorua Lurrikara Garraioa Troposfera Sumendia

1. Irakurri laburpena.

Lur planeta Lur planeta hainbat geruza zentrokidez osatuta dago: geosfera, hidrosfera eta atmosfera dira geruza horiek. Geosfera, berriz, lurrazalak, mantuak eta nukleoak osatzen dute. Eta atmosfera, troposferak, estratosferak eta kanpoko beste geruza batzuek.

Lurrazala Lurrazala harriz osatuta dago. Harri horiek higatu egiten dira, eta sortzen diren hondakinek lurzorua eratzen dute, izaki bizidunen jardueraren laguntzaz. Lurrazalean higadura-, garraio- eta sedimentazio-prozesuak gertatzen dira. Jatorriaren arabera, harriak hiru multzotan biltzen dira: magmatikoak, sedimentarioak eta metamorfikoak.

Lurraren barne-energia Lurrak energia du barruan; lurrikarak eta sumendiak izaten dira energia horren adierazpideak. Lurrikarak lurrazalaren mugimendu bortitzak dira. Lurraren barneko magma kanporatzen den lekuei sumendi esaten diegu.

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta osatu eskema. El PLANETA TIERRA LUR PLANETA geruza hauek osatzen dute:

geosfera

2. Geruza hauek osatzen dute Lurra: geosfera (lurrazalak, mantuak eta nukleoak osatzen dute); hidrosfera; eta atmosfera (troposferak, estratosferak eta kanpoko beste geruza batzuek osatzen dute). 3. E. G. Jarduera hau zuzentzean, kontuan izan IKASTEN IKASTEKO eskuliburuan eskemak egiteko ematen ditugun estrategiak.

.........

hauek osatzen dute:

......... .........

Ikasten ikasteko

......... .........

kanpoko beste otras capas geruza batzuek externas

IKASTEN IKASTEKO. Egin lurrazaleko harri moten eskema bat.

Informazioa osagarria Lorategia zulatzen Etxeko lorategia zulatuko bagenu, lehenbizi lur-geruza mehe bat aurkituko genuke. Geruza hori zeharkatu ondoren, eta zulatzen jarraituz gero, harri-geruza batera helduko ginateke; lurrazalera zentzu hertsian esanda. Lurrazala granitoz osatuta dago batez ere, eta 25 eta 50 km arteko lodiera izan dezake. Ozeanoetan, ordea, lurrazala askoz ere meheagoa da, zenbait eremutan 5 km-ko lodiera dauka soilik. Zulatzen jarraitzea ezinezkoa litzateke, mantuan sartuko baikinateke. Mantuak 3.000 km-ko lodiera du, eta harri solidoz eta urtuz osatuta dago. Mantuan presioa izugarria denez, presioak zulatzeko erabiliko genukeen edozein objektu zapalduko luke, altzairuzkoak ere.

58 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:96

28/9/09

15:54:03

e k

4. UNITATEA

GAI NAIZ…

Gai naiz...

Lurrikara bat gertatuz gero modu egokian jokatzeko

Lurrikara bat gertatuz gero,

gomendio batzuei jarraitzea komeni da,

1. Suteak arrazoi ugariren ondorioz gerta daitezke: hodiak eta gas- eta erregai-hoditeriak apurtzea, linea elektrikoak erortzea, zirkuitulaburrak, trafiko-istripuak, etab.

gure ko. segurtasunera

2. E. L.

Urrundu kanpoko hormetatik eta leihoetatik.

u Kanpoan bazaude, urrund etxaurre, kaleko argi eta kable elektrikoetatik.

Makurtu, estali zure burua eta heldu zerbaiti. Mahai bat edo idazmahai bat leku egokiak dira babesteko.

Lurrikararen ondo ura eta argindarra,ren, moztu gasa, baldi bada, saiatu eta suteren bat itzaltzen.

Erabilgarria litzateke, besteak beste, hauek eskura izatea: edateko ura eta janari pixka bat, inkomunikatuta geratzen bagara ere; eskuargi bat, argia joaten denerako; lehen sorospenetarako botika-kutxa bat; eta su-itzalgailu bat, su txikiren bat itzali behar badugu.

ua lurrera, Ezin bada, bota zure bur oan, altzari barneko horma baten ond tik urrun.. altuetatik eta koadroeta

u bazaude, Itsasotik gertraiago bat, ga bilatu toki arriskua saihesteko. itsasikararen

1. Lurrikara batek suteak sor ditzake. Horixe da, hain zuzen, lurrikaren arriskurik handiena. Zure ustez, zergatik gertatzen dira sute horiek? 2. Egin larrialdiren bat gertatzen denerako – adibidez, lurrikara bat– etxean prestatuta eduki beharreko gauzen zerrenda.

IKASTEN IKASTEKO programa Unitatea amaitutakoan, bete ikasleekin honelako taula bat: 4. UNITATEA: Lurra Zer ikasi dudan… Lurraren geruzak

Zer ikasi dudan egiten…

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Batzuetan, haurrei iruditzen zaie ikasten dituzten kontzeptuak ez direla oso erabilgarriak beren eguneroko bizitzetan. Motibatu ikasleak Gai naiz... atala beren buruak hobetzeko proba bat balitz bezala lantzeko. Oraingoan, lurrikara bat gertatuz gero nola jokatu behar duten jakiteko jarraibideak ematen dira. Azaldu hau haurrei: duela urte gutxi, Asiako hego-ekialdeko kostak bipildu zituen tsunami ikaragarria gertatu zenean, prentsak argitaratu zuen neskato bat izan zela kostara olatu handi bat gerturatzen ari zela antzeman zuen bakarra. Neskatoa bere sendiarekin uda pasatzen ari zen Indonesiako hondar tza zoragarri batean. Neskatoak jendeak berari aditzea lortu zuen, eta hondartza minutu gutxitan ebakuatu zuten. Hala, han zeuden dozenaka lagunek beren bizia salbatu zuten. Bizirik irauteko teknika errazak ikastea, orain aurkezten ditugunen modukoak, oso baliagarria izan daiteke.

Lurrazala Lurraren barne-energia: sumendiak eta lurrikarak Lurrazaleko harriak

59 132826 _ 0082-0097.indd

Sec1:97

28/9/09

15:54:04

Unibertsoa

Programazioa Helburuak • Eguzkiak eta haren inguruan biraka ari diren astroek Eguzki-sistema osatzen dutela jakitea. • Barneko planetak, kanpoko planetak eta planeta nanoak bereiztea. • Izarrak gas-esfera handiak direla eta haien barnean energia kantitate handia sortzen dela ulertzea.

Edukiak • Eguzki-sistema. • Unibertsoa. • Espazioa esploratzen.

• Izarrek zer ezaugarri nagusi dituzten jakitea: kolorea, tamaina, argitasuna eta distira.

• Eskemak irakurtzea, ulertzea eta interpretatzea.

• Izarrak multzokatu egiten direla eta galaxiak sortzen dituztela ulertzea.

• Irudien bidez Eguzki-sistemako astroak eta planetak identifikatzea.

•

• Eguzki-sistemaren eredu bat egitea.

• Lurra Esne Bidea izeneko kiribil-galaxian dagoela jakitea, eta galaxia motak bereiztea. • Espazioaren esplorazioaren historiako une gogoangarri garrantzitsuenetako batzuen berri izatea. • Eguzki-sistemaren eredu bat eraikitzea. • Espazioaren esplorazioari buruzko iritzia ematea.

Ebaluazio-irizpideak • Badaki Eguzkiak eta haren inguruan biraka dabiltzan astroek osatzen dutela Eguzki-sistema. • Badaki zer astro mota dauden Eguzki- sisteman. • Badaki izarrak zer diren, eta kolorearen, tamainaren, argitasunaren eta distiraren arabera sailkatzen ditu. • Badaki galaxiak zer diren, zer galaxia mota dauden eta Lurra Esne Bidea izeneko kiribil-galaxia batean dagoela. • Badaki zein diren espazioaren esplorazioaren historiako une gogoangarri nagusiak.

•

• • •

• Espazioaren esplorazioari buruzko iritzi pertsonalak ematea.

• Lurra Unibertsoan non dagoen jakiteko jakin-mina izatea. • Gaueko zeruari behatzeko eta ikus daitezkeen astroetako batzuk zein diren jakiteko interesa izatea. • Espazioa esploratzeak zer garrantzi duen aintzatestea. • Nazioarteko lankidetza zientzia-aurrerapenerako tresna gisa aintzat hartzea.

Oinarrizko gaitasunak Unitate honetan, zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasunaz gain, gaitasun hauek ere garatzen dira: matematikarako gaitasuna; gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna; eta giza eta arte-kulturarako gaitasuna.

60A 132826 _ 0098-0111.indd 98

28/9/09 15:55:45

Unitatearen eskema 5. UNITATEA. UNIBERTSOA

Eguzki-sistema

Espazioa esploratzen

Unibertsoa

Ikasi egiten Eguzki-sistemaren eredu baten marrazkia

Lortu nahi dugun mundua Lankidetza espazioan

Gai naiz… Espazioaren esplorazioari buruzko iritzia emateko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Berriro irakurtzea eta azaltzea: 5. ariketa, 68. orrialdea. • Informazioa bilatzea: 13. ariketa, 69. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 16., 17. eta 18. fitxak. • Zabaltzea: 5. fitxak. • Ebaluaziorako baliabideak: 5. kontrola/5. testa/ Lehen hiruhilekoaren ebaluazioa.

Zailtasunen aurreikuspena • Ikasleei espazioari buruz hitz egitean, zaila gerta dakieke Unibertsoan astroek elkarren artean dituzten distantzia izugarriak ulertzeko behar den abstrakzio maila lortzea. Azpimarratu gaueko zeruan ikus daitezkeen izarrak eguzkiak direla, gurearen antzekoak. Halaber, azaldu Eguzkia Lurretik oso-oso urrun dagoela eta igortzen duen argiaren zati txiki bat baino ez dela iristen gugana. • Beste unitateetan bezala, ikus-entzunezko baliabide bat laguntza bikaina izan daiteke, unitateko kontzeptuak ulertzeko, eta zalantzak eta zailtasunak konpontzeko: ikasleentzat baliagarria izango da astroek zehazki zer tamaina duten jakiteko, bai eta Unibertsoan elkarren artean zer distantzia duten jakiteko ere. Oso gomendagarriak dira Kosmosa saileko dokumentalak, Carl Sagan astrofisikariak zuzenduak.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

60B 132826 _ 0098-0111.indd 99

28/9/09 15:55:45

Unibertsoa

GOG

Helburuak

• Ikasleei Lurrak bere ardatzaren inguruan eta Eguzkiaren inguruan zer mugimendu egiten dituen gogoratzea.

Lur gain

Lur ziobira rio ere me oso egu

• Ilargia Lurraren satelite naturala dela jakitea eta Ilargiaren ezaugarri batzuk gogoratzea. • Eguzkia izar bat dela, eta Lurreko bizirako zer garrantzi duen gogoratzea.

Egu Me

• Ikasleei unitateko edukiak aurkeztea.

Ila

Iradokizun didaktikoak

Ilar izat em

Hasteko • Irakurtzen hasi baino lehen, galdetu ikasleei kometa bat edo kometen irudiak ikusteko aukerarik izan duten. Kometarik ezagunena Halley izenekoa da; 76 urtean behin bisitatzen du Lurra eta 1986an bisitatu zuen azkenekoz. Ahal baduzu, erakutsi ikasleei Halley kometaren azken bisitaren irudi batzuk. • Unitatea irakurtzen hasi baino lehen, irakurrarazi haurrei unitatearen izenburua eta bi orrialdeetako atalen izenburuak, aurretiko ideiak aurkitzeko. Horretarako, erabili ikasleekin IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 12. orrialdean ematen ditugun jarraibideak.

Azaltzeko • Azaldu haurrei kometek isats distiratsua eta adatsa izaten dutela. Izan ere, Eguzkira gerturatzen direnean, Eguzkiak haien gainazala berotzen du, eta kometen izotza solido-egoeratik zuzenean gasegoerara pasatzen da. Halaber, azaldu kometak Eguzkitik gertu daudenean baino ezin direla ikusi eta denbora-tarte oso motzean, oso txikiak direlako eta oso orbita luzanga dutelako.

Siberiako gertakariaren irudi simulatua.

Ilar tze

Gertakaria Siberian 1908. urteko uztailaren 30eko goizeko lehen orduetan, suzko bola erraldoi bat ikusi zuten zeruan, ziztu bizian higitzen, Erdialdeko Siberian (Errusiako iparraldeko oso jende gutxiko eskualde bat). Zeruertzean lurra jo zuenean, leherketa ikaragarri bat gertatu zen. Bi mila kilometro koadro baso suntsitu zituen, eta talkaren inguruko milaka zuhaitzi eman zien su, su-parrastada batez. Honela kontatu zuen lekuko batek:

Egu kok bat izat zaio Ilbe 3.

«Upel bat konpontzeko aizkora gora jasota nuela, zerua bitan zatitu zen bat-batean, eta basoaren gainean, zeruaren gainalde guztia suak estaltzen zuela zirudien. Berehala, bero izugarria sentitu nuen, alkandorak sua hartu izan balit bezala... Alkandora erantzi nahi izan nuen, eta bota, baina orduan leherketa bat gertatu zen zeruan, eta burrunba ikaragarri bat entzun zen. Leherketa hark lurrera bota ninduen, arkupetik sei bat metrora edo, eta konortea galdu nuen, une batez.» CARL SAGAN. Kosmosa. Moldatua

●

Aurkitu Siberia, munduko mapa batean edo munduko bola batean.

●

Zientzialari gehienen ustez, kometa txiki bat lehertuko zen Siberian, atmosferaren aurka talka egitean. Zer da, baina, kometa bat? Ez badakizu, bilatu informazioa.

Informazio osagarria Tunguskako meteoritoa Tunguskako gertaera da Siberian (Errusia), 1908ko ekainaren 30ean, 7:17an, indar handiko aireko leherketa bat gertatu zela. Detonazioa, potentzia handiko arma nuklear batenaren antzekoa, izotzez osatutako kometa batena zela uste izan zen, ez baitzen zati bat bera ere berreskuratu. Halaber, ez zuen krater bat bera ere utzi, ez baitzen gainazalera iritsi. Bolidoa –80 m-ko diametrokoa– airean lehertu zen. Leherketak zuhaitzak erre eta eraitsi zituen 2.150 km²-ko azaleran, eta leihoak hautsi eta jendea lurrera bota zuen handik 400 km-ra. Hainbat egunetan, Errusiako eta Europako eremu batzuetan gauak oso distiratsuak izan ziren, eta eguzkia ezkutatu ondoren, argi artifizialik gabe ere irakur zitekeen.

60 132826 _ 0098-0111.indd 100

Ilar urik

28/9/09 15:55:45

an.

5.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Carl Saganek zuzendutako Kosmosa izeneko dokumental-saileko edozein atal egokia da, ikasleek astronomiaren mundu liluragarriari buruz ikasten hasteko.

1. Zer da planeta bat? Aipatu, Lurraz gain, beste planeta batzuen izenak.

Gure Lurra Lurra, gure planeta, esfera handi bat da. Lurraren gainazalaren zati handi bat urez estalita dago.

2. Nola jakin dezakegu non dagoen iparraldea, egunsentian?

Lurra biraka dabil Eguzkiaren inguruan. Translazio-mugimendu horretan, 365 egun behar ditu bira oso bat emateko. Mugimendu horren ondorio dira urtaroak. Lurra bere ardatzaren inguruan ere ari da biraka, ziba bat bezala. Errotazio-mugimendu horretan, 24 ordu behar izaten ditu bira oso bat emateko. Mugimendu horren ondorioz, egunak eta gauak txandakatzen dira.

Eguzkia

Lurra

Eguzkia Ekialdetik agertzen da egunsentian, eta Mendebaldetik ezkutatzen, ilunabarrean.

Erantzunak Irudiak • E. G.

Ilargia

Eguzkia

Ilargia Lurraren satelitea da. 28 egun behar izaten ditu Lurraren inguruan bira oso bat emateko.

Eguzkia izar bat da, eta haren inguruan biraka dabil Lurra. Esfera erraldoi horrek etengabe igortzen du argia eta beroa.

Ilargiaren gainazala kraterrez eta itsaso izeneko urik gabeko gune argi batzuez estalita dago.

Eguzkia Lurra baino askoz ere handiagoa da. Hala ere, Ilargiaren antzeko tamaina duela iruditu ohi zaigu, askoz ere urrunago dagoelako.

Ilargiak ez du berezko argirik; Eguzkiak argitzean eragiten dion distira ikusten dugu.

Argia eta beroa ezinbestekoak dira Lurrean bizia egon dadin. Landareek fotosintesia egiteko erabiltzen dute argia.

Eguzkiak, Ilargiak eta Lurrak elkarrekiko duten kokapenaren arabera, Lurretik Ilargiaren zati bat edo beste bat ikusten da argituta. Ilargiak izaten duen itxura mota bakoitzari fase esaten zaio. Beraz, ilargiak lau fase ditu: Ilgora, Ilbete, Ilbehera eta Ilberri.

4. Zer da fotosintesia? Zergatik da ezinbestekoa bizia egon dadin?

3. Adierazi zer argazki dagokion Ilgorari eta zein Ilbeherari, eta azaldu nola jakin duzun. B

HAU IKASIKO DUZU ●

Eguzki-sistema nolakoa den eta zer planetek osatzen duten.

●

Izarrak eta galaxiak zer diren.

●

Espazioaren esplorazioa nola garatu den.

●

Eguzki-sistema nola marraz daitekeen.

Jendea bizi zen eremu batean lehertu izan balitz, izugarrizko sarraskia gertatuko zatekeen. Leherketak kaltetu zuen eremutik bizirik atera zirenek leherketa deskribatu zuten: airean goraka igotzen zen onddo erraldoi bat zirudien. Bizirik atera zirenetako asko egun gutxitara hil ziren, gaixotasun arraroen ondorioz, segur aski erradiazio nuklearrak erasanda. Halaber, egiaztatu zen bertakoen seme-alabek eta animaliek mutazioak izan zituztela. • Eskatu haurrei munduko bolan meteoritoa non lehertu zen aurkitzeko.

• Kometak Eguzkiaren inguruan biraka ari diren astroak dira, eta oso orbita eliptikoa eta eszentrikoa dute. Nukleo solido bat dute, eta haren inguruan, adats moduko bat eta isats izeneko luzakin distiratsu luze bat.

Galderak 1. Planeta bat berezko argia ez duen eta Eguzkiaren edo beste izar baten inguruan biraka ari den astro bat da. Besteak beste: Artizarra, Merkurio, Jupiter eta Marte. 2. Iparraldea non dagoen jakin dezakegu, Eguzkiarekiko gure posizioa kalkulatuz. Izan ere, badakigu Eguzkia ekialdetik agertzen dela eta mendebaldetik gordetzen dela. 3. A argazkia ilgorari dagokio, eta B argazkia, ilbeherari. Azaldu haurrei aise gogoratuko duten trikimailu txiki bat: C letraren itxura duenean, Ilargia txikitzen ari da, eta D letraren itxura duenean, Ilargia handitzen ari da. 4. Fotosintesia landareek Eguzkiaren argiari esker egiten duten erreakzio kimikoa da, eta haien elikagaia fabrikatzeko erabiltzen dute. Ezinbestekoa da bizia egoteko, landareak ekosistema guztien ekoizleak baitira; hau da, landareak beren elikagaia fabrikatzeko gai diren izaki bizidun bakarrak dira. Halaber, erreakzio hori funtsezkoa da, fotosintesiari zor baitzaio atmosferan dagoen oxigeno gehiena, eta oxigenoa bizitzeko ezinbestekoa da.

61 132826 _ 0098-0111.indd 101

28/9/09 15:55:46

Eguzki-sistema

3. P

Helburuak • Eguzkiak eta haren inguruan biraka ari diren astro guztiek Eguzkisistema osatzen dutela ikastea.

Kuiperren gerrikoa

Plane ari d plane Pluto hartze

Neptuno

Saturno

• Eguzki-sisteman zer astro mota dauden jakitea.

DIBUJO

Urano

• Barneko planetak, kanpoko planetak eta planeta nanoak bereiztea eta zer ezaugarri nagusi dituzten jakitea.

4. E tx

Jupiter

Talde eta ko

Merkurio Eguzkia Asteroideen gerrikoa

kometa bat Artizarra

●

Ast form det Ma koa

●

Kom ast ga bat eta

Marte Lurra

q Eguzki-sistemaren eskema.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Hasteko, egin galdera batzuk ikasleei, haien aurretiko jakintzak berrikusteko. Zer astroren berri dute? Zer da Eguzki-sistema? Zenbat planeta ditu gure Eguzki-sistemak? Zer izarren inguruan biratzen dira gure Eguzkisistemako planetak? Azaltzeko • Ikasleek jakiteko zer distantzia dagoen gure Eguzkiaren eta izar hurbilenaren artean, azaldu gauean ikusten ditugun izarretatik gertuena dagoenaren argiak lau urte behar dituela gugana iristeko, 300.000 km/segundoko abiaduran bidaiatuz. • Halaber, azaldu gaueko zeruan ikusten diren puntu argitsu guztiak ez direla izarrak. Planeta batzuk lehen begiratuan ikusten dira, hala nola Artizarra, Jupiter eta Marte. Planetak dira, eta horrenbestez ez dute berezko argirik. Hala ere, Eguzkitik jasotzen duten argiaren zati bat islatzen dute, eta horren ondorioz, oso puntu argitsuak eta distiratsuak balira bezala ikusten dira. Horrez gainera, planeta horien distirak ez du dir-dir egiten, askoz ere urrunago dauden izarren argiaren moduan.

1. Zer da eguzki-sistema?

Planetak errealitatean baino handiago marraztu ditugu; beraz, haien arteko aldeak handiagoak dira berez.

Gauez zerura begiratzen dugunean, milaka astro ikusten ditugu. Gehienak izarrak dira, baina Lurrarekin batera eguzki-sistema osatzen duten beste astro batzuk ere ikus ditzakegu.

Noize talka dia ba tzialar sager

Eguzkia

Eguzki-sistema eguzkiak eta haren inguruan biraka ari diren astroek osatzen dute. q Astro horiek eguzki-sistemako planetak, planeta nanoak eta gorputz txikiak dira.

Barneko planetak Merkurio

Artizarra

2. Planetak

Lurra

Marte

Kanpoko planetak

Planetak esfera formako astro handiak dira, eta eguzkiaren inguruan biraka ari dira; hau da, orbita izeneko ibilbide zirkularra egiten dute. Planetak bi multzotan banatzen dira: w ●

●

Barneko planetak. Eguzkitik gertuen daudenak dira. Gainazal harritsua dute, Lurrarena bezalakoa. Hauek dira, eguzkitik gertuenetik urrutienerako hurrenkeran: Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte. Kanpoko planetak. Eguzkitik urrunago daude. Barnekoak baino handiagoak dira, eta gas-izaera dute; hau da, ez dute gainazal solidorik. Hauek dira, eguzkitik gertuen dagoenetik urrutienerako hurrenkeran: Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno.

Planeta askok satelite izeneko astro txikiago batzuk dituzte inguruan biraka. Lurrak satelite bakarra du: Ilargia. Jupiterren inguruan, aldiz, hirurogei baino gehiago ari dira biraka.

Jupiter

Urano

Egu nan kom

Saturno

Neptuno

w Planeten eta Eguzkiaren tamaina

erlatiboa. Handienetik txikienerako hurrenkeran: Eguzkia, Jupiter, Saturno, Urano, Neptuno, Lurra, Artizarra, Marte eta Merkurio.

Beste jarduera batzuk Meteoritoaren eredua Meteoroak harrien zati txikiak dira eta Eguzkiaren inguruan oso azkar biraka ari dira kanpoko espazioan. Erortzen direnean eta Lurraren atmosfera zeharkatzen dutenean, bola goriak eta distiratsuak balira bezala ikusten ditugu. Fenomeno hori nola gertatzen den egiaztatzeko, saiakuntza erraz bat egin daiteke. Horretarako, hauek behar ditugu: bi litroko edukierako beirazko botila bat urez beteta eta pastilla eferbeszente bat (aspirina, alkaseltzer…). Pastilla ur-botilan sartu behar da, behatu zer gertatzen den eta hondora nola erortzen den: pastilla disolbatu egiten da eta zati txikitan apurtzen da. Zatiak pastilla hondorantz doala desagertzen dira.

62 132826 _ 0098-0111.indd 102

Hauts Lurrer ren ko renak lurraza

28/9/09 15:55:46

5.UNIDAD UNITATEA 1

3. Planeta nanoak Planeta nanoak ere Eguzkiaren inguruan biraka ari diren esfera formako gorputzak dira, baina planetak baino txikiagoak. Horietan ezagunena Pluton da; izan ere, duela gutxira arte planetatzat hartzen zen.

4. Eguzki-sistemako gorputz txikiak Talde honetakoak dira dozenaka mila asteroide eta kometa. ●

Asteroideak Eguzkiaren inguruan biraka ari diren forma irregularreko gorputz txikiak dira. Bi eskualdetan daude batez ere: asteroideen gerrikoan, Marte eta Jupiterren artean, eta Kuiperren gerrikoan, Neptuno baino urrunago. e

●

Kometak Eguzkiaren inguruan biraka ari diren astro izoztuak dira, eta oso orbita eliptiko luzanga dute. Eguzkira hurbiltzean, isats distiratsu bat izaten dute. Ezagunena Halley izenekoa da, eta 76 urtean behin hurbiltzen da Eguzkira.

Noizean behin, asteroide batek edo kometa batek talka egiten du planeta baten kontra. Gorputz handia bada, talkak ondorio larriak izan ditzake. Zientzialarien ustez, horrelako talka baten ondorioz desagertu ziren dinosauroak, duela 65 milioi urte. r Hauts aleen edo harearen moduko gorputz txikiak Lurrera iristean, izar uxoak sortzen dira, atmosferaren kontra talka egiten dutenean. Hain txikiak ez direnak, berriz, guztiz erre gabe iristen dira batzuetan lurrazalera. Horrelakoei meteorito esaten zaie. t

e Ida 243 asteroidea. Astro hau asteroideen gerrikoan dago, eta 58 km inguru luze da.

r Meteor kraterra, Arizonan (AEB).

Krater erraldoi hau meteorito batek sortu zuen, duela 50.000 urte. 50 m inguruko diametroa du.

Matematikarako gaitasuna Planteatu ikasleei kalkulu matematiko erraz bat, Unibertsoko distantziei buruzko jakintzak finkatzeko, bai eta behar bezala ulertzeko ere; Eguzkiaren argiak 8 minutu baino pixka bat gehiago behar du gugana iristeko. Argiaren abiadura 300.000 k/s-koa bada, Eguzkitik zer distantziara dago Lurra? Zifra lortu eta gero, eskatu ikasleei zifra hori berreketa gisa jartzeko.

Eguzki-sistema Eguzkiak, planetek, planeta nanoek eta gorputz txikiek (asteroideek eta kometek) osatzen dute.

Galderak 1. Aipatu planetak, Eguzkitik gertuen dagoenetik urrutienerako urrenkeran. 2. Zer alde nagusi daude barneko planeten eta kanpokoen artean?

Ulertzeko • Eskatu ikasleei piztutako eskuargi bat jartzeko mahai baten hegalean eta argia itzaltzeko, esku-argiaren argia soilik piztuta utzita. Ondoren, esan ikasleei argiaren aurrean jar tzeko, eskuargitik 30 cm-ra gutxi gorabehera. Sabelaldean zirkulu formako argizko orban bat agertuko dela ikusiko dute. Hala ere, esku-argiaren eta haien artean ez da argirik egongo edo oso argi gutxi egongo da. Orduan, azaldu argia gorputz batean islatzen denean soilik ikusten dela eta Unibertsoan gauza bera gertatzen dela. Espazioa iluna da Unibertsoan zehar bidaiatzen duen argia islatzen duten gorputzak ez dauden eremuetan.

t Izar-euria. Azaroaren 18 inguruan, Leonidas izeneko izar uxoen ikuskizuna ikusi ohi da. Berez, kometa batetik askatutako zatiak dira.

Erantzunak Galderak 1. Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno. Azaldu ikasleei urak Lurraren atmosfera adierazten duela, eta pastillak, berriz, meteoroa. Meteoroak, pastillaren moduan, zati askotan puskatzen dira atmosfera zeharkatu ahala. Hori dela eta, ia ezin ditugu aurkitu lurrera iristen diren meteoroaren zati txikiak. Pastilla ez bezala, meteoroa oso abiadura handian erortzen da kanpoko espaziotik; airearekin duen marruskadurak eragiten du harria edo harri zatia gori-gori jarri arte izugarri berotzea, eta zati ñimiñoetan birrintzen da.

2. Barneko planetak txikiagoak dira kanpokoak baino, eta haien gainazala harritsua da. Kanpoko planetek, berriz, ez dute gainazal solidorik, gasez osatuta baitaude.

63 132826 _ 0098-0111.indd 103

28/9/09 15:55:47

Unibertsoa

Helburuak • Izarrak zer diren eta igortzen duten energia nondik datorren ikastea. • Izarrek zer propietate duten jakitea. • Konstelazio bat zer den ulertzea eta gaueko zeruan haietako bat bereiztea. • Izarrak multzokatu egiten direla eta galaxiak sortzen dituztela ulertzea eta gure Eguzki-sistema Esne Bidea izeneko kiribil formako galaxia batean dagoela jakitea.

Unibertsoa Lurrak eta ortzian ikusten dugun gauza guztiek osatzen dute; baita ikusten ez ditugun beste gauza askok ere. Lurra eta eguzki-sistema hauts ale bat baino ez dira Unibertsoan.

B B

1. Izarrak Izarrak gas-esfera ikaragarriak dira, eta haien barnean energia kantitate handia sortzen da. Izarrek argi gisa eta bero gisa igortzen dute energia hori. Lurretik gertuen dagoen izarra Eguzkia da. Gainerako izarrak oso urrun daude, eta horregatik, puntutxo argitsu gisa ikusten ditugu.

q Argitasunaren eta distiraren arteko aldea.

3. G

A izarra B izarra bezain argia da, goiko laukian ikusten denez. Hala ere, B izarra A baino distiratsuagoa da. Zergatik?

Galax baina Forma forma

Izarrek hainbat propietate dituzte: ●

●

Kolorea. Urdina, zuria, horia, laranja edo gorria izan daiteke, eta izarraren tenperaturaren araberakoa da. Eguzkia horia da.

Eguzk galax horre sama

Hartz Handia

Tamaina. Izar batzuk beste batzuk baino askoz ere handiagoak dira. Eguzkia, adibidez, izar ertain bat da.

Gaue ia obj nerak dik os haute

Jirafa Hartz Txikia

Hasteko • Edukiak irakurtzen hasi baino lehen, eskatu haurrei egunez eta gauez zeruan zer astro ikusten diren gogoratzeko eta aipatzeko. Ondoren, galdetu badakiten zergatik ezin ditugun izarrak egunez ikusi. • Haurrei eska dakieke behatzeko astroak egunean eta gauean zehar nola mugitzen diren. Erraza da egiaztatzea Eguzkia ekialdetik mendebaldera nola mugitzen den. Halaber, iradoki ikasleei Ilargiaren mugimenduei ere jarraitzeko, eta lau edo bost aldiz, ordu erdian behin, leihoaren beiraren gainean non dagoen idatzi beharko dute. Gogorarazi leku beretik behatu behar dutela, zuzen egiaztatzeko.

●

Distira. Lurretik hautematen den argia da. Izarraren argitasunaren araberakoa da, baina baita Lurrerainoko distantziaren araberakoa ere. q Eguzkia ortziko astrorik distiratsuena da.

Zenbait izarrek planetak dituzte inguruan biraka, Eguzkiak bezalaxe.

Draco

Iza ten tuta iku

Ha r

Iradokizun didaktikoak

Argitasuna. Izar batek igortzen duen energia kantitatea da. tz Ha nd ia

Iparrizarra ●

Hartz Txikia Cassiopeia

Ga Egu dag

Iparrizarra

2. Konstelazioak Konstelazio bat ortziaren eskualde batean elkarrengandik gertu ikusten diren izarren multzoa da. Antzinaroan, forma eta irudi mitologikoak bilatzen zituzten, jada, elkarrengandik gertuko izarrak lerro bidez elkartzean. Lurra bere ardatzaren inguruan eta Eguzkiaren inguruan biratzen denez, konstelazio batzuk ezkutatuz eta beste batzuk agertuz joaten dira, gauean zehar. Horregatik, ez dira konstelazio berak ikusten urte guztian. Ipar-hemisferioan eta Hego-hemisferioan ere ez dira konstelazio berak ikusten. w

Draco

Hartz Handia

Iparrizarra

w Ortziaren itxura, udaberriko lehen gaueko hiru

unetan. Berez, ez da ortzia biratzen, Lurra bera baizik.

Informazio osagarria Azaltzeko • Ikasleei gure galaxiak zer tamaina duen ulertzen laguntzeko, azaldu galaxiak zirkulu-forma balu, 10.000 milioi urte beharko genituzkeela alderik alde zeharkatzeko, argiaren abiaduran bidaiatuta.

Izarren eredu bat: Eguzkia Eguzkia Lurretik gertuen dagoen izarra da, bai eta gure zeruan distira handiena egiten duen astroa ere. Lurreko biziaren energia-iturri nagusia da, eta prozesu klimatikoek funtzionatzeko energia ematen du. Eguzkiaren barnean fusio nuklearreko erreakzioak gertatzen dira; hidrogeno-atomoak helio bihurtzen dira, eta energia soberakina sor tzen da, guk argi eta bero gisa jasotzen duguna, hain zuzen. Izar hori duela 5.000 milioi urte sortu zen eta gaur egun bezala egongo da, modu egonkorrean hidrogenoa erretzen, beste 5.000 milioi urtean gutxi gorabehera.

64 132826 _ 0098-0111.indd 104

28/9/09 15:55:47

2. 3.

5 B

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Badago atmosferaren toxikotasun-maila handitzen ez duen kutsadura mota bat, baina zeru izartsuaren ikuskizunari behatzeko aukera kentzen duena. Argi-kutsadurari buruz ari gara, eta hirietako eta giza kokalekuetako argiek eragiten dute. Gogorarazi ikasleei izarrei behatu ahal izateko hodei gabeko gau bat aukeratu behar dela, bai eta argi horietatik ahalik eta urrunen dagoen toki bat bilatu ere.

e Galaxien sailkapena: A. Kiribil formakoak. B. Eliptikoak. C. Irregularrak.

3. Galaxiak Galaxiak milaka edo milioika izarren multzoak dira, baina harri zatiak eta gasa ere badago galaxietan. Formaren arabera, badira galaxia eliptikoak, kiribil formakoak eta irregularrak. e Eguzki-sistema Esne Bidea izeneko kiribil formako galaxian dago. Lurra eta eguzki-sistema osoa galaxia horren besoetako batean daude, erdigunetik urrun samar. r Gauez zerura begiratzen badugu, ikusten ditugun ia objektu guztiak gure galaxiako izarrak dira. Gainerako galaxia gehienak –milioi asko dira– gugandik oso urrun daude, eta ezin dira begiratu batean hauteman. Horretarako, teleskopioa behar da.

Irudiak 1. Gugandik hurbilago dagoelako. Galderak 1. Izarrak gas-esfera ikaragarriak dira, eta haien barnean energia kantitate handia sortzen da. Izarrek energia hori bero eta argi gisa igortzen dute. Konstelazio bat ortziaren eskualde batean elkarrengandik gertu ikusten diren izarren multzoa da. Galaxiak milaka milioi izarren multzoak dira, baina harri zatiak eta gasa ere badago galaxietan.

➜

Galaxiak izar multzoak, hautsa eta gasa dira. Eguzki-sistema Esne Bidea izeneko galaxian dago.

Erantzunak ➜

Izarrak argi edo bero gisa energia igortzen duten gas-esfera erraldoiak dira. Lurretik begiratuta, konstelazio izeneko taldeetan elkartuta ikusten dira.

Galderak 1. Definitu hitz hauek: izarra – konstelazioa – galaxia. 2. Aipatu izarren ezaugarriak, eta gero, zehaztu. 3. Zer da Esne Bidea? Nola beha dakioke?

5. UNITATEA

r Lurretik ortziari ateratako argazkia.

Geziek izar ugariko banda bat adierazten dute. Hainbeste izar daudenez, eskualde argi bat ikusten da. Banda hori galaxiaren diskoa da, albotik ikusita, eta Esne Bidea edo Donejakue Bidea esaten zaio, antzinatik.

Egunen batean, Eguzkiaren hidrogeno guztia agortuko da, helio bihurtu delako. Horren ondorioz, izarraren nukleoa uzkurtu egingo da, eta kanpoko geruzak hedatu eta hoztu egingo dira. Eguzkia izar erraldoi gorri bihurtuko da, eta haren diametroa Lurraren orbitara iritsiko da eta gainditu egingo du. Horren ondorioz, izaki bizidun guztiak desagertu egingo dira. Gizonak erabiltzen dituen energia-iturri gehienak zeharka Eguzkitik datoz: erregai fosilek duela milioika urte fotosintesiaren bidez atzemandako eguzki-energia gordetzen dute; energia hidroelektrikoak uraren energia zinetikoa erabiltzen du, hain zuzen, Eguzkiaren beroak lurrundu ondoren kondentsatu zen urarena, etab.

2. Kolorea: izarraren tenperaturaren araberakoa da, eta urdina, zuria, horia, laranja edo gorria izan daiteke. Tamaina: izar batzuk besteak baino handiagoak izan daitezke; Eguzkia, adibidez, izar ertaina da. Argitasuna: izar batek igortzen duen energia kantitatea da. Distira: Lurretik hautematen den argia da. Izarraren argitasunaren araberakoa da, baina baita Lurrerainoko distantziaren araberakoa ere. 3. Esne Bidea kiribil formako galaxia bat da, eta haren barnean dago gure Eguzki-sistema. Izarrei behatzen diegun aldiro, Esne Bidea ikusten ari gara, ikusten ditugun ia izar guztiak gure galaxiakoak baitira.

65 132826 _ 0098-0111.indd 105

28/9/09 15:55:47

Espazioa esploratzen Helburuak • Satelite artifizialak Lurraren inguruan orbita batean biraka ari diren espazio-ontziak direla ikastea. • Espazioaren esplorazioaren historiako une gogoangarriak zein izan ziren jakitea, hala nola Sputnik satelitearen jaurtiketa, transbordadoreak, espazioko estazioak eta espazio-zundak.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Eskatu haurrei ahots ozenez gogoratzeko ikusi duten espazioari buruzko filmen bat: Galaxietako gerra, Contact, E.T., Alien, Planeta gorria, Armaggedon, Apolo XIII, etab. Motibatu ikasleak hauei arretaz behatzeko: ibilgailuak, nola mugitzen diren, komunikazioak, ibilgailuek zer distantzia egiten dituzten, jantziak eta oro har teknologia. Gauza horietako zenbat dira posible? Azaltzeko • Azaldu ikasleei espazioaren esplorazioaren helburuetako bat dela bizia izateko baldintzak betetzen dituen planetarik dagoen egiaztatzea. Eguzki-sistemaren planetei buruzko jakintza baliagarria izan da, besteak beste, gure planeta txikian ditugun baldintzak zer bikainak diren ohartzeko. Ulertzeko • Berrikusi ikasleekin Espazioaren esplorazioa, gaur egun epigrafea, IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 45., 46. eta 47. orrialdeetako jarraibideei jarraituz. Galdetu: Zertarako balio dezake transbordadore bat, airera eta lur har dezakeen ibilgailu bat, izateak? Zer informazio mota bidal dezake espazio-zunda batek?

Duela milaka urtetik, gizakiek ortziari begiratzen diote, hasieran begiratu hutsez, eta gero, teleskopioen bidez. Baina azken berrogeita hamar urteotan, espazio-ontziak erabiltzen dira Unibertsoa esploratzeko.

1. Lehen satelite artifizialak 1950. urte inguruan, Ameriketako Estatu Batuek eta Sobietar Batasunak espazioa esploratzeari ekitea erabaki zuten. Espaziora satelite artifizialak bidaltzea izan zen bide horren lehen urratsa.

q Sputnik I, Sobietar Batasunak orbitan jarritako

4. E

lehen satelite artifiziala.

Satelite artifizialak Lurraren inguruko orbita batean biraka ari diren espazio-ontziak dira. Satelite horiek nahi den orbitara eramateko, koheteak erabiltzen dira. Erregaia amaitzen zaienean, koheteak banandu egiten dira sateliteetatik, eta itsasora erortzen.

Gaur Kohet gazki duan sortu

Sobietar Batasunak jarri zuen lehenengoz orbitan satelite artifizial bat, 1957an: Sputnik I zuen izena. q

Tripul zio-zu tzera xehat

Espaz baliot dira o batzu egun, tazioa neko

2. Tripulaziodun hegaldiak Zenbait satelite artifizial espaziora bidali eta gero, gizaki bat orbitan jartzea eta Lurrera onik itzultzea zen hurrengo erronka. Sobietar astronauta bat izan zen espaziora irten eta Lurra kanpotik ikusi zuen lehen pertsona: Yuri Gagarin. 1961. urtean gertatu zen. w

w Yuri Gagarin sobietar astronauta, bere espazio-ontzian.

Goi-te lite ar ta-tra eta a Unibe batzu

3. Ilargiaren konkista 1969ko uztailaren 20an, milioika pertsonak ikusi zuten, telebista bidez, gizaki bat lehenengoz Ilargia zapaltzen. Neil Armstrong izeneko estatubatuar astronautak eman zuen urrats gogoangarri hura. Harekin batera, beste bi astronauta iritsi ziren Ilargira, Edwin Aldrin eta Michael Collins, Apollo 11 izeneko espazio--ontzian. e Misio hartan, astronautek zenbait esperimentu egin zituzten eta Ilargiko harrien laginak hartu zituzten. Guztira, 12 astronauta ibili ziren Ilargi gainean, 1969 eta 1972 bitartean. Geroztik, ez da beste inor hara itzuli.

Espaz hurren rako, beko z ere bi

e Edwin Aldrin astronauta, Apollo 11 espazio-ontziak Ilargira egindako misioan.

Informazio osagarria Voyager, espazioko bidaiaria 1977an, Estatu Batuetako espazio agentziak Voyager espazio-zundak bidali zituen: batetik, Voyager 1 izenekoa, Jupiter eta Saturno kanpoko planetetara iristeko misioa zuena; eta bestetik, Voyager 2 izenekoa, planeta horietatik pasa eta Uranora (1986an iritsi zen) eta Neptunora (1989an iritsi zen) joan behar zuena. Bi zunda horiek gizakiak inoiz urrunen bidali dituen tresna artifizialak dira eta oraindik funtzionatzen dute, bost urte inguru irauteko sortu zituzten arren. Espero da Eguzki-sistema utziko duten lehen giza objektuak izango direla, bidaiatzen jarraituko baitute.

66 132826 _ 0098-0111.indd 106

28/9/09 15:55:48

Esp ion zen hor

5. UNITATEA Lortu nahi dugun mundua â&#x20AC;˘ E. L.

r Marteko paisaia bat. Irudi hori Spirit izeneko

esplorazio-ibilgailuak (laukiko irudian) atera zuen. Zer dira zoruan ikusten diren markak?

4. Espazioaren esplorazioa, gaur egun Gaur egun, arrunta da espaziora bidaiak egitea. Koheteak ere erabiltzen dira oraindik, baina hegazkinak bezala aireratzen diren eta haien moduan lur hartzen duten beste ibilgailu batzuk ere sortu dira: transbordadore espazialak. Tripulazio gabeko zenbait espazio-ontzi edo espazio-zunda eguzki-sistemako txoko guztiak esploratzera bidali dituzte. Zunda horiek hango informazio xehatua bidaltzen dute Lurrera. Espazioa errazago esploratzeko eta esperimentu baliotsuak egiteko, espazioko estazio batzuk jarri dira orbitan. Estazio horietan, aste edo hilabete batzuez bizi daitezke zenbait astronauta. Gaur egun, herrialde batzuk Nazioarteko Espazioko Estazioa eraikitzen ari dira, lankidetzan, eta dagoeneko zenbait astronauta bizi dira bertan. Goi-teknologiako tresnaz hornitutako ehunka satelite artifizialek meteorologiaren jarraipena, telebista-transmisioak, sakelako telefonoen transmisioak eta antzeko zereginak egiten dituzte. Horrez gain, Unibertsoa teleskopioen bidez edo beste tresna batzuez aztertzeko ere erabiltzen dira. Espazio-ontzi tripulatu bat Martera iristea da, orain, hurrengo erronka. Hainbat urte beharko dira horretarako, baina dagoeneko bidali dira hara tripulazio gabeko zenbait misio. Lurretik kontrolatutako ibilgailuak ere bidali dira, zenbait esperimentu egiteko. r Espazioaren esplorazioari 1950ean ekin zitzaion. 1969an, gizaki bat Ilargira eramatea lortu zen. Gizakiak Martera eramatea da esplorazio horren hurrengo helburu handia.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Lankidetza espazioan Espazioaren esplorazioan, beste esparru batzuetan lortu gabeko zerbait lortu da: egiazko nazioarteko lankidetza. Ameriketako Estatu Batuek dute protagonismo nagusia espazioaren esplorazioan, baina hamaika herrialdek dihardu lankidetzan, helburu komunak lortzeko. Adibidez, hogei herrialde baino gehiagok hartzen dute parte espazioko nazioarteko estazioan. Beste hainbat gai garrantzitsutara ere hedatuko ahal da lankidetza hori! Adibidez, pobreziaren aurkako borrokara, medikuntza-ikerketara... â&#x2014;?

Zergatik da garrantzitsua nazioarteko lankidetza, espazioa esploratzeko?

â&#x2014;?

Zure ustez, beste zer esparrutan beharko litzateke nazioarteko lankidetza?

Hitz egin ikasleei Nazioarteko Espazioko Estazioari (ISS) buruz, non bost espazio agentzia hauek parte hartzen duten: NASA (Estatu Batuak), Errusiako Espazio Agentzia Federala, Espazio Esploratzeko Japoniar Agentzia, Kanadako espazio Agentzia eta Europako Espazio Agentzia. Estazio hori orbitan dago Lurraren inguruan 360 km-ko altitudean, eta Lurreko orbita baxuko motakoa da. 92 minutuan behin, Lurraren inguruan bira ematen du, eta horri esker, gizakiak etengabe daude espazioan. Estazioa 2000. urtetik ari da funtzionatzen, eta haren mantentze-lanak egiteko, transbordadore espazialak erabiltzen dira batez ere. Estazioaren barnean, saiakuntza eta proba ugari egiten dira, besteak beste, gizakiaren gorputzak grabitate gabe nola erantzungo duen hobeto jakiteko.

Galderak

Erantzunak

1. Aipatu espazioaren esplorazioan giltzarri izan diren hiru data.

Irudiak 4. Zoruan ikusten diren marka horiek Spirit esplorazio-ibilgailuaren gurpilek utzitakoak dira.

2. Zer dira satelite artifizialak? Zenbaterainoko garrantzia dute gure eguneroko bizitzan?

Voyager espazio-zundek urrezko disko bat daramate, eta diskoak hauek ditu barnean: munduko hainbat kulturatako musika, agurrak 55 hizkuntzatan, Nazio Batuen Erakundeko orduko idazkari nagusiaren agur bat eta planetako berezko soinuen nahasketa bat. Halaber, Eguzki-sistema non dagoen, zer neurri-unitate erabiltzen ditugun, eta Lurraren, gizakiaren eta giza gizartearen ezaugarriak azaltzen ditu. Zientzia-batzorde batek egin zuen disko hori, eta Eguzki-sistematik kanpo egon daitezkeen beste zibilizazio adimendun batzuekin kontaktatzeko helburu nagusia zuen.

Galderak 1. 1957: urte horretan, Sputnik, lehen satelite artifiziala, orbitan jarri zen; 1961: urte horretan, gizaki bat orbitan jarri zen lehen aldiz, Yuri Gagarin errusiar astronauta; 1969ko uztailaren 20an, gizakiak lehenengoz Ilargia zapaldu zuen. 2. Satelite artifizialak Lurraren inguruko orbita jakin batean biraka ari diren espazio-ontziak dira. Oso garrantzitsuak dira, hainbat misio egiten baitituzte, besteak beste: meteorologiaren jarraipena, telebista-transmisioak, telefonoen transmisioak eta Unibertsoari buruzko hainbat motatako azterketak.

67 132826 _ 0098-0111.indd 107

28/9/09 15:55:48

Ariketak Ulertu 1. Planeta: esfera formako astro handia da; Eguzkiaren inguruan biraka ari da, eta ia ibilbide zirkularra egiten dute. Satelitea: planeta baino astro txikiagoa da, planetaren inguruan biraka ari dena. Asteroidea: Eguzkiaren inguruan biraka ari den forma irregularreko gorputz txikia da. Kometa: Eguzkiaren inguruan biraka ari den astro izoztua da, oso orbita eliptiko luzanga du. Planeta nanoa: Eguzkiaren inguruan biraka ari den astroa da, planeta baino txikiagoa. Meteoritoa: lurrazalera iristen den gorputz txikia da. Izar uxoa: Lurrera iristen den oso gorputz txikia da: atmosferaren kontra talka egiten duenea, su hartu eta zeruan lorratz distiratsu bat uzten du. 2. a. Planeta eta izarraren arteko aldea da planetak ez duela berezko argirik eta berorik igortzen. b. Planeta Eguzkiaren inguruan ari da biraka, eta sateliteak, berriz, planeta baten inguruan orbitatzen du. c. Planeta nanoa txikiagoa da planetak baino. d. Asteroideak Eguzkiaren inguruan ari dira biraka, eta meteoritoak, berriz, Lurreraino iristen dira eta lurrazalaren kontra talka egiten dute. e. Meteoritoa handiagoa da izar uxoa baino eta lurrazalera erre gabe iristen da. 3. A: asteroide bat da; forma irregularra duelako dakigu. B: kometa bat da; isats distiratsua duelako dakigu. 4. Izarraren distira argitasunaren eta Lurrerainoko distantziaren araberakoa da. Bi izar Lurretik distantzia berera badaude, distira handiena duena izango da argitsuena. 5. Lurraren errotazioa dela eta, badirudi izar eta konstelazio guztiak zeruan alde batetik bestera mugitzen direla. Iparrizarra, ordea, Lurraren errotazio-ardatzarekin lerrokatuta dagoenez, ez da inoiz lekuz aldatzen, eta iparraldea non dagoen adierazten du.

7. Definitu ibilgailu bereziak adierazteko

Ulertu

Erantzunak

12.

erabiltzen diren termino hauek:

1. Idatzi eguzki-sistemako astroen zerrenda eta eman astro bakoitzaren definizioa.

a. Kohetea. b. Transbordadore espaziala.

2. Azaldu zer alde duten bikote bakoitzeko bi

c. Espazio-zunda.

astroek: a. Planeta – izarra

Arrazoitu

b. Planeta – satelitea

8. Izar uxoak izarrak al dira? Azaldu zure

c. Planeta – planeta nanoa

erantzuna.

d. Asteroidea – meteoritoa

9. Zure ustez, konstelazio bat osatzen duten

e. Meteoritoa – izar uxoa

3. Esan eguzki-sistemako zer astro adierazten duen marrazki bakoitzak eta azaldu nola jakin duzun. A

izarrak elkarrengandik gertu al daude Unibertsoan?

10. Dakizunez, Lurra mendebaldetik ekialderantz biratzen da. Beraz, gauez zeruertzean Ilargia agertzen ikusten dugunean, zer puntu kardinal adieraziko digu?

4. Zer zerikusi dute izar baten distirak eta haren argitasunak?

Eguzki Erradio

5. Irakurri paragrafo hau eta azaldu, unitate honetan ikasitakoa aintzat hartuz. Antzina, Europako marinelak izarren bidez orientatzen ziren gauez. Izarretan erabilgarriena Iparrizarra zen, iparraldean baitzegoen beti, mugitu gabe. Baina Hego hemisferioko lurraldeetara bidaiatu zutenean, beste izar batzuk erabili behar izan zituzten; adibidez, Hegoaldeko Gurutzearen konstelazioa, hegoaldean baitago eta ez baita mugitzen.

Aplikatu 11. Irudiko bi izarrek argitasun bera badute, zein egongo da bietan gertuen Lurretik? Nola asmatu duzu?

6. Egin esaldiak, zutabe bakoitzetik termino bat

erabilita. Yuri Gagarin

Merkur Ilargia lehenengoz zapaldu zuen gizakia

A 1969

Neil Armstrong

lehen satelite artifiziala

1961

Sputnik

espaizora lehenengoz bidaiatu zuen gizakia

1957

14.

Beste jarduera batzuk Nola erabili teleskopio bat Teleskopioak erabiltzeko errazak dira. Lehenik eta behin, ia teleskopio astronomiko guztiak infinitura fokatuta daudenez, zeruari behatzeko nahikoa da teleskopioa orientatzea eta okularretik behatzea. Aitzitik, beharrezkoa bada okularra kalibra daiteke, gure ikusmenera egokitzeko. Horretarako, nahikoa da fokatze-gurpila biratzea irudia argia izan arte. Teleskopioak erabiltzeko zailtasun nagusia da teleskopioa behatu nahi ditugun objektuetara orientatzea. Irudia asko handitzen duen tresna bat denez, zaila da doitasunez orientatzea. Eragiketa hori errazteko, teleskopio askok beste txikiago bat dute atxikita, zeruaren eskualde handiagoa erakusten duena.

68 132826 _ 0098-0111.indd 108

28/9/09 15:55:48

5 12. Esan zer eratako

13. Unitate honetan, espazioaren esplorazioan

espazio-ibilgailua den irudikoa eta azaldu nola asmatu duzun.

garrantzitsuak izan diren une batzuen berri jaso duzu. Bilatu informazioa liburu eta aldizkarietan edo Interneten, eta aipatu liburuan agertu ez arren zure ustez garrantzitsuak izan diren beste bost gertakari. Adibidez, espaziora bidaiatu zuen lehen izaki bizidunari buruz.

Eguzki-sistemaren eredu baten marrazkia Eguzki-sistemako distantziak hain handiak direnez, eta planeten tamainaren artean hainbesteko aldea dagoenez, ez dago eguzki-sistemaren marrazki bat eskalan egiterik. Dena dela, gutxi gorabeherako marrazki bat marrazten saiatuko gara. Horretarako, paperezko DIN A3 orri bat eta bost DIN A4 orri behar dituzu. Tolestu orri guztiak, irudian ikusten den bezala erdiko marra markatzeko, eta itsatsi zinta itsasgarriz bata bestearekin, tolesturari jarraituz.

Gero, marraztu Eguzkia eta planetak, beheko datu hauen arabera.

Artizarra Erradioa: 3 mm Merkuriorako distantzia: 14 mm

Marte Erradioa: 2 mm Lurrerako distantzia: 22 mm

Jupiter Erradioa: 30 mm Marterako distantzia: 15 cm

Saturno Erradioa: 25 mm Jupiterrerako distantzia: 18 cm

Gauza bera gertatzen da Hego hemisferioan, non Hegoaldeko Gurutzea konstelazioa osatzen duten izarrak dauden Lurraren errotazio -ardatzarekin lerrokatuta. 6. Yuri Gagarin espaziora lehenengoz bidaiatu zuen gizakia izan zen, 1961ean. Neil Armstrong Ilargia lehenengoz zapaldu zuen gizakia izan zen, 1969an. Sputnik lehen satelite artifiziala izan zen, 1957an.

IKASI EGITEN

Merkurio Eguzkia Lurra Erradioa: 1 mm Erradioa: 20 cm Eguzkiaren erdigunerako Erradioa: 3 mm Artizarrerako distantzia: 12 mm distantzia: 30 cm

5. UNITATEA

Urano Erradioa: 10 mm Saturnorako distantzia: 40 cm

Neptuno Erradioa: 9 mm Uranorako distantzia: 45 cm

Eredu honetan, planeten arteko distantzia guztiak eskala berean daude, baina planeten tamainak oso handituta daude. Bestalde, Eguzkiari planetekin alderatuz berez duen tamainaren erdia eman diogu.

7. a. Satelite artifizial bat nahi den orbitaraino igotzen duen espazio-ontzia da; bere lana egiten duenean, satelitetik askatu eta galdu egiten da; b. Hegazkinak bezala aireratzen eta lur hartzen duen ibilgailu espaziala da; c. Tripulazio gabeko espazio-ontzia, Eguzki-sistemako txoko guztiak esploratzeko erabiltzen da, eta handik informazioa bidaltzen du.

Arrazoitu 8. Ez, izar uxoek une batean egiten dute distira, izarrak balira bezala. Egiatan, ordea, hauts edo harri partikulak dira, Lurreko atmosferan sartzean erretzen direnak. 9. Ez, elkarrengandik urrun dauden izarrak izan daitezke, baina Lurretik zeruko eskualde berean ikusten dira.

14. Jarraitu jarraibide hauei eta marraztu eguzki-sistemaren zure eredua. 69

10. Ilargia ekialdetik agertuko da.

Aplikatu 11. B izarra Lurretik gertuago egongo da, distiratsuena baita.

Teleskopio baten bidez gaueko zeruari behatzea oso esperientzia interesgarria da. Beti komeni da landara ateratzea, hiri-aglomerazioetatik eta hiriko argietatik urrun. Hala ere, hirietan ere ikus daitezke astro batzuk, eta zeruko gida baten edo zeruko planisferio baten laguntzaz beha dakieke: Hartz Handia, Iparrizarra, Orion izar-lainoa, Esne Bidea, Andromeda galaxiaâ&#x20AC;Ś

12. Transbordadore espazial bat da, hegazkinek bezala lur hartzen baitu. 13. E. L.

Ikasi egiten 14. E. G.

69 132826 _ 0098-0111.indd 109

28/9/09 15:55:49

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Asteroidea Distira Kohetea Kolorea Kometa Konstelazioa Espazioko estazioa Izarra Izar uxoa Galaxia Argitasuna Ilargia Meteoritoa Planeta Planeta nanoa Kanpoko planetak Barneko planetak Satelitea Satelite artifiziala Eguzki-sistema Eguzkia Espazio-zunda Tamaina Transbordadorea Unibertsoa Esne Bidea

1. Irakurri laburpena.

Eguzki-sistema Eguzki-sistema Eguzkia izeneko izarrak eta haren inguruan biraka ari diren astroek osatzen dute; hau da, zortzi planetak, zenbait planeta nanok eta dozenaka mila gorputz txikik (asteroideak eta kometak).

Izarrak gas-esfera erraldoiak dira, eta haien barnean energia kantitate handia sortzen da. Propietate hauek dituzte bereizgarri: kolorea, tamaina, argitasuna eta distira. Milaka izarren multzoei galaxia esaten zaie. Eguzki-sistema Esne Bidea izeneko galaxian dago.

Espazioa esploratzen 1950. urtean ekin zitzaion espazioa esploratzeari. Hauek izan dira, orain arte, bilaketa horretako gertaerarik garrantzitsuenak: satelite artifizial bat (Sputnik) lehenengoz orbitan jartzea, 1957an; astronauta bat (Yuri Gagarin) lehenengoz espaziora irtetea, 1961ean; eta gizaki batek (Neil Armstrong) lehenengoz Ilargia zapaltzea, 1969an.

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta osatu eskema. EGUZKI SISTEMA

Eguzkiak

.........

planeta nanoek

Esne Bidean

.........

bi multzotan banatzen dira: inguruan hauek dituzte:

Ikasten ikasteko

Motibatu ikasleak, jarduera hau joko erraz gisa har dezaten eta esaldi gatzdunena edo gogoratzeko errazena asma dezaten. Gogorarazi ikasleei kanpoko planetak Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno direla, eta planeten izenen inizialekin jokatu behar dutela, bai eta hasierako silabekin ere.

galaxia honetan dago:

astro hauek osatzen dute:

3. E. L.

DIBUJO

Izarrak eta galaxiak

.......

2. Astro hauek osatzen dute Eguzki-sistema: Eguzkia; planetak, barnekoak nahiz kanpokoak izan daitezke eta sateliteak dituzte inguruan; planeta nanoak; eta gorputz txikiak, asteroideak eta kometak, alegia. Eguzki-sistema Esne Bidean dago.

GAI

kanpokoak

sateliteak

1. asteroideak

.........

IKASTEN IKASTEKO. Barneko planeten izenak gogoratzeko, esaldi hau erabil dezakezu: Mertxek artelana lurrez margotu du. Hitz bakoitzak planeta baten izenaren hasiera bera du. Asmatu zuk kanpoko planeten izenak gogoratzeko esaldi bat.

Informazio osagarria Hegoaldeko Gurutzea Ipar hemisferioko biztanleek ez ditugu ikusten Hego hemisferiokoek ikusten dituzten izar berak. Hala ere, Ekuatore-lerrotik gertu bizi diren pertsonek bi erdietako izar guztiak ikus ditzakete. Ipar Hemisferiotik Iparrizarra ikus dezakegu; iparraldea seinalatzen du, eta nabigatzaileek gida gisa erabili dute oso antzinatik. Hala ere, hemisferio australean ez dago Hego poloa seinalatzen duen antzeko izarrik. Hegoaldeko Gurutzea gurutzatuta dauden lau izar distiratsuz, eta distira txikiagoko beste zazpi izarrez osatuta dago. Zazpi izar horietako bik hegoaldea seinalatzen dute argi eta garbi, eta puntu kardinal hori aurkitzeko erabiltzen dira.

70 132826 _ 0098-0111.indd 110

28/9/09 15:55:49

5. UNITATEA

GAI NAIZ…

Gai naiz...

Espazioaren esplorazioari buruzko iritzia emateko

1. E. L. 2. E. L. 3. E. L. Gertaerak

Haurrek aintzat hartu behar dituzte alde onak nahiz txarrak, eta objektiboak izaten eta beren ondorioak ateratzen saiatu behar dira.

Espazioaren esplorazioa izugarri garestia da. Milaka milioi euro erabili dira zeregin horretan, bai eta milioika lan-ordu, erregai ugari eta hainbat lehengai berriztaezin ere. Espazioaren esplorazioak era guztietako ezaupide zientifikoak ematen dizkigu, eta gure eguneroko bizitzan erabiltzen ditugun hamaika teknologia garatu dira, ezaupide horiei esker.

IRITZIAK Aurka

Alde

1. Ez-morala da Lurreko arazo larriak konpontzeko (adibidez, Hirugarren Munduko gosea) balio dezakeen hainbeste diru espazioan xahutzea. 2. Asko dago ezagutzeko oraindik, gure planetan bertan; esate baterako, itsas hondoak. Hori guztia esploratzea ez litzateke hain garestia, eta onura handiak ekarriko lizkiguke. 3. Espazioa esploratzea arrisku handiko jarduera da. Ekin zitzaionetik, 21 astronauta eta hamaika zientzialari eta tekniko hil dira. Bestalde, 350 pertsona ere hil ziren, Sobietar Batasuneko hiri batean, bertara istripuz kohete bat erorita.

1. Ezaupide zientifikoak ematen dizkigun guztia garrantzitsua da, eta sarritan, ezaupide horietatik asmakizun erabilgarriak sortzen dira. Gaur egungo bizitzako aurrerapen asko espazioaren esplorazioaren ondorioak dira (velcroa, oihal bereziak, sakelako telefonoa, medikuntza- eta informatika-aurrerapenak…). 2. Lurreko baliabide mineralak agortzen baditugu ere, eguzki-sistemako baliabide guztiak izan ditzakegu gure eskura. 3. Diru hori espazioa esploratzeko erabiliko ez balitz ere, ziur asko ez litzateke erabiliko gizarte-egoera ahuleneko pertsonen arazoak konpontzeko.

1. Idatzi espazioa esploratzearen aldeko eta aurkako beste argudio bana. 2. Egin espazioa esploratzearen aldeko argudio baten kontra, eta gero, aurkako argudio baten kontra. 3. Iritzi guztiak irakurri eta horietaz hausnartu ondoren, esan: espazioa esploratzearen alde ala aurka zaude? Azaldu zure erantzuna.

IKASTEN IKASTEKO programa Unitatea amaitutakoan, bete ikasleekin honelako taula bat edo eskatu haiek betetzeko:

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Espazioaren esplorazioaren gaiak lan grafikoak egiteko aukera ematen du. Izan ere, lortzen diren argazkiak, kanpoko espazioarenak, urruneko galaxienak, izar-lainoenak eta beste egitura batzuenak (hala nola gizakien espazio-ontziak berak), oso irudi zirraragarriak dira, bai eta batzuetan oso ederrak ere. Argazki horiek baliagarriak izan daitezke grafikoki jakintzak eskuratzeko. Iradoki ikasleei horma-irudi bat egiteko taldeka. Horretarako, lehenbizi misio jakin bat aukeratu beharko dute. Apollo espedizioak, gizona Ilargira iristea, Laika zakurra, Voyager misioak, Pioneer delakoa, Marteren gainazala Pathfinder izeneko ibilgailua erabiliz esploratzea, besteak beste, oso misio interesgarriak dira, eta ez da zaila haien irudiak lortzea. Gogorarazi ikasleei irudiekin batera informazioaren datu tekniko batzuk jarri behar dituztela, misio horiek zertan oinarritu ziren uler tzeko. Halaber, misio horiek zer jakintza eman zituzten ere azaldu beharko dute.

5. UNITATEA: Unibertsoa Zer ikasi dudan Zer ikasi dudan… egiten… Eguzki-sistema Unibertsoa Espazioa esploratzea

71 132826 _ 0098-0111.indd 111

28/9/09 15:55:49

Hiruhilekoaren berrikusketa Objetivos Erantzunak 1. a. Izaki bizi guztiak zelulaz osa• Sabedes. tuta daude. • Conoas.

1. UNITATEA

1. Zuzendu esaldi hauek, zuzenak izan

b. Animaliak eta landareak izaki bizidun zelulabakarrak dira, zelula gutxiz osatuta baitaude.

Para empezar c. Landareen eta animalien zelulak Haga uerpo.batez bereiz daitezke. mikroskopio

c. Landareen eta animalien zelulak ezin daitezke bereiz mikroskopio batez.

d. Bakterioak izaki zelulabakarrak Para explicar dira. • Al hación solar. 2. a. Landareak beren elikagaia • Expla humedad… sortzeko gai dira, eta animaliak, berriz, beste animalia batzuez elikatu behar dira.

d. Bakterioak hamaika zelulaz osatuta daude.

b. Landare-erreinukoa. Izaki zelulaniztunak dira, beren elikagaia sortzen dute eta ez dira mugitzen. Lurrean itsatsita bizi dira.

4. 2. Esan zer alde dagoen izaki bizidun mota 9.

hauen artean: a. Animaliak eta landareak. b. Animaliak eta onddoak. c. Landareak eta onddoak.

2. UNITATEA 4. Kopiatu zure koadernoan eta lotu bi zutabeak: Goroldioa

c. Landareek beren elikagaia sortzen dute, eta onddoak usteltzen ari diren landareez, animalien hondarrez eta abarrez elikatzen dira. 3. a. Onddo-erreinukoa. Izaki zelulabakarrak dira, ezin dira leku batetik bestera mugitu eta ingurumenetik hartzen dute beren elikagaia. Onddo batzuek perretxikoak osatzen dituzte.

erreinutakoa den izaki bizidun bakoitza eta zer ezaugarri dituzten erreinu horretako izakiek.

a. Izaki bizidun asko zelulaz osatuta daude.

b. Animaliak eta landareak izaki zelulaniztunak dira, zelula askoz Sugerencias osatuta baitaude. didácticas

b. Onddoak ez dira mugitzen leku batetik bestera, eta asko lurrean bizi dira. Animaliak leku batetik bestera mugitzen dira, eta ehiza egin eta harreman-funtzioa betetzen dute, besteak beste.

3. Begiratu argazki hauei, eta esan zer

daitezen:

●

Espora

●

Hazia

Iratzea ●

●

Kapsula

Gimnospermoa ●

●

Soroa

Angiospermoa ●

●

Lorea

●

Fruitua

6. Kopiatu eta osatu landareen nutrizioari buruzko eskema hau:

......... .........

5. Zer landare mota da argazkikoa? Nola dakizu? Idatzi era horretako landareei buruz dakizuna.

......... .........

7. Azaldu landareen ugalketa sexuala, urratsez urrats.

c. Animalia-erreinukoa. Izaki zelulaniztunak dira, ingurunetik edo beste izaki batzuetatik hartzen dute elikagaia; leku batetik bestera mugi daitezke eta zentzumen-organoak dituzte. 4. Goroldioa: kapsula, espora. Iratzea: espora, soroa. Gimnospermoa: lorea, hazia. Angiospermoa: lorea, fruitua, hazia. 5. Landare angiospermoa da, kaliza eta korola duten lore ikusgarriak baititu. Landare talde ugariena da; haziak dituzten fruituak sortzen dituzte; eta belarrak, zuhaixkak eta zuhaitzak izan daitezke. Jaten ditugun landare gehienak angiospermoak dira.

72 112 132826 _ 0112-0113.indd

112

28/9/09

15:56:15

3. UNITATEA

a. Idatzi bi elika kate, alboko irudiko elika-sarea oinarri hartuta.

belatza

mirotza azeria

b. Ekosistema batean, zer dira ekoizleak? Aipatu alboko elika-sare honetako bi ekoizle.

sugandila

c. Ekosistema batean, zer dira kontsumitzaileak? Aipatu elika-sare honetako lehen eta bigarren mailako bina kontsumitzaile, eta hirugarren mailako kontsumitzaile bat.

untxia

sagua matxinsaltoa

garia

d. Zer gertatuko litzateke elika-sare honetako ekoizleak desagertuko balira?

7. Ugalketa sexualean, landare baten polena beste landare baten pistilora iritsi behar da, ernaltzeko. Soluciones Ondoren, ernaldutako landarearen Ilustraciones obulua hazi bihurtzen da, eta obu1. La eerna pie. lurrera erortzen lutegia fruitu.yHazia denean, erne egiten da eta landare 3. En nes. berri bat sortzen da.

hirusta

4. UNITATEA 9. Kopiatu eta osatu eskema hau:

10. Azaldu zer harri mota sortzen den egoera hauetan:

.........

beste zenbait geruza

a. Magma zati bat solidotu egin da.

.........

solidotu

magma

.........

......... b. Jalkin batzuk harri bihurtu dira. hidrosfera

harri bihurtu

jalkinak

geosfera

.........

c. Harri sedimentario batek presioeta tenperatura-igoera izan du.

.........

harri sedimentarioa

nukleoa

presioa eta tenperatura igo

.........

5. UNITATEA 11. Idatzi zenbaki

bakoitzari dagokion izena.

12 11

sez

6. Landareek hostoen eta zati Para comprender berdeen bidez hartzen dute karboA partir dibirlos. no-dioxidoa eta Eguzkiaren argia, eta sustraien bidez ura eta gatzCompetencia social oxigenoa mineralak. Landareek y ciudadana botatzen eta elikagaiak sortzen El temellas. dituzte.

8. Erreparatu elika-sareari eta egin ariketak.

LURRAREN GERUZAK

a zer ek.

UNIDAD

5 6

Cuestiones 8. a. Garia – untxia – azeria. 1. El men. Hirusta – matxinsaltoa – sugandila 2. No, nos. – mirotza. 3. Resp b. Izaki ekoizleak beren elikagaia sortzeko gai direnak dira; elika-kate honetan, garia eta hirusta dira ekoizleak. c. Kontsumitzaileak elikagaia beste izaki bizidun batzuetatik hartu behar duten izakiak dira. Matxinsaltoa, sagua eta untxia lehen mailako kontsumitzaileak dira. Sugandila, azeria eta mirotza bigarren mailako kontsumitzaileak dira. Azeria hirugarren mailako kontsumitzailea da. d. Elika-kateko beste izakiak desagertu egingo liratekeela, ekoizleez elikatzen baitira zuzenean edo zeharka. 9. Hauek dira Lurraren geruzak: atmosfera (troposfera, estratosfera eta beste zenbait geruza), hidrosfera eta geosfera (lurrazala, mantua eta nukleoa). 10. a. Magma zati bat solidotu egin da: harri magmatikoa. b. Jalkin batzuk harri bihurtu dira: harri sedimentarioa. c. Harri sedimentario batek presioeta tenperatura-igoera izan du: harri metamorfikoa. 11. 1: Eguzkia. 2: Merkurio. 3: Artizarra. 4: Lurra. 5: Marte. 6: Asteroideen gerrikoa. 7: Jupiter. 8: Saturno. 9: Urano. 10: Neptuno. 11: Kometa. 12: Kuiperren gerrikoa.

113 73 132826 _ 0112-0113.indd

113

28/9/09

15:56:16

Materia eta haren eraldaketak

Programazioa Helburuak • Gorputz guztiak materiaz osatuta daudela eta materia mota guztiak substantzia desberdinak direla ikastea. • Materiaren propietateen berri izatea, eta propietate orokorrak eta bereizgarriak bereiztea. • Materia substantzia purua edo substantzien nahastea izan daitekeela ulertzea. • Nahaste homogeneoak eta nahaste heterogeneoak bereiztea. • Nahasteak banantzeko zenbait metodoren berri izatea.

Edukiak • Materia eta zer propietate dituen. • Nahasteak eta substantzia puruak. • Egoera-aldaketak. • Aldaketa kimikoak.

• Zer egoera-aldaketa dauden eta nola gertatzen diren jakitea. • Urtze-tenperatura eta irakite-tenperatura zer diren ikastea, eta tenperatura horiek substantzia puruen berariazko ezaugarri direla jakitea.

• Irakurritakoa ulertzea eta prozesuen eskemak interpretatzea.

• Aldaketa kimikoak zer diren jakitea, eta aldaketa horietako batzuk nola gertatzen diren ulertzea.

• Gorputz baten masa eta bolumena neurtzea.

• Gorputz baten masa eta bolumena neurtzen ikastea.

• Informazio teknikoa irakurtzea eta interpretatzea.

•

• • •

Ebaluazio-irizpideak • Badaki gorputz guztiak materiaz osatuta daudela, eta badu gorputzen propietate orokor eta bereizgarri batzuen berri. • Badaki substantziak zer diren, substantzia puruak eta nahasteak bereizten ditu, eta nahaste moten berri du. • Badaki egoera-aldaketak zer diren eta ulertzen du zergatik gertatzen diren. • Urtze- eta irakite-tenperatura zer diren ulertzen du. • Badaki zer diren aldaketa kimikoak, bai eta horien adibideak ere. • Badaki informazio teknikoa interpretatzen.

• Materiaren aldaketak nola gertatzen diren ulertzeko jakin-nahia. • Materiaren neurketak doi-doi egiteko interesa. • Beroketa globalari aurre egiteko, erregai fosilak aurreztea garrantzitsua dela onartzea.

Oinarrizko gaitasunak Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasunaz gain, beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: giza eta arte-kulturarako gaitasuna; ikasten ikasteko gaitasuna; eta gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna.

74A 132826 _ 0114-0129.indd 114

28/9/09 15:58:03

Unitatearen eskema 6. UNITATEA. MATERIA ETA HAREN ERALDAKETAK

Materia eta zer propietate dituen

Nahasteak eta substantzia puruak

Egoera-aldaketak

Ikasi egiten: Masak eta bolumenak neurtzen

Aldaketa kimikoak

Lortu nahi dugun mundua: Erregai fosilak

Gai naiz… Informazio tekniko bat ulertzeko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO estrategiak • Eskemak osatzea; 5. ariketa, 84. orrialdea. • Berriz irakurtzea eta azaltzea; 10. ariketa, 84. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 19., 20., 21. eta 22. fitxak. • Zabaltzea: 6. fitxa. • Ebaluaziorako baliabideak: 6. kontrola/6. testa.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Zailtasunen aurreikuspena • Materiaren aldaketak identifikatzea zaila izan daiteke ikasleentzat. Lagundu ikasleei aldaketa horiek ulertzen. Horretarako, aztertu beren ingurunea zientifikoki, eta lotu ikasten ari diren kontzeptuak beren eguneroko jarduerekin. • Substantzia puruen eta nahasteen artean zein nahaste homogeneoen eta nahaste heterogeneoen artean bereizten izan dezakete ikasleek zailtasun handien. Berrikusi kontzeptu horiek eta eman adibide asko, ikasleek bereizten ikas dezaten. • Berrikusi, ikasleekin batera, aurreko ikasturteetan materiari eta materialei buruz ikasitakoa, eta ziurtatu horien arteko desberdintasuna ondo ulertzen dutela. Gogorarazi den-denak duela materia, baita gasek ere (adibidez, arnasten dugun aireak).

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

74B 132826 _ 0114-0129.indd 115

28/9/09 15:58:03

6 Objetivos Helburuak

Materia eta haren eraldaketak

• Sabedes. Materia zer den eta materiaren ezaugarri batzuk ikasleei gogo• Conoas. ratzea. • Materia egoera likidoan, solidoSugerencias didácticas an edo gaseosoan egon daitekeela jakitea, eta egoera horiePara empezar Haga takouerpo. bakoitzaren ezaugarri nagusiak gogoratzea.

Para explicar • Materia egoera batetik bestera • alda Al hación solar.jakitea. daitekeela • Expla humedad… • Ikasleei unitateko edukiak aurkeztea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Irakurketa hasi aurretik, esan ikasleei ozen adierazteko ezaugarri hauekin bat datozen objektuak edo izakiak: – Oso objektu pisutsuak eta oso arinak. – Leku asko hartzen duten objektuak eta bolumen gutxikoak. – Bolumen aldakorra duten objektuak (adierazi zer baldintzatan aldatzen den bolumena).

Azaltzeko • Dentsitatea zer den intuizioz ulertzea ez da erraza ikasleentzat. Azaldu ikasleei urrea erretiluaren beheko aldean gelditzen dela, harearen gainerako osagaiak baino dentsoagoa delako. Eman beste adibide bat: bi pertz berdinak hartu eta bata urez eta bestea lastoz (edo belakiez, ogiz, paperez...) betetzen baditugu, bietako zeinek izango du pisu handien? Nolanahi ere, biek bolumen bera dute. Azaldu ikasleei ura duen pertzak dentsitate altuagoa duela, lastoa duenak baino, masa handiagoa baitu bolumen berean.

Urre-bilatzailea Harriz harri arin asko jauzika gurutzatu zuen erreka. Mendi-hegalak eta urak bat egiten zuten tokitik, palakada bat lur atera zuen, eta erretilura bota. Makurtu, eta erretiluaren zati bat uretan sartu zuen. Gero, trebeki egindako mugimendu zirkular batez, urari kanpora eta barrura eragin zion, lurra eta hartxintxarra zeharka zezan. Partikula handienak eta arinenak ur gainera igotzen ziren, eta abilki egindako mugimendu batez, ertzetik kanporatzen zituen. Edukia gutxituz joan zen, harik eta lur xehea eta hartxintxar txikia soilik geratu ziren arte. Lanean jarraitu zuen, eta azkenerako, bazirudien erretiluan ura besterik ez zela geratzen. Baina orduan, ura erreka ertzera bidali zuen mugimendu erdizirkular bizi batez, eta hondar beltzezko geruza bat agertu zen, erretilu hondoan. Gertutik aztertu zuen. Erdian urre koloreko partikula bat zegoen. JACK LONDON

«Urre-zaina», Urrearen ameskeria liburuan. Moldatua

●

Begiratu goiko bi irudi horiei eta azaldu zer den erretilu bat.

●

Zertarako egiten ditu urre-bilatzaileak testuan azaltzen diren mugimendu horiek guztiak?

●

Zure ustez, testuan azaltzen den metodoa erabiltzen al da oraindik ere, urrea bilatzeko?

Informazio osagarria Urrearen sukarra XIX. mendearen amaieran, urrearen sukarra delakoa izan zen AEBko zenbait eremutan. Kalifornian hasi zen: baserritar batek urrezko pipita bat aurkitu zuen errekatxo batean, bere abeletxetik gertu, eta ia 300.000 pertsona joan ziren bertako ibaiertzetara. Zenbait urte eman zituzten hareak arakatzen, aberastuko zirelakoan, baina oso gutxik lortu zuten hori. Sukarra Hegoafrikara, Australiara eta, geroago, Yukonera (Kanada) hedatu zen. Lurralde horretan urre-bilaketa are sutsuagoa izan zen. Jack London kazetaria izan zen sukar bitxi horrek jotakoetako bat, eta nahiz eta aberastu ez, zenbait eleberri idatzi zituen bere bizipenak eta Yukonen ezagutu zituen pertsonaia bitxiak oinarri hartuta.

74 132826 _ 0114-0129.indd 116

28/9/09 15:58:03

Materia

Materiaren egoera fisikoak

Unibertsoko gauza guztiak materiaz eginda daude.

Materia hiru egoeratan egon daiteke: solidoegoeran, likido-egoeran eta gas-egoeran.

Objektuek badituzte bi propietate: masa eta bolumena. Horrez gain, badituzte elkarrengandik bereizten laguntzen diguten beste zenbait ezaugarri ere: kolorea, distira, elastikotasuna, gogortasuna, gardentasuna…

●

Gorputz solidoek bolumen eta forma finkoak dituzte.

●

Gorputz likidoek bolumen finkoa dute, baina ez dute forma finkorik.

●

Gasek ez dute ez bolumen ez forma finkorik.

1. Beheko argazkiko bi objektu hauetatik zeinek du ur-masa handiena?

Gorputzak egoera batetik bestera alda daitezke, tenperatura aldatzean. Aldaketa horri egoera-aldaketa deritzo. 4. Osatu taula hau. FORMA FINKOA BOLUMEN FINKOA Bai

Bai

Solidoa

Gasa

5. Aipatu naturan berez gertatzen den egoera-aldaketa bat. 6. Zer egoera-aldaketa gertatzen da izotza urtzean?

3. Zer ezaugarriri esker antzeman diezaiokegu plastilinari? Eta beirari?

●

Zer den gorputz baten dentsitatea eta zertarako balio duen magnitude horren berri izateak.

●

Zer diren substantzia puruak, eta zer, nahasteak.

●

Nola banantzen diren nahasteen osagaiak.

●

Zer egoera-aldaketa mota dauden, eta zer propietate dituzten.

●

Zer diren erreakzio kimikoak.

●

Nola neurtzen diren gorputz baten masa, bolumena eta dentsitatea.

Galderak 1. Pitxerrak ur-masa handiagoa du edalontziak baino, substantzia bereko kantitate handiagoa baitu. 2. Beisboleko pilotak bolumen handiagoa du golfekoak baino, espazio gehiago hartzen baitu.

Urrea oso era desberdinetan dago naturan. Ibaietan ikusten da errazen; izan ere, gizakiak duela milaka urtetik erauzi izan du urrea ibaietatik, bateoaren teknika erabiliz. Urak arrastatzen dituen kuartzozko harriak aprobetxatzen dira, harri horiek dituzten urrezko pipitak askatzeko. Gero, uharriek pipita horiek higatzen dituzte. Pipitak zati txiki askotan zatitzen dira eta, pisu espezifiko handia dutenez, metatu egiten dira ur-jauzien hondoan, bihurguneetako ur geldietan eta hareek horretarako aukera ematen duten edonon.

Irudiak • Erretiluak katilu formako ontziak dira. Altuera txikia dute eta hareak garbitzeko erabiltzen dira, hareako zenbait osagai banantzeko.

Munduko zenbait lekutan erabiltzen jarraitzen dute, bai eta aisialdirako ere, baina, gaur egun, beste metodo sofistikatuago batzuk erabiltzen dituzte urrea erauzteko.

HAU IKASIKO DUZU Zer den materia eta zer propietate dituen.

Erantzunak

• E. L.

2. Beheko argazkiko bi objektu hauetatik zeinek du bolumen handiena?

●

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Esan ikasleei Jack Londonen bizitzari eta obrari buruz ikertzeko.

• Dentsitate txikien duten osagaiak hareatik ezabatzeko egiten ditu bilatzaileak mugimendu horiek.

Likidoa

en k?

en dik

6.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA

3. Plastilina usainari eta koloreei esker bereiz dezakegu, edo ukitzean, material plastikoa baita. Beira bereizteko ezaugarriak, berriz, gogortasuna, gardentasuna eta hauskortasuna dira, besteak beste. 4. Egoera solidoan, gorputzek forma eta bolumen finkoak dituzte; egoera likidoan, ez dute forma finkorik, baina bolumena finkoa da; gas-egoeran, bolumena eta forma ez dira finkoak. 5. E. L. Ozeanoetako ura lurruntzea, beroa dela-eta elurra urtzea, etab. 6. Izotza urtzean, fusioa gertatzen da; hau da, solido-egoeratik likido-egoerara aldatzea.

75 132826 _ 0114-0129.indd 117

28/9/09 15:58:03

Materia eta zer propietate dituen Objetivos Helburuak • Uniber tsoko gorputz guztiak Sabedes. • materiaz Conoas. osatuta daudela ikastea. • Materiaren propietate orokorrak Sugerencias didácticas eta propietate bereizgarriak bereiztea. Para empezar Haga uerpo.baten masa eta bolu• Gorputz mena zer diren jakitea eta nola Para explicar neurtzen diren ikastea. • Al hación solar. • Dentsitatea zer den eta nola kal• kulatzen Expla humedad… den ulertzea, bai eta substantziak identifikatzeko nola erabil dezakegun ulertzea ere.

4. D

Gorpu rekin ko ba dents da. M tate h riok 1 dents

1. Materia, gorputzak eta substantziak Unibertsoa osatzen duten objektu guztiak gorputzak dira: liburuak, arrainak, harriak… Beraz, Lurra gorputz ugariz osatutako beste gorputz bat da. Gorputz guztiak materiaz eginda daude. Baina materia mota ugari daude. Esate baterako, domina olinpikoak hiru motatako materiaz egiten dira: urrez, zilarrez edo brontzez. Materia mota bakoitza substantzia bat da. q Materia atomo izeneko partikula txiki-txiki batzuez osatuta dago. Ehun atomo mota baino gehixeago daude, eta horiek konbinatuta osatu dira Unibertsoko substantzia guztiak. Substantzia bakoitza atomoen konbinazio berezi batez osatuta dago.

Horre batea mater

q 2008ko Pekingo Olinpiadetako zilarrezko, urrezko eta brontzezko dominak. Domina bakoitza gorputz bat da. Urrea, zilarra eta brontzea hiru substantzia dira.

2. Materiaren propietateak Materiak bi eratako propietateak ditu: propietate orokorrak eta propietate bereizgarriak.

Iradokizun didaktikoak Azaltzeko • Azaldu ikasleei gasak ere materiaz osatuta daudela, baina materia mota horrek hedatzeko eta ahalik leku handiena hartzeko joera duela. Hori dela eta, gasek oso dentsitate txikia dute. Gasak nola hedatzen diren ikusteko, nahikoa da aire-gozagarri baten lainoztagailua sakatzea gela batean: lurrinak gela osoa hartuko du. • Berrikusi ikasleekin batera masaren eta pisuaren arteko aldea. Gogorarazi masa (hau da, gorputz baten materia kantitatea) ez dela aldatzen, baina pisua, ordea, bai; hau da, Lurrak gorputz hori bereganantz erakartzeko duen indarra. Eman adibide hau: masa aldatu gabe, norberaren pisua handiagoa da itsasertzean mendi baten gailurrean baino. • Azaldu ikasleei objektu bat balantza batean pisatzean gorputz horren masa kantitatea eredu finko baten masarekin alderatu baino ez dugula egiten. Kasu horretan, hain zuzen, pisuen masarekin.

●

Propietate orokorrak materiaz eginda dauden gauza guztien propietateak dira; adibidez, masa, bolumena eta tenperatura.

●

Propietate bereizgarriak, berriz, substantzia batzuk eta besteak bereizten laguntzen diguten desberdintasunak dira; esate baterako, kolorea, gardentasuna, gogortasuna eta dentsitatea.

5. Z u

w Balantza. Tomateak beste platereko pisuen masa bera du.

3. Masa eta bolumena

Gaur e na ez beteta tsitate tate tx

Gorputz batek zenbat masa duen jakiteko, balantza erabiltzen da. Balantzan, gorputzaren masa eta pisuena alderatzen dira. w

Likidoen bolumena neurtzeko, neurriak markatuta dituzten ontzi gardenak erabiltzen dira. e

e Likidoen bolumena neurtzeko ontziak. Irudiko

ontzi hauek bolumena adierazten duten markak dituzte.

Informazio osagarria Zergatik egiten duten hegan globoek 1783an, Montgolfier anaiek lehen esperimentuak egin zituzten, aire beroaz betetako globoekin. Keak airean gorantz egiten zuela hautemana zuten, eta paperezko globo bat airez betetzea eta berotzea erabaki zuten. Hain zuzen, globoak gorantz egin zuen. Gero, beste globo handiago bat egin zuten, bai eta igoarazi ere, bi bidaiari zeramatzala. Gaur egun, gas-erregailuen bidez berotzen dira globoak, eta oso gas arinen nahasteez betetzen dira. Helioa izaten da gas horietako bat. Gas horiek hedatu egiten dira berotzean; hori dela eta, litro bat aire berotuk leku handiagoa hartzen du giro-tenperaturan dagoen litro bat airek baino.

76 132826 _ 0114-0129.indd 118

Gorpu tsitate pera h na ba geratu baino

Zurak tik, zu altzair bloke

Masa gorputz batek duen materia kantitatea da. Kilogramotan edo gramotan neurtzen da. Kilogramo batek mila gramo ditu.

Bolumena gorputz batek betetzen duen espazio kantitatea da. Litrotan edo mililitrotan neurtu ohi da. Litro batek mila mililitro ditu, eta mililitro bat zentimetro kubiko bat da.

Dents du, su badira kubiko zula, e ko, u behar 19 gr kulatu ren a kubiko

28/9/09 15:58:04

Uni de. dez reiz

6.UNIDAD UNITATEA 1

4. Dentsitatea Gorputz baten dentsitatea haren masa bolumenarekin zatituz lortzen da. Adibidez, zentimetro kubiko bat urek gramo bateko masa du. Beraz, uraren dentsitatea zentimetro kubikoko gramo batekoa da. Merkurioak, aldiz, urak baino askoz ere dentsitate handiagoa du. Zentimetro kubiko bat merkuriok 14 gramoko masa du. Beraz, merkurioaren dentsitatea zentimetro kubikoko 14 gramokoa da. Horrek esan nahi du zentimetro kubiko merkurio batean zentimetro kubiko ur batean baino 14 aldiz materia gehiago dagoela. Dentsitateak zer substantzia den asmatzeko balio du, substantziek dentsitate bera baitute beti, puruak badira. Esate baterako, imajinatu 250 zentimetro kubikoko eta 4.250 gramoko urrezko lingote bat duzula, eta urre purua den jakin nahi duzula. Horretarako, urrearen dentsitatea zenbatekoa den begiratu behar duzu libururen batean: zentimetro kubikoko 19 gramo. Gero, lingoteak zer dentsitate duen kalkulatuko duzu, 4.250 gramo 250 zentimetro kubikoren artean zatituz. Emaitza: 17 gramo zentimetro kubikoko. Beraz, lingotea ez da urre puruzkoa. r

dentsitatea =

4.250 g = 17g/cm3 250 cm3

r Urre puruzkoa al da lingote hori? Urre puruaren

dentsitatea zentimetro kubikoko 19 gramokoa da. Beraz, marrazkiko lingotea ez da urre puruzkoa.

5. Zergatik geratzen diren gorputzak ur gainean Gorputz bat likido batean murgiltzen denean, dentsitatearen arabera geratuko da ur gainean edo urpera hondoratuko. Gorputz baten dentsitatea urarena baino txikiagoa bada, gorputz hori ur gainean geratuko da. Gorputz horren dentsitatea urarena baino handiagoa bada, aldiz, hondoratu egingo da. Zurak urak baino dentsitate txikiagoa du. Horregatik, zur-bloke bat ur gainean geratuko da. Aitzitik, altzairuak dentsitate handiagoa duenez, altzairuzko bloke bat hondoratu egingo da uretan. Gaur egun itsasontzi gehienak altzairuzkoak dira, baina ez dira hondoratzen. Izan ere, itsasontziak airez beteta daude, eta aireak urak baino askoz ere dentsitate txikiagoa du. Beraz, guztira urak baino dentsitate txikiagoa duelako flotatzen du itsasontziak. t Unibertsoko gorputzak materiaz osatuta daude. Materiak propietate orokor batzuk –adibidez, masa eta bolumena– eta propietate bereizgarri batzuk –adibidez, dentsitatea– ditu.

t Esperimentua, beirazko objektuekin. Beirak urak

baino dentsitate handiagoa duenez, puxtarriak hondoratu egiten dira. Botila airez beteta dago, eta aireak oso dentsitate txikia duenez, flotatu egiten du.

Galderak

Ulertzeko • Ia substantzia guztiek dentsitate handiagoa dute egoera solidoan egoera likidoan baino. Baina badago salbuespen bat: urak dentsitate handiagoa du egoera likidoan egoera solidoan baino. Esan ikasleei gertaera horri buruz hausnartzeko, eta ohartzeko zenbateko garrantzia duen Lurreko bizirako. Zer gertatzen da ibaiak eta itsasoak izoztean? Zer gertatuko litzateke urak dentsitate handiagoa izango balu egoera solidoan? Ikasten ikasteko gaitasuna Aprobetxatu 5. atala (Zergatik geratzen dira gorputzak ur gainean) ikasleei hau proposatzeko: Dentsitatea paragrafoa irakurri eta gero, arrazoituta azal dezatela zergatik geratzen diren itsasontziak ur gainean, nahiz eta haien material gehienak ura baino dentsoagoak diren.

Erantzunak

1. Zer da aulki bat, gorputz bat ala substantzia bat? Eta ura? 2. Zerk du bietan masa handiena, kilogramo bat lastok ala kilogramo bat paperek? Eta bolumen handiena? Azaldu zergatik.

Galderak 1. Aulki bat gorputz bat da, eta zenbait substantziez egina dago. Ura substantzia bat da. 2. Biek masa bera dute: kilo bat. Hala ere, kilo bat lastok bolumen handiagoa du kilo bat paperek baino; hau da, materia kantitate handiagoa du bolumen-unitate berean.

Globoaren barruko aireak kanpoko aireak baino pisu txikiagoa du; hau da, globoak eta haren gasak pisu txikiagoa dute hartzen duten eremuko aire hotzak baino, eta horregatik egiten dute gorantz. • Ikasleek egiazta dezakete airean esekita dagoen edo likido batean flotatzen duen gorputz orok gorantz egiten duela, baldin eta haien dentsitatea inguruko airearena edo likidoarena baino txikiagoa bada. Esan ikasleei airez betetako globo bat ur-pertz batean urperatzen saiatzeko: urak globoa indar handiz gorantz bultzatzen duela ikusiko dute. Azaldu ikasleei gauza bera gertatzen zaiola airean esekitako aire beroko globo bati.

77 132826 _ 0114-0129.indd 119

28/9/09 15:58:04

Nahasteak eta substantzia puruak Helburuak • Substantzia puruen eta nahasteen arteko aldea jakitea. • Nahasteak homogeneoak edo heterogeneoak izan daitezkeela jakitea. • Nahasteetako substantziak banantzeko erabiltzen diren metodoetako batzuen berri izatea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Orri bikoitza lantzen hasteko, esan ikasleei adierazteko gaiari buruz aurretik dituzten ideiak. Esan substantzia puruak eta nahasteak aipatzeko, eta idatzi erantzunak arbelean, bi zutabetan. Amaitzean, azaldu ikasleei bi kontzeptu horiek, eta berrikusi arbelean idatzitako zerrenda. Zerbait aldatuko al lukete? Kenduko al lukete substantziaren bat zutabeetatik, edo batetik bestera aldatuko? Azaltzeko • Substantzia puruen eta nahasteen ar teko aldearen gaiari heltzean, aipatu ikasleei naturan oso substantzia puru gutxi daudela; izan ere, ia denek dute nahasteren edo ezpurutasunen bat. Adibidez, kuartzomineralak. Mineral hori kolore askotan ageri da naturan; hain zuzen ere, ezpurutasun txikiak eta beste elementu edo mineralak izaten ditu kuartzo-mineralak, eta horien arabera du kolore bat edo bestea. • Lehen begiratuan, substantzia askok homogeneoak dirudite. Azaldu ikasleei sarritan substantziei mikroskopioz behatu behar zaiela nahasteak direla ohartzeko; hau da, substantzia puruak ez direla ikusteko.

Batzuetan, aire puruaz mintzo gara. Baina zientzialari baten ikuspegitik ez dago aire pururik, airea ez baita substantzia puru bat, nahaste bat baizik.

3. N

Batzu elkarr bat b sistem

Irag nah bide sar razt beh ber

●

Dek tzie da. tate arte due

●

Ber tak den ele

●

Lur era hor izat get sok da, ger

1. Substantzia puruak Substantzia puru esaten diegu materia mota bakarraz osatuta egonik, metodo bakunen bidez beste substantzia batzuetan banatu ezin diren substantziei. Substantzia hauek, adibidez, puruak dira: ura, urrea, burdina, plastiko mota bakoitza, gatza, azukrea, mineralak… q

2. Nahasteak

q Zenbait substantzia puru. A. Kuartzoa. B. Urrea. C. Merkurioa.

Nahasteak zenbait substantzia puruz osatuta daude. Bi eratako nahasteak bereizten dira. Hona hemen: ●

Nahaste heterogeneoak. Horrelako nahasteetan nabarmen bereizten dira osagaiak. Adibidez, fideo-zopa bat, harri bat… w

●

Nahaste homogeneoak edo disoluzioak. Halakoetan, berriz, ezin izaten dira osagaiak bereizi. Esate baterako, itsasoko ura (urez eta gatzez osatuta dago), airea (zenbait gasez osatuta dago)… e

w Zenbait nahaste heterogeneo. A. Harria.

Aleazioak nahaste mota bereziak dira. Osagaietako bat edo gehiago metalezkoa duten nahaste homogeneoak dira. Hona hemen pare bat aleazio: ●

Brontzea. Kobrearen eta eztainuaren aleazio bat da. Emaitza material gogor eta hauskaitz bat da.

●

Altzairua. Burdinaren eta karbonoaren aleazio bat da. Hainbat aplikazio ditu eraikuntzan eta industrian.

Erabili ohi ditugun substantzia gehienak nahasteak dira. Ura, esate baterako, substantzia purua da, baina nahasteak osatuz dago naturan, ia beti; izan ere, normalean beste substantzia batzuk izaten ditu disolbatuta, hala nola gatz mineralak, kloroa eta abar.

Badira metod metod

B. Entsalada. C. Lurra.

Ma ego edo me

A C

G 1.

e Zenbait nahaste homogeneo. A. Kolonia.

B. Airea. C. Brontzea.

Informazio osagarria Destilazioa Destilazioaren bidez, nahaste bateko osagai likidoak banantzen dira. Normalean, beroa erabiltzen da hori egiteko, nahastea osatzen duten substantzien irakite-tenperatura desberdina dela aprobetxatuz. Sistema erraza da: nahastea berotu egiten da, substantzietako bat lurruntzen den arte; horrela, gainerako osagaietatik banantzen da. Behin nahaste osoa lurrundu eta gero, osagaiak hartu eta banan-banan hozten dira, kondentsatzeko.

78 132826 _ 0114-0129.indd 120

●

28/9/09 15:58:04

6. UNITATEA

3. Nahasteak banantzen

Erabili esnearen eta maionesaren adibidea, eta, ahal izanez gero, ikus dezatela bi substantzia horien lagin bat mikroskopioan.

Batzuetan, nahaste bat osatzen duten substantziak elkarrengandik banandu behar izaten dira. Sistema bat baino gehiago daude hori lortzeko. Hauek dira sistema horietako ezagunenetako batzuk: ●

●

Iragazketa. Solido baten eta likido baten arteko nahaste heterogeneoak banantzeko balio du; adibidez, hondarra eta ura banantzeko. Nahastea sare itxi batetik edo paper porotsu batetik igaroarazten da. Solidoa sarean geratzen da, eta likidoa behera isurtzen. Neurri desberdinetako solidoak bereizteko ere erabiltzen da sistema hau. r Dekantazioa. Dentsitate desberdinetako substantzien nahaste heterogeneoak bereizteko erabiltzen da. Nahastea jalkitzen uzten da, harik eta dentsitaterik handieneko substantzia hondoan geratu arte. Ura eta olioa, adibidez, muturrean kanila bat duen dekantazio-inbutu batez bereizten dira. t

●

Bereizketa magnetikoa. Nahasteko elementuetako bat burdinazkoa denean eta bestea ez denean erabiltzen da. Iman batek burdinazko elementuak erakartzen ditu.

●

Lurrunketa. Nahaste homogeneoak banantzeko erabiltzen da. Zati likidoa lurruntzean datza; horrela, substantzia solidoak berreskuratu ahal izaten dira. Metodo hauxe erabiltzen da gatzagetan, itsasoko uraren gatza eskuratzeko. Itsasoko ura urmael handi batzuetan sarrarazten da, eta han, lurrundu egiten da ura. Gatza soilik geratzen da.

Ulertzeko • 79. orrialdeko irudiei erreparatu eta gero, esan ikasleei eguneroko egoera eta jardueretan nahasteak banantzeko erabiltzen dugun metodoren bati buruz pentsatzeko.

r Sukaldeko tresnak. Sukaldean erabiltzen diren tresna askok iragazteko balio dute.

Erantzunak Galderak 1. Substantzia puru esaten zaie materia mota bakarraz osatuta egonik, metodo bakunen bidez beste substantzia batzuetan banatu ezin diren substantziei.

Badira nahasteetako osagaiak banantzeko beste metodo batzuk ere. Nahaste mota bakoitzerako metodo bat da egokiena eta eraginkorrena. Materia substantzia puru gisa edo nahaste gisa egon daiteke. Nahasteak, berriz, heterogeneoak edo homogeneoak izan daitezke, eta hainbat metodo daude haien osagaiak banantzeko.

Nahaste heterogeneoetan, osagaiak nabarmen bereizten dira.

t Uraren eta olioaren dekantazioa. Olioak urak baino dentsitate txikiagoa duenez, goian geratzen da.

Galderak

Nahaste homogeneotan, ezin dira osagaiak bereizi. Aleazioak nahaste homogeneoak dira, eta horien osagaietako bat edo gehiago metalezkoak dira. 2. Iragazketa erabiliko nuke, zoparen osagai solidoak osagai likidotik banantzeko.

1. Definitu termino hauek: substantzia purua, nahaste heterogeneoa, nahaste homogeneoa eta aleazioa. 2. Zopatik fideoak bereizteko zer bereizketa-metodo erabiliko zenuke?

Laborategian destilatzeko erabiltzen den gailuari alanbike edo destilagailu esaten zaio. Funtsean, osagai hauek ditu: ontzi bat, berotu behar den nahastea gordetzeko; kondentsadore bat, sortutako lurrunak hozteko eta berriz likido bihurtzeko; eta beste ontzi bat, kontzentratutako likidoa gordetzeko. • Esan ikasleei destilazio bidez lor daitezkeen produktuei buruz ikertzeko eta produktu horien zerrenda egiteko.

79 132826 _ 0114-0129.indd 121

28/9/09 15:58:05

Egoera-aldaketak Helburuak • Egoera-aldaketak zer diren eta nola gertatzen diren ikastea. • Egoera-aldaketen mota guztien berri izatea. • Urtze- eta irakite-tenperatura zer diren jakitea, eta substantzia puruetan tenperatura horiek finkoak direla ikastea.

1. Egoera-aldaketa motak Materia egoera batetik beste batera aldatzen denean, egoera-aldaketa bat gertatu dela esaten dugu. Normalean, tenperatura igotzean edo jaistean gertatzen da. Hauek dira egoera-aldaketak: ●

Urtzea. Solido-egoeratik likido-egoerara aldatzea da. Adibidez, izotza urtzean gertatzen da.

●

Solidotzea. Likido-egoeratik solidora aldatzea. Urtzearen tenperatura berean gertatzen da.

●

Baporizazioa. Likido-egoeratik gas-egoerara aldatzea da. Bi modutan gerta daiteke:

• Substantzia puru bat egoeraz aldatzen ari denean haren tenperatura aldatzen ez dela ulertzea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Esan ikasleei deskribatzeko zer egoera-aldaketa hautematen dituzten bainugelan, oso ur beroaz bainatzen direnean. • Esan ikasleei gogoratzeko nola sortzen den laba sumendietatik, erupzioak gertatzean. Zer egoeratan dago laba? Zer gertatzen da kanpora ateratzen denean?

Azaltzeko • Azaldu hau ikasleei: zenbat eta substantzia kantitate handiagoa izan, orduan eta bero kantitate handiagoa behar da egoera-aldaketa gertatzeko. Bero kantitate handiagoa behar da bi litro ur berotzeko, litro erdia berotzeko baino. • Ura lurruntzeko, asko berotu behar dela pentsatzeko joera dute ikasleek; alegia, irakin egin behar dela. Egin saiakuntza erraz hau: eraman ur-pertz bat ikasgelara eta utzi bertan egun batzuez; ahal bada, eguzkiak jotzen duen leihoren baten ondoan. Horrela, ikusiko dute egunak joan ahala gero eta ur gutxiago dagoela.

3. N e

– Irakitea. Azkar gertatzen da, tenperatura jakin batera iristean. Tenperatura hori finkoa da substantzia bakoitzean. Adibidez, ura berotu eta irakiten hasten denean.

q Kondentsazioa. Ur-lurruna kondentsatu egiten da, eta ur tantak osatzen ditu ispiluan.

Era b eta b ten ja tzitik,

– Lurruntzea. Pixkanaka gertatzen da,irakin aurreko tenperaturetan. Horixe gertatzen zaio urari, jantziak zintzilikatzen ditugunean, lehortzeko. ●

●

4. E

Kondentsazioa. Gas-egoeratik likidora aldatzea da. Adibidez, ur-lurruna ispiluan kondentsatzen da dutxatzen garenean. q Sublimazioa. Solidotik gas-egoerara aldatzea da, tartean likido-egoerara aldatu gabe. Primeran ikus daiteke iodoan eta naftalinan, adibidez. w Alderantzizko sublimazioa. Gas-egoeratik solidora aldatzea, tartean likido-egoerara aldatu gabe. e

Gizon ikasi adibid

w Iodoaren sublimazioa. A. Iodoa substantzia beltz

Substantzia puru bakoitza tenperatura jakin batean aldatzen da beti solido-egoeratik likido-egoerara. Tenperatura horri substantzia horren urtze-tenperatura deritzo, eta substantzien ezaugarri bereizgarri bat da. Uraren urtze-tenperatura 0 gradu zentigradukoa da (0 ºC idazten da); urrearena, 1.064 ºC-koa; eta merkurioarena, berriz, zero azpiko 39 ºC-koa.

e Iodoaren alderantzizko sublimazioa. Iodo-gasa

solido-egoerara aldatzen da, ontziaren goialdean, izotzak hoztean.

Informazio osagarria Materiaren egoerei buruzko bitxikeriak Merkurioa da giro-tenperaturan egoera likidoan egoten den metal bakarra. Gainerako metalak solidoak eta gogorrak dira tenperatura horretan, eta egoera likidora aldatzeko, oso tenperatura altuetan berotu behar dira. Lurrean, ura da naturan hiru egoeretan (solidoa, likidoa eta gaseosoa) aurki daitekeen substantzia bakarra. Urak badu beste ezaugarri bitxi bat: dentsitate txikiagoa du egoera solidoan egoera likidoan baino; hori dela-eta egon daiteke izotza (ura egoera solidoan) uraren gainean.

80 132826 _ 0114-0129.indd 122

●

Urtz tzek ber rara dira ren

●

Oso era isu edu

●

Dak gat

bat da. B. Sublimatzen denean, purpura-koloreko gas bat bihurtzen da.

2. Urtze-tenperatura eta irakite-tenperatura

Substantzia bat bere irakite-tenperaturara iristean, irakiten hasten da. Irakite-tenperatura ere ezaugarri berezigarri bat da. Uraren irakite-tenperatura 100 ºC-koa da; alkoholarena, 78 ºC-koa; eta merkurioarena, berriz, 657 ºC-koa.

Egoer dute: den b da al batzu tzen b ratura retati urtzen te ba ren te arren izotza koan da ur

28/9/09 15:58:05

Ego riza zioa tzia zaie ez

6 3. Nola gertatzen dira egoera-aldaketak? Egoera-aldaketek oso ezaugarri interesgarri bat dute: substantzia puru bat egoeraz aldatzen ari den bitartean, substantzia horren tenperatura ez da aldatzen. Beraz, esne-ontzi batean izotz zati batzuk jartzen baditugu eta ontzia berotzen jartzen badugu, laster ikusiko dugu izotzaren tenperaturak gora egiten duela zero azpiko tenperaturetatik 0 ºC-ra iritsi arte. Une horretan, izotza urtzen hasten da, eta uraren eta izotzaren nahaste bat dugu. Une horretan, bai uraren bai izotzaren tenperatura 0 ºC-koa da, eta berotzen jarraitu arren, tenperaturak ez du gora egingo; aitzitik, izotzak urtzen jarraituko du. Izotz guztia urtutakoan berotzen jarraitzen badugu, orduan hasiko da uraren tenperatura igotzen. r

Ulertzeko • Egoera-aldaketen motak buruz ikasterakoan, eman zenbait jarraibide ikasleei; esaterako, IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 51. eta 52. orrialdeetan adierazitakoak.

r Izotza ur likido bihurtzen da. Egoera-aldaketak

dirauen bitartean, tenperatura ez da aldatzen: 0 ºC-koa da. Zer tenperatura adierazten du irudiko termometro bakoitzak?

Era berean, ura irakiten badaukagu, 100 ºC-tan, eta berotzen jarraitzen badugu, urak 100 ºC izaten jarraituko du. Tenperatura ez zaio igotzen; aitzitik, irakiten eta lurruntzen jarraitzen du.

4. Egoera-aldaketen aplikazioak Gizon-emakumeok egoera-aldaketez baliatzen ikasi dugu. Hona hemen baliatze horren zenbait adibide erabilgarri: ●

Urtzea eta solidotzea hamaika objektu fabrikatzeko erabiltzen dira. Zenbait plastiko eta metal berotu egiten dira, harik eta urtu eta likido-egoerara aldatu arte. Gero, molde batera isurtzen dira, eta solidotzen uzten zaie. Horrela, moldearen formako objektu bat lortzen da. t

●

Oso lurralde hotzetan, errepideak eraikitzeko erabiltzen dute uraren solidotzea. Ura lurzoruan isurtzen dute, izoztean gainazal solido laua edukitzeko.

●

Dakizunez, itsasoko ura lurruntzeak gatzagetan gatza lortzeko balio du.

Egoera-aldaketa hauek daude: urtzea, baporizazioa, kondentsazioa, solidotzea, sublimazioa eta alderantzizko sublimazioa. Substantzia puruei tenperatura jakinetan aldatzen zaie egoera, eta aldaketak dirauen bitartean ez zaie tenperatura hori aldatzen.

6. UNITATEA

t Metalezko objektuen ekoizpena. Metal urtua nahi

den formako moldeetan isurtzen da, bertan solido dadin.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Historian, gizakiak zientzia-ezagutzak eguneroko bizitzan aplikatu egin ditu, eta gero eta produktu sofistikatuagoak eta burutsuagoak asmatu ditu, materiaren propietateetan oinarrituta. Eman adibide hauek: hobeto itsasten duten kolek materiaren egoeraaldaketak dituzte oinarri. Normalean, lotu nahi diren gainazaletan egoera likidoan aplikatzen diren substantziak izaten dira kolak, eta giro-tenperaturan oso azkar aldatzen dira solido-egoera. Hortaz, itsasten dutena oso ondo lotuta geratzen da.

Galderak

Erantzunak

1. Esan zer egoera-aldaketa gertatuko diren lapiko batean izotz-kubo bat berotzen badugu, berotzen hasten garenetik lapikoa hutsik geratu arte.

Irudiak 4. Lehen termometroak −5 ºC-ko tenperatura adierazten du; bigarrenak, 0 ºC-koa; eta hirugarrenak, 4 ºC-koa.

2. Zer egoera-aldaketa gertatzen da logela bateko zorua lehortzean?

Egoera solido, likido eta gaseosoez gain, materia beste egoera batzuetan egon daiteke. Naturan, beste egoera horietatik plasma-egoera baino ez da agertzen. Egoera horretan, materia gas baten antzekoa da, baina ez du gasen portaera bera. Plasma-egoeraren adibide dira sugarrak eta Eguzkiaren gainazala.

Galderak 1. Lehen aldaketa urtzea da, solido-egoeratik likido-egoerara aldatzea; hau da, izotza ur bihurtzea. Gero, ur likidoa berotzean, irakite bidezko baporizazioa gertatzen da, ura irakiten hastean. Urak irakiten jarraituko luke, burruntzaliko ur guztia lurrundu arte. 2. Gela bateko zorua lehortzean, lurruntze bidezko baporizazioa gertatzen da.

• Proposatu ikasleei beren inguruneko gauzei buruz pentsatzeko. Esan imajinatzeko zer gertatuko litzatekeen gauza horiek beste egoera batean egongo balira. Esaterako, zer gertatuko litzateke, ura giro-tenperaturan solido-egoeran egongo balitz?

81 132826 _ 0114-0129.indd 123

6/10/09 15:43:18

Aldaketa kimikoak Helburuak • Aldaketa kimikoak zer diren ikastea. • Oxidazioa zer den jakitea. • Errekuntza oxidazio mota berezi bat dela ikastea, eta nola gertatzen den ikastea. • Erreakzio kimikoek izaki bizidunentzat zenbateko garrantzia duten ulertzea, eta erreakzio horien industria-aplikazioen berri izatea.

4. B

Izaki b ko ge Aldaketa kimikoei erreakzio kimiko ere esaten zaie. Erreakzio horiek ohikoak dira gure eguneroko bizitzan.

1. Aldaketa kimikoak zer diren Aldaketa kimikoen bidez, substantziak beste era bateko substantzia bihurtzen dira. Ikus ditzagun bi adibide: ●

Zura erretzen bada, errauts bihurtzen da, eta kea sortzen da.

●

Burdinazko objektu bat izarpean uzten badugu, burdina-oxido bihurtuz joaten da.

Erreakzionatzean atomoak (substantzien osagaiak) beste modu batean konbinatzen direlako gertatzen dira aldaketa horiek. Egoera-aldaketetan, aldiz, ez da gertatzen horrelako aldaketarik. q

• Adierazi ikasleei erregaiak oso energia kimiko handiko substantziak direla. Erreakzio kimiko baten bidez (adibidean, errekuntza), erregaien energia eskura dezakegu. Adibidez, egurra erretzean, ke eta errauts bihurtzen da, baina, aldi berean, energia kantitate handia askatzen da, bero forman, eta energia hori, besteak beste, berotzeko eta janaria prestatzeko erabil dezakegu.

Ulertzeko • Eman substantzia berriak eta produktu erabilgarriak lortzeko erabiltzen ditugun aldaketa kimikoen beste adibide batzuk. Adibidez, azukrea berotzean, karamelu bihurtzen da, eta hori mota askotako gozokiak egiteko erabiltzen dugu. Petrolioaren deribatuak (plastikoak, kautxua, etab.) erreakzio kimikoen bidez lortzen dira. Halaber, jogurta eta gazta erreakzio kimikoen bidez lortzen diren produktu naturalak dira.

2. Oxidazioa Substantzia bat oxigenoarekin konbinatzean gertatzen den erreakzio kimikoa da oxidazioa. Sortzen den substantziari oxido esaten zaio. Adibidez, burdina oxidatzean, burdina-oxidoa sortzen da. Burdina ez da oxidatzen den substantzia bakarra. Substantzia ugari oxidatzen dira: aluminioa, kromoa…

q Erreakzio kimiko bat. Berun-nitrato disoluzio

bat, gardena, potasio-ioduro disoluzio batekin nahastean, hura ere gardena, kolore horiko substantzia solido bat sortzen da: berun-ioduroa. Deskribatu argazkian ikusten duzuna.

Arn lule Elik kag eta hor gan

Indus eta er na os presa gurum

Sub tan erre koa foto

Errekuntza ziztu bizian gertatzen den oxidazio mota berezi bat da, eta bero handia uxatzen da prozesuan. Errekuntzek oxigenoa behar dute. Erreakzio horietan, karbono-dioxidoa sortzen da, eta atmosferara kanporatzen.

Ga 1.

w Tenerifeko Santa Cruzeko findegi bat.

Findegietan, petrolioak zenbait prozesu jasaten ditu, erregaiak eta beste substantzia batzuk sortzeko.

Informazio osagarria Alkimistak eta kimikoak Alkimia aspaldiko sasizientzia bat da, filosofiako kontzeptuak eta medikuntza, astrologia, fisika, metalurgia eta arteko printzipioak uztartzen zituena. Badira 2.500 urte inguru Antzinaroko zibilizazio garrantzitsuenak (Mesopotamia, Antzinako Egipto, Pertsia eta Grezia) jakintza multzo hori jorratzen hasi zirela. Hala ere, asko hedatutako ustea da alkimia beruna eta beste metal batzuk urre bihurtzeko prozesuaren bilaketa zela, eta alkimistek burutik jota zeudela eta mirarizko sendagaiak, pozoiak eta betiko bizitza lortzeko edabeak prestatzen zituztela. Baina pertsonaia ospetsu batzuk ere alkimia lantzen ibili ziren beren laborategietan; adibidez, Isaac Newton eta Robert Boyle.

82 132826 _ 0114-0129.indd 124

●

Hama kimiko datu tzia b gente pintur

3. Errekuntza

Erre daitezkeen substantziei erregai esaten zaie. Substantzia horiek berebiziko garrantzia izan dute gizateriaren historian, eta halakoxea dute gaur egun ere. Antzina, zuhaitzen zura eta zenbait koipe erabiltzen ziren erregai gisa. Geroago, ikatza erabiltzen hasi ziren; eta oraintsu, petroliotik eratorritako produktuak, hala nola gasolina eta gasolioa. w

Foto lortz xido argi tzia

5. In

Iradokizun didaktikoak Azaltzeko • Esan ikasleei 1. irudiari ondo erreparatzeko, ohar daitezen sortzen den substantziak ez duela jatorrizko substantzien kolore bera, eta gainera, jatorrizko substantzien propietate bereizgarriak aldatzen direla.

●

28/9/09 15:58:05

6 4. Bizia eta erreakzio kimikoak

Izaki bizidunen barnean makina bat erreakzio kimiko gertatzen dira. Hauek dira garrantzitsuenak: ●

●

Fotosintesia. Landareek fotosintesiaren bidez lortzen dituzte elikagai guztiak, ura, karbono-dioxidoa eta gatz mineralak erabiliz. Horretarako, argiaren energia eta klorofila izeneko substantzia berde bat ere erabiltzen dituzte. e

Lortu nahi dugun mundua • E. L. Garrantzitsua da ikasleek ulertzea berotze globala eta antzeko zenbait arazo munduko herrialdeen energia-politika egokien bidez konpon daitezkeela, baina, halaber, norbanakoen eguneroko ohiturak ere aldatu behar direla. Azpimarratu ikasleei energia-kontsumoa gutxitu dezaketela eta gutxitu behar dutela.

Arnasketa zelularra. Erreakzio hori animalia-zelulen eta landare-zelulen barnean gertatzen da. Elikagaien oxidazio bat da. Hain zuzen ere, elikagaiak aireko oxigenoarekin konbinatzen dira, eta karbono-dioxidoa sortzen dute. Erreakzio horren bidez, zelulek elikagaien energia bereganatzen dute.

5. Industria eta erreakzio kimikoak Hamaika industriatan erabiltzen dira erreakzio kimikoak. Erreakzio horien bidez, lehengaiak eraldatu egiten dira, eta beste era bateko substantzia bihurtzen; esate baterako, plastikoak, detergenteak, kosmetikoak, botikak, ongarriak, hariak, pinturak… Industria kimikoak lanpostu asko sortzen ditu, eta erraztu egiten du gure eguneroko bizitza; baina oso kutsatzailea izan daiteke. Horregatik, enpresa horiek arreta handiz jokatu behar dute, ingurumenari kalterik ez egiteko. Substantzia batzuk beste era bateko substantzia bihurtzeko aldaketei eraldaketa edo erreakzio kimiko esaten zaie. Erreakzio kimikoak dira, adibidez, oxidazioa, errekuntza, fotosintesia eta arnasketa zelularra.

e Landare batetik klorofila ateratzeko prozesua.

A. Txikitu espinaka-orriak, motrailu batean. B. Nahasi orriok azetonarekin eta utzi jalkitzen. C. Iragazi nahastea.

Erantzunak Irudiak 1. E. L.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Erregai fosilak Erregai fosilak ikatza eta petrolioaren deribatuak dira. Garrantzi handikoa da horiek ez xahutzea, bi arrazoi nagusi hauengatik: ●

Erregai horiek ez dira berriztagarriak; hau da, agortu egingo dira.

●

Galderak 1. Erreakzio kimiko bat gertatzen al da bonbilla bat pizten dugunean? Eta kandela bat pizten dugunean? Azaldu zergatik. 2. Definitu oxido eta erregai terminoak, zure hitzak erabiliz. 3. Azaldu zergatik diren erreakzio kimikoak fotosintesia eta arnasketa zelularra.

6. UNITATEA

Erregai horiek erabiliz, karbono-dioxidoa sortzen eta kanporatzen da, eta karbono-dioxido hori da beroketa orokorraren eragile nagusia. Denok egin dezakegu zerbait erregai fosilak aurrezteko, ahal dela garraio publikoa erabiliz eta etxeko energia-kontsumoa zainduz (batez ere, berogailua eta aire girotua gehiegi ez erabiliz). ●

Idatzi erregai fosilak aurrezteko bi aholku; gero, hitz egin gelakide guztien artean, bururatu zaizkizuen aholkuei buruz.

Alkimistek den-dena lau elementuz osatuta zegoela uste zuten. Lurra, airea, sua eta ura ziren elementu horiek, era desberdinetan konbinatuta. Alkimisten lanari esker lortu dira, besteak beste, bolbora, mineralak aztertzea eta fintzea, metalurgia, tinta, zenbait pintura eta kosmetiko, larrua ontzea, zeramika eta beira ekoiztea, eta aterakinak eta likoreak prestatzea. Mendeak joan, mendeak etorri, alkimia Kimika modernoaren oinarri bihurtu zen. Gaur egun erabiltzen diren substantzia, erreakzio kimiko eta prozesu askok alkimistetan dute jatorria.

Azpimarratu nahaste hori egitean substantzia guztiz desberdina sortzen dela: beste kolore bat du; ez da likidoa, baizik eta solidoa (hautsa). Nahasteko substantziek erabateko eraldaketa izan dute.

Galderak 1. Bonbilla bat piztean ez da erreakzio kimikorik ger tatzen, substantziak ez baitira eraldatzen. Kandela piztean, ordea, aldaketa fisikoak gertatzen dira (argizaria urtzea), bai eta aldaketa kimikoak ere: mukiak eta argizariak su hartzen dute eta haiek osatzen dituzten substantziak eraldatzen dira. 2. Substantzia bat oxidatzean sortutako substantziak dira oxidoak; hau da, oxigenoarekin konbinatzean. Erregaiak erre daitezkeen substantziak dira. Erretzeko prozesu horri errekuntza esaten zaio eta oxidazio mota berezi bat da. Oxidazio hori oso bizkor gertatzen da eta oso bero handia askatzen da. 3. Erreakzio kimikoak dira: erreakzioan parte hartzen duten substantziak konbinatu eta eraldatzen dira, beste substantzia batzuk sortzeko.

83 132826 _ 0114-0129.indd 125

28/9/09 15:58:06

Ariketak

2. 8 g/cm 3 -ko dentsitatea du (ikasleek masa zati bolumena egin behar dute; hau da, 48 g zati 6 cm3).

1. Lotu bi zutabeak eta definitu zutabe horietako termino guztiak. Propietate orokorrak

bolumena Propietate bereizgarriak

bolumena eta 48 gramoko masa duen bola batek?

10. Begiratu zer gertatzen den kobrezko objektu bat zilar-nitratozko disoluzio batean murgiltzean, eta esan ea erreakzio kimikorik gertatzen den, zure ustez. Azaldu zure erantzuna.

dentsitatea du. Datu hori jakinda, erantzun galdera hauei. a. Zer masa du zentimetro kubiko bat piritak?

4. Egin nahasteak banantzeko ezagutzen dituzun metodoen zerrenda eta azaldu zertan datzan metodo bakoitza.

Torloj balan

5. Osatu materiaren egoera-aldaketei buruzko eskema hau:

Aplikatu 11. Esan bi argazki hauetako zein den substantzia puru batena, eta zein, nahaste batena. Azaldu nola jakin duzun. A

SOLIDOA

Gorpu

Lehen eta ha ontzia guztiz

……… harria ………

6. Azaldu zer diren urtze- eta irakite-puntuak eta

minerala

12. Nola bananduko zenituzke burdinazko karraka-hautsez, gatzez eta zerrautsez osatutako multzo bateko osagaiak?

esan zertarako diren erabilgarriak.

7. Azaldu zer den oxidazioa, eta zer, errekuntza. Gero, azaldu zer lotura dagoen bi eraldaketa horien artean.

8. Zer produktu mota lortzen dira industria kimikoaren bidez? Zergatik jokatu behar dute arreta handiz industria horiek?

13. Arrautza-budin bat egiteko, osagaiak Maria bainutan egosi behar dira; hau da, lapikoa urez betetako lapiko baten barnean jarri behar da sutan. Zure ustez, zer dela-eta egiten da hori?

Lurrunketa: nahaste baten zati likidoa lurruntzea da, substantzia solidoak berreskuratu ahal izateko. 5. E. G.

Informazio osagarria

6. Urtze-puntua deritzo substantzia bat egoera solidotik egoera likidora aldatzen den tenperaturari. Irakite-puntua deritzo substantzia bat lurruntzen hasten den tenperaturari. Informazio hori baliagarria da hainbat gauzatarako: objektuak ekoiztean material plastikoak likido-egoerara zer tenperaturan aldatzen diren jakiteko, substantziak identifikatzeko, gatzaga bateko ura zer tenperaturan lurruntzen den jakiteko, etab.

Metalak eta gas nobleak Metal nobleek metal multzo bat osatzen dute. Geldoak dira; hau da, beste osagai kimikoekin nahastean, ez dute erreaktibotasun kimikorik izaten edo oso erreaktibotasun txikia dute. Ezaugarri hori dela eta, oso interesgarriak dira teknologia-helburuetarako edo bitxigintzarako, ez baitira degradatzen: ez dute korrosiorik izaten eta ez dira oxidatzen; beraz, aldagaitzak direla dirudi. Metal noble ezagunenak urrea, zilarra eta platinoa dira, baina badaude naturan aurrekoak baino arraroak diren beste metal noble batzuk; esaterako, rutenioa, osmioa, rodioa, iridioa eta paladioa. Bitxikeria bat: Olinpiar Jokoetako hirugarren sarirako metala aukeratzean, brontzea

84 132826 _ 0114-0129.indd 126

Gorpu

b. Zer masa du 250 zentimetro kubiko piritak?

b. 250 cm 3 piritak 1.250 g-ko masa du.

Bereizketa magnetikoa: burdinazko elementuak bereiztea da, iman baten bidez.

da. Azaldu zergatik egoten den, orduan, ur gainean beirazko botila huts bat, eta zergatik hondoratzen den, urez beteta dagoenean.

3. Piritak zentimetro kubikoko 5 gramoko

3. a. 1 cm piritak 5 g-ko masa du.

Dekantazioa: nahastea jalkitzen uzten da, harik eta dentsitaterik handieneko substantzia hondoan geratu arte.

dentsitatea

2. Zer dentsitate du 6 zentimetro kubikoko

4. Iragazketa: nahaste bat sare itxi batetik igaroarazten da; solidoa sarean geratzen da, eta likidoa behera isurtzen.

masa

9. Beiraren dentsitatea urarena baino handiagoa

▼

Ulertu 1. Propietate orokorrak materiaz eginda dauden gauza guztien propietateak dira; adibidez, masa eta bolumena. Masa gorputz batek duen materia kantitatea da; bolumena, berriz, gorputz batek betetzen duen espazio kantitatea da. Propietate bereizgarriak substantzia batzuk eta besteak bereizten laguntzen diguten desberdintasunak dira; esate baterako, dentsitatea (hau da, gorputz batek bolumen-unitate bakoitzeko duen materia kantitatea).

Arrazoitu

Ulertu

Erantzunak

28/9/09 15:58:06

14.

7. Substantzia bat oxigenoarekin konbinatzean gertatzen den erreakzio kimikoa da oxidazioa. Errekuntza ziztu bizian gertatzen den oxidazio mota berezi bat da, eta bero handia uxatzen da prozesu horretan.

Masak eta bolumenak neurtzen

6. UNITATEA

IKASI EGITEN

Gorputz batek zer masa eta zer bolumen dituen jakiteko, balantza bat eta laborategiko edo sukaldeko ontzi graduatu bat behar dituzu. Gorputz solido batek (altzairuzko torloju batek) eta likido batek (merkurio kantitate txiki batek) zer masa eta zer bolumen dituzten aurkituko dugu. Gorputz solido baten masa.

Gorputz likido baten bolumena.

Torlojua balantzaren gainean jarri behar da, eta balantzak zenbateko masa adierazten duen idatzi.

Merkurioa ontzi neurtzailera isuri behar da, eta ontziak adierazten duen bolumena idatzi.

8. Industria kimikoan detergenteak, kosmetikoak, plastikoak, botikak, ongarriak, pinturak eta abar ekoizten dira. Enpresa horiek arreta handiz jokatu behar dute, oso kutsagarriak izan baitaitezke.

Arrazoitu 9. E. E.

Gorputz likido baten masa.

Gorputz solido baten bolumena.

Lehenik, erabili beharreko ontzia pisatu behar da, eta haren masa idatzi. Gero, berriro pisatu behar da ontzia, merkurio eta guzti, eta pisua idatzi. Azkenik, guztizko pisuari ontziarena kendu behar zaio.

Torlojua estaltzeko adina ur isuri behar da ontzi neurtzailera, eta bolumena idatzi. Gero, torlojua sartu behar da, eta ur-mailak adierazten duen bolumena idatzi. Azkenik, torlojuak eta urak batuta zuten bolumenari ur hutsaren bolumena kendu behar zaio.

Botila hutsa ur gainean geratzen da airez beteta dagoelako eta airearen dentsitatea urarena baino txikiagoa delako. 10. Bai. Kobrea kolorez eta itxuraz aldatu da, eta gainera, prezipitatu bat eratu da malgukiaren gainean.

Aplikatu 11. A argazkia nahaste bat da, eta B argazkia, berriz, substantzia purua. Harria zenbait substantziaz osatuta dagoela ikusten da, baina B irudiko minerala substantzia bakar batez osatuta dago. 14. Begiratu orrialde honetako irudiei eta esan zenbatekoak direnâ&#x20AC;Ś: a. Torlojuaren masa eta bolumena.

c. Torlojuaren dentsitatea.

b. Merkurioaren masa eta bolumena.

d. Merkurioaren dentsitatea.

hautatu zuten, metal noblea zelakoan. Halere, oker zeuden, brontzea kobrearen eta eztainuaren aleazioa baita. Metalen antzera, gas nobleak ere badaude. Elementu kimikoen multzo bat da, oso antzeko propietateak dituztenak: baldintza normaletan, usaingabeak eta koloregabeak dira, eta oso erreaktibotasun txikia dute. Naturan, sei gas noble daude: helioa, neona, argona, kriptona, xenona eta radona (azken hau erradiaktiboa da). Xenona, neona eta argona hodi fluoreszenteak egiteko erabiltzen dira, eta begi-kirurgiako zenbait ebakuntzetan, berriz, kriptonezko laserra erabiltzen da.

12. Lehenik eta behin, burdina iman batez bananduko nuke, bereizketa magnetikoaren bidez. Gero, zerrautsa gatzetik bananduko nuke, dekantazioaren bidez, gatza zerrautsa baino pisutsuagoa baita, edo bi substantziak uretara botako nituzke, zerrautsa ur gainean geratzen baita. Gero, gatza uretik banandu dezakegu, lurrunketaren bidez. 13. Ura 100 Â°C-ko tenperaturan irakiten hasten delako, eta tenperatura horretatik gora igotzen ez delako; beraz, berotzen dugun substantziaren tenperaturak ere ez du 100 Â°C-tik gora egiten.

Ikasi egiten 14. a. 72 g, 10 cm3. b. 700 g, 50 cm3. c. 7,2 g/cm3. d. 14 g/cm3.

85 132826 _ 0114-0129.indd 127

28/9/09 15:58:06

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Aldaketa kimikoa Alderantzizko sublimazioa Aleazioa Arnasketa zelularra Atomoa Baporizazioa Bereizketa magnetikoa Bolumena Dekantazioa Dentsitatea Egoera-aldaketa Erreakzio kimikoa Erregaia Errekuntza Fusioa Iragazketa Irakitea Kondentsazioa Lurruntzea Masa Materia Nahaste Nahaste heterogeneoa Nahaste homogeneoa Oxidazioa Oxidoa Solidotzea Sublimazioa Substantzia

GAI N

1. Irakurri laburpena.

Materia Unibertsoko gorputz guztiak materiaz osatuta daude. Materia, berriz, atomoz osatuta dago.

1. Ura b igarot handi

Materiak propietate orokor batzuk (masa, bolumena…) eta propietate bereizgarri batzuk (dentsitatea…) ditu. Gorputzak substantzia puruez edo nahasteez osatuta egon daitezke. Nahasteak heterogeneoak edo homogeneoak izan daitezke.

Egoera-aldaketak

8. Ande hondo atera honda lohiak dituzt horie tratat dira, kentz nekaz ongar erabi

Tenperatura igotzean, egoera-aldaketa hauek gerta daitezke: urtzea, baporizazioa eta sublimazioa. Tenperatura jaistean, berriz, beste hauek: solidotzea, kondentsazioa eta alderantzizko sublimazioa.

Aldaketa kimikoak Aldaketa edo erreakzio kimikoak izeneko prozesuen bidez, substantziak beste era bateko substantzia bihurtzen dira. Oxidazioa, errekuntza, fotosintesia eta arnasketa zelularra erreakzio kimikoak dira.

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta osatu eskema. MATERIA

baditu

honela ager daitezke:

propietate

………

substantzia puru gisa

………

aldaketak jasaten ditu:

………

egoera-aldaketak

………

heterogeneoak

IKASTEN IKASTEKO. Berrikusi unitatea eta idatzi zure ustez zer den zailena. Eskatu, gelakide bati, ulertzen laguntzeko.

Ikasten ikasteko 2. Materiak propietate orokorrak eta propietate bereizgarriak ditu; substantzia purua izan daiteke, edo nahastea (homogeneoa edo heterogeneoa). Materiak egoeraaldaketak eta aldaketa kimikoak izaten ditu.

Informazio osagarria Nola bereizi aldaketa kimikoak Materiaren aldaketa kimikoa gertatzean, badira hori adierazten duten zenbait seinale:

3. E. L.

– Kolore-aldaketa.

Erabili ariketa hori ikasleek unitateko kontzeptu garrantzitsuenak bereganatu dituzten egiaztatzeko, bai eta jakiteko ere zein diren kontzeptu zailenak eta errepasatu behar direnak.

– Jalkinak edo prezipitatuak agertzen dira. – Gas-jarioa; hau da, beste substantzia bat agertzen da, giro-tenperaturan gas-egoeran dagoena. – Beroa xurgatu edo askatzen da. – Beste propietate batzuk aldatzea: azidotasuna, usaina, propietate optikoak argiaren aurrean, propietate magnetikoak, propietate elektrikoak, etab.

86 132826 _ 0114-0129.indd 128

7. Bigarr irtete daitek itsaso

6/10/09 15:43:20

6. UNITATEA

GAI NAIZâ&#x20AC;Ś

Gai naiz...

Informazio tekniko bat ulertzeko Gure araztegian, Goiko Zumardiko eta Beheko Zumardiko hondakin-urak biltzen dira, ur horiek leheneratzeko eta Zumartxo ibaira ahalik eta baldintza onenetan isurtzeko. Urak zenbait prozesu jasaten ditu araztegian: 1. Ura burdin sare batean zehar igarotzen da, eta kutsatzaile solido handiak bertan geratzen dira.

8. Andel guztien hondotik ateratako hondakinek lohiak osatzen dituzte. Lohi horiek ere tratatu egiten dira, kutsadura kentzeko eta nekazaritzan ongarri gisa erabiltzeko.

2. Sare-begi estuagoko beste sare batzuen bidez, solido txikiagoak kentzen zaizkio.

3. Ura ontzi hondar-kentzaile eta deskoipetzailera igarotzen da. Han, harea hondoan jalkitzen da, eta koipeak gainazalera igotzen, dentsitateari esker. Bi substantzia horiek kendu egiten dira.

4. Lehen mailako dekantagailuan, oso partikula txikiak hondora eroriz joaten dira, dentsitateari esker, eta kendu egiten dira.

7. Bigarren mailako dekantagailutik irteten den ura ureztatzeko erabil daiteke, jada, eta ibaietara nahiz itsasora ere isur daiteke.

5. Erreaktore biologikoan, ura airearekin nahasten da, uretako bakterioek oxigenoa erruz izan dezaten eta hondakinen bidez elika daitezen. Arnasketa zelularra egitean, bakterioek karbono-dioxido bihurtzen dituzte hondakin asko, eta atmosferara isurtzen.

6. Bigarren mailako dekantagailuetan, hondoan jalkitzen dira bakterioak eta oraindik ere urak dituen ia substantzia kutsatzaile guztiak.

1. Aurkitu zer diren hondakin-urak. Zergatik tratatu behar dira araztegietan? 2. Hondakin-urak nahasteak dira. Nahasteak banantzeko zer prozesu ageri dira testuan?

IKASTEN IKASTEKO programa Unitatea amaitzean, eskatu ikasleei taula honen antzeko bat osatzeko:

1. Hondakin-urak substantzia fekalez eta gernuz kutsatutako urak dira. Substantzia horiek hondakin organikoak dira, gizakiarenak edo animalienak, etxeetako hustubideen eta tangen bidez ibaira isuriak. Ur horiek araztegian prozesatu behar dira, leheneratzeko eta ibilgu naturaletara itzultzeko; hau da, ibaietara itzultzeko. 2. Lehenik eta behin, iragazketa, kutsatzaile solido handiak banantzeko. Gero, beste iragazketa bat, sarebegi estuagoko beste sare batzuen bidez, solido txikiagoak kentzeko. Ondoren, koipeak eta hareak banantzen dira, dekantazioaren bidez. Dekantazioa berriz erabiltzen da, bakterioak eta substantzia kutsatzaileak hondoan jalkitzeko.

Ikasten ikasteko gaitasuna Informazio grafikoa interpretatzea (esaterako, orrialde honetako grafikoa) trebetasun garrantzitsua da zientzia ikasteko. Zientzia-ezagutzak grafikoen bidez adierazi ohi dira, eta informazio hori interpretatzeko eta era horretan adierazteko gaitasuna ebaluatu behar da, adierazpen-ezagutza bezalaxe. Ariketa honetan, esan ikasleei erreparatzeko, irudien testuen laguntzaz, hondakin-urek egiten duten ibilbideari, lantegira iristen direnetik berriz ibaira itzultzen dituzten arte. Egokia dela uste baduzu, esan ibilbide hori gezi batzuez adierazteko.

6. UNITATEA: Materia eta haren propietateak Hau egiten Hau ikasi dut ikasi dut Materia eta zer propietate dituen Nahasteak eta substantzia puruak Egoera-aldaketak Aldaketa kimikoak

87 132826 _ 0114-0129.indd 129

28/9/09 15:58:07

Indarrak eta higidura

Programazioa Helburuak • Gorputzak higitzen hastea edo gelditzea indarrek eragiten dutela ikastea. • Marruskadurak higitzen ari diren gorputzetan nola eragiten duen ulertzea. • Abiadurak gorputz bat zenbateko lastertasunez higitzen den adierazten digula jakitea.

Edukiak • Higidura eta abiadura. • Grabitate-indarra eta higidura. • Makina bakunak.

• Grabitate-indarrak gorputzetan nola eragiten duen ulertzea. • Makina bakunak zer diren eta nola funtzionatzen duten jakitea.

• Irakurritakoa ulertzea eta prozesuen eskemak interpretatzea.

• Autoan bidaiatzean segurtasun-uhalak duen garrantzia ulertzea.

• Bi ibilgailuren abiadura alderatzea.

•

Ebaluazio-irizpideak

• Makina bakunei buruzko problemak ebaztea.

• Makina bakunekin (adibidez, palanka) saiakuntzak egitea eta haiekin lotutako problemak ebaztea.

• Badaki indarrek eragiten dutela gorputzak higitzen hastea eta gelditzea. • Badaki abiadura zer den, eta ulertzen du nola areagotzen eta geldotzen den. • Marruskadura-indarrak eta grabitate-indarrak gorputzetan nola eragiten duten ulertzen du. • Badaki nola funtzionatzen duten zenbait makina bakunek, bai eta funtzionamendu hori azaltzen ere. • Badaki makina bakunei buruzko problemak ebazten. • Autoan bidaiatzean segurtasun-uhala erabiltzearen garrantzia ulertzen du.

•

• • •

• Indarrek gorputzetan nola eragiten duten ulertzeko jakin-nahia. • Inguruko makinei erreparatzeko eta haien funtzionamendua ulertzeko interesa. • Automobil-bidaietako segurtasunari buruzko ardura eta interesa.

Oinarrizko gaitasunak Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasunaz gain, beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna; matematikarako gaitasuna; hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; eta ikasten ikasteko gaitasuna.

88A 132826 _ 0130-0143.indd

130

28/9/09

15:59:03

Unitatearen eskema 7. UNITATEA. INDARRAK ETA HIGIDURA

Higidura eta abiadura

Grabitate-indarra eta higidura

Ikasi egiten: Indarren esperimentu bat

Makina bakunak

Lortu nahi dugun mundua: Ez ahantzi segurtasun-uhala!

Gai naiz… Makina bakunei buruzko problemak ebazteko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Eskemak osatzea; 5. ariketa, 84. orrialdea. • Berriz irakurtzea eta azaltzea; 10. ariketa, 84. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 23., 24. eta 25. fitxak. • Zabaltzea: 7. fitxa. • Ebaluaziorako baliabideak: 7. kontrola/7. testa.

Zailtasunen aurreikuspena • Gorputz bat higitzen ari ez bada indarren eraginik ez duela jasotzen pentsatu ohi dute ikasle askok. Azpimarratu geldirik dauden gorputzetan ere indarrek eragiten dutela; esaterako, grabitate-indarrak. Halaber, azpimarratu indarrek ez dutela beti zertan aldatu gorputzen higidura-egoera. • Baliteke ikasleek zabu-aulkiak, arrapalak eta gurpilak makinatzat ez hartzea, eta makinek elementu askoz osaturiko gailuak direla pentsatzea; hau da, makinek konplexuak izan behar dutela. Nabarmendu eta gogorarazi ikasleei makina hitzaren definizioa: zeregin bat bestela baino indar gutxiagoz egiten laguntzen duen tresna oro, tresnaren konplexutasuna dena delakoa izanda ere.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

88B 132826 _ 0130-0143.indd

131

28/9/09

15:59:03

7 Objetivos Helburuak

Indarrak eta higidura

• Sabedes. Indarrek gorputzetan duten eragina ikasleei gogoraraztea. • Conoas. • Erakarpen- eta aldaratze-indarrak daudela ikastea.

Sugerencias didácticas

• Makinek denbora eta esfortzua Para empezarbalio dutela jakitea, aurrezteko Haga bai uerpo. eta funtzionatzeko indarra behar dutela jakitea ere.

Para explicar • Unitateko edukiak ikasleei aur• Al hación solar. keztea. • Expla humedad…

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Esan ikasleei irudiari erreparatzeko eta bertan zenbait makina identifikatzeko. Txirrika aipatzen dutenean, esan gure garabi modernoen funtzionamendua Arkimedesek erabilitako printzipio berean oinarritzen dela. Azaltzeko • Azaldu haurrei makinak mekanismo eta gailu konplexuak direla pentsatzeko joera dugula, baina makina horien guztien oinarria makina bakunak direla. Esate baterako, ia makina guztiek dituzte gurpilak eta gurpilean oinarritutako engranajeak eta hortzak. Gurpila, hain zuzen, makina bakuna da. • Esan ikasleei beren inguruneari erreparatzeko eta bertan makina bakunak identifikatzeko. Espaloien ertzetako beheraguneak edo arrapalak makinak dira. Galdetu ikasleei ea zertarako balio ote duten horiek. • Unitate honetan, ikasleek txirrika zer den ikasiko dute, baina ez dute polipastoaren berri izango (txirriken konbinazioa). Egokia dela uste baduzu, esan ikasleei eragiten den indarraren norabidea aldatzeko balio duela txirrikak. Erabili behar den indarraren kantitatea gutxitzeko, ordea, txirriken konbinazioa erabili behar da.

Arkimedesen jakinduria «Euste-puntu bat ematen badidazue, mundua mugituko dut» esan zuen behin Arkimedesek. Hieron erregeak ahoberokeriatzat hartu zuen, eta objektu astun bat higitzeko eskatu zion: mundua ezin bazuen ere, ea behintzat bolumen handiko zerbait higitzen zuen. Arkimedesek lehorrean zegoen itsasontzi bat aukeratu zuen, eta jendez eta merkantziaz betetzeko eskatu zuen. Makina bat pertsonen artean ere ezin izango zuten uretaratu, hamaika sokatatik tiraka.

●

lehorrean – uretaratu – soka-muturra ●

Zure ustez, zer esan nahi zuen Arkimedesek, «euste-puntu bat ematen badidazue, mundua mugituko dut» esaldiaren bidez?

●

Txirrika makina bakun bat da. Aipatu beste makina bakun bat edo beste.

Arkimedesek txirrika-sistema bat antolatu zuen, soka-muturretan korapiloak eginez eta hainbat txirrika bata besteari lotuz. Horrela, sokari esku batez tira eginez, poliki-poliki uretaratu zuen itsasontzia. ISAAC ASIMOV Zientziaren une nagusiak. Moldatua

Bilatu hiztegian itsasontzien munduarekin lotutako hitz eta esapide hauek:

Informazio osagarria Arkimedes Sirakusakoa (K.a. 287–K.a 212, gutxi gorabehera) Zientziaren historian, Arkimedes da inoiz izandako asmatzaile garrantzitsuenetako bat. Asmatzaile izateaz gain, matematikari, ingeniari, fisiko eta astronomo aparta izan zen. Arkimedes Sirakusan bizi zen, eta ez dakigu gauza handirik haren bizitzari buruz. Berak azaldu zituen zientifikoki lehen aldiz palankaren printzipioak, eta polipastoa asmatu zuen; hau da, pisu handiak igotzean esfortzu asko aurrezteko aukera ematen duen txirrika-konbinazioa. Hala ere, esferaren bolumena eta area aurkitzea jotzen zuen Arkimedesek bere aurkikuntza nagusitzat. Hain zuzen, esferaren area eta bolumena erradio bera eta erradioa ber biko altuera duen zilindroaren bi heren direla.

88 132826 _ 0130-0143.indd

132

28/9/09

15:59:03

7.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA Indarrak

Materia

Indarrek hainbat eragin izaten dituzte gorputzetan:

Makinak gure zereginetan denbora aurrezteko edo ahalegin gutxiago egiteko erabiltzen ditugun objektuak dira. Makinek energia behar dute funtzionatzeko. Batzuek pertsonen energia behar dute, eta beste batzuek beste era bateko energia, hala nola energia elektrikoa eta erregaiena.

Mugiarazi egiten dituzte.

Pieza gutxi dituzten makinei makina bakunak esaten zaie. Makina konposatuak, berriz, zenbait elementuz osatutakoak dira.

Geldiarazi egiten dituzte.

Gurpila, plano inklinatua eta palanka, adibidez, makina bakunak dira. 4. Adierazi zer makina dauden irudi hauetan eta zer energia erabiltzen duten funtzionatzeko.

Deformatu egiten dituzte. Hautsi egiten dituzte.

Erantzunak

C A

Irudiak • Lehorrean (dike lehorra): portu edo kai bateko eremu bat da. Leku horretatik ura atera egin da, eta itsasontziak konpontzeko erabiltzen da. Uretaratu: itsasontzi egin berria uretara botatzea. Soka-muturra: soka, marinelen hizkeran.

Indarrek bi eratan eragin dezakete: elkar ukituz (adibidez, bate batez pilota bat jotzen denean) edo urrutitik (adibidez, iman batek burdinazko objektu bat ukitu gabe mugitzen duenean). B

Indar batzuk erakarpen-indarrak dira; adibidez, imanak burdinazko objektuari eragiten diona. Beste batzuk, berriz, aldaratze-indarrak dira; adibidez, bota batez baloiari eragiten dioguna. 1. Eman ukituz diharduten indarren eta urrutitik eragiten dutenen zenbait adibide. 2. Eman erakarpen-indarren eta aldaratze-indarren zenbait adibide. 3. Erreparatu segida honi eta deskribatu zer gertatzen den irudi bakoitzean. Horretarako, erabili hitz hauetako batzuk: geldi – indar – ukitu – mugitzen hasi – higidura – abiadura moteldu

rra

HAU IKASIKO DUZU ●

Zergatik higitzen diren gorputzak, eta zergatik gelditzen diren.

●

Nola eragiten dieten indarrek higidurei.

●

Zer den abiadura, eta nola kalkulatzen den gorputz baten abiadura.

●

Zer den grabitate-indarra, eta nola eragiten dion higidurari.

●

Zein diren makina bakun garrantzitsuenak.

●

Nola eragiten duten makina bakunek.

●

Nola egiten den esperimentu bat.

Mekanismo hori gaur egun ere erabiltzen da, ikatza eta zerealak beren gordetegietatik erauzteko, bai eta likidoak oso leku baxuetatik ureztatze-kanaletara erauzteko ere. Torloju formako xafla bat da, zilindro batean txertatzen dena eta etengabe bira egiten duena.

• Euste-puntu bat izanez gero, oso objektu handiak higitzeko gai izango zela, indar txikia erabiliz. • Gurpila, plano inklinatua eta palanka.

Galderak 1. E. E.

Arkimedesen asmakizun burutsuenen artean, torloju amaigabea dago. Sirakusako ontzidiko itsasontzirik handieneko saiatik ura ateratzeko diseinatu zuen. Itsasontzi horrek, hain zuzen, 600 tripulatzaile eraman zitzakeen.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Azaldu ikasleei Antzinaroan erabiltzen ziren zenbait makina: errotak, gurdiak, itsasontziak, goldea, etab. Esan ikasleei txosten labur bat idazteko, eta bertan adierazteko makina horiek zertarako balio zuten eta zer motatako energia erabiltzen zuten.

Ukituz diharduten indarrak dira, besteak beste, bultzada bat, mailukada bat, ate bat ixtea, etab. Urrutitik eragiten duten indarrak dira, adibidez, grabitate-indarra eta itsasoena. 2. Grabitate-indarra edo imanek burdinazko objektuetan eragiten dutena erakarpen-indarrak dira. Bi polo berdin hurbiltzen direnean, berriz, aldaratze-indarra izaten da. 3. A: baloia geldirik dago; ukituz diharduten duen indar batek ukitzean, mugitzen hasten da. B: mugitzen jarraitzen du, ez baitago geldiarazten duen indarrik. C: atezainak indarra eragiten du baloian, eta geldiarazi egiten du. 4. A: MP3 erreproduzigailu bat; elektrizitatea erabiltzen du; B: grapagailu bat; pertsonen energia erabiltzen du; C: errota bat; haizearen energia erabiltzen du.

89 132826 _ 0130-0143.indd 133

6/10/09 15:45:06

Higidura eta abiadura Objetivos Helburuak • Sabedes. Objektuak higitzen hastea, gelditzea edo norabidez aldatzea in• Conoas. darrek eragiten dutela ikastea. • Marruskadura-indarrak nola eraSugerencias didácticas giten duen ulertzea.

Para empezar • Abiadura zer den jakitea eta inHaga uerpo. darrek abiaduran nola eragiten duten ulertzea. Para explicar • Al hación solar.

Iradokizun didaktikoak • Expla humedad…

Hasteko • Epigrafeak irakurtzen hasi aurretik, ziurtatu ikasleek gogoratzen dutela indarrek nola eragiten duten (elkar ukituz edo urrutitik), eta eman zenbait adibide. Ahal izanez gero, erakutsi nola higitzen diren klip batzuk edo metalezko beste objektu txikiren bat, iman baten indar magnetikoak eraginaren ondorioz, imanak ukitu gabe. Azaltzeko • Marruskadura-indarrak gorputzen abiaduran duen eraginaren adibide bat emateko, hitz egin ikasleei paraxutei buruz. Airearen marruskadurari esker, objektuen erorketa motel daiteke. • Baliteke haurrek ustea objekturen bat higitzen denean indarraren baten eraginagatik dela. Azaldu hau haurrei: gorputz bat higitzen ari denean, higitzen jarraitzeko joera duela, baldin eta zerbaitek geldiarazten ez badu. Eman hockey-pastillaren adibidea: oso abiadura handian higitzen da izotz gainean, eta izotzak eragiten duen marruskaduraindarra behar da geldiarazteko. • Erreparatu 3. irudiari eta esan marruskadura-indarrak soilik eragiten duela patinatzailean, eta indar hori dela-eta gelditzen dela apurka-apurka.

Albac

1. Zergatik mugitzen diren gorputzak Geldi dagoen gorputz bat ez da higitzen hasiko, indarren batek eragiten ez badio eta mugiarazten ez badu. Begien bistakoa da hori, ezta? Esate baterako, futbol-partida batean, baloia ez da hasten mugitzen harik eta norbaitek ostikoz jotzen duen arte. Bestalde, gorputz bat higitzen ari bada, lerro zuzenean higitzen jarraituko du, ez inork ez ezerk bultzatzen ez badu ere, harik eta indarren batek geldiarazi edo norabidez aldarazi arte. q Hau da, futbol-zelaian higitzen ari den baloiak higitzen jarraitzen du, jada inongo indarrek eragiten ez badio ere. Are gehiago: baloiak higitzen jarraituko du, harik eta indarren batek geldiarazten duen arte; esate baterako, atezainak gelditu arte, bere eskuez higiduraren aurkako noranzkoan indarra eginez.

Albac

3. A

Abiad adiera behar Iruñet batek raz, ib egin d

q Baloiak lerro zuzenean higitzen jarraitzen du, ez inork ez ezerk bultzatzen ez badu ere. Ba al da baloiari higiarazten dion indarrik?

Jakina une b likiago ko ab

Zenbaitetan, indarrek objektu bati eragiten diote, baina hura ez da higitzen. Esate baterako, bi pertsonak sokari aurkako noranzkoan egiten diotenean tira, sokatiran. w

4. B 2. Marruskaduraren indarra Aurreko atalean esan dugunaren arabera, futboleko baloia ez litzateke sekula zelaian geldituko, jokalariren batek geldituko ez balu. Baina askotan ikusiko zenuen baloia zelaian gelditzen, inork geldiarazi gabe. Izan ere, bada baloia pixkana-pixkana geldiarazten duen indar bat: marruskaduraindarra da.

Bizikl duko rra er mititu abiad

w Soka ez da higitzen, bi taldeek indar bera egiten baitute aurkako noranzkoan.

Bizikle abiad marru go du

Marruskadura-indarra gorputz bat higitzean agertzen den indar bat da. Indar horren noranzkoa higiduraren aurkakoa da beti. e Lurra igurzteak eragiten du, bai eta aireak edo urak egiten duten erresistentziak ere. Kirol-autoek forma berezia dute, airearen marruskadura gutxitzeko. Era berean, txalupen formak ere uraren marruskadura gutxitzea du helburu.

marruskadura-indarra

Espazioan ez dago airerik, eta beraz, ez dago marruskadurarik. Hori dela eta, satelite artifizialak eta bestelako espazio-ontziak erregairik erabili gabe higitzen dira espazioan.

e Marruskadura-indarrak patinatzailea gero eta

Azken gitea. go da kleta nabar rregat

higidura

Go tez las

astiroago joatea eragiten du, gelditu arte.

Beste ariketa batzuk Abiadura pedalen bidez Objektu guztiek dute lekualdatzearekiko erresistentzia, airearekiko, lurrarekiko eta abarrekiko marruskadura-indarra dela eta. Bizikleta baten gurpilek zorua marruskatzen dute, eta pedalak eragiteari uzten badiegu, haien abiadura geldotu egiten da. Marruskadura-azalera zenbat eta handiagoa izan, orduan eta handiagoa da geldotzen gaituen indarra; horregatik, bizikleta azkarrago ibiltzen da, pneumatikoak ondo puztuta baldin badaude: pneumatikoaren eta lurraren arteko kontaktu -azalera txikiagoa da, bai eta marruskadura-indarra ere. Beraz, errazago eragiten zaie pedalei, gurpilak ondo puztuta baldin badaude, eta gauza bera gertatzen da autoetan: pneumatikoak ondo puztuta badaude, erregai gutxiago kontsumitzen da.

90 132826 _ 0130-0143.indd

134

28/9/09

15:59:04

7 Albacete

7.UNIDAD UNITATEA 1

IruĂąea

100 km/h

600 km Albacete

120 km/h

360 km

IruĂąea 80 km/h

240 km

r Autoen abiadurak alderatzen. A autoa

3. Abiadura Abiadurak gorputz bat zenbateko lastertasunez higitzen den adierazten digu. Gorputzak egin duen ibilbidea horretarako behar izan duen denborarekin zatituz kalkulatzen da. Adibidez, IruĂąetik Albaceterako distantzia 600 kilometrokoa izanik, auto batek 6 ordu behar izan ditu hiri batetik bestera joateko. Beraz, ibilbidea 100 kilometro orduko batez besteko abiaduran egin du (600 km : 6 h = 100 km/h). r

100 km/h abiaduran joan da beti. B autoa, berriz, 80 km/h abiaduran higitu da 3 orduz, eta 120 km/h abiaduran, beste 3 orduz. Biek behar izan dituzte 6 ordu, 600 kilometroak egiteko. Beraz, biek abiadura berean egin dute ibilbidea: 100 km/h abiaduran.

Jakina, autoa ez zen denbora guztian abiadura berean joango; une batzuetan azkarrago joango zen, eta beste batzuetan, polikiago. Une jakin batean zer abiadura daraman jakiteko, autoko abiadura-neurgailuari begiratu behar diogu.

4. Bizikleta baten higidura Bizikleta geldi badago, ez dio eragiten hura higiarazteko moduko indar batek ere. Higitzen hasteko, txirrindulariak indarra eragin behar die pedalei, eta indar hori gurpiletara transmitituko da. Indar horrek bizikleta mugiaraziko du, eta haren abiadura handituko. Bizikletak nahi besteko abiadura hartzen duenean, ez dago abiadura handitzen jarraitu beharrik. Orduan, txirrindulariak marruskadura-indarra berdintzeko adinako indarra soilik egingo du, bizikletak abiadura berean higitzen jarrai dezan. Azkenean, bizikleta gelditzeko, aski litzateke pedalei ez eragitea. Pedalak gelditutakoan, bizikleta abiadura galduz joango da, gelditu arte, marruskadura-indarraren eraginez. Bizikleta azkarrago gelditzeko, balaztei eragiten zaie. Balaztek nabarmen areagotzen dute gurpilen marruskadura, eta horregatik, bizikleta lehenago gelditzen da. Gorputz bat higitzen has dadin, edo geldi dadin, indar batez eragin behar zaio. Abiadurak gorputz bat zenbateko lastertasunez higitzen den adierazten digu.

Ulertzeko â&#x20AC;˘ Ziurtatu ikasleek ulertu dutela nola eragiten duten indarrek. Horretarako, egin galdera hauek: nola eragiten du marruskaduraindarrak, ukituz edo urrutitik? Eta grabitate-indarrak? Zergatik irristatzen dira autoak errepidean euria bota duenean eta lurzorua bustita dagoenean? Matematikarako gaitasuna Esan ikasleei kalkula dezatela zer abiaduratan ibil tzen diren. Horretarako, ondo neur tutako ibilbide bat aukeratu behar dute (esate baterako, ikastetxeko kirol-pista), hamar minutuz abiadura normalean ibili, eta gero, ibilitako distantzia bider sei egin. Horrela, ordu batean zer distantzia egingo luketen jakingo dute.

Galderak 1. Esan al daiteke gorputz bat higitzen den aldioro indar bat duela bultzaka? 2. Definitu marruskadura-indarra eta azaldu, adibide baten bidez, nola eragiten duen indar horrek. 3. Oihanak ordubetean 12 km egin baditu bizikletan, zer abiaduratan egin du ibilbidea? 4. Azaldu nola eragiten duen bizikletaren balaztak.

Badago hori egiaztatzeko modu bat; hain zuzen, aldapa edo arrapala bat bizikletan jaistea, bi modutan: gurpilen presioa behar bezalakoa dela, eta gero, gurpilak zertxobait hustuta. Markatu bizikletak noraino egiten duen aurrera, indar bera eginda. Ikasleak ohartuko dira distantzia luzeagoa ibiltzen dela, pneumatikoak ondo puztuta badaude.

Erantzunak Irudiak 1. Ez, ez dio inolako indarrik eragiten. Galderak 1. Ez da behar-beharrezkoa. Baliteke gorputz bat higitzea inolako indarrik eragin gabe, baldin eta gorputz hori geldotzeko edo geldiarazteko beste indarren bat ez badago. 2. Marruskadura-indarra gorputza higitzean agertzen da; higiduraren aurkako indarra da. Hain zuzen, lurrarekiko igurtzeak eta uraren edo airearen erresistentziak eragiten du indar hori. Bizikletan ibiltzean, pedalei eragiteari uzten badiogu, gure abiadura apurka-apurka moteltzen da, indarra horren ondorioz. 3. Oihana 12 km/h abiaduran ibili da. 4. Bizikletaren balaztak marruskadura-indarra erabiltzen du, higidura geldotzeko: balazta-pastillek gurpilak ukitu eta geldiarazten dituzte.

91 132826 _ 0130-0143.indd

135

28/9/09

15:59:04

Grabitate-indarra eta higidura Helburuak • Grabitate-indarra zer den eta nola eragiten duen ikastea. • Grabitate-indarrak gorputzen higiduran nola eragiten duen ulertzea.

Iradokizun didaktikoak Azaltzeko • Esan ikasleei arretaz erreparatzeko 1. eta 2. irudiei. Azaldu 1. irudian grabitate-indarrak higiduraren alde egiten duela, eta pilota bizkorrago erortzea eragiten. 2. irudian, berriz, pilotaren goranzko higidura geldotzen du. Ohartarazi ikasleei bigarren irudian pilota geldoago higitzen dela. • 3. irudiari erreparatzean, aipatu pilota, norabidez aldatu eta erortzen hasteaz gain, erortzen hasi arte gero eta abiadura geldoagoan doala. • Orrialde bikoitz honen hiru epigrafeak irakurri ondoren, esan ikasleei edukien laburpena egiteko, IKASTEN IKASTEKO eskuliburuaren 14., 15. eta 16. orrialdeetan ageri diren estrategiak erabiliz.

Indarren ondorioz, gorputzak higitzen hasten dira edo gelditu egiten dira. Baina badituzte beste eragin batzuk ere.

1. Grabitate-indarra grabitate-indarra

Grabitate-indarra gorputzak lurrazalera erakartzen dituen indarra da. Horregatik, gora jauzi egiten dugunean, berriz ere behera erortzen gara, hegan jarraitu eta espazioan galdu ordez.

grabitate-indarra

abiadura

Grabitate-indarrak higidurari eragiten dio. Indarra den aldetik, gorputz bat higitzea eragin dezake, bai eta hura gelditzea ere. Baina, horrez gain, higidura beste modu batzuetan ere alda dezake.

3. J

grabitate-indarra

Gora konpl dugun

2. Gora eta behera Grabitateak gorputzen higidurari nola eragiten dion ikusteko, ikus dezagun zer gertatzen den, esate baterako, norbaitek pilota bat balkoi batetik edo toki garai batetik erortzen uzten duenean.

abiadura

aztertzen. Nola aldatzen da pilotaren abiadura?

Pilota askatutakoan, grabitate-indarrak pilota beherantz higiarazten du. Higidura hori eteten ez denez, gero eta abiadura handiagoz higituko da beherantz. Zenbat eta distantzia gehiago egon balkoitik lurrera, hainbat eta abiadura handiagoz iritsiko da pilota. Pilotari erortzen utzi ordez, gorantz jaurtitzen badugu, higidura bestelakoa izango da. w Gora jaurtitzean, gorantz egiten dugu indar, eta pilotari goranzko abiadura bat eragiten diogu. Baina pilota askatzen dugunean, grabitatea pilotaren abiadura moteltzen hasten da. Horregatik, pilota gero eta polikiago igoko da, harik eta punturik gorenean guztiz gelditu arte. Une horretatik aurrera, grabitateak beherantz higiarazten dio, eta gero eta abiadura handiagoa eragiten, harik eta lurrera iritsi arte.

Pilota aurre berea Beraz beher handi aurre emait bat eg

q Erortzen utzitako pilota baten higidura

abiadura

Gra ditu eta ren hig

grabitate-indarra

abiadura grabitate-indarra

grabitate-indarra

1. abiadura

w Gora jaurtitako pilota baten higidura aztertzen. Deskribatu pilotaren higidura.

Beste ariketa batzuk Paperezko hegazkinak Saiakuntza hori egiteko, zenbait motatako papera, guraizeak, metro bat (distantziak neurtzeko), klip batzuk eta ohar-koaderno bat behar dira. • Ebaki paperezko zati berdinak, eta egin hegazkin bakunak, diseinu berekoak. Hegazkin guztiek berdinak izan behar dute. • Gero, jaurti hegazkinak. Saiatu hegazkinek lurrarekiko paralelo hegan egin dezaten. • Behin hegazkinak lurreratu eta gero, markatu klarion batez hegazkin bakoitza non lurreratu den, neurtu distantzia eta idatzi koadernoan. Errepikatu saiakuntza mota guztietako hegazkinekin, gutxienez hiru aldiz.

92 132826 _ 0130-0143.indd

136

28/9/09

15:59:05

7. UNITATEA

abiadura abiadura

Lortu nahi dugun mundua

grabitate-indarra grabitate-indarra

abiadura grabitate-indarra

e Aurrera jaurtitako pilota baten higidura aztertzen. Zer-nolako higidura egiten du pilotak?

3. Jaurtiketak Gora eta behera jaurtitakoan baino higidura konplexuagoa egiten du pilotak, aurrera jaurtitzen dugunean. e Pilota jaurtitzean, indar batez eragiten diogu, eta aurreranzko abiadura ematen diogu. Baina, aldi berean, grabitateak beherantz egiten dio tira. Beraz, pilota askatzen dugunean, grabitateak beherantz higitzen hastea eta gero eta abiadura handiagoz higitzea eragiten dio. Higidura erreala aurreranzko eta beheranzko bi higidura horien emaitza da: pilotaren higidurak ibilbide kurbatu bat egiten du. Grabitatea gorputzak Lurrerantz erakartzen dituen indarra da. Grabitate-indarrak moteldu eta geldiarazi egiten ditu gorantz higitzen diren objektuak, eta azkartu, berriz, beherantz higitzen direnak.

Galderak 1. Erortzen ari den gorputz baten abiadura etengabe handituz joaten da. Azaldu zergatik. 2. Aurrera jaurtitako pilota ibilbide kurbatua eginez higitzen da. Azaldu zergatik.

• E. L. Istripua gertatuz gero, uhala da elementu seguruena erabiltzaileentzat. Badaude beste gailu batzuk (esaterako, ABS balaztak, airbaga eta buru-euskarria), baina horiek guztiak eraginkorrak izateko, uhala behar bezala erabili behar da. Talka gertatzean, indar handi batek eragiten du gorputzean, eta aurrerantz bultzatzen du. Bidaiaria autotik kanpo egoztea eragozten du uhalak eta, ahal den neurrian, bolantearen eta haizetakoaren kontra kolpatzea ere eragozten du. Uhala erabiltzea derrigorrezkoa da, baita ere atzeko eserlekuetan.

Erantzunak LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Ez ahantzi segurtasun-uhala! 100 km/h abiaduran zoazela autoa bat-batean gelditzen bada, adibidez zerbaiten kontra talka egitean, zuk 100 km/h abiaduran higitzen jarraituko duzu, zerbaitek geldiarazten zaituen arte. Beharbada, aurreko eserlekuak edo autoaren haizetakoak geldiaraziko zaitu. Ulertzen al duzu zergatik den ezinbestekoa segurtasun-uhala? ●

Asmatu segurtasun-uhala erabiltzea sustatzeko irrati-iragarki baten testua.

• Jarri klip bana hegazkinen hegaletan, jaurti berriz eta idatzi emaitza koadernoan. • Jarri klip bat hegazkinen isatsean eta jaurti berriz. • Jarri klip bat hegazkinen muturrean eta jaurti berriz. • Emaitza guztiak idatzi ondoren, egin galdera hauek ikasleei: eragina al du paper motak hegaldian? Nolako eragina du? Zergatik gerta daiteke hori? Nolako eragina du klipak jartzeak hegazkinen hegaldian? Eragina aldatzen al da klipa jartzen den lekuaren arabera?

Irudiak 1. Pilotaren abiadurak gora egiten du erori ahala. 2. Lehenbizi, goranzkoa da, gero eta abiadura handiagoz; gero, geldotzen hasten da, gelditu eta eror tzen hasi ar te. Eror tzean, abiadurak gora egiten du, apurkaapurka. 3. Pilotaren higidura beheranzkoa da, eta ibilbide kurbatu bat egiten du (parabola). Abiadurak igoera konstantea du, eta norabidea, berriz, aldatuz doa, bertikalera hurbiltzeko. Galderak 1. Abiadurak gora egiten du, grabitatea eteten ez delako, gorputzean eragiteari uzten ez diolako; beraz, abiadura etengabe handituz joaten da erortze-denborak gora egin ahala. 2. Lehenik eta behin, pilota jaurtitzean eginiko indarrak pilota aurrerantz bultzatzen du. Gero, grabitate-indarrak pilota beherantz erakartzen du. Bi indarren eragina dela eta, pilotaren ibilbidea kurbatua da.

93 132826 _ 0130-0143.indd

137

28/9/09

15:59:05

Makina bakunak Helburuak • Zenbait makina bakun nolakoak diren eta nola funtzionatzen duten ikastea; esaterako, gurpilak, txirrikak eta plano inklinatuak. • Palankaren funtzionamenduaren berri izatea, eta lehen, bigarren eta hirugarren mailako palankak bereiztea.

4. P indarra

Zereg lagun

Makina bakun arruntenak gurpila, txirrika, plano inklinatua eta palanka dira. Makina horiek indarrak aldatzeko balio dute.

Palan te-pun natar rrazki laburr lanka palan dio in rrak e luzea

indarra marruskadura-indarra

1. Gurpila Gurpila makina bakun bat da, eta makina konplexuagoen osagai bat ere bada. Ardatz baten inguruan biratzen den pieza zirkular bat da. Lur gainean higitzen diren ia ibilgailu guztiek dituzte gurpilak. Oso erabilgarriak dira, lurzoruarekiko marruskadura-indarra nabarmen gutxitzen dute eta. q

marruskadura-indarra

q Gurpilak marruskadura-indarra gutxitzen du.

Gurpilen bidez, errazago garraia daitezke kargak.

5. P

Ikasi ka es indarr ko ind dian, sisten

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Esan ikasleei beren inguru hurbileko makinak identifikatzeko. Galdera hauek egin ditzakezu: arkatz-zorrozkailua makina al da? Zergatik? Eta arbeleko ezabagailua? Zer beste makina dituzu gertu une honetan? Azaltzeko • Esan ikasleei erreparatzeko orrialde bikoitz honetako ilustrazioetan dauden geziei, ohar daitezen den-denek ez dutela luzera berdina. Galdetu zergatik ote duten geziek luzera desberdina, eta azaldu makina horiek erabiliz eragiten eta lortzen den indarraren kantitatea adierazten dutela geziek. Ulertzeko • Egiaztatu makina bakun nagusiak gogoratzen dituztela eta inguruko tresnetan identifikatzeko gai direla.

indarra

2. Txirrika

indarra

Txirrika gurpil arraildun batek eta arrailean higitzen den soka batek osatzen dute. Objektu astunak jasotzeko erabiltzen da. Txirrikaren bidez, objektuari eman nahi zion norabidean ez beste batean egin daiteke indarra. w irudian ikusten da zer alde dagoen objektu bat txirrika erabiliz edo txirrikarik gabe jasotzearen artean. Bietan indar bera egin behar da, baina txirrikaren bidez errazago egiten da.

Bigar tur ba puntu ko, m osatu

Hirug puntu gertu ditugu te zen

w Txirrikaren bidez, indarraren norabidea alda daiteke. Horrela, erosoago jaso daitezke objektuak.

3. Plano inklinatua Garaiera bat gainditzen duen edozein malda edo gainazal inklinaturi plano inklinatua deritzo. Plano inklinatuak kargak gora jasotzen laguntzen du, bestela beharko litzatekeena baino indar txikiagoa behar baita haren bidez objektuak gora jasotzeko. Baina ibilbide luzeagoan egin beharko da indar hori.

e marrazkian ikusten den moduan, indar handia egin behar da kutxa txirrikaren bidez jasotzeko. Kutxa hori plano inklinatu batean zehar igotzeko, aldiz, indar gutxiago behar da; baina ibilbide luzeagoan eragin behar zaio indar horrez. Zenbat eta makurdura txikiagoa izan planoak, hainbat eta indar gutxiago egin beharko da; baina, era berean, hainbat eta ibilbide luzeagoan eragin beharko zaio.

indarra indarra

Ma era txir indarra

Ga 1. 2.

e Plano inklinatua erabiliz indar txikiagoa egin

behar da txirrikaren bidez baino. Zenbat eta makurdura txikiagoko planoa izan, hainbat eta indar gutxiago behar da.

Beste ariketa batzuk Grabitate-indarraren eraginari behatzea Grabitateak gorputzetan nola eragiten duen ikusteko, nahikoa da saiakuntza erraz hau egitea. Kartoi gogor bat (30 cm luze x 10 cm zabal, gutxi gorabehera), goma elastiko bat, lokarri bat (25 cm luze), 3 klip, kartoizko edo plastikozko edalontzi bat, puxtarri batzuk eta paper milimetratuzko folio bat behar dira. • Lehenik eta behin, paper milimetratua kartoian itsatsi behar da. • Gero, jarri klip bat kartoiaren goiko ertzean, eta beste bat beheko ertzean. • Finkatu goma goiko ertzeko klipean; sartu hirugarren klipa gomaren mutur asketik, eta lotu lokarria.

94 132826 _ 0130-0143.indd

138

28/9/09

15:59:05

7 4. Palanka

Zeregin bat bestela baino indar gutxiagoz egiten laguntzen duen makina bakun bat da palanka. Palankarik arruntena haga zurrun bat da, eta euste-puntu bat behar du. Euste-puntuaren alde banatara dauden zatiei beso esaten zaie. r marrazkian, argi ikusten da beso luzeak beso laburrak baino ibilbide luzeagoa egiten duela. Palankari, beso luzean eragiten zaio indarrez, eta palankaren beso laburrak kutxari transmititzen dio indar hori. Era berean, palankaren beso laburrak egiten duen indarra gizonak palankaren beso luzeari egiten diona baino askoz handiagoa da.

indarra

r Palankaren funtzionamendua. Palankaren beso

laburrenak luzeenak baino ibilbide laburragoa egiten du, eta askoz indar gehiagoz eragiten dio objektuari.

5. Palanka motak Ikasi dugun palanka motari lehen mailako palanka esaten zaio. Palanka horietan, eragiten den indarraren eta erresistentziaren (gainditu beharreko indarraren) artean dago euste-puntua. r irudian, jaso nahi dugun objektuaren pisua da erresistentzia. Bigarren mailako palanketan, euste-puntua mutur batean dago, eta erresistentzia, berriz, eustepuntutik gertu. Intxaur-hauskailua, esate baterako, mota horretako bi palankaz (zizaila batez) osatuta dago. t

indarra

A indarra indarra

indarra

B indarra

Hirugarren mailako palanketan, ostera, eustepuntua mutur batean dago, eta euste-puntutik gertu egiten dugu indarra. Era horretako palankak ditugu gure besoetan, eta halako palankak dituzte zenbait garabik ere. t

indarra

Makina bakunek aldatu egiten dituzte haietan eragiten duten indarrak; adibidez, gurpilak, txirrikak, plano inklinatuak eta palankak. indarra

7. UNITATEA • Landu irudiak orrialde bikoitz osoan. 4. irudian, une bakoitzean eragindako indarra eta palankaren beso bakoitzeko ibilbidea ikus daitezke. Egin datu horiekin lotutako galderak: zer gertatuko litzateke indarra euste-puntutik gertuago eragingo bagenu? Zer gertatuko litzateke indarra eragiten dugun palankaren besoa luzeagoa balitz?

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Esan ikasleei idazlan bat egiteko. Idazlanean, orrialde bikoitz honetan ikasi dituzten gailuen eta makinen izenak erabili behar dituzte. Idazlanaren izenburuak Etorkizuneko mundua izan behar du, eta gai hau landu behar da: makinek gizakia lan orotan guztiz ordeztu duteneko gizartea. Zertan erabiliko luke jendeak denbora horrelako gizartean? Nola egingo lituzkete eguneroko jarduerak?

indarra

Galderak

Erantzunak

1. Patinek zergatik dituzte gurpilak? 2. Esan zuzena den esaldi hau eta azaldu zergatik. Txirrikaren bidez, txirrikarik gabe baino indar gutxiagoz jaso ditzakegu objektu astunak.

t Hiru mailetako palanka bana.

A. Aliketa lehen mailako bi palankaz osatuta dago. B. Zizaila bigarren mailako palanka bat da. C. Ukondoko giltzadura, berriz, hirugarren mailako palanka bat da.

Galderak 1. Patinek gurpilak dituzte, lurrarekiko marruskadura-azalera gutxitzeko, eta, horren ondorioz, marruskadura-indarra gutxitzeko. 2. Ez da zuzena; izan ere, txirrikak indarra eragiten den norabidea aldatzeko balio du, baina ez du gutxitzen egin beharreko indarra.

• Finkatu lokarriaren beheko muturra kartoiko beheko klipean, mugitu ez dadin. • Zulatu edalontzia, goiko ertzetik gertu, eta lotu lokarriaz, gomatxotik zintzilik gera dadin. • Jarri puxtarri bat edalontziaren barruan, eta markatu paper milimetratuan zer luzera hartzen duen gomak. Gehitu puxtarriak, bananbanan, eta erregistratu goma zenbateraino luzatzen den. • Amaitzean, egin galdera hauek ikasleei: nola esaten zaio puxtarriek eraginiko indarrari? Zer eragiten du indar horrek? Zer erlazio dago edalontzian jarritako puxtarrien kopuruaren eta goma luzatzearen artean?

95 132826 _ 0130-0143.indd

139

28/9/09

15:59:06

Ariketak Ulertu

Erantzunak

1. Begiratu irudi hauei eta erantzun galderei.

Ulertu 1. a. A irudiko pilota higitzen hasten da, makilak pilotan indarra eragiten duelako.

9. Bi

4. Irudietako hiru ibilbide hauetatik zein egingo du baloiak? Deskribatu higidura hori.

a. Zergatik hasten da higitzen pilota, A irudian? A

b. Ba al dago, B irudian, pilota higiarazten duen indarrik? c. Zergatik gelditzen da pilota, C irudian?

b. Ez. Pilota higitzen da ezerk geldiarazten ez duelako.

A B

c. Pilota gelditu egiten da, makilak higiduraren aurkako indarra eragiten duelako. B

2. E. G.

Gezi berdeak eskuinera begira egon behar du; gezi gorriak, ezkerrera begira; eta gezi urdinak, berriz, eskuinera begira. 3. Abiadura gorputz batek denbora jakin batean egiten duen distantzia da. Gorputzak egin duen ibilbidea horretarako behar izan duen denborarekin zatituz kalkulatzen da.

eta azaldu zertarako diren erabilgarriak.

Arrazoitu 6. Demagun treneko bagoi batean zoazela eta 2. Kopiatu marrazkia eta adierazi zaldiak

4. Baloiak A irudiko ibilbidea egingo du. Aurrerantz higitzen da, eta, aldi berean, beherantz, gero eta abiadura handiagoan. 5. Gurpila, marruskadura-indarra gutxitzeko balio du; txirrika, indar baten norabidea aldatzeko balio du; plano inklinatua, kargak gora esfortzu txikiagoz igotzeko balio du; eta palanka, zeregin bat bestela baino indar txikiagoa aplikatuz egiteko balio du.

5. Aipatu unitate honetan ikusi ditugun makinak

gurdiari eragiten dion indarra, gezi berde lodi batez, marruskadura-indarra, gezi gorri batez, eta higiduraren noranzkoa, gezi urdin mehe batez.

eskuan pilota bat duzula. Pilota gora botatzen baduzu, eskura eroriko al zaizu ala atzerago eroriko da, zu higitzen ari zarenez gero? Azaldu zergatik.

7. Autoa bihurgune batean abiada handian biratzen denean, atearen edo alboko bidaidearen kontra erori ohi gara. Azaldu zergatik.

11. J Aplikatu

8. Madril eta Tenerife artean 1.800 km daude. 3. Azaldu zer den abiadura eta esan nola kalkulatzen den gorputz baten abiadura.

12. O

Lorea oporretara joan zenean, 2 ordu igaro ziren hegazkina Madrilen aireratu zenetik Tenerifen lur hartu zuen arte. Zer abiaduratan egin zuen hegazkinak ibilbidea?

13. I

Arrazoitu 6. E. E. Eskura eroriko da, jaurtitzen dugunean jada aurrerantz higitzen ari delako, gurekin eta bagoian dagoen guztiarekin batera. 7. Gure gorputzak bere norabidean higitzen jarraitzeko joera duelako, eta ez autoaren norabide berrian.

Aplikatu 8. Hegazkina 900 km/h abiaduran zihoan (1.800 : 2 = 900 km/h).

Informazio osagarria Forma aerodinamikoak Marruskadura-indarra airean higitzen diren gorputzek aurrerantz egiteko izaten duten erresistentzia da. Aurrerantz egitearen aurkako erresistentzia hori murriztu egin daiteke forma aerodinamikoak erabiliz, objektu baten formak eragin handia baitu aireak gorputz horren higidurarekiko eragiten duen erresistentzian. Esate baterako, esfera edo gorputz karratu batek aireari norabidez aldatzera behartzen diote; beraz, aireak objektu hori geldotu egiten du. Baina errepara diezaiegun hegaztien profilari: forma leunak eta zorrotzak dituzte. Profil aerodinamikoek ez dute ia asaldurik sortzen airean; beraz, airearen erresistentzia txikiagoa da eta objektuak errazago egiten du aurrerantz.

96 132826 _ 0130-0143.indd

140

28/9/09

15:59:06

7 9. Bi arkulari hauetatik zeinek du gezia ituan

7. UNITATEA

10. Arraun bat palanka bat da, baina zer

sartzeko aukera gehien, Ak edo Bk?

mailatakoa? Deskribatu nola eragiten duen.

9. B irudiko geziak, jaurtilariak zer txobait gorantz apuntatzen duelako, grabitate-indarrari aurre egiteko, grabitate-indarrak gezia beherantz higiarazten baitu.

10. Arrauna lehen mailako palanka da. Euste-puntua txaluparen ertzean du, eta higidura zabaltzeko balio du: arraunlariak higidura txiki bat egiten du eskuez, baina arraunaren muturrak higidura askoz handiagoa egiten du uretan. Hau da, ohiko palankez bestela funtzionatzen du: indarra txikiagoa eragiten du muturrean, baino ibilbide handiagoan.

IKASI EGITEN Indarren esperimentu bat Palanka batekin, esperimentu bat egingo dugu, makina bakun horiek nola funtzionatzen duten ikusteko.

1. Lortu 45 zentimetroko zurezko listoi bat.

Egin marka bat listoiaren erdiko puntuan. Gero, egin markak erdigunetik 10 cm-ra eta 20 cm-ra, bi besoetan, marrazkian ikusten den bezala.

2. Itsatsi, marketan, erabili eta botatzeko

20 cm

Ikasi egiten 10 cm

11. 3. edalontzian 4. edalontzian adina puxtarri jarri beharko lirateke. 4. edalontzian puxtarri gutxiago jarri beharko lirateke; palanka ideala balitz, 2 puxtarri jarri beharko lirateke, baina adibide honetan, baliteke 3 behar izatea.

edalontzi txiki bana, edo lotu txintxeten bidez. Gero, zenbakitu edalontziak, marrazkian ikusten den moduan.

3. Jarri arkatz biribil bat, erdiko markaren azpian, erdiko marka euste-puntu bihurtzeko. Palankak orekatuta egon behar du. Orekatuta ez badago, higitu pixka bat euste-puntua, oreka aurkitu arte.

12. 3. edalontzian 8 puxtarri edo gehiago jarri beharko lirateke. 4. edalontzian 4 puxtarri jarri beharko lirateke.

11. Jarri 4 puxtarri berdin, 2. edalontzian. Puxtarri horiek bezalako zenbat jarri behar dituzu 3. edalontzian, palanka orekatzeko? Eta zenbat, 4. edalontzian?

13. E. L.

12. Orain, jarri 4 puxtarriak 1. edalontzian, eta asmatu zenbat puxtarri jarri behar dituzun 3. edalontzian eta 4.ean, palanka orekatzeko.

13. Idatzi esperimentuari buruzko txostena. Zer egin duzun, zer emaitza lortu dituzun eta zer ondorio atera dituzun jaso behar duzu bertan.

Lasterketetarako autoak oso baxuak dira, airea oso abiadura handian joan dadin karrozeriaren eta lurraren arteko leku estuan. Horrek beherantz bultzatzen du ibilgailua, eta ondorioz, autoa hobeto heltzen da lurrera. Halaber, auto horiek pieza aerodinamiko bat dute atzeko aldean, hegal formakoa.

Ikasten ikasteko gaitasuna Sarritan, ikasleak ez dira gai egiten dituzten saiakuntzen emaitzak argi eta garbi idazteko. Aintzat hartu ea ondorioak idaztean lexiko zientifiko egokia erabiltzen duten, eta ziurtatu azalpenean saiakuntzaren puntu garrantzitsu guztiak adierazten dituztela, ordena zuzenean eta ondo adierazitako ondorioak erabiliz.

â&#x20AC;˘ Gogorarazi ikasleei aerodinamikaz gain hidrodinamika ere badagoela; hau da, gorputzek uretan edo beste jariakinen batean nola ibiltzen diren. Esan ikasleei adierazteko forma hidrodinamikoa duten objektuen adibideak.

97 132826 _ 0130-0143.indd

141

28/9/09

15:59:06

BERRIKUSI Unitateko hitz nagusiak Abiadura Bigarren mailako palanka Denbora Distantzia Erresistentzia Euste-puntua Grabitatea Gurpila Higidura Hirugarren mailako palanka Indarra Lehen mailako palanka Marruskadura Norabidea Palanka Plano inklinatua Txirrika

Ikasten ikasteko 2. Txirrindulariaren eskemaren lehenbiziko bi marrazkietan, hanken indarra marruskadura-indarra baino handiagoa da; beraz, bizikletaren abiadurak gora egiten du. Hirugarren marrazkian, txirrindulariak marruskadura-indarrari aurre egiteko baino ez die pedalei eragiten, eta abiadurari eusten dio. Azken marrazkian, txirrindulariak pedalei eragiteari uzten dio, eta abiadura moteldu egiten da. Bigarren eskeman, pilota gorantz igotzen da, grabitate-indarrak geldiarazi eta beherantz jaitsarazi arte. Hirugarren eskeman, pilotak aurrerantz egiten du, baina ibilbidea kurbatu egiten da, beherantz, grabitate-indarrak erakartzen duelako. 3. E. G.

GAI

1. Irakurri laburpena.

Higidura Gorputzak geldi egoten dira, edo lerro zuzenean eta abiadura aldatu gabe higitzen dira, indarren batek eragiten ez dien artean. Marruskadura-indarrak higitzen ari diren gorputzetan eragiten du, eta geldiarazi egiten ditu. Abiadurak gorputz bat zenbateko lastertasunez higitzen den adierazten du. Gorputzak egin duen ibilbidea horretarako behar duen denboraz zatituz kalkulatzen da. Grabitate-indarrak handitu egiten du erortzen ari diren gorputzen abiadura, eta gutxitu, berriz, gora jaurtitako gorputzena.

Makina bakunak Gurpila, txirrika, plano inklinatua eta palanka dira makina bakun nagusiak. Gurpilak marruskadura-indarra murrizten du. Txirrikak indar baten norabidea aldatzen du. Palankak eta plano inklinatuak, berriz, objektuak indar gutxiagoz higitzeko balio dute.

IKASTEN IKASTEKO. Aztertu eskema hauek eta azaldu zer gertatzen den eskema bakoitzean.

marruskadura-indarra

hanken indarra

Abiadura handitu egiten du.

Abiadurari eutsi egiten dio.

Abiadura motelduz doa.

abiadura

grabitate-indarra

Pilota igo egiten da, gelditu, eta behera erori.

Pilotak ibilbide kurbatua egiten du.

IKASTEN IKASTEKO. Egin makina bakunei buruzko taula bat. Adierazi zertarako diren erabilgarriak eta kontuan hartu palanka motak.

Informazio osagarria Eguzki Sistemako planeten grabitatea Gure eguzki-sistemako planeta bakoitzak bere grabitatea du, masaren arabera. Grabitate hori Lurreko grabitatearekin alderatuz gero, planeta horietan arin edo pisutsu sentituko ginen jakin ahal izango dugu: • Merkurion, grabitatea 3,70 m/s2-koa da. • Artizarrean, grabitatea 8,87 m/s2-koa da. • Lurrean, grabitatea 9,80 m/s2-koa da. • Marten, grabitatea 3,71 m/s2-koa da. • Jupiterren, grabitatea 23,12 m/s2-koa da • Saturnon, grabitatea 8,96 m/s2-koa da. • Uranon, grabitatea 8,69 m/s2-koa da. • Neptunon, grabitatea 11 m/s2-koa da.

98 132826 _ 0130-0143.indd

142

28/9/09

15:59:06

7. UNITATEA

GAI NAIZâ&#x20AC;Ś Makina bakunei buruzko problemak ebazteko

Gai naiz... 1. A irudiko trogloditak egin beharko du indar handiena, haren palankaren barra baita hiruetan laburrena.

Buru-argitasun probak Hiru trogloditetatik zeinek egin behar du indar handiena, harria mugitzeko? Eskorga hauetatik zein da mugitzen errazena?

Bi piramide hauetatik zeinetara bidali behar dira langile indartsuenak?

1. irudiko eskorga da mugitzen errazena, hark baitu zama eustepuntutik gertuen.

A piramidera bidali behar dira langile indartsuenak, indar handiagoa egin behar baita piramide horretan zama igotzeko. 2. E. L.

1. Ebatzi orrialde honetako buru-argitasun probak eta azaldu emandako erantzuna. 2. Asmatu zuk horrelako beste buru-argitasun proba bat.

IKASTEN IKASTEKO programa

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Sarritan, beste gailu eta mekanismoekin batera, makina bakunak izaten dira egunero erabiltzen ditugun makinetan. Ikasleek objektu horiek identifikatzeko gai izan behar dute. Erraza da gailu askotan gurpilak edo plano inklinatuak bereiztea, baina, agian, zailagoa da palankak aurkitzea eta identifikatzea. Esan ikasleei zenbait objektu aztertzeko eta objektu horietan adierazteko zer makina bakun bereizten dituzten. Palankak badira, esan dezatela indarra zer puntutan eragiten den eta euste-puntua non dagoen. Objektu hauek azter ditzakete: latairekigailu bat, katapulta bat, kurrikak, intxaur-hauskailu bat, eskorga bat, pintzak, grapagailu bat, garabi bat, azazkal-moztekoa, botila-irekitzekoa, etab.

Unitatea amaitzean, eskatu ikasleei taula honen antzeko bat osatzeko: 7. UNITATEA: Indarrak eta higidura Hau egiten Hau ikasi dut ikasi dut Higidura eta abiadura Grabitate-indarra eta higidura Makina bakunak

99 132826 _ 0130-0143.indd 143

6/10/09 15:45:10

Erliebea

Programazioa Helburuak • Espainia osatzen duten lurraldeak bereiztea.

Edukiak

• Iberiar goi-ordokia non dagoen eta haren barrualdean zer mendikate dauden jakitea.

• Iberiar penintsulako erliebea.

• Iberiar goi-ordokia lau mendikatez inguratuta dagoela jakitea.

• Mendiak eta sakonuneak.

• Iberiar goi-ordokitik kanpo bi sakonune handi daudela ikastea: Ebroren sakonunea eta Guadalquivirren sakonunea. • Iberiar goi-ordokitik kanpoko mendiak. • Espainiako kostaldeen ezaugarri nagusiak jakitea: kostalde atlantikoa, kostalde mediterraneoa eta Bizkaiko golkoko kostaldea. • Balear uharteetako eta Kanariar uharteetako erliebea nolakoa den jakitea. • Euskadiko erliebeari buruz jakitea. • Mapa fisikoetan lurrari antzematea.

• Kostaldea eta uharteak. • Euskadiko erliebea.

I • Irakurritakoa ulertzea eta erliebe-mapak interpretatzea.

•

• Irakurritakoa ulertzea eta eskemak interpretatzea.

• • •

• Mapa fisikoetan lurrari antzematea.

Ebaluazio-irizpideak • Badaki Espainia zer lurraldek osatzen duten. • Badu Iberiar penintsulako erliebearen berri, badaki erliebe hori nola antolatuta dagoen, eta identifikatzen du mapa batean. • Badaki Euskadiko erliebea nolakoa den. • Lurrari antzematen dio mapa fisikoetan.

Oinarrizko gaitasunak Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasunaz gain, beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna; hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; giza eta arte-kulturarako gaitasuna; informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna; eta ikasten ikasteko gaitasuna.

• Espainiako erliebe-elementu nagusiei buruz jakiteko interesa. • Euskadiko erliebeari buruz jakiteko jakin-nahia. • Naturarekiko errespetua izatea eta harekiko ditugun betebeharrez ohartzea. • Besteen iritziekiko errespetua eta begirunea.

100A 132826 _ 0144-0159.indd 144

28/9/09 16:01:23

Unitatearen eskema 8. UNITATEA. ERLIEBEA

Iberiar penintsulako erliebea

Mendiak eta sakonuneak

Ikasi egiten Mapa fisikoetan lurrari antzematea

Kostaldea eta uharteak

Euskadiko erliebea

Lortu nahi dugun mundua Naturarekiko errespetua

Gai naiz Eski-estazio bat eraikitzeari buruz iritzia emateko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Taulak osatzea; 1. ariketa, 105. orrialdea, eta 3. ariketa, 110. orrialdea. • Informazioa birlantzea; 2. ariketa, 107. orrialdea, eta 1. ariketa, 109. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 26., 27., 28. eta 29. fitxak. • Zabaltzea: 8. fitxa. • Ebaluaziorako baliabideak: 8. kontrola/8. testa.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Zailtasunen aurreikuspena • Unitate honetan, izen berri asko ikasi behar dituzte ikasleek, eta hori izan daiteke zailtasun handiena. Lan hori errazteko, erabili mapa interaktiboa, ikasleek geografia-elementu horiek guztiak mapan koka ditzaten eta beren oroimen bisuala aktiba dezaten. Proposatu puzzleen antzeko zenbait joko, ikasleek mendilerro eta mendikate nagusiak dagozkien lekuan kokatzeko. • Unitatea lantzen hasi aurretik, berrikusi ikasleek bigarren zikloan ikasitako geografia-kontzeptu guztiak. • Zehar-lerro gisa, paisaiaren babesa landu behar da unitatea ikasten ematen den une oro. Ahal den heinean, adierazi ikasleen ingurune hurbileko adibideak, haiek erraz identifikatzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

100B 132826 _ 0144-0159.indd 145

28/9/09 16:01:24

Erliebea

Helburuak

• Barrualdeko erliebe-elementu nagusiak ikasleei gogoraraztea.

Lur ten kos bea

• Kostaldeko erliebe-elementu nagusiak ikasleei gogoraraztea.

●

M M o m

●

O z S b

• Euskadiko erliebe-elementu nagusiak berrikustea. • Unitateko edukiak ikasleei aurkeztea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Irakurketa hasi aurretik, galdetu ikasleei Espainiako zer lurralde ezagutzen dituzten, eta bertako erliebe-forma nagusiak zein diren badakiten: lurmutur bat, golko bat, mendi, mendilerro edo mendikate garrantzitsu bat, etab. • Idatzi arbelean ikasleek ezagutzen dituzten mendilerro, mendikate eta mendien zerrenda. Esan ikasleei, halaber, elementu horiek non dauden adierazteko.

Azaltzeko • Unitate osoan, landu ikasleekin Espainiako erliebearen mapa interaktiboa. Mapa hori irakaslearen materialekin batera ematen da. • Azaldu ikasleei unitate hau ikasturteko lehen geografia-unitatea dela, eta edukiak 9. eta 10. unitateetako edukiekin osatuko direla. Unitate horietan, hain zuzen, Espainiako klimak, urak eta landaredia ikasiko dituzte. • Aztertu sakon paisaia bateko elementuak. Kostaldeko herri batean bizi badira, esan ikasleei mendiko paisaia bat deskribatzeko; barrualdeko herri batean bizi badira, berriz, esan kostaldeko paisaia bat deskribatzeko.

Itsa tald erli

Treneko leihotik Jose Mari Agirre "Lizardi" (1896-1933) da Bultzi-leihotik poema ederraren egilea. Olerkia abesti bihurtu zuen gero Benito Lertxundi abeslari entzutetsuak. Poeman, sentimendu handiz deskribatzen dira gure lurrak, egileak treneko leihotik ikusita.

Jose Mari Agirre, Lizardi Bultzi-leihotik

●

Idatzi, koadernoan, poeman aipatzen diren paisaia-elementuak. Zein dira erliebe-elementuak?

●

Deskribatu idatziz goiko argazkia.

100

Informazio osagarria Jose Maria Agirre Lizardi Jose Maria Agirre Xabier Lizardi (Zarautz, 1896ko apirilak 18 - Tolosa, 1933ko martxoak 12). Euskal poeta. Nikolas Ormaetxea Orixe eta Esteban Urkiaga Lauaxeta poetekin batera, euskarazko poesia modernizatu zuen XX. mendearen hasieran, eta Europako joeretara hurbildu. Zuzenbidea ikasi zuen, eta lan-arrazoiak direla eta, Europa osoan zehar ibili zen. Bidaia horiek aukera eman zioten garai hartako literatura-joeren berri izateko. Poesiaz gain, antzezlanak eta iritzi-artikulu ugari idatzi zituen, bai eta garaiko kultura-aldizkarietan argitaratu ere.

100 132826 _ 0144-0159.indd 146

L d

●

B e

●

P d b

O, lur, oi, lur, oi, lur nerea... oi, goiz eme, barre gozoz ernea! Arto musker, mendi, baserri zaharrak, ale gorriz abaildutako sagarrak. Oro laino mehe batek estalia, urrez oro eguzkiak jantzia.

●

28/9/09 16:01:24

1 8.UNIDAD UNITATEA

GOGORATU IKASITAKOA Barrualdeko erliebea

1. Identifikatu marrazki honetan adierazitako erliebe forma bakoitza.

Lurraren gainazalak hartzen dituen formei esaten zaio erliebea. Erliebeak barrualdekoak edo kostaldekoak izan daitezke. Barrualdeko erliebean mendiak eta ordokiak daude. ●

●

D C

Mendiak lurraren goragune handiak dira. Mendilerro bat lerrokatutako hainbat mendik osatutako multzoa da. Mendikate bat, berriz, mendilerroen multzoa da.

Ordokiak lur lau eta horizontalen hedadura zabalak dira. Paramoak ordoki garaiak dira. Sakonuneak, berriz, inguruko lurrak baino beherago dauden ordokiak dira.

Kostaldeko erliebea

Euskadiko erliebea

Itsasoa ukitzen duten lurrei esaten zaie kostaldea. Kostaldean, hainbat forma izaten ditu erliebeak.

Euskadin hiru eremutan biltzen dira mendiak: kostaldeko mendiak, kostaldetik hurbilekoak; isurialdeen banalerrokoak, hedaduraz zabalenak; eta kanpoaldeko mendilerroak.

●

Lurmuturra itsasoan barneratutako lur zatia da.

●

Badia lehorrean barneratutako itsaso zatiari esaten zaio; eta txikia denean, senaia.

Ordokiek hartzen dute Arabako lurraldearen zatirik handiena. Lur lauen artean bi hauek bereizten dira: Arabako Lautada eta Arabako Errioxa.

●

Penintsula itsasoan dagoen lur-eremu bat da; alde guztietatik urez inguratuta dago, batetik izan ezik. Alde horri istmo deritzo.

3. Eman Euskadiko erliebearen hiru forma.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Adin honetako ikasleek nahiko ondo ezagutzen dute beren ingurunea, beren herria eta inguruko herriak eta paisaiak. Horrez gain, unitatea amaitzean, gai izan behar dute ikasiko dituzten elementuetako asko inguruko paisaia horietan identifikatzeko, bai eta Espainiako erliebe-unitateetan kokatzeko ere. Motibatu ikasleak, ezagutza berri horiek aplika ditzaten; adibidez, beren eguneroko bizitzan, egingo dituzten lekualdatzeetan eta bidaietan, eta udan joaten diren lekuetan. Esan paisaia horietakoren bat deskribatzeko beren hurrengo bidaian.

Erantzunak

2. Adierazi zertan diren antzekoak eta zertan desberdinak lurmuturra eta penintsula.

HAU IKASIKO DUZU ●

Espainia osatzen duten lurraldeak non dauden zehazki.

●

Espainiako erliebearen elementuak nolakoak diren.

●

Euskadiko erliebea nolakoa den.

●

Euskadiko kostaldea nolakoa den.

●

Mapa batean erliebeari nola antzematen zaion.

101

Biotz-begietan (1932) da Lizardiren obra ezagunena eta goretsiena. Poema-bilduma horretan, Lizardiren trebetasun liriko guztiak adierazten dira. Poemetan, bizia eta heriotza jorratzen ditu, eta natura adierazpeniturritzat erabiltzen du, oso sinbologia landu baten bidez.

Irudiak • Artasoroak, mendiak, baserri zaharrak, sagarrondoak, laino mehea, eguzkia. Mendiak dira erliebe-elementu bakarra. • E. L. • Kontuan izan ikasleek erliebeelementuak deskribatu behar dituztela, batez ere.

Galderak 1. A: paramoa; B: sakonunea; C: mendia; D: mendilerroa. 2. Lurmuturra eta penintsula itsasoan barneratutako lur-eremuak dira, baina penintsula alde guztietatik urez inguratuta dago, batetik izan ezik (alde horri istmo deritzo). 3. Euskadin mendiak, mendilerroak eta ordokiak daude.

Lizardiren zenbait poemari musika jarri diote kantautore ospetsu batzuk; esaterako, Benito Lertxundik.

101 132826 _ 0144-0159.indd 147

28/9/09 16:01:24

Iberiar penintsulako erliebea

2. Ib

Penin goi-or gorat tzen d na; e

Helburuak E

DI AK

ME N

EU S K A

Iparraldeko Iberiar goi-ordokia

Teleno 2.188 m

I AK

E N

Aneto 3.404 m ANDORRA P I R I N I O A K Turó de l'Home

I B EB SA A I RO KO A R EN N U N EA

N M EG O I - O R D O K I A A T E KO DE Almanzor A AIA IAL T A JO

JÚ

I IB A ADIA N A

Bañuela 1.323 m

N R E M AOI A

A SE

GURA I B

Tenerife Tenerife Teide 3.718 m

Gomera Gomera Hierro Hierro

Fuerteventura Fuerteventura

A Menorca

na ta a un r ro m ile Tra en d m

Formentera

Palos lurmuturra

Iberia

A LT I T U D E A (metrotan)

●

Erd ord Ibe dile dile

n e o r r a i t e d e M

its a sa lta rk o G ib ra Ceuta

Kanaria Kanaria Handia Handia

●

Tole an eta

2.500 1.500 1.000 700 400 0

r te a

ALJERIA

Melilla

q Espainiako erliebearen mapa.

●

Goi-ordokiaren inguruan, lau mendilerro daude.

●

Goi-ordokitik kanpo, bost mendikate eta bi sakonune zabal daude.

●

Horrez gain, bi artxipelago daude, eta Ceuta eta Melillako lurraldeak, Afrikako iparraldean.

soa itsa neo rra

Erdialdean, Iberiar goi-ordokia dago. Goi-ordokiaren barruan bi mendikate daude.

dite

●

tuta Espainiako erliebea.

Bizkaiko golkoa

Atlantik

1. Espainiako erliebea w marrazkiak erakusten du nola dagoen antola-

Pen kia dia du Heg

Ozeano

Begiratu mapari q. Espainiako lurraldeak Iberiar penintsularen zati handi bat hartzen du; eta horrez gain, Balear uharteak, Kanariar uharteak, eta Ceuta eta Melilla, Afrika iparraldean.

Zer itsasotan daude Balear uharteak? Eta Kanariar uharteak?

Ozeano Atlantikoa

Ceuta

Iberiar goi-ordokia. Barrualdeko mendiak. Goi-ordokiaren inguruko mendiak.

Melilla

Goi-ordokitik kanpoko mendiak. Sakonuneak. Artxipelagoak.

w Espainiako erliebe-elementuen eskema.

102

Informazio osagarria Lurra zerutik Lurralde baten kartografia egitea oso lan zaila izan da mende asko eta askotan. Izan ere, mapak egiteko, lekuan bertan behatu eta distantziak neurtu behar zituzten. Gaur egun, teknologiari esker, lan hori askoz errazago egiten da, eta, gainera Antzina pentsaezinezko doitasuna lortzen da. Satelite artifizialek eta informatikak aukera eman dute Lurreko gainazalaren kartografia doi-doi egiteko eta datu eta irudi horietan oinarritutako mapak marrazteko. Gainera, tresna horiek ez daude soilik profesionalen eskura, edozein erabiltzailek erabil ditzake eta.

102 132826 _ 0144-0159.indd 148

Iberia Madri tez er barme de, et sortu

3. Ib

o a a s i t s

La La O Z E A N O A T L A N T I K O A Lanzarote Lanzarote Palma Palma KK AA NN AA RR II AA KK

Cabrera

I KO

Cádizko ggolkoa

E AT

Eivissa

Nao lurmuturra

A IA

Sagra IB I IR 2.382 m EN UIV ET LQ IRR BB A DA UIV EA SU O A Q L TE T I K N U A A K U I D E N D G UA KO M E NT E B Mulhacén G SA 3.479 m IKA M E N D N D I KATE P E N I B E ME Gata lurmuturra

Mallorca

Va le n tz i a ko gol ko a

IB AIA

Iberia tira lu moa e eta pa

Kilometroak

KO TA

Creus lurmuturra

Ebroren delta

B R

Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia

S I E R R A

OK IA K

Las Villuercas T O LED O KO MENDIA K 1.601 m

Eskala 0

2.591 m

P O R T U G A L

ERD

1.712 m

UN TAL KA

K DI

Moncayo 2.313 m

D U E RO IB AIA

IBERIAR

O Z E A N O A T L A N T I K O A

L M E ND

Ulertzeko • Erabili irakaslearen materialeko mapa interaktiboa, ikasleek Espainiako erliebe-unitateak ikasgelan lantzeko.

FRANTZIA Aizkorri 1.544 m

I A R M E NDI K ATE A

LE ÓN

Iradokizun didaktikoak

• Azaldu Espainiako mapetan Kanariar uharteak ez direla, oro har, dagokien lekuan adierazten, espazio-arazoak direla eta. Hain zuzen, horregatik adierazten dira lauki baten barruan. Gogorarazi ikasleei Kanariar uharteak hegoalderago daudela, Afrikako kostaren aurrean.

KA NTABR

Cabeza de Manzaneda 1.778 m

• Iberiar goi-ordokiaren barrualdeko mendiak zein diren jakitea.

Azaltzeko • Aztertu Espainiako erliebearen mapa ikasgelan (1. mapa). Aurkitu mapan ikasgaian ikasi behar diren erliebe-unitate guztiak. Halaber, azaldu ikasleei erliebe-mapa bateko koloreak interpretatzen jakitea garrantzitsua dela, eta esan altimetriari erreparatzeko.

Finisterre lurmuturra

Peñas lurmuturra Na lon iba Torre Cerredo ia 2.648 m

N EA GU Na ib a via ia

• Iberiar penintsularen barrualdean Iberiar goi-ordokia dagoela jakitea.

Hasteko • Edukiak ikasi aurretik, esan ikasleei 1. mapari erreparatzeko (Espainiako erliebearen mapa). Espainia menditsua den ala ez esan behar dute, bai eta informazio hori zerk adierazten dien ere.

B i zk a ik o golk oa

Ortegal lurmuturra

GA LIZ M I Ñ O IAKO I B A ME ND I

• Espainiako erliebearen antolamendua ikastea.

28/9/09 16:01:24

8.UNIDAD UNITATEA 1

2. Iberiar goi-ordokia Penintsularen barrualdean ordoki zabal bat dago. Iberiar goi-ordokia da. Goi-ordoki hori batez beste 600 metrora goratzen da. e Penintsulako ibai luzeenetatik hiru igarotzen dira goi-ordoki horretan zehar: Duero, Tajo eta Guadiana; ekialdetik mendebaldera zeharkatzen dute goi-ordokia. Iberiar goi-ordokia hain da zabala, hainbat eremu bereizten baitira lurralde horretan: ertzetan, paramoak daude; Leongo paramoa eta Alcarria, esate baterako; ibaiertzetan, ibarrak daude; eta paramoen eta ibarren artean, berriz, landazabalak daude. Iberiar goi-ordokia Gaztela eta Leónen, Gaztela-Mantxan, eta Madrileko eta Extremadurako erkidegoetan hedatzen da, batez ere. Iberiar goi-ordokiaren paisaian labore-soro zabalak nabarmentzen dira. Herri eta hiri nagusiak ibaietatik gertu daude, eta haien inguruan industriaguneak eta merkataritzaguneak sortu dira.

e Iberiar goi-ordokia Gaztela eta Leónen. Iparraldeko Iberiar goi-ordokia Hegoaldekoa baino altuago dago.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Esan haurrei koadernoan idazteko orri bikoitz honetan ikasten diren erliebe-elementuen izenak (artxipelagoa, mendikatea, uhartea, goi-ordokia, etab.). Hitz horien esanahia bilatu behar dute hiztegian, eta koadernoetan idatzi, ordena alfabetikoan, termino horien glosario txiki bat izateko.

3. Iberiar goi-ordokiaren barrualdeko mendiak Iberiar goi-ordokiaren barrualdean bi mendikate daude: ●

●

Erdialdeko Mendikatea. r Bitan zatitzen du Iberiar goiordokia: Iparraldeko Iberiar goi-ordokia eta Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia. 2.000 m inguruko mendiak ditu, mendilerrotan elkartuta; Gata, Gredos eta Guadarramako mendilerroak, kasu.

Erantzunak Irudiak 1. Balear uharteak Mediterraneo itsasoan daude. Kanariar uharteak Ozeano Atlantikoan daude.

Toledoko mendiak. Hegoaldeko Iberiar goi-ordokiaren erdian daude. Mendi baxuak dira mendikate horretakoak; Tajo eta Guadiana banatzen dituzte mendi horiek. Penintsularen erdian, Iberiar goi-ordokia dago. Goi-ordokiaren barrualdeko mendiak Toledoko mendiak eta Erdialdeko Mendikatea dira; azken horrek bitan banatzen du Iberiar goi-ordokia: Iparraldeko Iberiar goi-ordokia eta Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia.

4. Gredos mendilerroko mendiak malkartsuak eta gailur zorrotzekoak dira. r Gredos mendilerroa, Erdialdeko

Mendikatean. Nolakoak dira mendiak, malkartsuak ala biribilduak?

Galderak 1. Begiratu q mapari eta adierazi zer lurraldek osatzen duten Espainia. Ondoren, gehitu itsasoak eta herrialde mugakideak. 2. Azaldu non dagoen Iberiar goi-ordokia eta zer erkidego hartzen dituen. Nolakoa da Iberiar goi-ordokia? Zer zati bereizten dira? 3. Idatzi Iberiar goi-ordokiaren barrualdean dauden mendikateen izenak eta esan haietako bakoitzaren bi ezaugarri.

103

Google Earth doako programa da eta Interneten dago eskuragarri. Aukera ematen du Lurreko paisaiak, eraikinak, edozein lurralde eta abar goitik ikusteko. Halaber, Lurretik urrun dauden galaxia batzuk ikus daitezke. Horretarako, Cambiar al cielo aukera hautatu behar da Ver menuan. Eremu batzuk oso zehaztasun eta kalitate handiz ikus daitezke, baina beste batzuk bereizmen txikiz ikusten dira oraindik. • Esan ikasleei beren herria bilatzeko Google Earth programa erabiliz, bai eta, ahal bada, eskola edo eskola kokatzen den eremua.

Galderak 1. Iberiar penintsulako zati handi bat, Balear uharteak, Kanariar uharteak, Ceuta eta Melilla. Espainiak Frantzia, Andorra eta Bizkaiko Golkoa ditu iparraldean; mendebaldean, Portugal eta Ozeano Atlantikoa; ekialdean, Mediterraneo itsasoa; eta hegoaldean, Maroko eta Mediterraneo itsasoa. Balear uharteak Mediterraneo itsasoan daude; Kanariar uharteak, Ozeano Atlantikoan; eta Ceuta eta Melilla, Afrikako iparraldean. 2. Iberiar goi-ordokia Iberiar penintsularen erdialdean dago eta Gaztela eta Leóneko, Gaztela-Mantxako, Madrileko eta Extremadurako erkidegoetan hedatzen da. Ordoki zabala da, eta batez beste 600 m-ra goratzen da. Paisaian, paramoak, ibarrak eta landazabalak nabarmentzen dira. 3. Erdialdeko Mendikatea eta Toledoko Mendiak. Erdialdeko Mendikateak Iberiar goi-ordokia bitan zatitzen du: Iparraldeko Iberiar goi -ordokia eta Hegoaldeko Iberiar goi -ordokia. Mendikate horretako mendiak mendilerrotan elkartuta daude. Toledoko mendiak, berriz, mendi baxuak dira, eta Tajo eta Guadiana ibaiak banatzen dituzte.

103 132826 _ 0144-0159.indd 149

28/9/09 16:01:26

Mendiak eta sakonuneak Helburuak • Iberiar goi-ordokiaren inguruko mendiak identifikatzea eta nolakoak diren jakitea. • Iberiar goi-ordokitik kanpoko bi sakonune handien berri izatea. Ebroren sakonunea eta Guadialquivirren sakonunea. • Iberiar goi-ordokitik kanpoko mendikateak zein diren jakitea eta haien ezaugarri nagusiak ikastea.

Iberiar goi-ordokia lau mendilerrok inguratuta dago. Goi-ordokitik kanpo bi sakonune eta bost mendilerro daude.

Lau mendilerro ditu inguruan Iberiar goi-ordokiak:

• Ikasgaia azaldu ahala, kokatu ikasgaian aipatzen diren erliebeelementuak 102. orrialdeko mapan, ikasleek elementu horiek non dauden ikus dezaten.

Ulertzeko • Esan ikasleei ikasitako Espainiako erliebe-elementuak mapa interaktiboan kokatzeko (irakaslearen materialetako bat da). Ariketa hori lagungarria izango da elementuen kokapena buruz ikasteko.

B C

Leóngo mendiak, ipar-ekialdean. Bi mila metro inguruko mendiek osatzen dute; Teleno mendia da bat. Gaztela eta León eta Galizia lotzen ditu.

●

Kantabriar mendikatea, iparraldean. Gaztela eta Leónen eta Asturiasen eta Kantabriaren arteko muga da. Mendikateko mendilerroak gailur altu eta malkartsuz osaturik daude; Europako mendiak, adibidez.

●

Iberiar mendikatea, ekialdean. Lerrokatutako hainbat mendilerrok osatutako multzoa da. Bi mila metro inguruko mendiak goratzen dira lerro horietan. Gaztela eta Leónen, Errioxan, Aragoin, Gaztela-Mantxan eta Valentziako Erkidegoan hedatzen da mendikatea.

●

Sierra Morena, hegoaldean. Mendilerro izena badu ere, hainbat mendilerroren multzoa da. Mendiak ez dira oso altuak, 1.300 metrotik beherakoak, baina tartean ez da ia haranik. Horrek zaildu egiten du goi-ordokiaren eta Andaluziaren arteko lotura.

q Iberiar goi-ordokia inguratzen duten mendiak.

A. Leóngo mendiak. B. Kantabriar mendikatea. C. Iberiar mendikatea. D. Sierra Morena.

2. Goi-ordokitik kanpoko sakonuneak Penintsulan bi sakonune handi daude, Iberiar goi-ordokitik kanpo biak: Ebroren sakonunea eta Guadalquivirrena. Lur lauak eta baxuak dira; ibaiek zeharkatzen dituzte, eta mendiek inguratzen. w Sakonune horietan labore-soroak nabarmentzen dira. ●

Ebroren sakonunea ipar-ekialdean dago. Triangelu forma du. Ebro ibaiak zeharkatzen du, eta Pirinioek, Iberiar mendikateak, Kataluniako Kostako mendikateak eta Mediterraneo itsasoak inguratzen dute.

Galizia dago, Altuen

●

Euska ren ar mendi

●

Pirinio nian h kotik M inguru

●

Katalu mendi lelo he nabarm

●

Mendi tela-M goan h Penibe luziako riar p eta Ve 2.000

●

Guadalquivirren sakonunea, hego-mendebaldean dago. Triangelu forma du horrek ere. Guadalquivir ibaiak zeharkatzen du, eta Mendikate Betikoa, Sierra Morena eta Ozeano Atlantikoa ditu inguruan.

Leóng katea dokia. virren mend Kosta

Gald

1. Os da

w Ebroren sakonunea. Ordoki handia da eta

2. Es sa

landutako soro zabalak daude bertan.

104

Informazio osagarria Erliebearen eta lurzoruaren erabileraren arteko erlazioa Hein handi batean, erliebea erabakigarria da gizakiak lurzorua zertan erabiliko duen zehazterakoan; hala ere, gizakia gai izan da iraganean ustiatu ezin ziren eremu zabalak bere beharren arabera eraldatzeko eta egokitzeko. Esate baterako, baso-eremu asko bota eta soro bihurtu ditu, mendietako hegalak ere nekazaritzarako erabili dira (terrazalaborantzaren bidez), etab. Goi-mendiko eremuak ere aprobetxatu eta ustiatzen dira, ia beti elurtuta daudenak ere bai; esate baterako, eski-estazioak daude Sierra Nevadan eta Pirinioetan.

104 132826 _ 0144-0159.indd 150

●

Iradokizun didaktikoak

Azaltzeko • Ikasleen oroimen bisuala suspertzeko, esan ikasleei 1., 2. eta 3. epigrafeetako informazioa grafikoki antolatzeko, IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 20. orrialdeko jarraibideei jarraituz.

Mendi h mendika

1. Goi-ordokiaren inguruko mendiak

• Natura errespetatzearen eta paisaia babestearen garrantzia ulertzea.

Hasteko • Esan haurrei gogoratzeko lurreko zer erliebe-elementu ezagutzen dituzten. Egin galdera hauen antzeko galderak: Zertan dira desberdinak mendiak eta mendixkak? Zer dira mendilerroak? Eta mendikateak?

3. Ibe

28/9/09 16:01:28

8 3. Iberiar goi-ordokiaren kanpoaldeko mendiak Mendi horiek ez daude Iberiar goi-ordokiarekin lotuta. e Bost

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Esan ikasleei taldetan banatzeko eta Espainiako erliebedun mapa bat egiteko kartoi mehe batean. Buztina, plastilina eta abar erabil ditzakete. Hau da ariketa honen helburu garrantzitsuena: ahalik zehaztasun handienaz adieraztea Iberiar goi-ordokia, haren barrualdeko erliebea, inguruko mendiak eta kanpoko mendiak eta sakonuneak.

mendikate osatzen dituzte:

●

Galiziako mendigunea. Penintsulako ipar-mendebaldean dago, Galizian. Mendi baxuak ditu, gailur biribildukoak. Altuena Cabeza de Manzaneda da, 1.778 metrokoa.

●

Euskal mendiak. Iparraldean daude, EAEren eta Nafarroaren artean. Altuera txikia dute, eta tontor zorrotzak; Aizkorri mendiak, adibidez, 1.544 metro ditu.

●

Pirinioak. Iparraldean daude. Nafarroa, Aragoi eta Katalunian hedatzen dira. Oso mendilerro luzea da, Bizkaiko golkotik Mediterraneorainokoa. Tontorrak altuak dira, 3.000 m ingurukoak. Altuena Aneto da, 3.404 metrokoa.

●

Kataluniako Kostako mendikatea. Ipar-ekialdean dago. Bi mendikatek osatzen dute. Kostalde mediterraneoaren paralelo hedatzen dira kate horiek. Turó de l’Home gailurra da nabarmenena; 1.712 metro ditu.

●

Mendikate Betikoa. Hego-ekialdean dago. Andaluzian, Gaztela-Mantxan, Murtziako Eskualdean eta Valentziako Erkidegoan hedatzen da. Bi mendilerrok eratzen dute: Mendikate Penibetikoak eta Mendikate Subbetikoak. Penibetikoa Andaluziako kostaldearen paralelo hedatzen da; hor daude Iberiar penintsulako mendi altuenak: Mulhacén (3.482 m) eta Veleta (3.398 m). Subbetikoa barrualdean dago, eta 2.000 m ingurura goratzen da.

e A. Pirinioak. Haran sakonak daude;

Leóngo mendiek, Kantabriar mendikateak, Iberiar mendikateak eta Sierra Morenak inguratzen dute Iberiar goi-ordokia. Goi-ordokitik kanpo daude Ebroren eta Guadalquivirren sakonuneak, bai eta bost mendikate ere: Galiziako mendigunea, Euskal mendiak, Pirinioak, Kataluniako Kostako mendikatea eta Mendikate Betikoa.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA

Galderak 1. Osatu taula hau. Adierazi, halaber, zer erkidegotan dauden mendikate horiek. GOI-ORDOKIA INGURATZEN DUTEN MENDIKATEAK

GOI-ORDOKITIK KANPOKO MENDIKATEAK

Pinetakoa, adibidez. B. Mendikate Betikoa. Hor dago Mulhacén mendia, Iberiar penintsulako altuena.

Lortu nahi dugun mundua Bideratu ikasleen erantzunak, beraiek martxan jartzeko moduko neurri zehatzak proposa ditzaten.

Erantzunak

Naturarekiko errespetua Pertsona askok jotzen dugu mendira naturaz gozatzeko. Baina gu ez gara bakarrak. Hori dela eta, errespetuz jokatu behar dugu beste pertsonekin eta naturarekin. Sortutako zaborra jasotzea eta musika ozen ez jartzea dira, adibidez, beste mendizaleekiko eta naturarekiko errespetua adierazteko bi ekintza. ●

2. Esan nolakoak diren Iberiar goi-ordokitik kanpoko sakonuneak eta zer ibai igarotzen diren haietatik.

8. UNITATEA

Idatzi naturarekiko errespetuzkoak diren beste hiru ekintza.

105

Kostaldeko eremuak asko eraldatu dira giza kokapenen eta turismoaren ondorioz. Azken txostenen arabera, kostaldeetako lehen kilometroaren okupazioa gehienekoa da, eta lehenengo 10 kilometroak horretarako bidean daude. Barrualdean, berriz, zuhaixkak eta nekazaritza-lurrak dira nagusi, baina lurzorua ustiatzeko beste modu bati ekin diote eremu lauetan: golf-zelaiak. • Berrikusi ikasleekin udalerriko erliebea eta lurzoruaren erabilera. Nolakoa da, laua edo menditsua? Zertan erabiltzen da lurzorua, batez ere? Nola eraldatu da?

Galderak 1. Hauek dira goi-ordokiaren inguruko mendiak: Leóngo mendiak, Galiziaren eta Gaztela eta Leónen artean; Kantabriar mendikatea, Gaztela eta Leónen eta Asturias eta Kantabriaren arteko muga; Iberiar mendikatea, Gaztela eta Leónen, Errioxan, Aragoin, Gaztela-Mantxan eta Valentziako Erkidegoan hedatzen dena; eta Sierra Morena, Andaluziako, Extremadurako eta Gaztela-Mantxako lurraldeetan hedatzen dena. Hauek dira goi-ordokitik kanpoko mendikateak: Galiziako mendigunea, Galizian; Euskal mendiak, Euskadiren eta Nafarroaren artean; Pirinioak, Nafarroan, Aragoin eta Katalunian hedatzen direnak; Kataluniako Kostako mendikatea, Katalunian; eta Mendikate Betikoa, Andaluzian, Gaztela-Mantxan, Murtziako Eskualdean eta Valentziako Erkidegoan hedatzen dena. 2. Lurralde lauak eta baxuak dira; ibaiek zeharkatzen dituzte, eta mendiek inguratzen. Ebro eta Guadalquivir.

105 132826 _ 0144-0159.indd 151

28/9/09 16:01:28

Kostaldea eta uharteak Helburuak • Espainian hiru kostalde mota daudela jakitea, bai eta zer ezaugarri dituzten jakitea ere.

Espainiako kostaldea hiru itsasok bustitzen dute: Bizkaiko golkoak, Mediterraneoak eta Ozeano Atlantikoak. r

Estac Coru

1. Bizkaiko golkoko kostaldea

• Balear uharteen artxipelagoa zer uhartek osatzen duten jakitea, eta artxipelago horren erliebearen ezaugarri nagusien berri izatea.

Kostalde altua eta malkartsua da. Frantziatik Galiziako Estaca de Bares lurmuturreraino hedatzen da. q Euskadi, Kantabria, Asturias eta Galizia bustitzen ditu. Hauek dira kostalde horretako gorabehera geografikoetako batzuk: Matxitxako lurmuturra, Ajoko lurmuturra, Avilesko itsasadarra eta Estaca de Bares lurmuturra.

• Kanariar uharteen artxipelagoa zer uhartek osatzen duten jakitea, eta artxipelago horren erliebearen ezaugarri nagusien berri izatea.

2. Kostalde atlantikoa ●

●

• Berrikusi, ikasleekin batera, kostaldeko erliebeari buruz aurreko ikasturteetan ikasitako kontzeptu batzuk. Erakutsi irudi batzuk, eta lagundu kosta altuak, kosta baxuak, lurmuturrak, golkoak, badiak eta abar bereizten.

Azaltzeko • Azaldu Bizkaiko golkoko kostak ez dituela erliebe-elementu nabarmenik, nahiz eta itsas higadura handia izan. Galiziako kostalde atlantikoa, ordea, oso kostalde malkartsua da: oso itsasadar handiak nabarmentzen dira; horietako batzuk kostaldetik 30 kmraino ere barneratzen dira. • Aipatu behin eta berriz 107. orrialdeko mapa, ikasleek kostalde motak eta kostaldeko elementu nagusiak koka ditzaten.

●

Galiziako kostaldea. Estaca de Bares lurmuturretik Miño ibaiaren bokaleraino doa. Kostalde altua, malkartsua eta muxarratua da; itsasoaren sargune eta irtengune asko ditu. Lurmuturrak –hala nola, Fisterrakoa eta Ortegalekoa– eta itsasadarrak nabarmentzen dira w –Arousakoa eta Vigokoa, adibidez–.

La Pa

La Gom

Andaluziako kostaldea. Portugalgo mugatik Gibraltarko itsasarteraino hedatzen da. Kostalde baxua, hareatsua eta laua da; hondartza zabal, padura eta duna ugari daude. Kostalde horretako gorabehera geografiko nagusiak Cadizko golkoa, Trafalgarko lurmuturra eta Tarifako muturra dira. Kanarietako kostaldea. Erdiko uharteek, Tenerifek eta Kanaria Handiak kostalde malkartsuak dituzte iparraldean, eta hareatsuak hegoan. Mendebaldeko uharteetako kostaldeak altuak eta malkartsuak dira, eta ekialdeko uharteetakoak, baxuak.

4. U

Espai eta K

w Galiziako kostaldea. Ibaiadarrak

ibaien bokaleak dira; itsasoko urak ibaiaren haranean barneratzen dira, ibaiadar horietan barna.

●

Bal de, dut Cab uha dile

●

Kan pi Kan uha goa era niak

3. Kostalde mediterraneoa Espainiako kostalde luzeena da. Lau eremu bereizten dira. ●

Andaluziako kostalde mediterraneoa. Eremu lau zabalak ditu; Malagako hondartzak, adibidez. Eta tartean-tartean, labarrak ere badira; Gatako lurmuturra, esaterako.

●

Murtziako Eskualdeko eta Valentziako Erkidegoko kostaldea. Baxua eta hareatsua da, e baina baditu inguru malkartsuak ere; Palos eta Nao lurmuturrak, esaterako.

●

Kataluniako eta Balearretako kostaldea. Kostalde altuak eta harritsuak –adibidez, Creus lurmuturra– eta kostalde baxuak eta hareatsuak tartekatzen dira.

●

Ceutako kostaldea baxua eta muxarratua da. Melillako kostaldea altua eta malkartsua da.

Esp tze koa neo

e Alacant. Kostalde mediterraneoko hondartzak zabalak dira.

106

Informazio osagarria Espainiako kostaldeak Espainiak kilometro askoko kostaldea du, penintsula delako eta, gainera, bi artxipelago dituelako. Guztira, Espainiak 6.000 kilometroko kostaldea du. Ceutako eta Melillako kostaldeak dira laburrenak; guztira, 38 kilometro dituzte. Gure herrialdearen ezaugarri hori aberastasun-iturri izugarria da, bi arrazoirengatik. Lehenik eta behin, lan eta industria asko garatzeko aukera ematen du kostaldeak; batez ere, arrantza eta arrantzarekin lotutako jarduerak (elikagai-industria). Horrez gain, kosta horiek eta bertako klima direla eta, Espainia da mundu osoan urtean turista gehien hartzen dituen bigarren herrialdea.

106 132826 _ 0144-0159.indd 152

Barlo mutu La P

kostaldea altua eta malkartsua da.

Era askotako elementuak ditu. Hiru eremu bereizten dira.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Lehenik eta behin, galdetu ikasleei zer ibai eta zer hondartza ezagutzen dituzten, eta utzi beren oroitzapenak eta ezagutzak ozen adierazten. Gero, galdetu ea badakiten ibai horiek zer itsasotan itsasoratzen diren eta hondartza horiek zer itsasotan dauden.

q Peñas lurmuturra. Bizkaiko golkoko

28/9/09 16:01:28

8 Biz k aik o golk oa Ortegal lurmuturra Estaca de Bares lurmuturra Peñas lurmuturra

ASTURIAS Finisterre lurmuturra

Ajo Matxitxako lurmuturra lurmuturra

KANTABRIA

GALIZIA

Vigoko itsasadarra

ANDORRA

L l o n go go l ko a Creus lurmuturra Rosesko golkoa

KATALUNIA

IKO

ARAGOI

P O R T U G A L

ANT AT L ANO OZE

Barlovento muturra, La Palma.

FRANTZIA

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA NAFARROAKO FORU ERKIDEGOA ERRIOXA

GAZTELA ETA LEON

Estaca de Bares, Coruña.

Ebroren delta

MADRIL

K EA

VALENTZIA

Menorca

B VA L E N T Z I A KO Mallorca G O L KOA Eivissa Cabrera

GAZTELA-MANTXA

Formentera Nao lurmuturra

MURTZIA Palos lurmuturra

ANDALUZIA C á d i z ko go l ko a

o ne r aMitjana r e

Erantzunak

kala, Menorca.

A l m e r Í a ko Gata lurmuturra go l ko a

Tarifa lurmuturra

CEUTA

Alborán

Lanzarote

La Palma

O Z E ANO AT L AN T IKOA Tenerife

KANARIAK Fuerteventura

MELILLA

KOSTA MOTAK

MAROKO

Kosta altura

La Gomera El Hierro

Gran Canaria

Gata lurmuturra, Almeria.

Kosta baxua

r Espainiako kostaldearen mapa.

4. Uharteen erliebea Espainian bi artxipelago handi daude: Balear uharteak eta Kanariar uharteak.

Galderak

●

Balear uharteak Iberiar penintsulako ekialdean daude, Mediterraneo itsasoan. Bost uhartek osatzen dute: Mallorca, Ibiza, Menorca, Formentera eta Cabrerak, bai eta uhartetxo batzuek ere. Mallorca da uharte handiena eta menditsuena. Tramuntana mendilerroa nabarmentzen da bertan.

1. Idatzi Espainiako kostaldea bustitzen duten itsasoen izena. Adierazi zer eremutan banatzen den kostaldea eta zehaztu zer erkidego hartzen duen bakoitzak.

●

Kanariar uharteak Afrikako mendebaldean daude. Zazpi uharte dira: La Palma, Hierro, Gomera, Tenerife, Kanaria Handia, Fuerteventura eta Lanzarote, bai eta uhartetxo batzuk ere. Sumendi-erliebea du artxipelagoak; hau da, uharteetako lurraldea sumendien labaz eratua da. Oso erliebe menditsua dute. Teide da Espainiako mendi altuena, eta Tenerifen dago.

Espainiak kostalde zabala du. Hiru eremutan banatzen da: Bizkaiko golkoko kostaldea, Kostalde atlantikoa eta mediterraneoa. Balear uharteak Mediterraneoan daude, eta Kanariak, Ozeano Atlantikoan.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Esan ikasleei mapan kokatzeko adierazten dizkiezun kostaldeko erliebe-elementuak.

Cavalleria lurmuturra

E AL

EXTREMADURA

8. UNITATEA

2. Osatu fitxa hau, eta gero, egin beste bat Balear uharteetarako.

KANARIAR UHARTEAK Non: an. Ozeano Atlantiko : Uharteen izena Nolako erliebea:

107

Baina, kostaldean izugarri eraiki denez eta portu-instalazioak ugaritu direnez, kostaldeko paisaia eraldatu egin da. Horiez gain, kutsaduraren eta klima-aldaketaren eragina dago, eta hareak erauzten dira itsasondoetatik, hondartzak artifizialki leheneratzeko. • Esan haurrei Interneten edo hemerotekan ikertzeko Espainiako kostaldean inoiz gertatutako ekologia-hondamendi larrienetako bati buruz; hain zuzen, Prestige petrolio-ontzia hondoratzearen ondorioz Galiziako kostaldean izandako marea beltzari buruz ikertzeko.

Galderak 1. Espainiako kostaldea Mediterraneo itsasoak, Bizkaiko golkoak eta Ozeano Atlantikoak bustitzen dute. Bizkaiko golkoko kostaldea Frantziatik Estaca de Bares lurmuturreraino hedatzen da, eta Euskadi, Kantabria, Asturias eta Galiziako kostaldeak bustitzen ditu. Kostalde atlantikoan hiru eremu bereizten dira (Galiziako kostaldea, Andaluziako kostaldea eta Kanarietako kostaldea); hain zuzen, Galizian, Andaluzian eta Kanarietan hedatzen da. Kostalde mediterraneoan lau eremu bereizten dira (Andaluziako kostalde mediterraneoa, Murtziako Eskualdeko eta Valentziako Erkidegoko kostaldea, Kataluniako eta Balearretako kostaldea, eta Ceutako eta Melillako kostaldea); Andaluziako, Murtziako Eskualdeko, Valentziako Erkidegoko, Kataluniako, Balearretako, Ceutako eta Melillako kostak bustitzen ditu. 2. Kanariar uharteak Ozeano Atlantikoan daude. Uharte hauek osatzen dute artxipelago hori: La Palma, Hierro, Gomera, Tenerife, Kanaria Handia, Fuerteventura eta Lanzarote. Sumendi-erliebea dute, oso menditsua. Balear uharteak Mediterraneo itsasoan daude. Uharte hauek osatzen dute artxipelago hori: Mallorca, Eivissa, Menorca, Formentera eta Cabrera. Mallorca da uharte horietako menditsuena. Uharte horretako erliebe-elementu nagusia Tramuntana mendilerroa da.

107 132826 _ 0144-0159.indd 153

28/9/09 16:01:29

Euskadiko erliebea

2. Eus

Euskadin mutan.

Helburuak • Euskadiko erliebe-elementu nagusiak zein diren jakitea.

Matxitxako lurmuturra

I M

• Euskadiko mendi nagusiak zein diren jakitea.

KAN TAB RIA VIL LAVE R DE TURTZ IOZ

l va

Donostia Bidaniko gaina

Oiz 1.026 m

Isurial zabale 1.400 digune eta Eu na da e (1.

Gorbeia 1.475 m

GA Z T E L A E TA L E O N

i le

rro a m Ark en a d i mu le rr oa

A rc en

●

Kanpo kialde diak e mentz

m en le

Urto gaina

Barazar gaina

Aizkorri 1.544 m

Gorb eia mend igunea Urkilla mend iler roa

Gas

ARAB t e iz

AKO

ko m end

Arala r mend iler roa Etxegarate gaina

Aratz 1.445 m

EUSKAL ME ND IAK

Gasteiz

Ernio 1.072 m

L A U TA DA

e ta rri ak It u en d i Kapildui ia k m 1.180 m

Urbasa mend iler roa

N A FA R RO A KO FORU ERKIDEGOA A LT I T U D E A (metrotan)

TREB I ÑU KONDE RRIA

Toloño 1.267 m

Herrera gaina

Peña del Castillo 1.436 m

Joar 1.414 m

1.000 Eskala 0 10

AR A B AK O E RR IOX A

ERRIOXA

3. Eus

1.500

700

Euskadi eremu z

500 0

Kilometroak

●

Araba Azaler ta dag

●

Araba ren er nekaz

q Euskadiko erliebearen mapa. Mapan ikus dezakezunez q, Euskadi Iberiar penintsulako ipar-ekialdean dago. Bizkaiko golkoa du iparraldean muga; hegoaldean, Errioxa eta Gaztela eta Leon; mendebaldean, Kantabria; eta ekialdean, Nafarroa.

Bilatu Arabako Lautada. Iparraldean ala hegoaldean dago? Zein da bertako mendirik altuena?

4. Eus

Euskadik Bizkaiko tik hurbil rratu egi txako eta

1. Nolakoa da Euskadiko erliebea? Euskadiko erliebean hiru eremu bereizten dira, argi eta garbi. ●

Eremu menditsuak, gure lurraldeko hainbat eremu hartzen ditu. Mendi altuenak mila laurehun metrotik gorakoak dira. Mendien artean, berriz, haran sakonak daude; sakonak eta ugari.

●

Eremu laua, lurraldearen hegoaldean hedatzen da, Araban batez ere. Hor hiri handiagoak daude; Gasteiz, esate baterako. Labore-soro zabalak ere badaude.

●

Kostaldeko eremua, Bizkaiko eta Gipuzkoako lurraldeetan hedatzen da. Kostalde muxarratua da, eta hainbat labar eta lurmutur ditu. w

Euska reizten Mend de eta isurial koak. ko La erliebe

w Villano lurmuturreko kostaldea, Bizkaian.

108

Informazio osagarria Euskadiko paisaia Euskadiko paisaian hiru eremu bereizten dira, argi eta garbi: eremu menditsua, eremu laua eta kostaldeko eremua. Kostaldeko eremua Euskadiko iparraldeko herenean dago, Bizkaian eta Gipuzkoan, eta Bizkaiko golkoak bustitzen du. Bizkaiko golkoan, itsasoak indar handiz jotzen du kostalerro malkartsuan. Euskadiko eremu laua lurraldearen hegoaldean hedatzen da, Araban. Eremu horretan, erliebea laua denez, zerealak, mahatsondoak eta errentagarri izateko eremu zabalak behar dituzten beste labore batzuk landatzeko erabili da lurra.

108 132826 _ 0144-0159.indd 154

●

Jaizkibel 543 m

Anboto 1.296 m

Urkiola gaina

Ulertzeko • Idatzi arbelean ikasgaian adierazitako toponimoak eta eskatu ikasleei esateko Euskadiko zer eremutan dauden: iparraldean, hegoaldean, ekialdean edo mendebaldean.

Kosta eta ba Izarrai biak a

Bilbo Ganekogorta 998 m

Azaltzeko • Iradoki hau ikasleei: autoz Euskadiko eremuren batera joaten badira, errepara diezaietela paisaiako elementuei eta saia daitezela elementu horiek identifikatzen. Ikasitako kontzeptuak errealitatean ikustea lagungarria da kontzeptu horiek ikasteko. • Euskadiko paisaiak aipatzean, nabarmendu mendilerroetan euri gehiago egiten duela, eta horregatik dela ugariagoa eremu horietako landaredia.

Gernika-Lumo

Las Muñecas gaina

Iradokizun didaktikoak

● Higer lurmuturra

• Euskadiko eremu lauen eta kostaldearen berri izatea.

Hasteko • Epigrafeak irakurtzeari ekin aurretik, esan haurrei Euskadiko mendilerro eta mendi altuenak kokatzeko 108. orrialdeko mapan. • Egin, ikasleekin batera, Euskadiri buruzko zenbait gogoeta orokor: Penintsulan al dago? Iparraldean, erdialdean edo hegoaldean? Ba al du kostarik?

Bizkaiko golkoa

Sollube 633 m

28/9/09 16:01:30

8. UNITATEA

2. Euskadiko mendiak Euskadin mendi asko dago, lurraldearen hainbat eremutan. ●

Kostaldeko mendiak itsasertzetik gertu daude eta baxuak dira. Nabarmentzekoak dira Oiz eta Izarraitz mendiak; 1.000 metrotik gertu daude biak ala biak.

●

Isurialdeen banalerroko mendiak Euskadiko zabalenak eta altuenak dira. Gailur altuenak 1.400 metrotik gorakoak dira; Aizkorriko mendigunea, esaterako, 1.544 metrora iristen da eta Euskal Autonomia Erkidegoko mendi garaiena da. Hauek dira beste tontor batzuk: Gorbeia e (1.475 metro) eta Aratz (1.445 metro).

●

e Gorbeia. Gorbeia mendia isurialdeen banalerroan dago.

Kanpoaldeko mendilerroak lurraldearen hego-ekialdeko mendilerro saila dira. Iturrietako mendiak eta Toloño eta Kodes mendilerroa nabarmentzen dira; azken horrek 1.414 metro ditu.

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Lagundu ikasleei Euskadiri buruzko ezagutzak sakontzen. Esan Kodes mendilerroari buruzko txosten bat egiteko. Informazio hau adierazi behar dute: kokapena, hedadura, erliebe-elementu nagusiak, gailur garrantzitsuenak, neguko eta udako batez besteko tenperaturak, prezipitazioak, mendilerroko herri nagusiak eta floraren eta faunaren laburpen bat.

3. Euskadiko ordokia Euskadiko ordokiak hegoaldean daude, Araban. Bi eremu zabal bereizten dira: ●

Arabako Lautada Euskadiko ordoki nagusia da. Azalera handia hartzen du eta mendiz inguratuta dago. r

●

Arabako Errioxa hegoalderago dago, Ebro ibaiaren ertzean. Triangelu formako ordokia da, eta nekazaritza aldetik garrantzi handiko ingurua.

Erantzunak r Arabako Lautada. Zereal-soroak.

Irudiak 1. Arabako Lautada lurraldearen hegoaldean dago, Araban. Ez dago mendi aipagarririk.

Galderak 4. Euskadiko kostaldea Euskadiko kostaldea oso zabala da. Gipuzkoako eta Bizkaiko lurraldeak bustitzen ditu itsasoak. Kostaldetik hurbil mendi asko daude, eta mendi horiek muxarratu egiten dute kostaldea. Besteak beste, Matxitxako eta Higer lurmuturrak bereizten dira bertan.

1. Osatu fitxa hau eta egin beste bana ordokientzat eta kostaldearentzat.

Galderak 1. E. G.

ERLIEBEA

Euskadin mendi asko dago, lurraldearen hainbat eremutan. Oso erliebe malkartsua dute, eta 600 eta 1.500 metro bitarteko altuera. Aizkorri da Euskadiko mendirik altuena.

MENDIAK

Euskadiko erliebean hiru eremu nagusi bereizten dira: mendiak, ordokiak eta kostaldea. Mendiak lurraldearen hainbat eremutan daude eta hirutan banatzen dira: kostaldekoak, isurialdeen banalerrokoak eta kanpoaldekoak. Ordokiak Araban daude; hor dira Arabako Lautada eta Arabako Errioxa. Kostaldeko erliebeak Bizkaia eta Gipuzkoa hartzen ditu.

●

Non: .............................................

●

Nolako erliebea: .....................................

2. Begiratu mapari eta idatzi Euskadiko bost mendiren, bi eremu lauren eta bi lurmuturren izenak.

109

Lurraldeko hainbat lekutan daude eremu menditsuak; hori dela eta, Euskadi lurralde menditsua dela esan daiteke, nahiz eta mendi horiek oso altuak ez diren. Mendi altuenak isurialdeen banalerroan eta lurraldearen hegoaldean daude. Hauek dira nabarmenenak: – Araban, Joar, Peña del Castillo eta Aratz. – Bizkaian, Anboto eta Gorbeia. – Gipuzkoan, Aizkorri, Txindoki eta Aiako Harria.

Euskadiko ordokiak hegoaldean daude, Araban. Mendirik gabeko eremu zabalak dira erliebe-elementu nagusiak. Euskadiko kostaldea lurraldearen iparraldean dago, Bizkaian eta Gipuzkoan. Oso zabala eta nahiko malkartsua da, labar ugari baititu. Hondartza-eremuak ere badaude. Kostaldeko mendiak direla eta, paisaia hori oso berezia da. 2. Mendiak: Sollube, Jaizkibel, Gorbeia, Anboto eta Aratz. Ordokiak: Arabako Lautada eta Arabako Errioxa. Lurmuturrak: Matxitxako eta Higer.

109 132826 _ 0144-0159.indd 155

28/9/09 16:01:30

Ariketak Ulertu 1. A: Kantabriar mendikatea. B: Pirinioak. C: Erdialdeko Mendikatea. D: Ebroren sakonunea. E: Iberiar mendikatea. F: Mendikate Betikoa. G: Guadialquivirren sakonunea. H: Kanariar uharteak. I: Balear uharteak.

Ulertu 1. Lotu mapako hizki bakoitza dagokion erliebe-elementuarekin.

Erliebe-elementuak

3. Bizkaiko golkoko kostaldea: Euskadiko, Kantabriako eta Asturiasko kostaldea eta Galiziako kostaldearen zati bat. Altua eta malkar tsua da. Matxitxako lurmuturra, Bizkaiko golkoa, Ajoko lurmuturra, Avilésko itsasadarra eta Estaca de Bares lurmuturra. Kostalde atlantikoa: Galiziako kostaldearen zati bat, Andaluziakoaren zati bat, eta Kanariar uharteetako kostaldea. Era askotako elementuak ditu: Galizian, altua, malkartsua eta muxarratua da; Andaluzian, baxua, hareatsua eta laua; eta Kanarietan, berriz, laua eta hareatsua da ekialdeko uharteetan, altua eta malkartsua iparraldekoetan, eta era askotakoa erdiko uharteetan. Fisterra eta Ortegal lurmuturrak, Cádizko golkoa, Arousako eta Vigoko itsasadarrak, eta Tarifako muturra. Kostalde mediterraneoa: Murtziako eskualdeko kostaldea, Andaluziako kostaren zati handi bat, Valentziako Erkidegokoa, Kataluniakoa, Ceutakoa, Melillakoa eta Balearretakoa. Era askotakoa da: eremu baxuak eta hareatsuak nahiz eremu altu eta malkartsuak ditu. Gata, Palos eta Creus lurmuturrak, besteak beste.

FRANTZIA

– Erdialdeko Mendikatea – Iberiar mendikatea

A M

– Kantabriar mendikatea H

– Pirinioak – Ebroren sakonunea

2. Iberiar goi-ordokiaren barrualdeko mendiak: Erdialdeko Mendikatea eta Toledoko mendiak; goiordokiaren inguruko mendiak: Kantabriar mendikatea, Iberiar mendikatea, Sierra Morena eta Leóngo mendiak; goi-ordokiaren kanpoaldeko mendiak: Pirinioak, Galiziako mendigunea, Euskal mendiak, Kataluniako Kostako mendikatea eta Mendikate Betikoa; goi-ordokitik kanpoko sakonuneak: Ebroren sakonunea eta Guadalquivirren sakonunea; artxipelagoak: Balear uharteak eta Kanariar uharteak.

7. Ka

Eta idatzi Espainiako kostaldea bustitzen duten itsasoen eta ozeanoaren izenak.

– Mendikate Betikoa – Guadalquivirren sakonunea

Eskala 130

– Kanariar uharteak

– Balear uharteak

Kilometroak

ANDORRA

8. Ko

hi ez

P O R T U G A L

Erantzunak

2. Sailkatu aurreko mapako erliebeko elementuak lau multzo hauetan: Iberiar goi-ordokiaren barrualdeko mendiak, goi-ordokiaren inguruko mendiak, goi-ordokitik kanpoko mendiak, eta sakonuneak eta artxipelagoak. Osatu zutabe bakoitza, falta diren erliebe-elementuak jarrita.

3. Osatu Espainiako kostaldeari buruzko taula hau. BIZKAIKO KOSTALDE KOSTALDE GOLKOA ATLANTIKOA MEDITERRANEOA

5. Adierazi Espainiako zein erliebe-elementuri buruzkoa den esaldi bakoitza. Ondoren, idatzi beste bi definizio, eta eman beste ikaskide bati, identifika ditzan. a. Mendikatea da eta Hegoaldeko Iberiar goi-ordokiaren erdian dago. b. Mendilerroa da eta Iberiar goi-ordokia inguratzen du ipar-mendebaldetik. c. Mendikatea da eta bi mendilerroz osaturik dago. Hor dago Iberiar penintsulako gailur altuena.

Kokapena

Ezaugarriak Gorabehera geografiko nagusiak

d. Triangelu forma du eta Ebro ibaiak zeharkatzen du.

9. Be

e. Zazpi uhartez osatutako artxipelagoa da eta Ozeano Atlantikoan dago.

Arrazoitu 4. Esan zertan diren antzekoak eta zertan ez: ●

Goi-ordoki bat eta sakonune bat.

●

Kanariar uharteak eta Balear uharteak.

6. Demagun errepide bat eraiki nahi dutela Iberiar goi-ordokiko iparretik hegora. Zure ustez, non izango dira zailtasun handienak, Hegoaldeko ala Iparraldeko Iberiar goi-ordokian? Zergatik?

110

Beste jarduera batzuk Maparen jokoa Unitate honetan, Espainiako eta autonomia-erkidego bakoitzeko erliebe-elementu nagusiak ikasteaz gain, elementu horiek mapa batean behar bezala kokatzen ikasi behar dute. Kontzeptu horien ikaskuntza sendotzeko, joko bat erabil dezakezu, ikasleak motibatzeko eta jokoaren bidez beren interesa erakartzeko. • Hasteko, Espainiako erliebe-elementu nagusien zerrenda egin behar dute, bai eta Espainiako mapa fisiko handi bat ere (mapa interaktiboa erabil dezakete). Kontuan izan ikasle adina elementuko zerrenda egin behar dela, gutxienez. • Banatu ikasgela bi taldetan, eta esan talde bakoitzari ikasleak zenbakitzeko. Talde bakoitzak bozeramaile bat hautatu behar du.

110 132826 _ 0144-0159.indd 156

28/9/09 16:01:31

8 Aplikatu

8. UNITATEA 4. Biak lurralde lauak dira, baina goi-ordokiak lur altuak dira, eta sakonuneak, berriz, altuera txikiko lurrak dira.

7. Kalkatu Euskadiko mapa eta aurkitu leku hauek: a. Oiz. b. Arabako Errioxa.

Biak artxipelagoak dira eta zenbait uhartez osatuta daude, baina Kanariar uharteak Ozeano Atlantikoan daude eta sumendi-jatorriko erliebea dute; Balear uharteak, berriz, Mediterraneo itsasoan daude eta, Mallorca izan ezik, ez dira menditsuak.

c. Higer lurmuturra.

8. Kopiatu 109. orrialdean beltzez dauden hitz guztiak eta idatzi haietako bakoitzaren ezaugarri bat.

IKASI EGITEN Mapa fisikoetan lurrari antzematea

5. a. Toledoko mendiak.

250 200 150 100

Mapa fisikoek lurra edo ingurunea zer altueratan dagoen erakusten dute. Eremu batek itsas mailatik gora duen altuerari altitude esaten zaio. Altitudea interpretatzeko, garrantzitsua da mapa batean nola adierazten den jakitea.

b. LeĂłngo mendiak. 50 0

c. Mendikate Betikoa. d. Ebroren sakonunea. e. Kanariar uharteak.

1. Lurrak duen altitudea neurtzen da. Mapa marrazteko, altitude bera duten puntuak lerroen bidez lotzen dira. Lerro horiei sestra-kurba esaten zaie. Bi sestra-kurbaren artean dagoen espazioari kolore bat ematen zaio; altitudearen arabera, kolore bat edo beste ematen zaio.

250

150 200

100

E. L.

Arrazoitu 6. Zailago izango litzateke Hegoaldeko Iberiar goi-ordokian, erdialdean Toledoko mendiak baitaude.

2. Sestra-kurbak elkarrengandik oso hurbil badaude, lur hori oso aldapatsua da.

k 3. Sestra-kurbak elkarrengandik oso bereiz badaude, lur hori ez da oso aldapatsua.

Aplikatu 7. E. G.

9. Begiratu mapa fisiko honi eta erantzun galderei.

a. Esan baxuen dagoen herriaren izena. Oso ingurune aldapatsuan al dago? Nola dakizu? b. Kalkatu mapa eta trazatu ibilbide bat, puntu hauek lotzeko: 1.000 metroko ingurune bat, 200 metrotik beherako bat, oso ingurune aldapatsua eta aintzira bat.

metroak 1.500 1.000 800 600 200 0

Ibaia Bidea

Mendia Lakua

111

8. E. E. Kostaldeko mendiak: baxuak dira eta itsasertzetik gertu daude. Isurialdeen banalerroko mendiak: Euskadiko altuenak dira. Kanpoaldeko mendilerroak: Euskadiko hego-ekialdean daude. Arabako Lautada: Euskadiko ordoki nagusia da. Arabako Errioxa: Ebro ibaiaren ertzean dago eta garrantzi handia du nekazaritzaren aldetik.

Ikasi egiten â&#x20AC;˘ Gero, talde bakoitzeko bozeramaileak zenbaki bat eta Espainiako geografia-elementu baten izena esango ditu, eta beste taldean zenbaki hori duen ikasleak elementu hori mapa fisikoan aurkitu beharko du, bai eta zer erliebe-unitatetan dagoen esan ere. â&#x20AC;˘ Ikasle adina geografia-elementu esango dira, eta taldeak puntu bat eskuratuko du asmatzen duen bakoitzeko. Puntu gehien eskuratzen dituen taldea izango da irabazlea.

9. a. Irizar. Nahiko aldapatsua dirudi; izan ere, iparraldean eta mendebaldean sestra-kurbak nahiko hurbil daude. b. E. G.

111 132826 _ 0144-0159.indd 157

28/9/09 16:01:32

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Arabako Errioxa Arabako Lautada Balear uharteak Bizkaiko golkoko kostaldea Erdialdeko Mendikatea Erliebea Euskal mendiak Galiziako mendigunea Goi-ordokia Ibarra Iberiar mendikatea Kanariar uharteak Kantabriar mendikatea Kataluniako Kostako mendikatea Kostalde atlantikoa Kostalde mediterraneoa Landazabala Le贸ngo mendiak Mendikate Betikoa Mendikatea Paramoa Pirinioak Sakonunea Sierra Morena Toledoko mendiak

GAI NA

1. Kopiatu eta osatu eskema. Iberiar goi-ordokia

bitan banaturik dago

eta

.........

1. Euskadiko erliebean hiru eremu bereizten dira: eremu menditsuak lurraldeko hainbat eremu hartzen ditu; eremu laua lurraldearen hegoaldean dago, Araban; eta kostaldeko eremua, iparraldean, Bizkaiko eta Gipuzkoako probintzietan. Mendiak Euskadi osoan daude. Sailkapen hau egin dezakegu: kostaldeko mendiak; isurialdeen banalerroko mendiak, lurraldearen erdialdean; eta kanpoaldeko mendilerroak, hego-ekialdean, Araban. Halaber, Araban Euskadiko bi eremu lau handiak daude: Arabako Lautada eta Arabako Errioxa. 2. E. G.

.........

......... ipar-mendebaldean. Iberiar goi-ordokiaren inguruko mendiak

......... iparraldean. ......... ekialdean. ......... hegoaldean. ......... ipar-mendebaldean.

ESPAINIAKO ERLIEBEA

Iberiar goi-ordokitik kanpoko mendiak

......... eta ......... iparraldean. ......... ipar-ekialdean. ......... hego-ekialdean.

......... sakonunea Sakonuneak

......... sakonunea

Itsaso hauek bustitzen dute kostaldea: ........., ......... eta ......... Kostaldea eta uharteak

Uharteak bi artxipelago hauetan biltzen dira: ......... eta .........

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu Espainiako erliebe-elementuen krokis hau. Ondoren, osatzeko, idatzi falta diren izenak. Idatzi, halaber, inguruko itsasoen eta ozeanoaren izenak.

Iberiar goi-ordokia

P ir in io a

Goi-ordokiaren barrualdeko mendiak

Goi-ordokiaren inguruko mendiak Goi-ordokitik kanpoko mendiak Goi-ordokitik kanpoko sakonuneak Artxipelagoak

Erd. Me

tea ndika

1. E

z g a Ceuta

Ikasten ikasteko

Honek banatzen du

Melilla

2. P

h ta k

IKASTEN IKASTEKO. Berrikusi 108. eta 109. orrialdeak, eta egin Euskadiko erliebearen laburpena. Orrialde horietan beltzez agertzen diren hitzak ere sartu behar dituzu.

112

Informazio osagarria Penintsulatik kanpoko erliebea Azaldu ikasleei penintsulako erliebeak ez duela zerikusi handirik Kanariar uharteetako erliebearekin. Esate baterako, adierazi penintsulako lurra oso zaharra dela eta milioika eta milioika urte dituela. Kanariar uharteetako artxipelagoa, berriz, askoz gerokoagoa da. Hain zuzen, Hierro uhartea, Kanarietako berriena, duela 750.000 urte eratu zen. Ceuta eta Melilla, berriz, Afrikan daude, eta Afrikako iparraldeko klima, fauna eta flora dute.

3. E. L.

112 158 132826 _ 0144-0159.indd 158

28/9/09 16:01:34

8. UNITATEA

GAI NAIZâ&#x20AC;Ś

Gai naiz...

Eski-estazio bat eraikitzeari buruz iritzia emateko

1. E. G.

Amalur irrati-saioak eztabaida antolatu du, eskiestazio bat eraikitzeari buruz jarduteko. Aliziak, aurkezleak, Koldo eta Eider bildu ditu programan. Koldok eraikuntzaren aurka daudenak ordezkatzen ditu, eta Eiderrek, berriz, estazioaren alde dauden pertsonak. Aliziak bietako bakoitzak emandako lau arrazoi laburbildu ditu. Taula honetan agertzen dira lau arrazoi horiek.

ESKI-ESTAZIOAREN AURKA

ESKI-ESTAZIOAREN ALDE

a. Mendia suntsituko luke, basoak moztu beharko lirateke, eta horren ondorioz, faunak ere kalteak izango lituzke. b. Sortuko liratekeen lanpostuak aldi baterakoak izango lirateke, elurra dagoen hiletarako baino ez. c. Zirkulazioa, kutsadura eta zaratak areagotuko lirateke. d. Kanpokoek aterako lukete onura handiena, eta kalteak, aldiz, bertakoentzat izango lirateke.

a. Eskualdeko ekonomia hobetzeko aukera ona da. b. Lanpostu gehiago sortuko lirateke; izan ere, turistek jatetxeak, hotelak, landetxeak... eskatuko lituzkete. c. Eskualdea eta Espainiako gainerako lurraldeak lotzen dituzten errepideak hobetuko lirateke. d. Elurretan ibiltzera etorriko liratekeen turistek eskualdeko paisaiak eta kultura ere ezagutuko lituzkete.

1. Egin taula bat koadernoan eta idatzi, zure hitzak erabiliz, jarrera bakoitzean garrantzitsuenak iruditzen zaizkizun arrazoiak.

2. Pentsatu nola egin kontra arrazoi

3. E. L. 4. E. L. Eztabaidan, motibatu ikasleak, ikaskideen iritziak arreta handiz entzun ditzaten, eta ez beren iritziak gailenarazi. Halaber, aintzat hartu ideia desberdinak eta sortzaileak adierazten dituzten, eta denen artean akordioak lor tzeko gai diren ere. Gai naizâ&#x20AC;Ś atalaren helburua da ikasleek argudio ekonomikoak eta argudio ekologikoak alderatzea, uler dezaten bi alderdi horiek oso garrantzitsuak direla eta batak ez duela bestea baztertu behar; hau da, bateragarriak izan behar dutela. Hain zuzen, eztabaidaren bidez lortu behar dute ekonomia eta ekologia bateragarri egitea.

3. Zure ustez, ba al da aukerarik eski-estazio batek ekar ditzakeen onura ekonomikoak eta naturaren babesa uztartzeko? Zergatik?

Ikasten ikasteko gaitasuna

4. Eztabaidan adierazitako bi jarreren

horietako bakoitzari; hau da, idatzi taulan jarri duzun arrazoi bakoitzaren kontrako iritzi bat.

2. E. L.

artean, noren alde agertuko zinateke? Azaldu zure iritzia.

113

IKASTEN IKASTEKO programa

Kontzeptuak bereganatzeaz gain, garrantzitsua da ikasleek zenbait trebetasun espezifiko ikastea. Trebetasun horietako batzuk ikasgaiarekin dute lotura, batez ere; esaterako, erliebedun mapak irakurtzea eta interpretatzea. Beste trebetasun batzuk, berriz, beste arlo batzuetan eta eguneroko bizitzako egoera askotan erabili beharko dituzte; esaterako, eztabaidatzen ikastea.

Unitatea amaitzean, osatu ikasleekin batera taula honen antzeko bat, edo eskatu ikasleei beraiek osatzeko: 8. UNITATEA: Erliebea Hau ikasi dut

Hau egiten ikasi dut

Iberiar penintsulako erliebea Mendiak eta sakonuneak Kostaldea eta uharteak Euskadiko erliebea

113 132826 _ 0144-0159.indd 159

28/9/09 16:01:34

Klima

Programazioa Helburuak • Klima zer den eta kliman zer faktorek eragiten duten ikastea. • Espainian bost klima hauek daudela jakitea: klima mediterraneo ohikoa, barrualdeko klima mediterraneoa, klima ozeanikoa, klima subtropikala eta mendialdeko klima. • Klima mediterraneo ohikoak eta barrualdeko klima mediterraneoak zer ezaugarri nagusi eta zer motatako landaretza dituzten ikastea. • Klima ozeanikoak zer ezaugarri nagusi eta zer motatako landaretza dituen ikastea. • Klima subtropikalak zer ezaugarri nagusi eta zer motatako landaretza dituen ikastea. • Mendialdeko klimak zer ezaugarri nagusi eta zer motatako landaretza dituen ikastea. • Euskadik zer-nolako klima duen ikastea.

Edukiak • Klima. • Klima mediterraneoa. • Klima ozeanikoa, klima subtropikala eta mendialdeko klima. • Euskadiko klimak.

•

• Klimen mapak irakurri, ulertu eta interpretatzea.

•

• Klimograma bat irakurri, ulertu eta interpretatzea.

• Klima-aldaketak zer ondorio izan ditzakeen ulertzea. • Klimogramak irakurtzea eta interpretatzea.

Ebaluazio-irizpideak • Badaki zer den klima eta zer faktorek eragiten duten bertan. • Badaki zer klima dauden Espainian: mediterraneo ohikoa, barrualdeko mediterraneoa, ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa. Era berean, badaki zer ezaugarri nagusi dituen klima bakoitzak, zer lurralde-eremuri dagokion klima bakoitza eta zer landaretza hazten den eremu horietako bakoitzean. • Badaki zer-nolako klima dagoen Euskadin.

• • •

• Espainiako klima nagusiei buruzko eta Euskadiko klimari nahiz landaretzari buruzko jakin-mina. • Aire girotuko aparatuak modu arduratsuan erabiltzea. • Klima-aldaketa zer den eta zer ondorio izan ditzakeen jakiteko interesa.

• Ulertzen du zer ondorio izan ditzakeen klima-aldaketak. • Badaki klimograma bat irakurtzen eta interpretatzen.

Oinarrizko gaitasunak Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasunaz gain, beste gaitasun hauek lantzen dira unitate honetan: norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna; hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; matematikarakoa; informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna; ikasten ikasteko gaitasuna; eta giza eta arte-kulturarako gaitasuna.

114A 160 132826 _ 0160-0175.indd

160

28/9/09

16:01:22

Unitatearen eskema 9. UNITATEA. KLIMA

Klima

Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa

Klima mediterraneoa

Ikasi egiten Klimograma bat interpretatzea

Euskadiko klimak

Lortu nahi dugun mundua Tenperatura egokia?

Gai naiz… Klima-aldaketak zer ondorio dituen ulertzeko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Eskemak osatzea; 2. ariketa, 126. orrialdea. • Taulak egitea eta osatzea; 2. eta 3. ariketak, 124. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 30., 31., 32. eta 33. fitxa. • Zabaltzea: 9. fitxa. • Ebaluaziorako baliabideak: 9. kontrola/9. testa.

Zailtasunen aurreikuspena • Ikasleek jada ikasi zuten aurreko ikasturteetan zer banaketa eta ezaugarri dituen Euskadiko klimak eta zer landaretza dagoen bertan. Beraz, ez dute zailtasun handirik izango Espainiako klimak ulertzeko. • Adin honetako ikasleek nahasi egin ohi dituzte eguraldi eta klima kontzeptuak. Hortaz, behin eta berriz azpimarratu beharko zaie hau: eremu bateko klimaren berri jakiteko, egunero neurtu behar da eguraldia hainbat hamarkadatan zehar. • Ikasleek erabili dituzte jada hainbat grafiko mota. Hala ere, klimogramak lehen aldiz erabiliko dituzte. Baliteke grafiko mota horiek interpretatzea erraza ez gertatzea. Izan ere, bi aldagai adierazten dira haietan: tenperatura eta prezipitazioak.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

114B 132826 _ 0160-0175.indd

161

28/9/09

16:01:22

Klima

Objetivos Helburuak

• Sabedes. Eguraldia zer den ikasleei gogoraraztea. • Conoas.

I z e a r

• Klima zer den eta zer elementuk zehazten duten gogoratzea.

Sugerencias didácticas

Para explicar • Al hación solar.

• Euskadiko klima nagusiak berriPara empezar kustea. Haga uerpo. • Ikasleei unitateko edukiak aurkeztea.

Iradokizun didaktikoak • Expla humedad…

Hasteko • Irakurri ozen ikasleei uholdeei buruzko albistea. Eskatu era horretako hondamendiekin lotuta izan dituzten esperientzien berri emateko: Ohikoak al dira gure inguruan? Zer urte-sasoitan izaten dira egunik euritsuenak? Gidatu egindako galderen erantzunak, ikasleek Euskadiko klimaren ezaugarriak berrikus ditzaten. Azaltzeko • Azpimarratu ez direla gauza bera eguraldia eta klima, eta ezin direla bata bestearen ordez erabili. Eguraldia toki batean une jakin batean atmosferak duen egoera da, eta etengabe aldatzen da. Klima, berriz, toki batean behin eta berriz errepikatzen den egoera atmosferiko bereizgarria da. Toki bateko klima nolakoa den jakiteko, egunero neurtu behar dira tenperatura eta prezipitazioak hainbat urtetan zehar. • Berrikusi ikasleekin uholdeen eta/edo elurteen eraginez sor daitezkeen ezbeharrei aurre egiteko hartu beharreko zenbait neurri. Uholdeetan, ibaien ibilguetatik urrundu behar da, eta landa-eremuren batean egonez gero, gailur batera joan. Elurteetan eta hotz handiko egunetan, jantzi egokia jantzi behar da, eta toki epel batean babestu. Edonola ere, inora ez joaten saiatu behar da, eta hedabideen bitartez informazioa jasotzen.

L a e d h r b d

L k p

●

Uholdeek eta lur-jausiek arazoak sortu dituzte herri askotan

●

Euri- eta elur-denboraleak indarrez astindu du Euskal Herria. Uholdeek eta lur-jausiek arazoak sortu dituzte Gipuzkoan eta Bizkaian, eta elurrak zuritu egin ditu Nafarroako eta Arabako errepideak eta mendateak. Hori dela eta, Eusko Jaurlaritzak eta Nafarroako Gobernuak alerta-egoera ezarri dute. Iragarpenen arabera, ekaitzak okerrera egingo du. Atzo bertan, Eusko Jaurlaritzak krisi-batzordea jarri zuen martxan, uholde-arriskua zela eta. Zenbait ohar ere egin zizkien herritarrei: ibaietara ez gerturatzeko, autoak ibaietatik urrun uzteko, eta itsasoko jarduerak bertan behera uzteko. Berria. Moldatua

●

Ohikoak izaten al dira hondamendi natural horiek gure inguruan? Eman adibideak.

●

Zer gomendio bururatzen zaizkizu, elurra dela-eta zoritxarrik ez gertatzeko?

●

Zer tonu dauka albisteak?

114

Informazio osagarria Eguraldi-mapak Eguraldi-iragarpenak garrantzitsuak dira giza jardueretarako; batez ere nekazaritzarako eta aireko nahiz itsasoko zirkulaziorako. Espainian, Estatuko Meteorologia Agentziak eguraldiaren mapa egiten du egunero, hainbat estaziotan jasotako datuetatik abiatuta (barometroa, plubiometroa eta beste zenbait tresna erabilita) eta Meteosat sateliteak bidalitako argazkiaren bidez. Normalean, bi motatako mapak erabiltzen dira: marrazkidunak eta isobara-mapak. Marrazkidun mapetan sinbolo piktografikoak erabiltzen dira (hau da, gauzak errealitatean direnaren antzekoak adierazten dira). Esate baterako: eremu batean oskarbi izango dela adierazteko, eguzki bat marrazten da; lainotuta egongo dela adierazteko, laino bat; ekaitza adierazteko, tximista bat; eta abar.

114 132826 _ 0160-0175.indd

162

28/9/09

16:01:22

9.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA Eguraldia eta atmosfera

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Ikasleek zenbait arau ikasi behar dituzte, eguneroko bizitzan izan ditzaketen arrisku-egoeretan nola jokatu jakiteko; garrantzitsua da hori. Beraz, udako bero-kolpe baten aurrean zer neurri hartu beharko lituzketen jakitea, esate baterako, ikasleen garapen pertsonalaren zati da.

Inguratzen gaituen airearen egoerari esaten zaio eguraldia; hau da, beroa edo hotza egitea, euria botatzea, haizea ibiltzea… Eguraldialdaketa guztiak atmosferan gertatzen dira: Lurra inguratzen duen gas-geruza da atmosfera. 1. Begiratu argazkiari eta adierazi nolakoa den eguraldia leku horretan.

Klima

Euskadiko klimak

Leku jakin batean urte askotan egiten duen eguraldiak adierazten du nolakoa den leku horretako klima. Lurraren inguru batetik bestera aldatu egiten da klima.

Euskal Herrian klima ez da berdina lurralde osoan. Klima hauek bereizten dira:

DIBUJO

●

Leku bateko klimaren ezaugarriak ezagutzeko, jakin egin behar da zer tenperatura eta prezipitazio izaten diren leku horretan. ●

Tenperaturak. Termometroak adierazten dituen bero- edo hotz-graduak dira.

●

Prezipitazioak. Leku batean erortzen den euri, elur edo txingor kantitatea da prezipitazioa. Euri-neurgailu batez neurtzen da.

Klima ozeanikoa edo atlantikoa. Prezipitazio ugari eta tenperatura leunak izatea da klima horren bereizgarria.

●

Klima mediterraneoa. Batetik, prezipitazioak urriak dira, eta bestetik, tenperaturak muturrekoak.

●

Trantsizio-klima. Aurreko bien tartekoa da. Klima mediterraneoa da, baina itsasoaren eraginez leundua.

3. Zure ustez, zergatik da klima ozeanikoa mediterraneoa baino euritsuagoa?

2. Zer da tenperatura? Zer dira prezipitazioak?

HAU IKASIKO DUZU

ure

●

Klimaren elementuak eta faktoreak zein diren.

●

Espainiako klimak nolakoak diren.

●

Espainiako landaretza nolakoa den.

●

Euskadiko klimak eta landaretza nolakoak diren.

●

Klimogramak nola interpretatzen diren.

Erantzunak Irudiak • Euri- eta elur-ekaitzak nahiko ohikoak izaten dira, baina ez dira intentsitate berekoak izaten urtero; beraz, ondorioak ere ez dira berdinak izaten. 2008an uholdeak izan ziren Biz kaian eta Araban, eta itsasoak indar handiz kolpatu zuen Gipuzkoako itsasertza. Hala ere, gertaerarik latzena 1986koa izan zen. • Toki epelen babesa bilatu behar dugu eta behar bezala jantzi, hipotermiaren arriskuari ihes egiteko. Energia handiko elikagaiak ere hartu behar dira, gorputzak berak beroa sortu ahal izan dezan.

115

• Albisteak tonu informatiboa eta prebentziozkoa dauka, ekaitzen ondorioak ahalik txikienak izan daitezen laguntzeko.

Galderak 1. Eguraldia hotza eta euritsua da. Isobara-mapak lerroz osatuta daude, eta lerro horiek presio atmosferiko bera duten puntuak elkartzen dituzte. Horrelako mapetan, presio altuko eta presio baxuko eremuak bereizten dira. Lehenengoei antizikloi esaten zaie, eta A letraz adierazten dira. Bigarrenei, berriz, depresio esaten zaie, eta D letraz adierazten dira. Presio altuek eguraldi egonkorra ekarri ohi dute, normalean; presio baxuek ostera, egoera ezegonkorra eta euritsua. Fronteak ere adierazten dira; hau da, ezaugarri desberdineko bi aire-multzoren arteko ukipen-lerroak. Fronteak beroak edo hotzak izan daitezke. Fronte beroak eguraldi egonkorrarekin lotuta egon ohi dira, normalean. Fronte hotzak, aldiz, eguraldi nahasiarekin lotuta. • Proposatu ikasleei mozteko astebetez egunkariko eguraldi-mapak, eta gero, azaltzeko eguraldiak zer bilakaera izan duen.

2. Tenperatura termometroak gradutan adierazten duen hotza edo beroa da. Prezipitazioak toki jakin batean euritan, elurretan edo txingorretan erortzen den ur kantitatea da. 3. Bizkaiko golkoan sortzen diren hodeiek hezetasuna euritan bota ohi dute itsasertzetik gertuko lurretan. Barrualdera hurbildu ahala, gero eta eragin txikiagoa dute; hori dela-eta, prezipitazioak urriak izaten dira.

115 132826 _ 0160-0175.indd

163

6/10/09

15:45:34

Klima M

Objetivos Helburuak • Sabedes. Klima zer den eta kliman zer faktorek eragiten duten ikastea. • Conoas.

• Espainiako klimen berri ikastea: mediterraneo ohikoa, barrualdeSugerencias didácticas ko mediterraneoa, ozeanikoa, subtropikala Para empezar eta mendialdeHaga koa.uerpo.

Para explicar Iradokizun didaktikoak • Al hación solar. Hasteko • Expla humedad… • Gogorarazi ikasleei zer ezaugarri dituen Euskadiko klimak. Joan den ikasturtean ikasi zituzten. • Galdetu ikasleei zer autonomiaerkidegotan egon izan diren noizbait. Eskatu 4. mapan kokatzeko eta bertan zer klima mota duten esateko.

Azaltzeko • Azaldu ez direla nahasi behar klimaren elementuak eta faktoreak. Klima zenbait elementuk zehazten dute. Honoko hauek dira klimaren elementu nagusiak: tenperatura, prezipitazioak, haizea eta presio altua edo baxua. Faktoreek, aldiz, aldatu egin ditzakete elementu horiek. • 3. irudiak Lurrean zer klima-eremu handi dauden erakusten du. Latitudeak edo ekuatoretik gertu ala urrun egoteak azaltzen du zergatik dauden gure planetan horrenbesteko aldeak tenperaturan. Izan ere, honen araberakoa da tenperatura, batez ere: eguzki-izpiek zenbateko inklinazioa duten Lurraren gainazalean sartzen direnean.

Ulertzeko • Egin 4. mapari buruzko galderak. Zer klima daude Extremaduran? Zer autonomia-erkidegotan dago klima ozeanikoa? Zer esan nahi du kolore moreak? Eta abar.

Klimak eragin handia du pertsonengan; janzkeran egiazta dezakegu hori. Adibidez, ez dira modu berean janzten klima hotza duten herrialdeetan eta klima epela dutenetan.

1. Zer da klima? Urte askotan zehar leku jakin batean zer eguraldi egiten duen eta eguraldi horren ezaugarriak zein diren aztertuz gero, leku horretako klima zein den jakingo dugu.

q Itsasoarekiko distantziak eragina du kliman.

Kostaldetik hurbileko inguruetan, tenperatura altuenen eta baxuenen arteko aldea txikiagoa da barrualdeko tenperaturetan baino.

Beraz, leku jakin batean errepikatzen den atmosfera-egoera bereizgarria da klima; hau da, urte askotan zehar tenperaturak, prezipitazioak eta haizeak nolakoak diren. Tenperaturaren eta prezipitazioen ezaugarrien arabera zehazten da klima. Hala, hainbat klima mota bereizten dira: klima beroak eta epelak, klima lehorrak eta hezeak.

3. E

2. Kliman eragiten duten faktoreak

Espai asko toki b nak. H

Bi lekutako klimak desberdinak zergatik diren ulertzeko, kontuan izan behar da hainbat faktorek eragiten dutela kliman: ●

●

Itsasoarekiko distantzia. Ura lehorra baino mantsoago berotzen eta hozten da; hori dela eta, itsasoaren eragina duten lekuan, kostaldean, tenperaturak leunagoak izaten dira. Horregatik, udan, barrualdean askoz bero handiagoa egiten du kostaldean baino, eta neguan, hotz handiagoa. q

w Erliebeak eragina du kliman. Mendietan euri gehiago egiten du ordokietan baino.

ZON

Erliebea. Ingurune batean ordoki bat badago, eta handik hurbil mendilerro bat, mendilerroko klima hotzagoa da ordokikoa baino, tenperatura jaitsi egiten baita altuerarekin. Eta hezeagoa ere izango da, lainoek mendien kontra talka egin eta euria botatzen dutelako. w Ekuatorearekiko gertutasuna. Eguzki-izpiek ez dute Lurra berdin berotzen leku guztietan. Ekuatoretik gertuen dauden inguruek jasotzen dute bero gehien, eta poloek, aldiz, gutxien. Bien artean dago epela deritzon zona, eta hortxe dago Iberiar penintsula. e

ZON

OTZ A

PEL

ERO

164

●

Esp zab klim

●

Esp tan gai

PEL

Lek rria tore bos terr

ZONA HOTZA

e Lurreko zona klimatikoak.

Aurkitu Kanariar uharteak. Zer daude, penintsula baino gertuago ala urrunago ekuatoretik?

116

Informazio osagarria Munduko klima-zonak Gure planetan hiru klima-zona daude, eguzkiak ez baitu berdin berotzen toki guztietan: poloetako zonak, zona beroak eta zona epelak. Hori dela-eta, klima hotzak, klima beroak eta klima epelak daudela esan daiteke oro har. Bi zona hotz daude, hemisferio bakoitzean bat, zirkulu polarraren barruan. Zona horietan oso indar gutxi du eguzkiak, ia tangentzialki iristen baitira haren izpiak. Zona hotzetako klima polarra da; bertan, Lur osoko tenperaturarik baxuenak izaten dira. Ez da 10 ºC-ko batez besteko tenperatura gainditzen hilabete bakar batean ere. Bestalde, ia ez da prezipitaziorik izaten.

116 132826 _ 0160-0175.indd

Esp itsa

Alde ten d medit mend

ZON

●

28/9/09

16:01:23

9 I

TZA

FRANTZIA

EUSKAL KANTABRIA AUTONOMIA ERKIDEGOA NAFARROAKO FORU ERKIDEGOA ERRIOXA

GALIZIA

ANDORRA

GAZTELA ETA LEON

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

KATALUNIA

O Z E A N O A T L A N T I K O A

P O R T U G A L

ARAGOI

TZA

9.UNIDAD UNITATEA 1

B i z k a i k o go l k o a ASTURIAS

MURTZIA ANDALUZIA

O Z E A N O AT L A N T I KOA KANARIAK

VALENTZIAKO AUTONOMIA ERKIDEGOA

GAZTELA-MANTXA

EXTREMADURA

Eskatu ikasle boluntario bati irakaslea balitz bezala jokatzeko, eta azaltzeko taldeari klimak zer faktore dituen eta hari nola eragiten dioten. Gomendatu poliki hitz egitea eta ideiak ordenatuta azaltzea.

MADRILEKO AUTONOMIA ERKIDEGOA

t di

r er

s it

Klima mediterraneo tipikoa Barrualdeko klima mediterraneoa Itsasaldeko klima

CEUTA

Klima subtropikala MELILLA

Erantzunak

Mendialdeko klima

Irudiak 3. Ekuatoretik gertuago daude.

Espainiako klimen mapa. Zer klima daude zure erkidegoan?

4. Klima ozeanikoa eta barrualdeko klima mediterraneoa.

3. Espainiako klimak Espainian bidaiatuz gero, jabetuko gara inguru batzuetan euri asko egiten duela eta beste batzuetan ia ez duela euririk egiten; toki batzuetan udak oso beroak direla eta beste batzuetan leunak. Hainbat faktore direla medio sortzen dira alde horiek.

Galderak 1. a. aukera, deskribatzen duen egoera udaro errepikatzen baita.

●

Espainiak kostaldea du, bai eta barrualdeko inguruak ere, itsasotik urrun. Bakoitzak bere klima du.

●

Espainiak oso erliebe gorabeheratsua du: inguru menditsu zabalak eta ordoki handiak. Mendietako eta ordokietako klimak desberdinak da.

Galderak

Espainiako lurraldean aldeak daude ekuatorearekiko distantzian. Hori dela eta, Kanarietako klima eta Espainiako gainerako lurraldeetakoa desberdinak dira.

1. Idatzi zure koadernoan esaldi hauen artean klimari buruzkoa dena.

●

Alde horiek direla medio, Espainian bost klima mota bereizten dira: r klima mediterraneo ohikoa, barrualdeko klima mediterraneoa, klima ozeanikoa, klima subtropikala eta mendialdeko klima. Leku batean errepikatzen den atmosfera-egoera bereizgarria da klima. Itsasoarekiko distantziak, erliebeak eta ekuatorearekiko distantziak eragiten dute kliman. Espainian bost klima daude: mediterraneo ohikoa, barrualdeko mediterraneoa, ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa.

2. Itsasoarekiko distantzia, tenperaturak leunagoak izaten baitira itsasotik gertu; erliebea, tenperatura jaisten baita eta prezipitazioak ugaritu, altitudeak gora egin ahala; eta ekuatorearekiko hurbiltasuna, handik gertuko eremuetan jotzen baitu eguzkiak gogorren.

a. Oporretan Almeriara joango naiz, han uda beroa izaten delako. b. Bai egun haizetsua! 2. Azaldu kliman eragiten duten faktoreak. 3. Begiratu r mapari eta idatzi zer klima dagoen erkidego bakoitzean.

117

Zona beroa ekuatoretik iparraldera eta hegoaldera dago, bi tropikoen artean. Zona horretan indar handiz berotzen du eguzkiak, eguzki-izpiak ia bertikalki sartzen baitira. Tropikoen arteko zonan 18 ºC-tik gorakoa izaten da hilabeterik hotzenaren batez bestekoa. Zona epel bat dago hemisferio bakoitzean, tropikoetatik zirkulu polarreratarainoko eremuetan. Eguzki-izpiak zeharka iristen dira latitude horietan. Lau urtaro izatea da zona horietako klimen bereizgarria. Tenperaturari eta prezipitazioei dagokienez, gorabehera handiak izaten dira urtaro batetik bestera.

3. Galizian eta Asturiasen: ozeanikoa eta mendialdekoa. Kantabrian, Nafarroako Foru Erkidegoan eta Aragoin: ozeanikoa, mendialdekoa eta barrualdeko mediterraneoa. Euskadin: ozeanikoa eta barrualdeko mediterraneoa. Katalunian: mendialdekoa, barrualdeko mediterraneoa eta mediterraneo ohikoa. Valentziako Autonomia Erkidegoan eta Murtzian: barrualdeko mediterraneoa eta mediterraneo ohikoa. Andaluzian eta Gaztela-Mantxan: barrualdeko mediterraneoa, mediterraneo ohikoa eta mendialdekoa. Extremaduran eta Balearretan: mediterraneo ohikoa eta mendialdekoa. Madrilen eta Errioxan: barrualdeko mediterraneoa eta mendialdekoa. Gaztela eta Leonen: barrualdeko mediterraneoa, ozeanikoa eta mendialdekoa. Kanarietan: subtropikala eta mendialdekoa. Ceutan eta Melillan: mediterraneo ohikoa.

117 132826 _ 0160-0175.indd

165

28/9/09

16:01:24

Klima mediterraneoa Helburuak

ºC

l/m2

Klim tza ten z era a

30 25

• Klima mediterraneo ohikoaren eta barrualdekoaren artean zer alde dagoen ikastea. • Klima mediterraneo ohikoan zernolako tenperaturak eta prezipitazioak izaten diren ikastea. • Barrualdeko klima mediterraneoan zer-nolako tenperaturak eta prezipitazioak izaten diren ikastea. • Klima mediterraneoko landaretza bereizgarria zein den ikastea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Eskatu haurrei bi orrialdeetako argazkiei behatzeko. Galdetu ea ezagutzen duten antzeko paisaiarik; baiezkoan, eskatu non ikusi dituzten esateko. • Eskatu ikasleei Espainiako klimei buruzko 117. orrialdeko mapari erreparatzeko, Espainiako zatirik handienean klima mediterraneoa dagoela ohar daitezen.

Azaltzeko • Hau da Iberiar penintsulan bi klima mediterraneo egotearen arrazoia: barrualdeko eskualdeetan ez da nabaritzen itsasoaren eta itsas haizearen eragina; itsasoari eta itsas haize horri esker, tenperatura leunak izaten dira urte guztian klima mediterraneo ohikoan. • Klima mediterraneoaren ezaugarri nabarmenena udako lehortea da. Eskatu ikasleei grafikoei erreparatzeko, xehetasun horretaz ohar daitezen: berehala ohartuko dira udako hilabeteetan prezipitazioek behera egiten dutela.

Klima mediterraneoa Espainiako oso eremu zabalean dago, baina aldeak daude kostaldearen eta barrualdearen artean. Hori dela eta, klima mediterraneo ohikoa eta barrualdekoa bereizten dira.

20 15

5 0

1. Klima mediterraneo ohikoa

U O MAM EUA I UA A U O MAM EUA I UA A

Hila

Mediterraneo itsasoak bustitako eskualdeetan dute klima hori: Kataluniatik Andaluziara, Balear uharteetan, Ceutan eta Melillan. q ●

Tenperaturak leunak dira itsasoaren eraginez. Neguan 12 º C inguruan izaten dira. Udan, beroa egiten du: 27 ºC-ra iristen dira, eta zenbaitetan, baita gehiago ere.

●

Euri gutxi egiten du, batez ere udan; urtaro lehorra da uda Mediterraneoko eskualdeetan. Urte osoan nekez gainditzen da 600 l/m2 -ko muga. Udaberrian eta udazkenean izaten dira prezipitazio ugarienak. Alabaina, urte batzuetan izugarrizko euriteak izaten direnez, uholdeak gertatzeko arriskua egoten da.

Penintsulako hego-ekialdean, Alacant, Murtzia eta Almeria probintzietan, tenperaturak altuagoak dira zona horretako gainerako tokietan baino, eta prezipitazioek ez dute 300 l/m2-ko muga gainditzen.

FOTO ed045893

grafikoa, hilabeteka. B. Mallorca uharteko paisaia.

ºC

Kl its Te te te ne ni

l/m2

30 25 20 15

Penintsulako barrualdean, Iberiar goi-ordokian eta Ebroren sakonunean dauden erkidegoetan, tenperaturak muturrekoak dira, inguru horiek kostaldetik urrun daudelako. w

0 Hila

U OMAM E U A I U A A U OMAM E U A I U A A

70 60 50 40 30 20 10 0

1 B

FOTO ed045893

Adibidez, uda bietan da lehor eta beroa. Barrualdeko klima mediterraneoan, berriz, tenperaturak muturrekoak dira: oso hotzak neguan, 4 º C ingurukoak, eta beroak udan, 23 º C ingurukoak.

w A. Valladolideko tenperaturen eta prezipitazioen grafikoak, hilabeteka. B. Valladolid probintziako paisaia.

118

Informazio osagarria Uholdeen arriskua Normalean idorrak diren lurretan urak gainezka egiten duenean sortzen dira uholdeak. Etengabeko euri zaparraden ondorioz, ibaiek nahiz euri-bideek gainezka egitearen ondorioz, edo marea ohi baino gehiago igotzearen ondorioz sortu ohi dira gehienetan. Zona mediterraneoko bereizgarria da tanta hotza izeneko fenomenoa: atmosferako erdialdeko edo goialdeko geruzetako aire hotzak itsasotik gorantz doan aire bero hezearekin talka egitean sortzen da. Fenomeno horrek prezipitazio bortitzak eta uholdeak sortu ohi ditu.

118 166

Zu ts es

Barr tzen zuha

Uholdeek ondorio larriak izan ohi dituzte: ibaiek gainezka egitean, urak uzta hondatzen du, gertuko azpiegituretan kalte handiak eragiten ditu (adibidez, zubietan, errepideetan, etxebizitzetan...), eta uraren indarrak heriotza ekar dezaketen istripuak ere eragin ditzake.

132826 _ 0160-0175.indd

●

Iberi neta Land

q A. Palmako tenperaturen eta prezipitazioen

2. Barrualdeko klima mediterraneoa

Prezipitazioak udaberrian eta udazkenean gertatzen dira, batez ere. Urte osoan 400 l/m2 euri egiten du, batez beste.

Zu et

Toki reak diter zuha

Inguru horietako klimak eta klima mediterraneo ohikoak ezaugarri batzuk berdinak dituzte, baina aldeak ere badira bien artean.

●

28/9/09

16:01:24

9 l/m2

3. Landaretza mediterraneoa Klima mediterraneoa duten inguruetan, landaretza berezia hazten da; baso mediterraneoa esaten zaio landaretza horri. e Baso mediterraneoan era askotako landareak hazten dira. ●

Zuhaitzak, hala nola arteak, artelatzak, pinuak, eta, inguru hezeenetan, haritzak.

●

Zuhaixkak, hala nola karraskak, txarak eta usaintsu batzuk: ezkaia, izpilikua, isatsa eta erromeroa, esaterako.

Toki askotan, berezko landaretzaren tokian laboreak landatu dira. Beste toki batzuetan, baso mediterraneoa hondatuz joan da, eta jada ez dago zuhaitzik; zuhaixkak baino ez dira hazten.

Ikasten ikasteko gaitasuna

Azaldu ikasleei klimaren ezaugarriak tenperaturen eta prezipitazioen diagrama baten bidez adierazi ohi direla grafikoki. Berrikusi ikasleekin batera zer hilabetetan dauden prezipitazio urrienak, eta errepara dezatela tenperatura altuenak ere hilabete horietan izaten diren ala ez.

Iberiar penintsulako hego-ekialdeko inguru lehorrenetan, palmondo nanoa eta espartzua hazten dira. Landare horiek ur gutxi behar dute hazteko. Barrualdeko klima mediterraneoa duten inguru hotzenetan, tenperatura baxuetan ondo irauten duten zuhaitzak hazten dira; miterra eta ipurua, adibidez.

n o

9. UNITATEA

l/m2

Klima mediterraneo ohikoa Mediterraneo itsasotik hurbil dauden eskualdeetakoa da. Tenperaturak leunak dira, eta euri gutxi egiten du. Barrualdeko klima mediterraneoan, tenperaturak muturrekoak dira: oso hotzak neguan eta beroak udan. Klima hori Iberiar penintsulako barrualdekoa da.

Lortu nahi dugun mundua e A. Baso mediterraneoa B. Palmondo nanoa. C. Miterra.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Tenperatura egokia?

70 60 50 40 30 20 10 0

Demagun bero handiko egun bat: 35 ºC kalean. Autobusera igo eta… 17 ºC! Ia 20 ºC-ko aldea! Horren arrazoia aire girotua da. Aire horrek energia asko kontsumitzen du, eta katarroak sortzen ditu, gaizki erabiliz gero.

Galderak 1. Kalkulatu q eta w grafikoetako herri bakoitzean zein den tenperatura altuenaren eta baxuenaren arteko aldea. Bi klima horietatik zeinetan dira tenperaturak muturrekoenak?

●

Idatzi goiburu bat, jendea aire girotua eta berogailua egoki erabiltzera bultzatzeko.

Erantzunak Galderak 1. Palman, tenperaturarik altuena 26 ºC-koa da, eta baxuena, 11 ºC-koa; beraz, bien ar teko aldea 15 ºC-koa da. Valladoliden, tenperaturarik altuena 22 ºC-koa da eta baxuena 4 ºC-koa; aldea 18 ºC-koa da. Hortaz, tenperaturarik muturrekoenak Valladolidek ditu.

2. Azaldu nolakoak diren klima mediterraneo ohikoaren eta barrualdekoaren tenperaturak eta prezipitazioak. Esan zer landare hazten den klima horiek dituzten lekuetan.

119

Uholdeak eragoztea ez da beti erraza izaten. Hala ere, gizakiak zenbait mekanismo garatu ditu horretan saiatzeko. Esate baterako, urtegiak sortu dira, euri-ibilguak husteko gaitasuna kontrolatu ahal izateko. Horrez gain, zenbait ibairen ibilbidea desbideratu egin da, arriskua hirietatik urruntzeko, hala nola Valentzian eta Sevillan, eta zenbait tokitan euri-ibilbideak kanalizatu dira, hala nola Segura ibaian. Itsas uholdeen arriskuari dagokionez, dikeak eraiki dira urak kontrolatzeko. Bestalde, eguraldiaren iragarpenak uholdeak izateko arriskua dagoela ohartarazi ohi du, gertatu aurretik. • Eskatu ikasleei bilatzeko Interneten Espainian gertatutako uholde larrienetako batzuei buruzko informazioa, eta kontatzeko uholde horiek nola gertatu ziren.

• E. L. Proposatu ikasleei gogoeta egiteko gure espazioetan sortu ohi dugun klima artifizialari buruz. Neguan, etxeko tenperaturak ez du izan behar udan bezala mahuka eta galtza motzetan bizitzeko modukoa. Gauza bera gertatzen da udan aire girotuarekin.

2. Klima mediterraneo ohikoan tenperaturak leunak dira, itsasoaren eraginez, eta prezipitazioak, urriak, udan batez ere. Landaretza tipikoa baso mediterraneoa da. Bertako zuhaitzak artea, artelatza, pinua eta haritza dira; bertako zuhaixkak, berriz, karraska, txara, ezkaia, izpilikua, isatsa eta erromeroa. Barrualdeko klima mediterraneoan, tenperatura altuak izaten dira udan, eta oso baxuak, neguan. Prezipitazioak, berriz, urriak izaten dira, eta udaberrian eta udazkenean pilatzen dira. Landaretza klima mediterraneo ohikoan sortzen denaren antzekoa da, baina beste bi zuhaitz mota ageri dira: miterra eta ipurua. Izan ere, ongi egiten baitiete aurre biek neguko tenperatura hotzei.

119 132826 _ 0160-0175.indd

167

6/10/09

15:45:36

4. Ka

Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa Helburuak

1. Klima ozeanikoa

• Klima ozeanikoaren ezaugarri nagusien eta klima horretako landaretzaren berri jakitea. • Klima subtropikalaren ezaugarri nagusien eta klima horretako landaretzaren berri jakitea. • Mendialdeko klimaren ezaugarri nagusien eta klima horretako landaretzaren berri jakitea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Epigrafeak irakurtzen aurrera egin ahala, proposatu ikasleei identifikatzeko 117. orrialdeko mapan klima mota bakoitza eta bere eragin-eremua. Azaltzeko • Azaldu ikasleei Espainiako klimei buruzko gaurko ezagutza urte askotan informazioa pilatzearen eta neurketak idaztearen emaitza dela. Urte bateko klima-egoera isolatua ez da esanguratsua klima bat deskribatzeko. • Klima ozeanikoa duten zonetan, Atlantikotik datozen depresioen eraginez egiten du horrenbeste euri. • Kanarietako klima subtropikalean tenperatura leunak izaten dira ur te guztian, eta urtaroen arteko aldea txikia izaten da; izan ere, Lurraren zona berotik gertu dago. Penintsulako klimek, ordea, alde nabarmenagoak dituzte urtarotik urtarora. • Mendialdeko klima lantzean, aipatu ikasleei tenperaturak behera egiten duela altitudeak gora egin ahala, eta horren ondorioz, altitude handiko eremuetan altitude txikiagoetan baino tenperatura baxuagoak izaten dituztela. Horrez gain, aipatu tenperatura horien ondorioz ez dela ia landaretzarik sortzen.

Iberiar penintsulako iparraldeko erkidegoetako klima da: q Nafarroa, Euskal Autonomia Erkidegoa, Kantabria, Asturias, Galizia, Aragoi, eta Gaztela eta Leóngo zati batekoa. ●

●

Tenperaturak leunak dira urte osoan zehar, itsasoa gertu baitago. Udako hilabeteak freskoak dira, 20 ºC inguruko tenperatura izaten baita; eta neguko hilabeteak, berriz, epelak, batez beste 11 ºC izaten baita. Euri asko egiten du urte osoan, 1.100 l/m2-tik gora, eta urtaro guztietan izaten dira prezipitazioak; dena den, udan pixka bat gutxiago izaten dira.

Kanari eta alt reizten

l/m2

ºC 30

●

Basoak. Baso atlantikoa da ohiko basoa. Ur asko behar duten zuhaitzez osaturik dago; haritz, gaztainondo eta pagoz, esaterako. Baso horien lurzoruan beste landare batzuk hazten dira; iratzeak eta ote zuriak, adibidez. Inguru askotan, batez ere kostaldetik gertu, baso horien ordez pinuak eta eukaliptoak landatu dira.

168

Erdik iparr tzez

●

Gail rra h ko b

5 0 0

U OMAM E U A I U A A U OMAM E U A I U A

Hila

q Santanderko tenperaturen eta prezipitazioen grafikoak, hilabeteka.

5. M

Zenbat turak ja dira be rretako

●

Neg dira ko h

●

Prez tan e

6. M

w Landaretza ozeanikoa. A. Pago- eta iratze-basoa. B. Larrea.

Landa dialde reak d

ºC

l/m2

●

Gail leku ez d

●

Beh soak badi

30 25

Klima subtropikala Kanariar uharteetako ohiko klima da. e Urte osoan tenperaturak leunak izaten dira klima horretan, gorabehera handirik gabeak. Batez beste, 20 ºC ingurukoak izaten dira tenperaturak.

Euri gutxi egiten du, batez ere Lanzaroten eta Fuerteventuran. Bi uharte horiek dira baxuenak eta Afrikatik hurbilen daudenak. Altituderik handieneko uharteetako iparraldean izaten dira prezipitazio handienak, eta hegoaldean, berriz, ia ez du euririk egiten.

15 10 5

Hila

Iber koa tako leho men

UOMAM E U A I U A A U OMAM E U A I U A

e Kanarietako Telde mendialdeko tenperaturen eta prezipitazioen grafikoak, hilabeteka.

120

Informazio osagarria Espainiako haize nagusiak Haizea kliman eragiten duen faktoreetako bat da. Espainiako lurretan ez da oso indartsua izaten: oso gutxitan gainditzen du 50 km/h-ko abiadura, baina inoiz 180 km/h-ko abiadura ere izaten du. Hauek dira Espainiako haize nagusietako batzuk: Ziertzoa: haize lehor horrek Ebro ibarrean jotzen du; batzuetan, 100 km/h-ko abiadura gainditzen du. Bizkaiko golkoko galerna: zenbait egun berotan bat-batean sortu ohi den haize- eta euri-erauntsia da. Alisioak: haize hotz eta hezetasun handiko horiek Kanariar uharteen ipar-isurialdearen kontra egiten dute talka.

120 132826 _ 0160-0175.indd

●

Larreak. Belardi zabalez osatutako hedadurak dira; belardi horiek berde daude urte osoan. Ganadua bazkatzen da haietan.

3. Klima subtropikala

Beh dago reak palm

2. Landaretza ozeanikoa Klima ozeanikoa duten inguruetan landaretza oparoa izaten da, euria sarri eta asko egiten duelako. Hori dela eta, paisaiak oso berdeak dira. Basoak eta larreak bereizten dira. w

●

28/9/09

16:01:25

9 4. Kanarietako landaretza Kanarietako landaretza uharteetako hezetasunera eta altuerara egokituta dago. Hala, hiru zona bereizten dira. r ●

●

Beheko zona. 0 metrotik 400 metrora artean dago. Euri gutxirekin ondo irauten duten landareak hazten dira, hala nola astalarra, tabaiba, palmondoa eta miterra.

pinu kanariarra laurisilvae

1.500

miterra

dragoa 400

Erdiko zona. Altituderik handieneko uharteetako iparraldean, laurisilvae nagusitzen da; ereinotzez eta ezkiz osatutako basoa da. Gailur-ingurua. Inguru altuenetan, pinu kanariarra hazten da, eta gailurretan, isatsa eta Teideko bioleta.

isatsa

astalarra

tabaiba

r Kanarietako landaretza.

l/m2

5. Mendialdeko klima

ºC

Zenbat eta altuago, klima aldatu egiten da: tenperaturak jaitsi egiten dira, eta prezipitazioak ugariagoak dira beheragoko lurretan baino. Goi-goian dauden lurretako klimari mendialdeko klima esaten zaio. t

●

Neguko hilabeteetan tenperaturak oso baxuak dira, 0 ºC-tik beherakoak zenbaitetan, eta udako hilabeteetan, freskoak, 15 ºC ingurukoak.

Prezipitazioak ugariak dira, eta neguko hilabeteetan elurra izaten da.

-5

●

5 0 0

U OMAM E U A I UA A U OMAM E U A I UA

t Asturiaseko Leitariegos herriko tenperaturen eta prezipitazioen grafikoak, hilabeteka.

6. Mendialdeko landaretza Landaretza aldatu egiten da altuerarekin. Mendialdean, beheragoko lurretan ez dauden landareak daude. ●

Gailur inguruetan, tenperaturak hotzenak diren lekuetan, belardiak eta zuhaixka batzuk baino ez dira hazten –piornoa, adibidez–.

●

Beherago dauden inguruetan, pinu- eta izei-basoak hazten dira. Eta beherago, haritzak ere badira.

Iberiar penintsulako iparraldean klima ozeanikoa dago. Klima epela eta hezea da. Kanarietako klima subtropikala da; hau da, leuna eta lehorra. Espainiako inguru altuenetan, berriz, mendialdeko klima dago.

Ulertzeko • Egiaztatu ea ikasleek ikasi dituzten buruz Espainiako klima mota nagusiak, klima horien ezaugarriak eta eragin-eremuak. Horretarako, eskatu biltzeko taula batean klima bakoitzari buruzko informazio garrantzitsua. Taula egiteko laguntza behar badute, IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 24. eta 25. orrialdeetara jo dezakete. Matematikarako gaitasuna

Hila

9. UNITATEA

altuera (metroak) 3.000

Galderak 1. Idatzi nolakoak diren tenperaturak eta prezipitazioak mendialdeko kliman, klima ozeanikoan eta klima subtropikalean.

Grafiko batean hainbat aldagai interpretatzea matematikarako gaitasunarekin lotuta dago. Horregatik, 1. eta 4. klimogramak ikasgelan lantzeak gaitasun hori garatzen laguntzen du. Erabilarazi datuak ikasleei. Egin honelako galderak: Zer klimogramatan daude 0 ºC-tik beherako batez besteko tenperaturak? Zer udalerrik du bietan klima euritsuena, Santanderrek ala Leitariegosek? Nola dakizu? Zein da Santanderreko batez besteko tenperatura maximoa? Eta Leitariegoskoa? Eta abar.

2. Idatzi klima ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa duten inguruetako hiruna landareren izenak.

Erantzunak 121

Levantea: ekialdeko haize horrek Gibraltarko itsasartean, Alborán itsasoan eta Murtzian jotzen du. Lebechea: Murtziako eta Alacanteko kostaldean jotzen du. Hego-mendebaldeko haizea da, oso hezea, eta Saharako hautsa eramaten du. Mendebal-haizea: Portugalgo kostaldetik penintsula aldera jotzen du, eta Atlantikotik depresioak ekartzen ditu (ekaitzak). Solanoa: ekialdeko haize bero horrek Gaztela-Mantxan eta Extremaduran jotzen du. Tramontana: haize hotz zurrunbilotsu hori Balear uharteetako eta Kataluniako berezko haizea da. • Eskatu ikasleei bilatzeko zer haizek jo ohi duten Euskadin eta norberaren herrian.

Galderak 1. Mendialdeko klima prezipitazio ugarikoa da, eta elurra egiten du, batez ere. Tenperaturak oso baxuak izaten dira neguan, 0 ºC-tik beherakoak, eta freskoak, berriz, udan. Klima ozeanikoan ugariak dira prezipitazioak urte guztian, eta tenperaturak, berriz, leunak, itsasotik gertu egotearen eragina dela-eta. Klima subtropikalean urriak izaten dira prezipitazioak, eta tenperaturak, berriz, leunak, urte guztian. 2. Klima ozeanikoa: haritza, ote zuria eta eukaliptoa. Klima subtropikala: astalarra, miterra eta laurisilvaea. Mendialdeko klima: piornoa, izeia eta haritza.

121 132826 _ 0160-0175.indd

169

28/9/09

16:01:25

2. T

Euskadiko klimak

Erdia zio-k rriak

Helburuak I

• Euskadin zer klima mota dauden ikastea. • Euskadin zer-nolako tenperaturak eta prezipitazioak izan ohi diren jakitea.

Bizkaiko golkoa E

Bilbo

Iradokizun didaktikoak

LEGENDA Eskala 0 10

ERRIOXA

Kilometroak

Te ha ud

●

Pre tua

Klim egite landa deet

Trantsizio-klima

q Euskadiko klimen mapa.

Begiratu q mapari. Euskadiko hiru klimak lurraldean nola banatzen diren ikusten da irudian: klima ozeanikoa edo atlantikoa, trantsizio-klima eta klima mediterraneoa.

●

La eu no Ba ha

●

Tra tze zie pe

●

La gu lak os

l/m

ºC

1. Klima ozeanikoa edo atlantikoa Bizkaian, Gipuzkoan eta Arabako iparraldean klima ozeanikoa dago. Erreparatu klima horren ezaugarriei w grafikoan. ●

Tenperaturak leunak dira, eta itsasoaren gertutasuna dela eta, ez da alde handirik izaten neguko eta udako tenperaturen artean. Urteko batez bestekoa 13-14 ºC-koa da.

20 15 10 5 0 -5 Hila

●

Prezipitazioak oso ugariak dira urte osoan; 1.100 l/m2-tik gora, batez ere udazkenean eta neguan.

U OMAM E U A I U A A U OMAM E U A I U A

Eu pu kli ma isu

w Bilboko tenperaturen eta prezipitazioen grafikoak, hilabeteka.

122

Informazio osagarria Artikutza, berde bizia Artikutzako lursaila Iberiar penintsulako tokirik euritsuena da. Goizuetako lurretan dago (Nafarroa), eta Donostiako udala da haren jabea. Lesaka, Oiartzun, Zubieta eta Goizuetako mendiek zirku bat osatzen dute Artikutzaren inguruan. Kokapen horrek euri ugariak eragiten ditu urte guztian. Izan ere, mendi horiek eutsi egiten diete hodeiei, eta hodei horiek duten hezetasun guztia husten dute bertan.

122 170

●

4. L

Klima ozeanikoa Barrualdeko klima mediterraneoa

Klima horrek haritzez eta pagoz osatutako baso oparoa sorrarazi du. Basoan sartzen garenean, zuhaitzen koloreak harritzen gaitu, goroldiogeruza sendo batek estaltzen baititu zuhaitzak, giroko hezetasunaren seinale; izan ere, horixe da, hain zuzen, Artikutzako mikroklimaren ezaugarri nagusia.

132826 _ 0160-0175.indd

Pre be

Ia A goald Hona

N A FA R RO A KO FORU ERKIDEGOA

Gasteiz

Hasteko • Esan ikasleei kokatzeko beren herria 122. orrialdeko maparen gainean, eta idazteko zer klima duen.

Ulertzeko • IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 48. eta 49. orrialdeko estrategiei jarraituz, proposatu ikasleei birlantzeko bi orrialde horietako informazioa, errazago ulertu eta ikasteko.

●

3. B G A Z T E L A E TA L E O N

• Proposatu ikasleei alderatzeko Bilboko eta Gaubeako tenperaturen eta prezipitazioen grafikoak, eta idazteko zer alde ikusten dituzten.

Te ad ne

KANTABRIA

• Euskadin zer landaretza bereizgarri dagoen jakitea.

Azaltzeko • Azaldu ikasleei bi orrialde hauetako tenperatura-grafikoetan hilabete bakoitzeko batez besteko tenperaturak daudela adierazita, eta datu horiek eguneroko batez besteko tenperaturen arabera kalkulatzen direla. Kontuan izan behar dute klima mediterraneoko barrualdeko eremuetan eguerdiko tenperatura 3540 °C-koa izan daitekeela, eta gauekoa, berriz, 10-15 °C-koa. Hortik ateratzen da 25 ºC-ko batez besteko tenperatura.

●

FRANTZIA

Donostia

28/9/09

16:01:26

9 2. Trantsizio-klima Erdialdeko arroan edo Arabako Lautadan trantsizio-klima dago. Hauek dira klima horren ezaugarriak: e ●

ZIA ●

Tenperaturetan ez dago klima mediterraneoan adinako gorabeherarik. Uda lehorra da, baina negua hotzagoa eta luzeagoa da. Prezipitazioak urriak dira, batez ere udako hilabeteetan.

Ia Araba osoan, isurialdeen banalerroaren hegoaldera, barrualdeko klima mediterraneoa dago. Hona hemen klima horren ezaugarriak: ●

Tenperaturak muturrekoak dira. Neguan, hotz handia egiten du eta izotza sarri izaten da; udak, aldiz, lehorrak eta beroak izaten dira.

●

Prezipitazioak urriak dira, eta desberdin banatuak urtean zehar.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Esan ikasleei Euskadiko klimari buruzko eskema egiteko: klima motak, ezaugarriak eta landaretza.

20 15 10 5 0 -5

U OMAM E U A I U A A U OMAM E U A I U A

Hila

3. Barrualdeko klima mediterraneoa

e Gaubeako tenperaturen eta prezipitazioen grafikoak, hilabeteka.

Erantzunak

Galderak 1. E. G. Hauek dira Euskadiko klima ozeanikoaren bereizgarriak: batetik, tenperatura leunak, negutik udara gutxi aldatzen direnak; bestetik, prezipitazio ugariak, udazkenean eta neguan batez ere.

4. Landaretza

aneoa

Klimaren arabera, Euskadiko landaretza aldatu egiten da toki batetik bestera. Hala, kostaldeko landaretza ez da erdialdeko edo barrualdeko lurraldeetako bezalakoa. Hiru mota bereizten dira: r ●

Landaretza ozeanikoa edo atlantikoa. Oparoa da, euria sarri egiten duelako. Haritzak eta gaztainondoak daude, eta inguru altuenetan, pagoak. Batzuetan, baso mistoa ere izaten da; arte, urki, haltz eta abarrek osatzen dute baso hori.

●

Trantsizioko landaretza. Batez ere pagoak osatzen du. Pagoaren ondoan ia ez da beste espezierik hazten; gorostia eta ezpela dira salbuespen bakanetakoak.

l/m

●

Landaretza mediterraneoa. Landaretza berde gutxiago dago, hezetasuna ere gutxiago dagoelako. Adibidez, arteak, pinuak eta karraskak osatzen dute landaretza.

Euskadin, klima ozeanikoa dute Bizkaian, Gipuzkoan eta Arabako iparraldean; trantsizioklima, Arabako Lautadan; eta barrualdeko klima mediterraneoa, Arabako zatirik handienean, isurialdeen banalerrotik hegoaldera.

9. UNITATEA

l/m2

ºC

Trantsizio-kliman tenperaturak muturrekoak dira, baina tenperatura-aldaketa ez da klima mediterraneoan bestekoa. Prezipitazioak, berriz, urriak dira, udan batez ere.

Barrualdeko klima mediterraneoaren bereizgarria muturreko tenperaturak dira: oso altuak udan eta baxuak neguan. Prezipitazioak urriak dira urte guztian.

r A. Haritza. B. Ezpela. C. Karraska.

Galdera 1. Kalkatu q mapa, koloreztatu hiru zonak eta esan zer ezaugarri daukan Euskadiko klima bakoitzak, tenperatura eta prezipitazioen aldetik. 2. Lotu Euskadiko klima bakoitza bi landarerekin.

2. E. E. Klima ozeanikoa: haritza eta gaztainondoa. Trantsizio-klima: pagoa eta ezpela.

123

Barrualdeko klima mediterraneoa: artea eta pinua.

Landaretzaz gain, fauna ere oparoa da: mota askotako animaliak bizi dira natura-ingurune honetan. Artikutzan zehar ibiltzean, bakartasun-eta birjintasun-sentimendua nagusitzen zaigu. Zalantzarik gabe, gure lurraldean ondoen kontserbatu den basoetako bat da, Donostiako udalak egindako kudeaketa bikainari esker. Donostiako udala 1919an egin zen lursail honen jabe, urak biltzeko asmoz, eta gainerako erabilera oro debekatu zuen. Horren ondorioz, basoak duela milaka urtetako egoera berean dirau; bertako biztanleek ikatza ekoizteko zuhaitzak botatzea izan da baso honek jasan duen moldaketa bakarra. • Esan ikasleei idazteko Artikutzako klimaren eta landaretzaren berezitasun horiek, eta alderatzeko beren herrikoekin.

123 132826 _ 0160-0175.indd

171

28/9/09

16:01:26

Ariketak Erantzunak

Ulertu

6. Id

Ulertu 1. E. G. a. Klima ozeanikoak, subtropikalak eta mediterraneo ohikoak dituzte tenperatura leunak. Muturreko tenperaturak, berriz, mendialdekoak eta barrualdeko klima mediterraneoak. b. Klima ozeanikoan eta mendialdeko kliman. 2. Mediterraneo ohikoa: tenperatura leunak eta prezipitazio urriak. Barrualdeko mediterraneoa: muturreko tenperaturak eta prezipitazio urriak. Ozeanikoa: tenperatura leunak eta prezipitazio ugariak. Mendialdekoa: tenperatura hotzak eta prezipitazio ugariak. Subtropikala: tenperatura leunak eta prezipitazio urriak. 3. Klima mediterraneo ohikoa: baso mediterraneoa; Katalunian, Valentziako Erkidegoan, Murtzian, Andaluzian, Balearretan, Extremaduran, Gaztela-Mantxan, Gaztela eta Leonen, Ceutan eta Melillan. Barrualdeko klima mediterraneoa: miterra eta ipurua, eremu hotzetan; Katalunian, Valentziako Erkidegoan, Murtzian, Andaluzian, Gaztela-Mantxan, Madrileko Autonomia Erkidegoan, Gaztela eta Leonen, Errioxan, Euskadin, Nafarroan eta Aragoin. Klima ozeanikoa: basoak eta belardiak; Nafarroan, Euskadin, Kantabrian, Asturiasen, Galizian, Aragoin, eta Gaztela eta Leonen. Klima subtropikala: astalarra, tabaiba, laurisilvaea eta pinu kanariarra; Kanariar uharteetan. Mendialdeko klima: belardiak, pinuak eta izeiak; zenbait autonomia-erkidegotako altitude handiko eremuetan. 4. A: itsasotik gertu egoteak; tenperaturak leunak dira urte guztian. B: altitudeak; tenperaturak baxuak dira eta prezipitazioak ugariak, elurra batez ere.

Arrazoitu 5. Mendiko paisaia da, eta landaretza oparoa du. Klima ozeanikoa da; izan ere, klima ez da horren muturrekoa, mendi-ingurua izan arren.

ze er Et ar

1. Kopiatu Espainiako klimen mapa hau eta koloreztatu zona bakoitza dagokion koloreaz. Klima mediterraneo ohikoa Barrualdeko klima mediterraneoa

7. M

Klima ozeanikoa

et et ba to

Klima subtropikala Mendialdeko klima a. Zein klimak dituzte tenperatura leunak? Zeinek dituzte muturreko tenperaturak? b. Zein klimatan dira ugariak prezipitazioak?

2. Kopiatu eta osatu taula hau, Espainiako Arrazoitu

klimen ezaugarriak jarrita. KLIMA

TENPERATURAK

PREZIPITAZIOAK

mediterraneoa

leunak

urriak

5. Begiratu Aralarko argazkiari eta osatu fitxa.

3. Egin hiru zutabeko taula bat. Batean, idatzi Espainiako klimen izenak; bestean, klima bakoitzari dagokion landaretza, eta azkenekoan, zein erkidegok duten klima hori.

PAISAIAK Paisaia: a ❑ mendiko oa ❑ lautadak a: tz Landare ❑ urria ❑ oparoa da? klima mota ustez, zer

1. Kl berti ardat datua tigrad ka ad

Zure Zergatik?

4. Idatzi zer faktorek eragiten duen bi herri hauetako kliman. Esan nolakoak izango diren, zure ustez, toki bakoitzeko tenperaturak eta prezipitazioak. A

3. A urtek ten d

a. Egin aurrekoa bezalako beste fitxa bat Arabako Lautadako argazki honetarako, eta osatu.

10.

124

Informazio osagarria Klima-aldaketa eta Bakearen Nobel Saria Lurraren narriadura gizakion errua eta geure jardueraren ondorioa dela herritar askoren kontzientzian dago jada: natura-baliabideen neurrigabeko ustiaketaren ondorioa, eta atmosfera, ura nahiz lurzoruari eragiten diegun kutsaduraren ondorioa. 2007an, Bakearen Nobel Saria Al Gore jaunari eta Klima Aldaketaren Gobernuarteko Aditu Taldeari eman zieten batera, eta hori gero eta kontzientzia handiagoa dagoenaren seinale da. Sarritan, ekologisten mezua tremendistatzat eta ezkortzat jotzen da, baina etorkizun hori jada iritsi dela ulertu behar dugu, lehen aipatutako jarduera horien eraginak nabarmenak eta begi-bistakoak baitira.

124 132826 _ 0160-0175.indd

172

28/9/09

16:01:26

9. UNITATEA

Eman iritzia

Aplikatu

8. Turismo-enpresa batek eski-estazio bat eta

6. Idatzi Euskadiko klimen izenak eta esan

ur-instalazioak izango dituen jolas-parke bat eraiki nahi ditu Espainiako bi lekutan. Bakoitzak behar duen klima aintzat hartuta, gomendatu non eraiki beharko luketen bata eta non bestea. Azaldu zergatik.

zer ezaugarri duten. Zer lotura dago erliebearen eta erkidegoko klimen artean? Eta klimen eta itsasoarekiko distantziaren artean?

7. Meteorologoek egunero jasotzen dituzte hango eta hemengo tenperatura, prezipitazio, haize eta abarrei buruzko datuak. Zure ustez, hilabete batean jasotako datuen bidez ba al da zehazterik toki bateko klima? Zergatik?

IKASI EGITEN Klimograma bat interpretatzea Leku bateko klima nolakoa den jakiteko, urteetan zehar tenperaturak eta prezipitazioak nolakoak diren jakin behar dugu. Informazio hori klimogramak ematen digu. Grafiko mota bat da klimograma; leku bateko tenperaturak eta prezipitazioak adierazten dira bertan, hilabetez hilabete. l/m2

CIUDAD REAL

ยบC

1. Klimogramak bi ardatz bertikal ditu. Ezkerreko ardatzean, tenperaturen datuak daude. Gradu zentigradutan (ยบC) eta bosnaka adierazten dira.

70 60 50 40 30 20 10 0

30 25 20 15 10 5 0

3. Ardatz horizontalean urteko hilabeteak adierazten dira.

Hila

M A M

9. Aztertu aurreko klimograma. Urteko zein hilabetetan egiten du euri gehien? Eta zein hilabetetan egiten du euri gutxien? Zein dira hilabete beroenak? Eta zein, hotzenak? Zer alde dago hil epeleneko eta hotzeneko tenperaturen artean? Zure ustez, zer klima motatakoa da klimograma hori? Zergatik?

10. Interpretatu eskuineko klimograma aurreko galderak oinarri hartuta. Benasquekoa da, Huesca probintzian.

ยบC

2. Eskuineko ardatzean prezipitazioak jasotzen dira. Litro metro koadroko 2 (l/m ) izaten da neurria, hamarnaka adierazita.

4. Zutabe urdin bakoitzak hilabetean izandako prezipitazioak adierazten ditu.

5. Marra gorriak hilabete bakoitzeko batez besteko tenperaturak adierazten dituzten puntuak lotzen ditu.

Benasque (Huesca)

130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

30 25 20 15 10 5 0 Hila

l/m2

U O M A M E U A I U A A

125

โ ข Lurreko tenperaturak gora egiteak eremu eta arlo guztietan eragiten du. Proposatu ikasleei galdera honetaz hausnartzea eta elkarrekin hitz egitea: zertan eta nola eragingo die klima-aldaketak beraiei zuzenean?

a. Ordoki baten paisaia da, eta landaretza urria du. Trantsizio-klima da, tenperaturak ez baitira muturrekoak eta prezipitazioak urriak baitira.

Aplikatu 6. Klima ozeanikoa: tenperatura leunak eta prezipitazio ugariak. Kostaldeko eremuetako berezko klima da. Trantsizio-klima: klima mediterraneoak bezain muturreko tenperaturak ditu, eta prezipitazio urriak udan. Itsasoaren nolabaiteko eragina duten barrualdeko eremuetako berezko klima da. Barrualdeko klima mediterraneoa: tenperatura altuak ditu udan, eta baxuak neguan, eta prezipitazioak urriak dira. Itsasotik urrun dauden ordokietako berezko klima da. 7. Ez, klimak definitzeko urtaro guztietako datu guztiak jaso behar baitira urte askotan.

Eman iritzia 8. E. E. Eski-estazioa altitude handiko mendi-eremu batean koka daiteke, elur ugari egingo baitu bertan. Ur-parkea, berriz, klima mediterraneo ohikoa edo subtropikala duen zona batean koka daiteke.

Ikasi egiten 9. Euri gehien urrian eta abenduan egiten du, eta gutxien, uztailean eta abuztuan. Hilabete beroenak uztaila eta abuztua dira, eta hotzenak, urtarrila eta abendua. Hilabete beroenaren eta hotzenaren artean 20 ยบC-ko aldea dago. Klimograma barrualdeko klima mediterraneoari dagokio, tenperaturak altuak baitira udan eta baxuak, aldiz, neguan. 10. Mendialdeko klimari dagokio, prezipitazioak ugariak baitira urte guztian, eta tenperaturak, berriz, baxuak urte guztian, batez ere neguan.

125 132826 _ 0160-0175.indd

173

28/9/09

16:01:27

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Barrualdeko klima mediterraneoa Basoa Belardia Ekuatorearekiko hurbiltasuna Erliebea Gailurra Itsasoarekiko hurbiltasuna Klima Klima mediterraneo ohikoa Klima ozeanikoa Klima subtropikala Klima-aldaketa Klimograma Landaretza Mendialdeko klima Ordokia Prezipitazioak Tenperatura Urtaroak

GAI

1. Irakurri laburpena.

Klima Leku bateko klima tenperaturen eta prezipitazioen araberakoa da. Beste faktore batzuek ere eragiten dute eta aldatzen dute toki bateko klima: itsasoarekiko distantziak, erliebeak eta ekuatorearekiko hurbiltasunak, esaterako.

Espainiako klimak

Mun

Espainian bost klima bereizten dira:

●

Klima mediterraneo ohikoa. Mediterraneo itsasotik hurbilen dauden eskualdeetako klima da. Bereizgarriak dira: tenperatura leunak eta prezipitazio gutxi.

●

Barrualdeko klima mediterraneoa. Iberiar penintsulako barrualdeko eskualdeetan dagoena da. Hauek dira ezaugarriak: muturreko tenperaturak, oso hotzak neguan eta beroak udan; eta prezipitazio urriak.

●

Klima ozeanikoa. Iberiar penintsulako iparraldeko eskualdeetan dagoen klima da. Tenperaturak leunak dira, eta prezipitazioak ugariak.

●

Klima subtropikala. Kanariar uharteetako klima da. Prezipitazio gutxi izaten da, eta tenperaturak leunak dira urte osoan.

●

Mendialdeko klima. Mendialdekoa da. Tenperaturak oso hotzak izaten dira, eta prezipitazioak ugariak.

Kask izo

IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema. ESPAINIAKO KLIMAK

et bo

bost dira

Ikasten ikasteko 2. Espainiako klimak bost dira. Klima mediterraneo ohikoak ezaugarri hauek ditu: tenperatura leunak eta prezipitazio urriak. Barrualdeko klima mediterraneoak ezaugarri hauek ditu: muturreko tenperaturak eta prezipitazio urriak. Klima ozeanikoak ezaugarri hauek ditu: tenperatura leunak eta prezipitazio ugariak. Klima subtropikalak ezaugarri hauek ditu: tenperatura leunak eta prezipitazio urriak. Mendialdeko klimak ezaugarri hauek ditu: tenperatura baxuak eta prezipitazio ugariak. 3. E. L. Egiaztatu ikasleek klima bakoitzerako haren nolakotasuna zehazten duten ezaugarriak idazten dituztela; hau da, zer-nolako tenperatura- eta prezipitazio-erregimenak dituen.

mediterraneo ohikoa

………

ozeanikoa

subtropikala

………

ezaugarriak:

●

……… ●

………

Muturreko tenperaturak.

………

Prezipitazio urriak.

………

●

Tenperatura hotzak.

●

Prezipitazio ugariak.

IKASTEN IKASTEKO. Egin Euskadiko klimen laburpena. Jaso laburpen horretan zer klima mota dauden, eta tenperatura eta prezipitazio aldetik zer ezaugarri duten.

126

Informazio osagarria Hegazkinek eguraldia aldatzen dute Irailaren 11ko New Yorkeko atentatuen ondoren, Ameriketako Estatu Batuetako aireko espazioa itxita egon zen zenbait egunez, ez zen hegazkinik ibili joan-etorrian. Egoera horretan, klimari buruzko adituek New Yorkeko eta inguruko eguraldian zer aldaketa gertatzen ziren aztertu ahal izan zuten. Modu horretan, zirkulazio handieneko aire-ibilbideetan egiazko aldaketa gertatzen zela egiaztatu zuten. Eguneko eta gaueko tenperaturen arteko aldea gainerako egunetan baino handiagoa izan zen egun horietan. Izan ere, hegazkinen lorratzak uste baino gehiago eragiten du: eguraldia ere alda dezake, batez ere aireportuetatik gertuko eremuetan eta zirkulazio handieneko ibilbidean dauden eremuetan.

126 174 132826 _ 0160-0175.indd

174

28/9/09

16:01:27

9. UNITATEA

GAI NAIZâ&#x20AC;Ś Klima-aldaketak zer ondorio dituen ulertzeko

Gai naiz...

Azken urteotan, zientzialariek klima-aldaketa esaten diotenaren berri ematen ari dira komunikabideak. Baina, zer da klima-aldaketa eta zer ondorio izango du?

1. Garrantzitsuena petroliorik kontsumitzen ez duten energiak erabiltzea da. Beste bi ekintzek erregaien kontsumoa murrizten laguntzen dute.

Klima aldatuz joan da historian zehar. Gaur egun, petrolioaren eta haren deribatuen â&#x20AC;&#x201C;gasolina eta gasolioaâ&#x20AC;&#x201C; gehiegizko errekuntza gertatzena ari da, eta horren ondorioz, aireko karbono dioxidoa areagotu egin da. Horrek sortu du berotegi-efektua. Berotegi-efektuaren ondorioz, Lurraren beroa ezin da atmosferara atera, eta horregatik, igo egiten da tenperatura.

Klima-aldaketak ekar ditzakeen ondorioak Munduan

2. E. E.

Espainian Bero-bolada luzeagoak.

Itsas maila igotzea.

Kasko polarretako izotza urtzea.

Prezipitazioak gutxitzea.

Ekaitzak eta urakanak areagotzeak heriotzak, azpiegiturak hondatzea, uztan kalte handiak sortzea eta abar eragin ditzake. Prezipitazioak gutxitzeak lehortealdiak areagotu ditzake, eta uztak galarazi. Klima exotikoagoa duten tokietatik animaliak etortzean, bertako zenbait espezie gal daitezke eta, horren ondorioz, biodibertsitatea gutxitu.

Lehorteak eta basamortuak ugaritzea.

Ekaitz eta urakan bortitzagoak.

Klima epelagoetako animaliak iristea.

Itsasoan medusak ugaritzea.

Itsasoan medusak ugaritzeak gure hondartzetara turista gutxiago etortzea ekar dezake.

1. Adierazi ekintza hauetatik zein iruditzen zaizun garrantzitsuena petrolioaren kontsumoa murrizteko, eta azaldu zergatik. a. Gehiengoak garraio publikoa erabiltzea. b. Etxeak isolatzea, berogailu eta aire girotu gutxiago kontsumitzeko. c. Petroliorik kontsumitzen ez duten energiak erabiltzea; eolikoa eta eguzki-energia, adibidez.

2. Gehitu aurreko eskeman agertzen diren ondorioek ekar dezaketen beste ondorioren bat. Adibidez: Itsas maila igotzeak altuera gutxiko uharteak desagertzea ekar dezake.

127

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Eskatu ikasleei marrazteko klima mediterraneoari eta klima ozeanikoari dagozkien marrazki bana. Marrazki horietan, elementu hauei erreparatu behar diete: erliebearen formei, hezetasunari, landaretza motari... Horrela, argi eta garbi ikusiko da zer alde dauden bi klimen artean.

IKASTEN IKASTEKO programa Unitatea amaitutakoan, osatu honelako taula bat ikasleekin batera, edo eskatu haiei osa dezaten: 9. UNITATEA: Klima Hau ikasi dut

Hau egiten ikasi dut

Klima Klima mediterraneoa Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa Euskadiko klimak

175 127 132826 _ 0160-0175.indd

175

28/9/09

16:01:28

Urak

Programazioa Helburuak • Ibaiak itsasora doazen etengabeko ur-lasterrak direla ikastea.

Edukiak

• Ibaiek oinarrizko zer elementu dituzten eta ibaietan zer faktorek eragiten duten ikastea.

• Ibaiak.

• Espainian hiru isurialde daudela jakitea, kantaurialdeko isurialdea, isurialde mediterraneoa eta isurialde atlantikoa, bai eta haietako bakoitzak zer ezaugarri eta zer ibaiadar dituen ere.

• Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta lurpeko urak.

• Lurreko urak bi multzo handi hauetan banatzen direla ulertzea: lurpeko urak eta gainazaleko urak.

• Espainiako isurialdeak.

• Euskadiko urak.

• Gainazaleko urak itsaso, aintzira, urmael, ibai eta urtegietako urek osatzen dituztela jakitea.

• Mapak irakurri, ulertu eta interpretatzea.

• Euskadiko uren berri jakitea: ibaien, urtegien eta itsasadarren berri.

• Grafikoak interpretatzea.

• Ibai baten ibilbidearen profila interpretatzea.

Ebaluazio-irizpideak

• Espainiako gainazaleko urak nolakoak diren jakiteko interesa.

• Badaki Espainian zer hiru isurialde dauden (kantaurialdekoa, mediterraneoa eta atlantikoa), bai eta horietako bakoitzeko ibaiek zer ezaugarri dituzten ere.

• Euskadiko urak eta ibaiak nolakoak diren ulertzeko jakin-mina.

• Badaki Lurreko urak bi multzo handitan (lurpeko urak eta gainazaleko urak) banatzen direla.

• Nork bere burua babesteko zenbait arau bakun ikasteko nahia, uholdeak gertatzen direnean kontuan izateko.

• Badaki ibai baten ibilbidearen profila interpretatzen.

•

• Ibai baten ibilbidea irakurri, ulertu eta interpretatzea.

• Badaki zer diren ibaiak, zer elementu nagusi dituzten eta haiengan zer faktorek eragiten duten.

• Badaki zer ezaugarri dituzten Euskadiko ibaiek.

•

• • •

Oinarrizko gaitasunak Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasunaz gain, beste gaitasun hauek lantzen dira unitate honetan: gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna; hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; eta ikasten ikasteko gaitasuna.

128A 132826 _ 0176-0191.indd 176

28/9/09 16:03:24

Unitatearen eskema 10. UNITATEA. URAK

Ibaiak

Espainiako ibaien isurialdeak

Ikasi egiten Ibai baten ibilbidearen profila interpretatzea

Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta lurpeko urak

Euskadiko urak

Lortu nahi dugun mundua Babestu uholdeen arriskutik

Gai naiz… Ibai bat aztertzeko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Aldez aurreko ideiak hautematea; 1. eta 2. ariketak, 129. orrialdea. • Eskemak osatzea; 1. ariketa, 137. orrialdea, eta 2. eta 3. ariketak, 140. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 34., 35., 36. eta 37. fitxak. • Zabaltzea: 10. fitxa. • Ebaluaziorako baliabideak: 10. kontrola/10. testa. Bigarren hizuhilekoaren ebaluazioa

Zailtasunen aurreikuspena • Ikasleei ez zaie erraza egiten ibaiak kokatzea. Gogorarazi ibai guztiak mendietan sortzen direla. Gero, proposatu jarraitzeko ibaien ibilbidea hormako mapa batean, eta eskatu erreparatzeko ibai bakoitza zer tokitatik igarotzen den eta non itsasoratzen den.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa

• Ur-korrontearen noranzkoari antzematea eta ibaien ezkerraldea eta eskuinaldea bereiztea ere zaila gerta daiteke. Gogoan hartu horretarako aski dela ibaia sortzen den tokian kokatzea, eta handik itsasoratzen den tokira begira jartzea: eskuinaldea gure eskuinera dagoen aldea da.

Abendua

• Geografia deskribatzaileari buruzko gainerako unitateetan bezalaxe, jarri ikasleen hurbileko adibideak (haien esperientziarekin lotutakoak), ahal den guztietan.

Apirila

Urtarrila Otsaila Martxoa

Maiatza Ekaina

Oharra: Unitate honen eta hurrengoen programazioa aldatu egiten da Aste Santuko daten arabera.

128B 132826 _ 0176-0191.indd 177

6/10/09 15:47:37

Urak

GOG

Objetivos Helburuak

• Sabedes. Ikasleei ibaiak zer diren eta zer zati dituzten gogoraraztea. • Conoas.

Iba den bid ibil erd bid egi ibil

• Aintzirak, urtegiak eta urmaelak zer diren berrikustea.

Sugerencias didácticas

• Euskadiko ibai, urtegi eta itsaPara empezar sadar nagusiak zein diren gogoHaga uerpo. ratzea.

• Ikasleei unitate honetako eduPara explicar kiak aurkeztea. • Al hación solar. • Expla humedad…

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Epigrafeak irakurtzeari ekin aurretik, galdetu ikasleei ea ibairik igarotzen den beren herritik. Ibairik igarotzen ez bada, jo mapara, eta kokatu ikasleen herritik gertuen dagoen ibaia eta herrialdeko ibairik garrantzitsuena. • Proposatu ikasleei gogora ekartzeko ibaiak edo aintzirak dauden tokiren batera egin izan duten txangoren bat, eta eskatu bertako paisaia labur deskribatzeko.

Azaltzeko • Gogoratu ikasleekin batera erliebearen eta klimaren zer alderdik eragin dezaketen ibaietan, haien ibilguen forman, haien ibilbidean edo izaten duten ur kantitatean: lurzorua aldapan dagoen ala laua den, harkaitz gogorrez ala bigunez osatutako lurrak zeharkatzen dituzten, prezipitazio ugariko zona batean ala lehorteak izaten diren zona batean zehar egiten duten bidea, eta abar.

Its tzir sa

A d

●

U d t g

Atxetan Mendien hegalean eta itsasoaren ondoan, Arranondotik Lekeitioraino dagoen hiru orduko bidea, nik ikusi ditudanetik ederrenetako bidea bada. […] Beste aldetik Kantauriko itsas berdingabea ageri da, bere betiko edertasunaz apaindurik, hain laster urdin, bare eta baketsu urertzean, txipli-txapla jolasean dagoela eta Bilborantz edo Donostiarantz, Frantziara edo Santander aldera doazan ontziak eta Euskal Herriko arrantzaleen potintxoak bere mokorren gainean maitero darabiltzala; hain laster gaizto, haserre eta beldurgarria, bitsez betea ta irakina, bere gainaldeko gauza guztiak ondatu nahirik eta lehorreko aitz irme gogorrekin borroka indartsu bizi eta amorratuan orroaka.»

●

Zure ustez, zer adierazi nahi du egileak «bere mokorren gainean» eta «irakina» hitzen bidez?

●

Gure itsasertzeko zer herri ezagutzen dituzu? Deskribatu herri horiek.

Txomin Agirre. Kresala

128

Informazio osagarria Txomin Agirre (Ondarroa, 1864 - Zumaia, 1920) Txomin Agirre euskaraz idazten duen nobelagile onenetakotzat jotzen da. Ipuinak eta sermoiak ere idatzi zituen, erretorea zenez gero, baina haren eleberriek eman diote sona handiena. Batetik, hura izan baitzen genero horri heltzen lehena, askoren ustez; baina bestetik, haren eleberriak kalitate handikoak direlako, inolako zalantzarik gabe. Gutxik bezala garatu zuen kostunbrista izeneko nobela mota. Esate baterako, Kresala eta Garoa eleberrietan maisuki deskribatu zituen, hurrenez hurren, kostaldeko herri bateko bizimodua eta landa-eremu batekoa. Txomin Agirre familia xume batean hazi zen. Horregatik, hasieran ez zuen erraza izan bokazioz egin nahi zituen ikasketak egitea.

128 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:178

●

28/9/09 16:03:24

10.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA Ibaiak Ibaiak etengabeko ur-lasterrak dira. Sortzen denetik bokalera iritsi arte ibaiak egiten duen bideari ibaiaren ibilbidea esaten zaio. Ibaiaren ibilbidean, hiru zati bereizten dira: goi-ibilbidea, erdiko ibilbidea eta behe-ibilbidea. Ibaiaren ibilbideko zati horietako batetik bestera, aldatu egiten dira emaria –ibaien ur kantitatea– eta ibilgua –ibaien urpeko lurra edo bidea–. 1. Adierazi nolakoak diren ibaien emaria eta ibilgua goi-ibilbidean, erdiko ibilbidean eta behe-ibilbidean.

Aintzirak eta urtegiak

Euskadiko urak

Itsasoetan eta ibaietan dagoenaz gain, aintziretan eta urtegietan ere badago ura paisaian.

Euskadin badira hainbat ibai, urtegi eta itsasadar.

●

Aintzirak ur gezako berezko putzu handiak dira. Aintzira txikiei urmael esaten zaie.

●

Urtegiak gizon-emakumeek ibaien ibilbidean egindako ur-metaketak dira. Horretarako, presak egiten dituzte ibaien ibilguetan.

●

Euskadiko ibai batzuk Kantaurialdeko isurialdekoak dira; adibidez, Bidasoa, Oria, Deba eta Nerbioi-Ibaizabal. Gainerakoak, aldiz, isurialde mediterraneokoak dira: Ebro eta haren ibaiadarrak.

●

Euskadiko urtegiak ibaien goi-ibilbideetan eta erdiko ibilbideetan daude; esate baterako, Uribarrikoa eta Urrunagakoa, Zadorra ibaian.

●

Kantaurialdeko isurialdeko zenbait ibairen bokaleetan itsasadarrak sortu dira; esate baterako, Mundakakoa eta Ibaizabalena.

3. Zer isurialdetakoak dira Euskadiko ibaiak?

HAU IKASIKO DUZU

2. Zertan dira berdinak aintzirak eta urtegiak, eta zertan desberdinak?

●

Ibaiek zer ezaugarri dituzten.

●

Zein diren, eta nolakoak, Espainiako isurialdeak.

●

Zer diren itsas urak, urtegiak, aintzirak eta lurpeko urak.

●

Nolakoak diren Euskadiko urak.

129

Azkenean, ordea, Bilboko artzapezari esker egin ahal izan zituen apaizteko behar ziren ikasketak. Euskal gaiekiko interes sakona zuen, eta Eusko Ikaskuntzan eta Euskaltzaindiaren sorreran parte hartu zuen. Euskaltzaindia euskararen hizkuntza-akademia da, eta euskarari buruz ikertu zuen eta euskara batua sortu. Txomin Agirrek beti egin zuen euskara batua sortzearen alde, bestela pentsatzen zutenen aurrean. Horixe izan zen bere garaiko eztabaida nagusia, eta denborak arrazoia eman dio Txomin Agirreri, nahiz eta hark ezin izan zuen euskara batuta ikusi. 1920ko urtarrilaren 14an hil zen Zumaian. Herri horretako erretore izan zen azken urteetan.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Aipatu ikasleei Espainian oso ibai emaritsuak daudela, hala nola Ebro, eta beste zona batzuetan ibaiek agorraldiak izaten dituztela eta ez dutela nahikoa ur izaten. Horregatik, zenbait gobernu aztertzen ari dira ea zer aukera dagoen beren lurraldeetako uren zati bat ura urriagoa den beste arro batzuetara eramateko. Ibai baten ura ibaiaren arrotik ur gutxiko beste arro batera garraiatzeko, ingeniaritza-obra handia behar da. Sarritan, biztanleria askoko guneak urez hornitzeko egin behar izaten dira ingeniaritza-obra handi horiek; beste batzuetan, berriz, ura soro ureztatuak dauden lur emankor baina ur gutxikoetara eramateko egiten dira.

Erantzunak Irudiak • Txomin Agirrek hau adierazi nahi du: itsasoak batzuetan goxoki kulunkatzen dituela txalupak ur gainean, eta beste batzuetan, harrotu egiten dela, bor-bor egiten duela, eta bazterrak zipriztintzen dituela. • E. L. Saiatu ikasleek kostaldeko paisaia nabarmen dezaten, herriak deskribatzean. Galderak 1. Ibaien goi-ibilbidean emaria urria izaten da, eta ibilgua, estua eta malkartsua; erdiko ibilbidean, emaria handiagoa izaten da, eta ibilgua, zabalagoa; ibaiak behe ibilguan izaten du urik gehien eta ibilgurik zabalena. 2. Bai aintzirak bai urtegiak ur gezaren pilaketak dira, baina aintzirak berez sortutakoak dira, eta urtegiak, aldiz, pertsonek sortutakoak. 3. E. E. Kantaurialdeko eta mediterraneoko isurialdekoak.

129 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:179

28/9/09 16:03:24

Sugerencias • Ibaiak nolakoakdidácticas diren eta haietanempezar zer faktorek eragiten duten Para Haga uerpo. ikastea.

• Espainiako hiru isurialdeen koPara explicar kapena jakitea: kantaurialdekoa, • Al hación solar.eta atlantikoa. mediterraneoa • Expla humedad…

Azaltzeko • Esan ikasleei 2. irudiko marrazkiei behatzeko, eta eskatu bi paisaiak deskribatzeko eta bien arteko aldeak adierazteko. Gero, lotu ibai bakoitzaren ezaugarriekin, ibaiaren zatiak (goi-ibilbidea, erdiko ibilbidea eta behe-ibilbidea) ikasleen oroimenean finkatzen laguntzeko. • Ikasleak Iberiar penintsulako ibaiak ezagutzen joan daitezen, aterarazi txandaka arbelera, eta eskatu mapa interaktiboan hiru isurialdeetako ibaiak kokatzeko.

Ulertzeko • Lehenik, aztertu 1. irudia. Gero, egin era honetako galderak ikasleei: Zer dira meandroak? Nondik dator ura ibai honetara? Zergatik dago urtegi hau mendien ondoan? Zer dira ibaien deltak?

ibaiadarra meandroa

Euriaren edo lurmentzearen ondorioz mendietan ura pilatzean sortzen diren etengabeko ur-lasterrak dira ibaiak. q Ibaietako ura ohantze edo ibilgu batean zehar higitzen da. Ibaiek badituzte beste elementu hauek ere: ●

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Prestatu txango bat herritik gertuko inguru batera, ibai, aintzira, urtegi edo antzekoren baten ezaugarriak bertatik bertara ezagutzera. Horixe da unitate bati hasiera ematerakoan ikasleak motibatzeko modurik onena.

Ibilbidea. Sortzen direnetik bokaleetara iritsi arte ibaiek egiten duten bidea da. Ibaien bokaletan bi fenomeno sortzen dira: itsasadarra, itsasoko ura ibaiaren ibilguan sartzen denean; eta delta, arrastaka eramaten dituzten materialak bokalean pilatzen direnean eta triangelu formako lur-eremuak sortzen dituztenean.

●

Emaria. Ibaiek eramaten duten ur kantitatea da.

●

Erregimena. Nola aldatzen den ibaien emaria, urtean zehar. Ibai batek erregimen erregularra duela esan ohi da, aldaketa txikiak baditu, eta erregimen irregularra duela, berriz, emaria asko aldatzen bazaio hilabete batzuetatik besteetara.

●

Erliebearen eragina. Erliebeak ibaiko uren luzeran eta abiaduran eragiten du. Itsasotik gertu dauden mendietan sortutako ibaiak laburrak dira; itsasoratzeko tokitik urruti dauden mendietan sortutakoak, berriz, luzeak. Bestalde, ibaien urak azkar higitzen dira malda handiko lurzoruetan zehar. Klimaren eragina. Klimak ibaien emarian eta erregimenean eragiten du. Eremu euritsuak zeharkatzen dituzten ibaiak oso emaritsuak eta erregimen erregularrekoak izan ohi dira. Aitzitik, klima mediterraneoa duten eremuetan zehar soilik higitzen diren ibaiek erregimen irregularra dute.

A T

LEG

delta

3. E

Begira ageri nagus ibaiei ren ib ten za

2. Ibaietan eragiten duten faktoreak Ibai batzuk luzeak eta beste batzuk laburrak zergatik diren eta batzuek erregimen erregularra eta beste batzuek irregularra zergatik duten ulertzeko, ibaien ibilbidean zehar zer-nolako klima eta erliebea dauden hartu behar da aintzat. w

Ibai baten ibilbidea. Zer zatitan du ibilgurik zabalena? Eta zer zatik du maldarik handiena?

Besta tuta d du. Is guztie

Espa Kanta aldea dean

w Erliebeak eta klimak ibaietan duten eragina.

A. Ibaiaren goi-ibilgua. B. Ibai bat agorraldian. Nola eragiten diete ibaiei erliebeak eta klimak?

130

Beste jarduera batzuk Ibaien higadura Erliebeak ibaien ibilbidea nola aldatzen duen ikusteko, proposatu ikasleei eredu bakun bat egitea. • Hauek beharko dituzte: harea, buztina, zenbait harri koxkor, urez betetako ontzi bat, erretilu bat eta ureztontzi bat. • Harea buztinarekin eta harri koxkorrekin nahasi behar da. Gero, erretilua oker samar jarrita, osatu tontortxo bat haren gainean, egindako nahastearekin. • Erretilua ontziaren gainean jarri, okertuta, eta isuri pixkanaka ureztontziko ura tontorraren gailurrera.

130 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:180

urtegia

1. Nolakoak diren ibaiak

ERDIKO IBILBIDEA

• Sabedes. Ibaien zatiak identifikatzea: ibilgua, ibilbidea (goi-ibilbidea, • Conoas. erdikoa eta behe-ibilbidea), sorburua eta bokalea.

Izaki bizidun guztiok behar dugu ura. Horregatik, gizon-emakumeek ibai baten edo aintzira baten ondoan eraiki izan dituzte herriak, Antzinarotik.

BEHE-IBILBIDEA

Objetivos Helburuak

GOI-IBILBIDEA

Ibaiak

28/9/09 16:03:25

Iba ko Esp koa

aia

AIA

A D I A N A IB

ib.

ia iba

Cinca ibaia

IB AIA

Río Ter

Hu er

Río Llobregat

i b.

EB RO

Se gr e

ra ai

Mij are

s ib .

Zá

Tur ia ba

a a lim

iba ia

IBAI A JÚCAR

. r ib

Mundo ib .

SEG U

G ua Al manzora ib.

R A IB. ib.

tín len da

s i t

Erantzunak

dalhorce i b ua

i b.

i b. to

a ad Gu

e let

d Gua

Guadiaro

Ti n

Isurialde atlantikoa OZE AN O AT L A NT I KOA

AIA

Jabalón iba

i b.

AIA IR IB QUIV DAL G UA Ge nil i b.

Isurialde mediterraneoa

Kantaurialdeko isurialdea

ü ig

a el

Ibaia Sakana edo uharra

j ar Zú ch e l ib.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Eskatu neska-mutilei ibai baten paisaia idatziz deskribatzeko. Hiru ibilbide zatiak eta haietako paisaiak deskribatu behar dituzte.

ANDORRA

Gállego ib

AIA TAJO IB

a n ib

Jarama ib.

a ra ibaia

r ib

l o r iba ia

t Ma

LEGENDA

abal ib. De ba ib.

ga ib a

Jaló

A AI IB

IBAIA

Tiéta

Ibai z

ai a

ia ib a

Alberche ib

gón ibaia a ia

rie

P O R T GU U G AD IAN A L A IB

ib a

b Ca

gón

F R A N T Z I A

a s o a ib .

ibaia

Ala

IBA IA

DUER O

Er e

aia

A T L A N T I K O A

Pis ue Adaja ibaia r

Es la Tor m

IBAI A

ibaia

O Z E A N O

B e saya ib. EBR O

aia Sil ib

Ceuta

o n e r a r e i t e d Melilla

Eskala 0 80 Kilometroak

e Espainiako isurialdeen mapa.

Aipatu Espainiako isurialdeen izenak eta eman isurialde bakoitzeko hiru ibairen izenak.

3. Espainiako isurialdeak Begiratu e mapari. Espainiako lurraldeko ibaiak

ageri dira. Zuzenean itsasoratzen diren ibaiei ibai nagusi esaten zaie. Beste ibai batera doazen ibaiei, berriz, ibaiadar. Ibai nagusi batek eta haren ibaiadarrek egiten duten ibilbideari arro esaten zaio.

Galderak

Bestalde, Espainiako lurraldea hiru koloretan banatuta dago. Kolore bakoitzak isurialde bat adierazten du. Isurialde bateko lurretako ibai, sakan eta uhar guztietako urak itsaso berera isurtzen dira.

3. Erreparatu e mapari.

Espainian hiru isurialde daude: iparraldean, Kantaurialdeko isurialdea; ekialdean eta hegoaldean, isurialde mediterraneoa; eta mendebaldean, isurialde atlantikoa. Ibaiek bidean zeharkatzen dituzten eremuetako erliebeak eta klimak eragina dute ibaietan. Espainian hiru isurialde daude: Kantaurialdekoa, mediterraneoa eta atlantikoa.

10.UNIDAD UNITATEA 1

g o l k o a

ca Jilo

DUERO

ib.

ib a

Na lón iba ia

e va ib S aja .

Eo ib aia Nav ia ib aia Nar c

iba ia Ulla AI A O IB IÑ M

TA J

GOI-IBILBIDEA

Bi d

e ibaia Tambr M

iba

ERDIKO IBILBIDEA

B i z k a i k o I

ue Ág

BEHE-IBILBIDEA

1. Definitu ibaien arroa eta erregimena. 2. Esan zer faktorek eragiten dieten ibaiei eta azaldu nola eragiten dieten. a. Zeinek du hiru isurialdeetan hedadurarik handiena? b. Aurkitu ibaia hauek mapan: Tajo, Nalón eta Júcar. c. Egin fitxa bat goiko ibai horietako bakoitzari buruz. Fitxetan, idatzi zer isurialdetakoak diren eta zer mendikatetan sortzen diren; gainera, aipatu ibaiaren ibaiadarretako baten izena.

131

• Begiratu nola sortzen diren erretenak buztinetan, uraren indarraren arabera, urak bidean topatzen dituen harrien arabera... • Horrez gain, erreparatu urak materialak eramaten dituela maldan behera (erretiluaren malda), urez betetako ontzira iritsi arte, eta han, material horiek ondoan jalkitzen direla, ibaietan urak ekartzen dituen materialekin gertatzen den bezalaxe.

Irudiak 1. Ibaiak bokalean du ibilgurik zabalena. Maldarik handiena, berriz, goi-ibilbidean du. 2. A irudian ibai baten goi-ibilbidea ikusten dugu. Erliebea menditsua da, eta ibaiak malda handiak, jauziak eta ur-jauziak ditu. Horrez gain, ibilgu estua du, mendien artean doanez gero. B irudian agorraldian dagoen ibai bat ikusten dugu. Udako klima beroaren eta prezipitazio ezaren ondorioz, oso ur gutxi darama, eta ibilgua idor samar dago. 3. Kantaurialdeko isurialdea: Ibaizabal, Saja eta Nalón. Isurialde mediterraneoa: Segura, Ebro eta Júcar. Isurialde atlantikoa: Guadalquivir, Guadiana eta Duero.

Galderak 1. Ibai baten arroa ibai nagusiak eta haren ibaiadarrek beren ibilbidean zeharkatzen duten lurraldea da. Ibai baten erregimenak urtean zehar haren emariak zer aldaketa izaten dituen adierazten du. 2. Erliebeak ibaien luzeran eta abiaduran eragiten du, eta klimak ibaien emariari eta erregimenari eragiten die. 3. a. Isurialde atlantikoak. b. E. G. c. Tajo isurialde atlantikoko ibaia da; Iberiar mendikatean sortzen da; haren ibaiadar bat Jarama da. Nalón kantaurialdeko isurialdekoa da; Kantabriar mendikatean sortzen da; eta Narcea da haren ibaiadar bat. Júcar isurialde mediterraneokoa da; Iberiar mendikatean sortzen da; eta Cabriel da ibaiadar bat.

131 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:181

28/9/09 16:03:25

3. Is

Espainiako ibaien isurialdeak Helburuak • Isurialde mediterraneoko ibaiak ezagutzea eta zer ezaugarri nagusi dituzten ikastea. • Kantaurialdeko isurialdeko ibaiak ezagutzea eta zer ezaugarri nagusi dituzten ikastea. • Isurialde atlantikoko ibaiak ezagutzea eta zer ezaugarri nagusi dituzten ikastea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Bi orrialde hauek lantzean, eskatu ikasleei aurkitzeko ikasten ari diren ibaiak eta isurialdeak 131. orrialdeko mapan, eta erreparatzeko isurialde bakoitzeko ibaien ezaugarriei. Azaltzeko • Aipatu ikasleei Iberiar penintsulako hainbat ibairen (batez ere isurialde mediterraneokoen) agorraldien ondorioz lehorte-aldiak sortzen direla eta horrek ondorio larriak eragiten dituela batzuetan. Gogorarazi ura aurrezteko estrategia erraz batzuk, esate baterako: bainatu ordez dutxatzea, hortzak garbitzean txorrota ixtea, ikuzgailua eta ontzi-garbigailua beteta daudenean soilik erabiltzea, eta abar. • Lagundu ikasleei hiru isurialde hidrografikoetako ibaien izenak buruz ikasten. Horretarako, jarraitu IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 51. eta 52. orrialdeetako estrategiei.

Isuria horret mend

1. Isurialde mediterraneoa Isurialde mediterraneoko ibaiak laburrak eta emari txikikoak dira, Ebro izan ezik. Izan ere, klima mediterraneoa duten eremuak zeharkatzen dituztenez, ur gutxi jasotzen dute euritik. Erregimen irregularra dute: agorraldia izaten dute udan (emaria nabarmen gutxitzen zaie), eta uhaldiak edo ur-goraldiak, udaberrian eta udazkenean. Euriteen garaian, ibaiek ibilguan sar tzen dena baino ur gehiago bil dezakete, eta gainezka egin. Hauek dira isurialde honetako ibairik luzeenak: q ●

Ebro: 910 km

Gal larr iga dira

●

Iber nak Iba ma

Júcar: 498 km

Segura: 325 km

Turia: 280 km

Ter: 209 km

–D ib

Ebro: Kantabriar mendikatean jaiotzen da; ibai luzea eta oso emaritsua da, Pirinioetan sortzen diren hainbat ibairen urak –hala nola Aragón, Gállego eta Segre ibaienak– eta Iberiar goi-ordokian sortzen diren beste hainbatenak –hala nola Jalón eta Huerva ibaienak– jasotzen baititu.

●

Júcar: Iberiar goi-ordokian jaiotzen da, bai eta haren ibaiadar nagusia den Cabriel ere.

●

Segura: Mendikate Subbetikoan jaiotzen da; haren ibaiadar nagusia Mundo ibaia da.

Isurialde honetan, badira beste zenbait ibai ere: Turia, Mijares, Llobregat, Ter, Guadalhorce eta Almanzora. Bestalde, euri-bide eta uhar ugari daude isurialde honetan; batez ere, Balear uharteetan. Ibilguak agortuta egoten dira; euria egiten duenean soilik izaten dute ura. Ekaitz handiak gertatzen direnean, berriz, gainezka egin dezakete, eta uholdeak sor daitezke.

– Ta p ib A

buruzko grafikoa. Ebro ibaiaren argazkia, Zaragozan. Ebro Espainiako ibairik emaritsuena da.

Navia: 159 km Nalón: 129 km

Kantaurialdeko isurialdea da hedadura txikiena duen isurialdea. Ibaiak laburrak eta malda handikoak dira, Kantabriar mendikatean jaiotzen baitira, itsasoratu beharreko itsasotik gertu. Horrez gain, emaritsuak dira, eta erregimen erregular samarra dute, klima ozeanikoa duten eremuak zeharkatzen baitituzte; hau da, urte guztian zehar euri ugari izaten duten eremuak.

●

And vir e vir e

●

Kan ete dau sak

Esp de Kan rial

Eo: 79 km

2. Kantaurialdeko isurialdea

–G ze Z

q Isurialde mediterraneoa. Ibai nagusiei

Ibaizabal: 69 km

Bidasoa: 67 km

Ga 1.

Hauek dira Kantaurialdeko isurialdeko ibai nagusiak: w ●

Euskadin: Bidasoa, Oria, Deba eta Ibaizabal.

●

Kantabrian: Pas, Saja, Besaya, Nansa eta Deva. Azken ibai hori Kantabriaren eta Asturiasen arteko muga da.

●

Asturias: Sella, Nalón, haren ibaiadar Narcea, Navia eta Eo. Azken ibai hori Asturiasen eta Galiziaren arteko muga da.

w Kantaurialdeko isurialdea. Ibai

nagusiei buruzko grafikoa. Navia ibaiaren bokalearen argazkia.

132

Beste jarduera batzuk Ezagutzen ditugu ibaiak Espainiako ibai nagusien izenak, haien kokapena eta zer isurialdetakoak diren ikasten laguntzeko, eskaintzen dizkizugun bi jarduera hauetakoren bat proposa diezaiekezu ikasleei. • Eskatu ikasleei egiteko taldeka Espainiako ibaien argazkiz hornitutako horma-irudiak. Nahi baduzu, esleitu ibai bat ikasle talde bakoitzari, hari buruzko lan monografiko bat egin dezan. Lan horretan, ibaiarekin berarekin edo haren ibilguko bazter edo txoko bereziekin lotutako bitxikeriak, alegiak eta pasadizoak jaso behar dituzte. Gero, Espainiako ibaiei buruzko erakusketa antola daiteke ikasgelan horma-irudiekin.

132 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:182

●

28/9/09 16:03:26

10 Tajo: 1.007 km

Isurialde atlantikoak du hiruretan hedadura handiena. Isurialde horretako ibai gehienak luzeak dira, Atlantikotik urruti dauden mendietan jaiotzen baitira, eta ozeano horretan itsasoratzen. e ●

Galiziako ibaiak. Oso ibai emaritsuak eta erregimen erregularrekoak dira, euria maiz egiten duen eremuetan zehar igarotzen baitira. Ibai nagusiak, Miño eta haren ibaiadar Sil dira. Hauek dira beste ibai batzuk: Tambre eta Ulla.

●

Iberiar goi-ordokiko ibaiak. Iberiar penintsula osoko ibai luzeenak dira, ozeanotik urruti dauden mendietan jaiotzen baitira. Ibaiek agorraldia izaten dute udan, eta hazita etortzen dira maiz, udaberrian eta udazkenean. Hauek dira ibai nagusiak:

Ikasten ikasteko gaitasuna

Duero: 895 km

Barra-diagramek datuak grafikoki adierazteko eta elkarren artean alderatzeko balio dute. Landu ikasleekin barra-diagramak, eta eskatu ateratzeko informazioa ikaslearen liburuko diagrametatik: Zein da isurialde bakoitzeko ibairik luzeena? Zenbateko aldea dago ibai laburrenaren eta luzeenaren artean?

Guadiana: 818 km

Guadalquivir: 657 km Miño: 310 km

– Duero. Iparraldeko iberiar goi-ordokia zeharkatzen du, eta ibaiadar hauek ditu: Pisuerga, Esla, Adaja eta Tormes. – Tajo. Hegoaldeko iberiar goi-ordokia zeharkatzen du, eta penintsulako ibai luzeena da; hauek dira ibai horren ibaiadar garrantzitsuenak: Jarama, Alberche, Tiétar eta Alagón. – Guadiana. Ibai horrek ere Hegoaldeko iberiar goi-ordokia zeharkatzen du. Ibaiadar nagusiak: Záncara, Cigüela eta Zújar.

siei

10. UNITATEA

3. Isurialde atlantikoa

●

Andaluziako ibaiak. Erregimen erregularra dute, eta Guadalquivir ez beste guztiak laburrak dira. Ibai aipagarrienak: Guadalquivir eta haren ibaiadarra den Genil, Odiel, Tinto eta Guadalete.

●

Kanariar uharteetako sakanak. Kanariar uharteetan ez dago etengabeko ur-lasterrik, klima oso lehorra baita. Sakanak daude; hau da, euria egiten duenean ura izaten duten ibilgu sakonak. Adibidez, Angustiasko eta Infiernoko sakanak. Espainiako ibaiak hiru isurialdetan banatuta daude: isurialde mediterraneoan erregimen irregularreko ibaiak daude; Kanturialdekoan, ibai emaritsuak eta oso laburrak; eta isurialde atlantikoan, ibai luzeak eta emaritsu samarrak.

Galderak 1. Osatu taula hau koadernoan eta egin Espainiako gainerako isurialde bakoitzaren taula ere. ISURIALDE ATLANTIKOA ●

Zenbait ibairen izenak: .........

●

Ibaien ezaugarriak: .........

2. Zer isurialdetakoak dira Espainiako ibai erregularrenak? Azaldu erregulartasun horren zergatia.

Lortu nahi dugun mundua

e Isurialde atlantikoa. Ibai nagusiei buruzko grafikoa. Guadalquivir ibaiaren argazkia, Sevillan.

• E. L.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Babestu uholdeen arriskutik Ibai eta sakan askok uhaldiak izan ohi dituzte, eta gainezka egiten dute. Ura oso bizkor higi daiteke, eta soroak eta herriak urpean gera daitezke. Uholdeetatik babesteko, aholku hauek hartu behar dituzu aintzat: – Joan ibilgutik urruti dagoen toki garai batera. – Ez geratu sekula auto barruan.

Atal hau lantzen ari garela aprobetxatuko dugu ikasleei ibaiak arriskutsuak direla aipatzeko, nahiz eta zati batzuetan jendea bainatu egin ohi den udan. Batetik, ur-lasterrak eraman gaitzake, eta bestetik, ur arreak izaten direnez, hondoa irristakorra izan ohi dute. Bainatu ahal izateko, aurrez jakin behar dugu agintariek ibaiaren zati horretan bainatzeko baimena ematen dutela eta urak ez daudela kutsatuta. Azkenik, gogoan izan ez dugula sekula bainatu behar presaren batetik hurbil.

– Adi egon agintarien ohar eta aholkuei. ●

Aipatu uholdeetan jarraitu beharreko beste aholku bat.

Erantzunak 133

• Eskatu ikasleei marrazteko Espainiako maparen silueta, kartoi mehe batean. Gero, azetatozko paper garden batean edo landare-paper batean kalkatu behar dute, eta autonomia-erkidego guztien mugak ere adierazi behar dituzte. Paper berezian kalkatutakoa mapa fisikoaren gainean jarri behar dute. Azkenik, kolorezko hiru errotuladorerekin Iberiar penintsulako isurialdeak marraztu behar dituzte azetatozko beste paper batean, bai eta isurialde horietako ibaien urak jasotzen dituzten itsaso eta ozeanoen izenak idatzi ere. Horrela, ibai bakoitza zer autonomia-erkidegotatik igarotzen den, zer isurialdetakoa den eta abar ikusi ahal izango dute.

Galderak 1. Isurialde atlantikoa: Duero, Tajo, Guadiana eta Guadalquivir; ibai luzeak dira, ozeano Atlantikotik urrun sortzen baitira, eta haien erregimena aldatu egiten da zona batetik bestera. Kantaurialdeko isurialdea: Bidasoa, Saja, Sella eta Nalón; ibai laburrak, malda handikoak, emaritsuak eta erregimen erregularrekoak dira. Isurialde mediterraneoa: Ebro, Júcar, Segura eta Turia; Ebro izan ezik, ibai laburrak, emari txikikoak eta erregimen irregularrekoak dira. 2. Kantaurialdeko isurialdeko ibaiak. Klima ozeanikoa duten lurraldeak zeharkatzen dituztenez, euri ugari jasotzen dute urte guztian.

133 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:183

28/9/09 16:03:26

Helburuak • Lurrean lurrazaleko urak eta lurpeko urak daudela ulertzea. • Gure planetako lurrazaleko urak hauek direla jakitea: itsas urak, aintzira eta urmaeletakoak, urtegietakoak eta ibaietakoak. • Lurpeko urak lurrazalaren azpitik iragaten direla ikastea, eta batzuetan lurraren azpian pilatu eta akuiferoak sortzen direla.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Ezer baino lehen, galdetu ikasleei: nola liteke oraindik ere ura egotea, etengabe kontsumitzen badugu? Gidatu erantzunak, ura ibaietara nola itzultzen den azal dezaten. Azaltzeko • Azaldu ikasleei badirela Espainiako ibai handi guztien osasuna zaintzen duten zenbait erakunde: konfederazio hidrografikoak. Erakunde horiek misio hau dute: ibaietako uren inguruko planifikazioa eta kudeaketa, ur horien ustiaketa-eskubideen emakida, azpiegitura hidraulikoak eraikitzea, eta ibaiak zeharkatzen duen lur-eremuaren ingurumenkudeaketa.

Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta lurpeko urak

3. U

Paisai sortze

Espai daude ren ar diana Duero eta Eb

Lurrazalean, ibaietako uraz gain, beste hainbat tokitan ere badago ura: itsasoetan, aintziretan eta urtegietan. Ur horiei guztiei gainazaleko urak esaten zaie. Bestalde, lurpean ere badago ura: lurpeko urak esaten zaie.

4. L

1. Itsas urak

Euria tzen d ditu, h arte. diren lurpea sor tze

Ibaiek itsasora edo aintziraren batera isurtzen dute ura. Ozeanoetako eta itsasoetako ur guztien multzoari itsas urak esaten zaio. Itsas urak gaziak dira, eta etengabe higitzen dira: higidura horrek sortutako olatuak itsasertzeraino iristen dira. q Itsas urak oso erabilgarriak zaizkigu gizon-emakumeoi. Itsasoetatik eta ozeanoetatik elikagaiak (arrainak, itsaskiak, algak...) eta lehengaiak (adibidez, gatza) eskuratzen ditugu. Bestalde, komunikatzeko bide gisa erabiltzen da, itsasontzien bidez, eta baliabide turistikoa ere bada, itsasertzera hamaika turista joaten baitira.

2. Aintzirak eta urmaelak

q Mediterraneo itsasoa. Itsasoko urak etengabe higitzen dira, eta olatuek itsasertzaren kontra egiten dute talka.

Lur naz urte irag

Aintzirak lurrez inguratutako ur multzoak dira eta, beraz, kontinenteetan daude. Aintzira txikiei urmael esaten zaie. Espainiako aintzirak txikiak dira; hortaz, urmaelak dira gehienak. Aintzirak eta urmaelak mendietan, ordokietan eta itsasertzetik gertu daude. w Ikus ditzagun: ●

Mendietako aintzira eta urmaelak. Izotza urtzearen ondorioz sortu dira, eta glaziar-aintzira esaten zaie. Espainiako glaziar-aintzira handiena Sanabriakoa da (Zamora).

●

Ordokietako urmaelak. Euri-urak pilatzean sortzen dira. Esate baterako, Gallocantako urmaela, Zaragozan.

●

Itsasertzeko urmaelak. Itsasertz lauetan daude. Esate baterako, Valentziako itsasertzean sortu da itsasertzeko aintzira bat: Albufera du izena.

Ga B

1. 2.

w Espainiako aintzirak. A. Sanabriako aintzira. B. Gallocantako urmaela. C. Albufera.

134

Ulertzeko • Urtegiei buruz hitz egitean, egin era honetako galderak, egiaztatzeko ikasleek ulertzen dutela urtegiak nolakoak diren eta zertarako balio duten: Ibaien zer tokitan egin behar dira urtegiak? Zer egin behar da ibaietako ura pilatzeko?

Informazio osagarria Aintzira baten sorrera Glaziarrak dira aintzirak eta urmaelak sortzearen eragile nagusiak. Izotz multzo erraldoi horiek astiro-astiro desplazatzen dira, eta bidean, lurra higatzen dute, arroak zulatzen dituzte, eta zulo handiak geratzen dira atzean uzten dituzten tokietan; zulo horiek euri-urez, elurrez edo glaziarraz beraz estaliko dira. Badira bestelako sorrera izan duten aintzirak ere. Esate baterako, zenbait aintzira sumendi ohien kraterretan sortzen dira, eta beste zenbait meteorito bat erortzean sortutako zuloan osatu dira.

134 132826 _ 0176-0191.indd 184

Espai lurpek tzen d edate ur-erre

6/10/09 15:47:40

10. UNITATEA

3. Urtegiak Paisaietan, badira hainbat urtegi. Ibaien ibilguetan sortzen dira, presa baten bidez ibaiko urari eutsita. Espainian, 1.200 presa eta urtegi baino gehiago daude. Urtegi hauek dute edukiera handiena: Tajoren arroko Alcántara eta Buendía urtegiek, Guadianaren arroko La Serena e eta Cíjara urtegiek, Dueroren arroko Almendra eta Ricobayo urtegiek, eta Ebroren arroko Mequinensa urtegiak.

4. Lurpeko urak

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna

e La Serenako urtegia, Guadiana ibaian.

Extremaduran dago. Espainiako urtegien artean, hark du edukiera handiena.

Euria egiten duenean, uraren zati bat lurrak xurgatzen du, eta urak zenbait lur-geruza zeharkatzen ditu, harik eta harkaitz iragazgaitzarekin topo egin arte. Lurpean geldi dauden edo bertatik iragaten diren ur multzoei lurpeko urak esaten zaie. Hortaz, lurpean lurpeko uren metaketak edo akuiferoak sor tzen dira. Espainian, erabilgarri dagoen ur gezaren laurdena lurpeko urak dira. Ur horiek ateratzeko, lurra zulatzen da eta putzuak egiten dira. Gizon-emakumeok edateko eta ureztatzeko erabiltzen ditugu lurpeko ur-erreserba horiek. r

Aipatu ikasleei urtegien eraikuntzak eragin handia duela ingurumenean, ingeniaritza-obra hidraulikoen artean eragin handienetakoa. Urtegiek asko hondatzen dute paisaia, eta askotan, urtegia egiteko ibar emankorren bat galtzen da, edo bestela, nekazaritzarako edo gizakiok bizitzeko egokia den beste eremuren bat. Horrez gain, urtegiek ibaietako ekosistemari ere eragiten diote.

Erantzunak Lurreko urak bi multzotan banatzen dira: gainazaleko urak itsasoak, ibaiak, aintzirak eta urtegiak dira; lurpeko urak, berriz, lurpera iragazten diren urak dira.

Galderak 1. Espainian badira izotzaren higaduraren ondorioz sortutako aintzirak eta urmaelak; badira ordokietako urmaelak, horietako asko euri-urak pilatzean sortutakoak; eta badira kostaldeko urmaelak, kostaldeko zona lauetan itsasoko ura sartzean sortu ohi direnak.

r Soroak ureztatzen. Akuiferoetako ura aprobetxatzen da ureztatzeko.

Galderak 1. Esan zer hiru motatako aintzirak edo urmaelak dauden Espainian eta azaldu nola sortu diren mota bakoitzekoak. 2. Begiratu bi marrazki hauei, eta adierazi bietako zein den urmaela eta zein urtegia. Zer alde dago bien artean?

2. Urmaela B irudia da, eta urtegia, A irudia. Izan ere, A irudian gizakiok sortutako presa bat ikusten da, eta urmaela, aldiz, berez sortu da.

3. Zer jatorri dute lurpeko urek? Eta ordokietan sortzen diren urmaeletako urek? 4. Aipatu Tajo, Guadiana, Ebro eta Dueroren arroetako urtegi bana.

135

3. Lurpeko urak euri-urak lurpera iragaztean eta bertan pilatzean sortzen dira. Ordokietako urmaeletako uraren jatorria ere euria da. 4. Tajoren arroko ur tegi bat: Buendía-koa. Guadianaren arroko urtegi bat: La Serena. Ebroren arroko urtegi bat: Mequinenza. Eta Dueroren arroko urtegi bat: Almendra-koa.

Ibaiak erliebe gorabeheratsua zeharkatzen duenean, uren zati bat ur-lasterrarekiko isolatuta gera daiteke, eta jatorri endorreikoko aintzira edo urmael bat osa dezake; hau da, aintzirako ura ez da itsasora iritsiko. • Eskatu ikasleei ikertzeko Interneten edo entziklopediaren batean beren herritik gertuko aintzira eta urmaelik badagoen, eta zer eratako aintzira den; hau da, zer jatorri duen.

135 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:185

28/9/09 16:03:27

2. E

Euskadiko urak

Euska dekoa

Helburuak

o ad

rra

Urkullu urtegia

Uribarri Ganboako urtegia Gasteiz

ib a

Añarbeko urtegia

Isur no h bain bere garr

3. U

N A FA R R O A KO FORU E R K I D EG OA

ai a Ega

iba ia LEGENDA

Ibaia

ERRIOXA

I BA

ISURIALDEAK Kantaurialdekoa

Mediterraneoa

q Euskadiko ibaien eta urtegien

Euska ibilbid koak e; Añ lukoak

Besta dia da ruan, dira; a

mapa.

Eus tau ak. han tera

1. Nolakoak diren Euskadiko urak Euskadin hainbat eta hainbat ibai, urtegi eta itsasadar ditugu. q Euskadin zehar, bi eratako ibaiak iragaten dira: Kantaurialdeko isurialdeko ibaiak laburrak dira, bai eta emaritsuak ere, urte guztian. Isurialde mediterraneoko ibaiak, berriz, kantaurialdekoak baino luzeagoak dira, eta emaritsuak izan arren, irregularrak dira.

Euskadiko urtegiek edukiera handi samarra dute. Uribarriko eta Urrunagako urtegiek dute edukiera handiena, eta haien ondoren, Añarbekoak eta Urkulukoak. Urtegi horietako ura hainbat helburutarako erabiltzen da: gizon-emakumeok kontsumitzeko, ureztatzeko, energia elektrikoa sortzeko eta kiroljarduerak egiteko.

1. 2.

Euskadiko itsasadarrak Kantaurialdeko isurialdeko ibaien bokaleetan sortu dira. Mundakako itsasadarra eta Ibaizabalena dira aipagarrienak. Euskadiko itsasadarrak kirol- eta aisia-jarduerak egiteko edo portu-jardueretarako erabiltzen dira.

136

Informazio osagarria Ibaizabalen arroa eta Bilboko itsasadarra Ibaizabalen arroa Bizkaiko lurraldeko zabalena eta Euskadiko garrantzitsuenetako bat. Haren ibaiadarrek Durangaldeko mendietako, Gorbeia mendiguneko eta Ordunte mendilerroko urak biltzen ditu. Ibaizabalen ibaiadar nagusia Nerbioi da, eta Salvada mendilerroko urak eramaten ditu Arabaren eta Burgosen arteko mugatik Basauriraino, bertan isurtzen baititu urak Ibaizabalera. Nerbioi ibaiak ibilbide ikusgarria egiten du bere goi-ibarrean; benetan aipagarria da goi-ordokitik Nerbioi-garaiaren haranetara jaisteko egiten duen 250 metrotik gorako jauzia. Inguru horietan hainbat bidexka daude, eta toki horretako edertasunaz gozatzeko aukera ematen dute; primerako tokia da naturan egonaldi atsegin bat egiteko.

136 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:186

●

A i b a ia

Urrunagako urtegia

Or ia i bai

l ib a

N er

i ba ia be ltu

ib a ia

• Euskadiko ibaiak nolakoak diren aztertzean, azaldu ikasleei zer ondorio dituen uren kutsadurak eta gehiegizko eraikuntzaren ondorioz arroak hondatzeak. Araztegiek lagundu egiten dute kutsadura arintzen, baina guztion lana da gure ibaiak garbi mantentzea. Urperatzeko arriskua duten tokietan eraikitzea da beste arazo handi bat. Euskadin izaten den prezipitazio kopuru handia aintzat hartuta, garrantzitsua da toki horiek eraiki gabe uztea, ibaiak aurrera egiteko tokia izan dezan hazita badator, eta eraikinik ez dadin urpean gera.

llo

Azaltzeko • Unitate guztian hainbat izen ikasi beharko dituzte buruz, baita bi orrialde hauetan ere: ibaiak, ibaiadarrak... Proposatu mapan kokatzeko jolas erraz bat edo beste, eta bilatu moduren bat, ikasi beharreko kontzeptuak ikasleek ozenki errepikatzeko.

• Eskatu ikasleei gogoratzeko Euskadiko zer bazter ezagutzen dituzten: Ba al dago ibairen bat bazter horietakoren batean? Non? Ba al dakizu zer ibai den?

Om e

Kan osa Bizk tsua soa Lea Ner

FRANTZIA

Donostia

iba

ti a ibaia

Iba i z ab a

Ba ia

Hasteko • Epigrafeak irakurtzen hasi aurretik, eskatu neska-mutilei kokatzeko 136. orrialdeko mapan Euskadiko ibai garrantzitsuenak. Eskatu ozenki izendatzeko, iparretik hegorako hurrenkeran.

GA Z TE LA E TA L E ON

Oñ a

Iradokizun didaktikoak

e i b

Bilbo

aia

ba ua i

KANTABRIA

ag ad

tro

ola ib

Oka ib aia Le a ib ai a Ar t ib a i ib ai a

●

Bizkaiko golkoa

• Euskadin zer urtegi eta itsasadar dauden ikastea.

• Euskadiko lurrak zer ibaik zeharkatzen dituzten eta ibai horiek zer ezaugarri dituzten ikastea.

28/9/09 16:03:27

10 Euskadiko ibaiak bi isurialdetan banatuta daude: Kantaurialdekoan eta mediterraneoan. ●

Kantaurialdeko isurialdeko ibaiak isurialdeen banalerroa osatzen duten mendikateen iparraldean sortzen dira, eta Bizkaiko golkoan itsasoratzen. Ibai laburrak eta emaritsuak dira. Hauek dira garrantzitsuenak: Gipuzkoan, Bidasoa, Urumea, Oria, Urola eta Deba w; Bizkaian, Artibai, Lea, Oka, Butroe, Ibaizabal, eta azken ibai horren ibaiadar Nerbioi eta Cadagua.

●

Isurialde mediterraneoko ibaiak isurialdeen banalerroa baino hegoalderago sortzen dira. Kantaurialdeko isurialdekoak baino luzeagoak dira, eta emaritsuak ere badira. Ebro eta bere ibaiadarrak dira isurialde honetako ibaiak. Ibaiadar garrantzitsuenak Zadorra, Baia eta Omecillo dira.

koa

10. UNITATEA

2. Euskadiko ibaiak

Ulertzeko • Eman ikasleei bi orrialde hauetako informazioa birlantzeko zenbait estrategia, informazio hori barneratzen eta buruz ikasten laguntzeko. Horretarako, jarraitu IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 48., 49. eta 50. orrialdeetan eskainitako jarraibideei. w Deba ibaia, Gipuzkoan.

3. Urtegiak eta itsasadarrak

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna Azaldu ikasleei ibaietako faunaaberastasunari eusteko, nahitaez mantendu behar direla ibaiak garbi eta kutsatu gabe. Horretan, denok lagun dezakegu, latarik, plastikozko ontzirik eta bestelako zikinkeriarik ez botaz. Gogorarazi ikasleei ibaietan pilatzen den zaborrak, paisaia hondatzeaz gain, tintak eta beste zenbait produktu toxiko isur tzen dituela, eta horiek kalte handia egin diezaioketela bertako faunari.

Euskadiko urtegi gehienak ibaien goi-ibilbidean eta erdiko ibilbidean daude. Hauek dute edukiera handiena: Uribarrikoak eta Urrunagakoak, Zadorra ibaiaren ibaiadar banatan e; Añarbekoak, Urumea ibaiaren ibaiadar batean; eta Urkulukoak, Deba ibaiaren ibaiadar batean. Bestalde, itsasadar batzuetan flora- eta fauna-dibertsitate handia dago; adibidez, Mundakako itsasadarrean eta haren inguruan, Urdaibain. Beste batzuetan, berriz, portu-jarduerak egiten dira; adibidez, Ibaizabalen itsasadarrean Bilboko portua dago. Euskadiko ibaiak bi isurialdetan banatuta daude: Kantaurialdeko isurialdekoak eta isurialde mediterraneokoak. Uribarriko eta Urrunagako urtegiek dute edukiera handiena. Euskadin zenbait itsasadar daude; esate baterako, Mundakakoa eta Ibaizabalena.

e Zadorrako urtegia, Araban.

Galderak 1. Idatzi isurialde bakoitzeko ibai nagusiak, alboko eskeman. 2. Begiratu q mapari, eta idatzi taula batean ibai bakoitzaren izenak eta ibaien ibilbidean dauden urtegienak. 3. Idatzi Euskadiko bi itsasadarren izenak eta esan zer erabilera duten gaur egun.

EUSKADIKO IBAIAK

Erantzunak ● Kantaurialdeko isurialdea

................................. ................................ ................................ ................................

Galderak 1. Kantaurialdeko isurialdea; Ibaizabal, Plentzia, Butroe, Lea, Artibai, Deba, Urola, Oria, Urumea eta Bidasoa ibaiak.

● Isurialde mediterraneoa

................................. ................................. ................................. ..................................

137

Isurialde mediterraneoa: Ebro ibaia eta haren ibaiadar Zadorra, Baia eta Omecillo. 2. Zadorra ibaia: Urrunagako urtegia eta Uribarri Ganboako urtegia. Deba ibaia: Urkulu urtegia.

Ibaizabalen arroa oso toki jendeztatua eta industrializatua da. Horren ondorioz, ibilguaren narriadura handia da eta uraren kalitatea eskasa. Alde handia dago, beraz, goiko ibilbide zatiekiko, haiek egoera onean baitaude. Ibaizabal ibaiak beste sekretu bat ere gordetzen du bere bokalean. Bilbotik iragatean itsasadar bihurtzen da, itsasoko mareak 15 kilometro barrualdera sartzen baitu itsasoko ur gazia. Egoera horrek ekosistema berezi bat sortzen du, eta ekosistema hori argi eta garbi ikus daiteke hainbeste industrializatu gabeko tokietan; adibidez, Urdaibaiko Biosfera Erreserban. • Eskatu ikasleei identifikatzeko Ibaizabalen arroko paisaiako elementu horietako batzuk, argazkien bidez.

Urumea ibaia: Añarbeko urtegia. 3. Mundakako itsasadarrak Urdaibai sortu du, flora- eta faunadibertsitate handia duen biosferaerreserba bat. Naturaz gozatzeko aisiagune ederra da. Ibaizabalen itsasadarrak (Bilbokoa) portuko jarduerak egiteko aukera ematen du; adibidez, merkantzien salerosketa.

137 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:187

28/9/09 16:03:28

Ariketak

A Ulertu 1. Kalkatu mapa hau, eta koloreztatu isurialde bakoitza dagokion kolorez. Gero, egin jarduera hauek:

M iñ o

Ibaizaba l ibaia

ib a i

F R A N T Z I A ANDORRA

.... .... ...

ia .............. iba

O Z E A N O A T L A N T I K O A

Eskala 0 130

d. Iberiar mendikatea.

. ib . .............. .

aia

.. ......

aia ... ib

a n r r Ceuta t e d i e M Melilla

ibai a

a. Idatzi ibaien izenak hutsuneetan. b. Idatzi isurialde bakoitzeko bi ibairen izenak.

a s o s a i t

LEGENDA Kantaurialdeko isurialdea

d. Aipatu isurialde atlantikoa eta isurialde mediterraneoa banantzen dituen mendikate baten izena.

Isurialde mediterraneoa Isurialde atlantikoa

ibaien ibaiadarrak beheko taulan.

4. Aipatu termino pare bakoitzeko terminoen arteko desberdintasunak eta antzekotasunak: a. ibai nagusia – ibaiadarra b. ibaiaren emaria – ibaiaren erregimena

Tajo

4. a. Ibai nagusiek itsasora isurtzen dituzte urak; ibaiadarrek, aldiz, beste ibai batera. Baina biak dira ur-lasterrak. b. Emaria ibai batek une jakin batean dakarren ur kantitatea da; erregimenak, aldiz, emariak urtean zehar izaten dituen aldaketen berri ematen du. Biek ibaiek daramaten ur kantitatea neurtzen dute. 5. E. G. Tajuña, Henares, Lozoya, Manzanares eta Guadalix.

Arrazoitu 6. a. Ibaiek gainezka egitea ohikoagoa izaten da udaberrian eta udazkenean, euri-sasoian, ibaiek ura sendo ekarri ohi baitute. b. Isurialde mediterraneoko ibaiei gertatu ohi zaie, bai eta isurialde atlantikoko ibaien artean goi-ordokia zeharkatzen dutenei ere.

... iba ia

.....

Ebro

.. ib ......

.. ....

Isurialde mediterraneoa: ibai luzeak; erregimen desberdina dute zona bakoitzeko ibaiek. Duero, Tajo eta Guadiana.

i iba

Guadiana

... ibaia .....

.. ......

izenak, alboko eskema honetan. Isurialde atlantikoko ibaiak dira guztiak.

AI BAIA

5. Idatzi Tajoren ibaiadarren

aia

Duero

IBAIADARRAK

JA R A

IBAI NAGUSIA

Guadalquivir

Isurialde atlantikoa: ibai laburrak, emari txikikoak eta irregularrak. Ebro, Júcar eta Segura.

....

iba

T AJ O

3. Kopiatu eta osatu eskema hau. Gero, erantsi

IA I BA

Arrazoitu

isurialde bakoitzeko hiru ibairen izenak. ⎧ ⎪ ⎪ ⎪ Espainiako ⎪ isurialdeak ⎨ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪ ⎩

Kantaurialdeko ⎧ Ibai laburrak eta ⎨ malda handikoak isurialdea ⎩ Isurialde atlantikoa

⎧ ......... ⎨ ......... ⎩

............... isurialdea

⎧ ......... ⎨ ......... ⎩

6. Irakurri testu hau. Ibaien emaria bat-batean haz daiteke, euri-jasa handien ondorioz. Horrelakoetan, ibaiek gainezka egin ohi dute, eta uholdeak gertatu ohi dira. Uholdeek hondamendiak sor ditzakete.

a. Zer urte-sasoitan izaten da ohikoa ibaiek gainezka egitea? b. Zer isurialdetako ibaietan gertatzen da hori? Zergatik?

138

Informazio osagarria Ura munduan Ur geza urria da Lurrean, eta ez dago batere uniformeki banatuta. 1900. eta 1995. urteen artean, munduko eskaria sei halako handitu zen, biztanleriaren hazkundearen eraginez. Gaur egun ere, biztanleriak hazten jarraitzen du, eta 2050. urtean 3.000 milioi pertsonakoa izatea aurreikusten da. Horrez gain, eskura dagoen ur kantitatea are txikiagoa da, hainbat faktoreren eraginez: uholdeak, lehorteak, lurpeko urak bereizi gabe erabiltzea eta Lurraren beroketa globala. 1990eko hamarkadan, 143 lehorte izan ziren Lurrean, eta bost kontinenteetako 185 milioi pertsonari eragin zieten.

138 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:188

Ba lu bi ar 27 ba

U10-3

2. Begiratu 131. orrialdeko mapari, eta idatzi

Guadiana: Matachel, Zújar, Jabalón, Cigüela eta Záncara.

3. Kantaurialdeko isurialdea: Bidasoa, Navia eta Nalón.

7. Bi

c. Zer mendikatetan sortzen dira Bizkaiko golkoan itsasoratzen diren ibaiak?

aia Júcar ib

Segura .. ......

OZ EA NO AT L ANT IKOA

iba

.......... ibaia

Kilometroak

2. Duero: Esla, Pisuerga, Eresma, Adaja, Águeda eta Tormes.

Ebro: Aragón, Gállego, Cinca, Segre, Jalón eta Huerva.

a ló ni b.

c. Kantabriar mendikatean.

Guadalquivir: Genil eta Guadalimar.

b. E. E. Egiaztatu ibaiak ongi hautatu dituzula.

Tajo: Alagón, Tiétar, Alberche, Jarama eta Salor.

Bizkaiko golkoa

bregat ib. Llo

Ulertu 1. a. Duero ibaia; Tajo ibaia; Guadiana ibaia; Guadalquivir ibaia; Ebro ibaia.

P O R T U G A L

Erantzunak

28/9/09 16:03:28

10. A

7. Bilatu informazioa eta erantzun. Nerbioi eta

8. Urtegiak ibaien ibilguetan

Baia ibaiak Araban jaiotzen dira. Antzeko luzera dute: lehenak 72 km ditu, eta bigarrenak, 64 km. Zer alde nagusi dago bien artean? Zure ustez, zergatik du Nerbioi ibaiak 270 m-ko altuerako ur-jauzi ikaragarri bat bere ibilbidean?

eraikitzen dira, baina horretarako, haranak urperatzen dira. Zer alde on eta zer alde txar ditu, zure ustez, urtegiak eraikitzeak?

Aplikatu 7. Nerbioi ibaia kantaurialdeko isurialdekoa da, eta Baia, aldiz, isurialde mediterraneokoa. Nerbioi ibaiak goi-ordokitik itsasorako altitude-aldea gainditu behar duelako, Bizkaiko golkora iristeko.

IKASI EGITEN

a oa

Ibai baten ibilbidearen profila interpretatzea

1. Ardatz bertikalean, ibaiak zeharkatzen dituen lurren altitudea adierazten da. Herri baten altitudea jakiteko, lerro horizontal bat marrazten da ardatz bertikaleraino.

Peso da Regna

Altitudea (metrotan)

DUERO IBAIA

Soria

Tordesillas

Aranda de Duero

Almazán

2.000

Zamora

Oporto

3. Lerro urdinak ibaia adierazten du, eta zenbateko malda duen ikus daiteke bertan. Beraz, Duero ibaia 1.000 metro baino gehiago jaisten da lehen 50 kilometroetan.

AIA

1.500

PORTUGAL 800

750

700

650

600

550

Ikasi egiten

500

9. Duero herri hauetatik igarotzen da: Soriatik, sorburutik 60 km-ra, 1.000 m-ko altitudean; Almazándik, sorburutik 120 km-ra, 900 m-ko altitudean; Aranda de Duerotik, sorburutik 230 km-ra, 800 m-ko altitudean; Tordesillastik, sorburutik 360 km-ra, 700 m-ko altitudean; Zamoratik, sorburutik 440 km-ra, 600 m-ko altitudean; Miranda do Dourotik, sorburutik 520 km-ra, 550 m-ko altitudean; Peso da Regnatik, sorburutik 730 km-ra, 100 m-ko altitudean, eta Portotik, sorburutik 820 km-ra, 10 m-ko altitudean.

0 500

450

400

350

300

250

200

150

100

profila. Aipatu zer paretan duen ibaiak maldarik handiena, zer herritatik igarotzen den eta herri horiek zer altitude duten.

JÚCAR IBAIA Alcalá del Júcar

1.000 500

Cullera

10. Azaldu nolakoa den Júcar ibaiaren ibilbidearen

1.500

Alarcón

herritatik igarotzen den, zer altitude duen herri bakoitzean, eta Duero jaiotzen den tokitik zenbat kilometrora dagoen herri bakoitza.

Altitudea (metrotan)

Cuenca

2. Ardatz horizontalean, ibaiak zenbat kilometroko ibilbidea duen adierazten da. Herri batetik ibaia jaiotzen den tokira zer distantzia dagoen jakiteko, lerro bertikal bat marrazten da ardatz horizontaleraino.

9. Duero ibaiaren grafikoari begiratuta, idatzi zer

0 kilometroak 0

100

200

300

400

Alde txar bat: ibaien ibarrak desagertu egiten dira. Alde onak: lagungarriak dira ibaiaren emaria erregulatzeko, eta giza kontsumorako erabilgarria den ura pilatzen dute.

1.000

E S P A I N I A

Alzira

Eman iritzia 8. E. E.

Ibai baten ibilbidea grafikoen bidez adieraz daiteke; adibidez, ibai baten profila adieraziz. Datu hauek adierazten dira bertan: luzera, altitudea, malda eta nondik igarotzen den. Begiratu Duero ibaiari buruzko grafiko honi:

Miranda do Douro

10. UNITATEA

Eman iritzia

Aplikatu

Mediterraneoa

139

Ateratzen den ur guztia ez da kontsumitzen: ia erdia lurrinduta galtzen da, eta laurdena ez da giza kontsumorako erabilgarria, kutsatuta baitago. Guztira, biztanleriaren % 20ak ez du ur edangarri ziurrik. Ia biztanleria zati hori guztia garapen bidean diren hegoaldeko herrialdeetan bizi da.

10. Júcar ibaiaren profilak malda handiagoa du ibilbidearen lehen zatian, eta guztizko luzera 500 km eskasekoa da. Herri hauetatik igarotzen da: Cuencatik, 1.100 m-ko altitudean; Alarcóndik, 800 m-ko altitudean; Alcalá de Júcarretik, 550 m-ko altitudean; Alziratik, 50 m-ko altitudean; eta Culleran itsasoratzen da, 0 m-ko altitudean.

• Eskatu ikasleei ikerketa txiki bat egiteko Espainiako uraren banaketari buruz. Zer eskualdetan dute nahikoa ur? Zeinetan gertatzen dira lehorteak?

139 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:189

28/9/09 16:03:29

Berrikusi Ibaiak Ibaiak ibilgu batean zehar doazen etengabeko ur-lasterrak dira. Egiten duen bideari ibaiaren ibilbidea esaten zaio, eta eramaten duen ur kantitateari, emari. Emaria urtean zehar asko aldatzen ez bada, ibaiak erregimen erregularra duela esaten dugu. Aldaketa handiak baditu, berriz, erregimen irregularra duela.

Espainiako ibaiak Espainiako ibaiak hiru isurialdetan banatuta daude: Kantaurialdeko isurialdeko ibaiak laburrak eta emaritsuak dira, hala nola Nerbioi eta Navia; isurialde mediterraneokoak, erregimen irregularrekoak, hala nola Júcar (Ebro salbuespena da); eta isurialde atlantikokoak, luzeak, hala nola Duero, Tajo eta Guadalquivir.

Aintzirak, urtegiak, itsas urak eta lurpeko urak Itsaso, aintzira, ibai eta urtegietako uren multzoari gainazaleko urak esaten zaie. Lurpeko urak ere badira: lurrean zehar iragazten dira, eta akuiferoak sortzen dituzte.

Euskadiko urak Euskadi zeharkatzen duten ibaiak bi isurialdetan banatuta daude. Kantaurialdekoak: adibidez Bidasoa, Oria edo Artibai. Eta mediterraneokoak, Ebro eta haren ibaiadarrak kasu. Urtegi nagusiak Uribarrikoa eta Urrunagakoa dira. Badira zenbait itsasadar ere; esate baterako, Mundakakoa eta Ibaizabalena.

IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema hau:

ESPAINIAKO ISURIALDEAK

3. Euskadiko urak hemen daude: ibaietan, hala nola Bidasoan, Urumean, Zadorran eta Ibaizabalen; urtegietan, hala nola Añarbekoan, Uribarri Ganboakoan eta Urkulun; eta itsasadarretan, hala nola Mundakakoan eta Oriakoan.

Kantaurialdeko isurialdea

ibaien ezaugarriak:

laburrak eta emaritsuak

adibidez:

Nerbioi Nalón

......... .........

ibaien ezaugarriak:

luzeak

adibidez:

......... .........

Isurialde mediterraneoa

ibaien ezaugarriak:

......... .........

adibidez:

......... .........

hauek dira:

IKASTEN IKASTEKO. Idatzi Euskadiko uren adibideak, eskema honetan:

EUSKADIKO URAK

Ikasten ikasteko 2. Kantaurialdeko isurialdeko ibaiak laburrak eta emaritsuak dira; adibidez, Ibaizabal eta Nalon. Kantaurialdeko isurialdeko ibaiak luzeak dira; adibidez, Tajo eta Guadiana. isurialde mediterraneoko ibaiak laburrak eta irregularrak dira; esate baterako, Júcar eta Segura.

Ibilbide Teruele Fuente mendi Hegoa goi-ord mendi Toledo haran ditu. O isurtze

A T L Á N TA I CTOL A N T I K O A

Agorraldia Aintzira Behe-ibilbidea Emaria Erdiko ibilbidea Erliebea Erregimen erregularra Erregimen irregularra Erregimena Gainazaleko urak Goi-ibilbidea Ibaia Ibaiadarra Ibilbidea Isurialde atlantikoa Isurialde mediterraneoa Isurialdea Itsas urak Kantaurialdeko isurialdea Klima Lurpeko urak Profila Ura Urmaela Urtegia

1. Irakurri laburpena.

CN ÉA O ZO EA ON O

Unitateko hitz nagusiak

GAI

hemen daude:

...

ibaietan

adibidez:

.........

urtegietan

adibidez:

.........

itsasadarretan

adibidez:

.........

140

Informazio osagarria Ur-bilatzaileak Hainbat mendetan, lurzorua arakatzeko erabilgarri zeuden metodoen bidez ezin zen ziur jakin lurpean urik bazegoen ala ez. Pertsona batzuk arduratzen ziren lurpean ura bilatzeaz; pertsona horiei ur-bilatzaile edo erradiestesista esaten zitzaien. Ur-bilatzaileak lur-eremu batean oinez ibiltzen dira, txardango formako makila bat eskuetan dutela, urritzezkoa normalean. Bi eskuekin eusten diote makilari, eta urak transmititzen dituen bibrazioen bidez hautematen dute urik badagoen ala ez. Gaur egun ere jarraitzen dute zeregin hori betetzen, landa-eremuetan batez ere, oso garestia baita lurzoruaren prospekzioa. Hala ere, ez dago ur-bilatzaileen eraginkortasuna bermatzen duen froga zientifikorik.

140 190 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:190

28/9/09 16:03:29

10. UNITATEA

GAI NAIZ… Ibai bat aztertzeko

Gai naiz...

Ibai baten azterketan, ibaiak eta haren ibaiadarrek osatzen duten sarea erakutsi behar da, bai eta zeharkatzen dituen lurren ezaugarriak ere. Irakurri Tajo ibaiaren azterketa hau: Ibilbidea Teruelen jaiotzen da, Fuente Garcían. Iberiar mendikatea eta Hegoaldeko iberiar goi-ordokia (Iberiar mendikatearen eta Toledoko mendien arteko haran zabala) zeharkatzen ditu. Ozeano Atlantikora isurtzen du ura, Lisboan.

a ib aia

ju ñ

iba ia he

iba ia

TOLEDO

KO MEND

IAK

o Alg od

Herriak Tajo ibaiak 1.007 kilometroko luzera du, eta Gaztela-Mantxako, Madrileko eta Extremadurako erkidegoak zeharkatu ondoren, Portugalen sartzen da. Herri hauetatik igarotzen da, besteak beste: Aranjuez, Toledo, Alcántara eta Lisboatik.

Gizakiok ateratzen diogun probetxua Tajoren ibilbide osoan eraiki dira urtegiak. Tajoren arroko ura energia sortzeko, ureztatzeko eta giza nahiz industria-kontsumorako erabiltzen da.

1. Osatu Tajo ibaiaren arroari buruzko esaldi hauek: – Arroaren mugak: Iberiar mendikatea

– Tajo ibaiaren luzera: .........

➧ I

➧

......... M

TAJOREN ARROA

➧

.........

– Hemen jaiotzen da: ......... .........

– Hemen itsasoratzen da: ......... – Ibaiadarrak: ......... – Herri hauetatik igarotzen da: .........

141

IKASTEN IKASTEKO programa Osatu taula hau ikasleekin batera edo eskatu haiei osatzeko:

Tajo ibaiak 1.007 km-ko luzera du. Fuente García herrian sortzen da, Teruelen, eta Lisboa hirian itsasoratzen, Portugalen. Hauek dira haren ibaiadar nagusiak: Jarama, Algodor, Tiétar, Alagón, Almonte, Eljas eta Salor. Bestalde, herri hauetatik igarotzen da: Sacedón, Aranjuez, Toledo, Talavera de la Reina, El Puente del Arzobispo, Alcántara, Cáceres eta Lisboatik. Tajoren ibarrak muga hauek ditu: iparraldean, Erdialdeko Mendikatea; ekialdean, Iberiar mendikatea; hegoaldean, Toledoko mendiak; eta mendebaldean, Ozeano Atlantikoa.

Fuente García

b aia

Ala gó n

Eljas ibaia

Ta rc Albe El Puente del Arzobispo Talavera Almon Aranjuez te de la Reina iba Toledo ia

P O R T U G A L

A ATE ia ba

Sacedón

jo Ta

A T L Á N TA I CTOL A N T I K O A

DIK

Guadalajara

Madril

Cáceres

FOTO

RIA R EN

Alcántara S

r Tiéta

ia iba

Jaram ai ba ia

I BE TEA IKA END M IBERIAR

CN ÉA O ZO EA ON O

Emaria eta erregimena Ibaia emaritsu samarra da. Emaria nabarmen hazten zaio Iberiar mendikateko ibaiadarren ura jasotzen duenean. Erregimen erregular samarra du, baina udan emari txikiagoa du.

ai r ib alo

Lisboa

1. E. G.

Ikasten ikasteko gaitasuna Ibai bati buruz ikastea fitxa bat osatzeko balio diguten zenbait datu zehatz buruz ikastea baino gehiago da: luzera, erregimena, sorburua, isurialdea, non itsasoratzen den, batez besteko emaria eta abar. Gogorarazi ikasleei ibaiak ekosistema biziak direla, zeharkatzen duten tokian paisaia bat sortzen dutela, gizakien kokalekua mugatzen dutela neurri handi batean, eta beren uren araberako landaretzak eta faunak dituztela. Hau da: ibaiak izaki bizidun handiak dira, eta bidean, beste hainbat izaki bizidun eta ekosistema elikatzen dituzte. Balioetsarazi bi alderdi horiek ikasleei, eta txertarazi Tajo ibaiari buruz proposatzen diegun azterketan.

10. UNITATEA: Urak Hau ikasi dut

Hau egiten ikasi dut

Ibaiak Espainiako isurialdeak Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta lurpeko urak Euskadiko urak

191 141 132826 _ 0176-0191.indd Sec1:191

28/9/09 16:03:30

Hiruhilekoaren berrikusketa 1. a. Gorputz batek duen materia • Sabedes. kantitatea. • Conoas. b. Gorputz batek betetzen duen tokia.

Sugerencias didácticas

c. Gorputz batek bolumen-unitatePara empezar ko duen masa kantitatea. Haga uerpo. 2. Altzairuzkoak du dentsitate handiena, materia kantitate handiagoa Para explicar baitu bolumen berean. • Al hación solar. 3. Ez, 5 °C-tan ura egoera likidoan • Expla humedad… egoten delako; irudian urtzen ari diren izotz puskak ikusten direnez, ura 0 ºC-tan dago. 4. a. Higitzen hasteko, indar batek eragin behar dio. b. Marruskadura-indarrak eragiten diolako. c. Marruskadura-indarra gainditzeko. d. Norabidea zehaztean grabitate-indarraren eragina kontuan hartzeko. e. Grabitate-indarraren eraginez gero eta abiadura handiagoa hartzen duelako.

6. UNITATEA 1. Definitu termino hauek: a. Masa. b. Bolumena. c. Dentsitatea.

3. Zuzena al da irudi hau? Azaldu zure erantzuna.

2. Beirazko puxtarri batek 10 gramoko masa du, eta neurri bereko altzairuzko puxtarri batek, berriz, 30 gramokoa. Bi puxtarrietatik zeinek du dentsitate handiena? Azaldu zergatik.

9. 8.

7. UNITATEA 4. Azaldu: a. Zer gertatu behar du geldi dagoen gorputz bat higitzen hasteko? b. Zer dela-eta gelditzen dira biraka higitzen ari diren pilotak, inork geratu ez arren? c. Zergatik eragin behar izaten zaie pedalei toki lauan ibiltzean, abiadura berean higitzen jarraitzeko?

d. Dardo bat itura jaurtitzerakoan, zergatik apuntatu behar duzu erdigunea baino goraxeago? e. Zergatik joaten da baloia gero eta azkarrago, erortzen ari denean?

5. Aipatu makina bakunak eta azaldu zertarako erabiltzen den bakoitza.

8. UNITATEA 6. Kalkatu Espainiako erliebearen krokis hau eta osatu. Osatzeko, idatzi falta diren erliebe-unitateen izenak. Gero, koloreztatu krokisa, irizpide hauei jarraituz:

10 9.

Iberiar goi-ordokia.

Iberiar goi-ordokiaren inguruko mendikateak.

Txirrika: indarra egiteko norabidea aldatzeko.

Iberiar goi-ordokiaz kanpoko mendikateak.

Aldapa edo plano inklinatua: kargak indar gutxiago eginez igotzeko.

Uhartediak.

L BA

Iberiar goi-ordokiaren barruko mendikateak.

5. Gurpila: lurzoruarekiko marruskadura-indarra gutxitzeko.

Palanka: zeregin bat bestela baino indar gutxiago erabiliz egiteko.

L M EÓN EN G DI O AK

Objetivos Erantzunak

I ND

I ET

E RT HA

Sakonuneak.

142

6. E. G. Goi-ordokia Iberiar penintsularen erdialdean dago. Goi-ordokiaren barruko mendikateak Erdialdeko Mendikatea eta Toledoko mendiak dira. Goi-ordokiaren ingurukoak, berriz, Leongo mendiak, Kantabriar mendikatea, Iberiar mendikatea eta Sierra Morena. Sakonuneak Ebrorena eta Guadalquivirrena dira. Artxipelagoak, Balear uharteak eta Kanariar uharteak. 7. Bizkaiko golkoko kostaldea: Ajoko lurmuturra, Avilésko itsasadarra eta Bizkaiko golkoa. Kostalde altua eta harritsua da. Kostalde atlantikoa: Ortegaleko lurmuturra, Tarifako muturra eta

142 192 132826 _ 0192-0193.indd 192

28/9/09 16:05:18

UNIDAD

Cádizko golkoa. Oso kostalde aldakorra Galiziako kostaldea alParada: comprender tua, harritsua eta muxarratua da; A partir dibirlos. Andaluziako kostaldea, baxua, hareatsua eta laua; eta Kanarietako Competencia social kostaldea harritsua da iparraldeko y ciudadana uharteetan, eta hareatsua, hegoalEl temellas. dekoetan.

7. Kopiatu eta osatu beheko taula. Osatzeko, idatzi Espainiako itsasertz bakoitzeko hiru elementu geografiko. Gero, esan zer ezaugarri dituen itsasertz bakoitzak. KANTAURIALDEKO ITSASERTZA

ATLANTIKOKO ITSASERTZA

MEDITERRANEOKO ITSASERTZA

Ajo lurmuturra

9. UNITATEA 8. Adierazi Espainiako zer klima motari dagokion klimograma hauetako bakoitza. Esan nolakoak diren klimograma bakoitzeko tenperatura eta prezipitazioak. A

B CASTELLÓ DE LA PLANA

l/m2

130

l/m2 130

ZARAGOZA

l/m2 130

SANTA CRUZ TENERIFEKOA

l/m2 130

120

110

100

ako

C XIXÓN

U O MA M E U A I U A A

9. Kopiatu eta osatu Espainiako isurialdeen ezaugarriei buruzko eskema hau:

B: Klima ozeanikoa; tenperaturak leunak dira urte guztian, eta prezipitazioak, ugariak.

ESPAINIAKO ISURIALDEAK

Kostalde mediterraneoa: Gatako lurmuturra, Creus lurmuturra eta Nao lurmuturra. Andaluzian ereSoluciones mu lau zabalak eta itsaslabarrak Ilustraciones daude; Murtziako eta Valentziako 1. La eerna y pie. Erkidegoko kostaldea, berriz, baxua 3. nes. etaEn hareatsua da; Kataluniako eta Balearretako kostaldea altua eta Cuestiones harritsua da; azkenik, Ceutako 1. El men. kostaldea baxua eta muxarratua 2. No, nos. da, eta Melillakoa, altua eta harri3. Resp tsua. 8. A: Klima mediterraneo ohikoa; tenperaturak leunak dira, eta prezipitazioak, urriak, udan batez ere.

10. UNITATEA

EA AL

E RT HA

............... isurialdea:

Isurialde ..............:

●

Ibaien luzera: ..................................

●

Ibaien luzera: ..................................

●

Ibaien luzera: ..................................

●

Emaria: ...................... ..................................

●

Emaria: ...................... ..................................

●

Emaria: ...................... ..................................

●

Erregimena: ................ ..................................

●

Erregimena: ................ ..................................

●

Erregimena: ................ ..................................

●

Zenbait ibai: ............... .................................. ..................................

●

Zenbait ibai: ............... .................................. ..................................

●

Zenbait ibai: ............... .................................. ..................................

143

C: Barrualdeko klima mediterraneoa; muturreko tenperaturak, hotzak neguan eta beroak udan; prezipitazioak urriak dira, udaberrian eta udazkenean ugarienak. D: Klima subtropikala; tenperaturak leunak dira urte guztian, eta prezipitazioak, urriak. 9. Isurialde mediterraneoa: ibai laburrak, emari txikikoak eta erregimen irregularrekoak. Ebro, Jalón, Júcar, Segura, Turia, Llobregat… Kantaurialdeko isurialdea: ibai laburrak, emaritsuak eta erregimen erregularrekoak. Bidasoa, Ibaizabal, Besaya, Deba, Nalón, Navia… Isurialde atlantikoa: ibai luzeak eta normalean emaritsuak; Galiziako ibaiak erregimen erregularrekoak dira, eta Andaluziakoak eta goi-ordekakoak, aldiz, erregimen irregularrekoak. Miño, Ulla, Duero, Tajo, Guadiana, Guadalquivir, Guadalete… Kanariar uharteetan ez dago ur-lasterrik; han, sakanak daude, euria egiten duenean ura izaten duten ibilgu sakonak; adibidez, Angustiasko eta Infiernoko sakanak.

193 143 132826 _ 0192-0193.indd 193

28/9/09 16:05:19

Biztanleria eta lana

Programazioa Helburuak • Biztanleria eremu batean bizi diren pertsonek osatzen dutela ulertzea. • Biztanleria-dentsitate kontzeptua ulertzea, eta Espainiako eta Euskadiko biztanleriaren banaketa ezagutzea. • Migrazioen zergatiak eta migrazio-motak identifikatzea. • Azken urteetan Espainiako biztanleriak izan duen bilakaera ezagutzea. • Biztanleriaren aldaketak jaiotzen eta heriotzen datuekin erlazionatzea, baita immigrazio eta emigrazioaren datuekin ere. • Biztanleria aktiboa eta ez-aktiboa definitzea eta Espainiako eta Euskadiko biztanleria aktiboa hiru sektore ekonomikoetan nola banatzen den ikastea. • Biztanleria-piramide bat interpretatzea.

Edukiak • Espainiako biztanleria. • Biztanleria eta jarduera ekonomikoak. • Zerbitzuak.

• Biztanleria eta lana Euskadin.

•

• • Grafiko linealak eta sektore-grafikoak irakurtzea. • Gaikako mapak oinarritzat hartuta informazioa lortzea.

• Garapen iraunkorrari buruzko iritzia eman ahal izateko irizpideak lortzea.

• Biztanleria-piramide bat interpretatzea.

Ebaluazio-irizpideak

•

• Biztanleriaren aldaketak hazkunde naturalarekin eta migrazio-hazkundearekin erlazionatzen ditu. • Biztanleria aktiboa eta ez-aktiboa bereizten ditu eta Espainiako eta Euskadiko lehen, bigarren eta hirugarren sektoreetako ezaugarri nagusiak identifikatzen ditu. • Badu Espainiako eta Euskadiko biztanleriaren banaketaren berri. • Biztanleria-piramideak interpretatzen ditu. • Lanean segurtasun-neurriak hartzea ezinbestekoa dela badaki.

Oinarrizko gaitasunak Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna lantzeaz gain, beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; matematikarako gaitasuna; zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna; eta norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna.

• • •

XX.

mendetik aurrerako Espainiako migrazioen historia ezagutzeko jakin-mina.

• Lanean segurtasun-neurriak hartzeak duen garrantziaz jabetzea. • Emigranteek beren herrialdea uzteko dituzten arrazoiekiko errespetua eta begirunea. • Garapen ekonomiko iraunkorra mantentzeko eta ingurumena babesteko beharra aintzat hartzea.

144A 132826 _ 0194-0209.indd

194

28/9/09

16:05:21

Unitatearen eskema 11. UNITATEA. BIZTANLERIA ETA LANA

Espainiako biztanleria

Biztanleria eta ekonomia-jarduerak

Ikasi egiten Biztanleria-piramide bat interpretatzen

Zerbitzuak

Biztanleria eta lana Euskadin

Lortu nahi dugun mundua Lana, segurtasunez

Gai naiz… Garapen iraunkorrari buruzko iritzia emateko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Eskemak egitea; 3. ariketa, 154. orrialdea. • Eskemak, fitxak eta taulak egitea; 2. ariketa, 153. orrialdea, eta 2. eta 4. ariketak, 154. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 38., 39., 40. eta 41. fitxak. • Zabaltzea: 11. fitxa • Ebaluaziorako baliabideak: 11. kontrola/11. testa.

Zailtasunen aurreikuspena • Biztanleria lantzerakoan emigrazioa eta immigrazioa bereizteko arazoak sortu ohi dira. Kontzeptuak bereizteko jar ezazu adibide bat: Ramonek bere herria utzi du eta beste herrialde batera joan da han aurkitu baitu lana; bere herrian emigrante deitzen diote, baina herrialde berrira iristean, immigratzea da. Amaitzeko, azal ezazu migrazio terminoak bere baitan hartzen dituela emigrazioak eta immigrazioak. • Zailtasunak sortu ohi dituen beste gai bat populazio aktiboari eta ez-aktiboari dagokiona da. Esate baterako, etxekoandre eta ikasleek lan egiten dute baina ordainetan ez dute dirurik jasotzen. Azal ezazu biztanleria aktiboa lan-kontratu bat duten pertsonek eta lan horrengatik soldata bat jasotzen dutenek osatzen dutela.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

144B 132826 _ 0194-0209.indd

195

28/9/09

16:05:21

Biztanleria eta lana

GOG

Objetivos Helburuak

• Sabedes. Ikasleei hazkuntza naturala eta migrazio-hazkuntza zer diren go• Conoas. goraraztea.

Lur per tan haz

• Lanak zein sektoretan sailkatzen Sugerencias didácticas diren berrikustea.

●

B (j a

Para empezarhazkuntza naturala • Euskadiko Haga eta uerpo. migrazio-hazkuntza nolakoak diren gogoraraztea. Para explicar • Ikasleei unitate honetako edu• Al hación solar. kiak aurkeztea. • Expla humedad…

●

M ra e

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Baserriko ate zabalak lanaren zatia irakurri baino lehen, galdetu ikasleei beren ustez nolakoa den baserriko lana eta bizimodua. Nolakoa den tokia, zein lan egiten dituzten, zein tresna erabiltzen dituzten, etab. • Eskatu ikasleei soroko belarra jaso ondoren kontakizunak nola jarrai dezaken irudikatzeko. • Eskatu ikasleei 144. orrialdeko irudia deskribatzeko. Lantzen ari garen gaia kontuan hartuta, honelako galderak egin ditzakezu: zertarako erabiliko dute testuan aipatzen den belar lehorra? Zein sektoreren baitan kokatuko zenuke nekazaritza? Eta abeltzaintza?

Giz rak ban

Walt Whitman New Yorken jaio zen, 1819an, eta New Jerseyn hil, 1892an. Ameriketako Estatu Batuetako poetarik onenetakotzat jotzen da. Leaves of Grass izeneko bere lanean, ederki deskribatzen du soroko lana. Txomin Artolak musika jarri dio deskribapen horri, izen bereko diskoan (Belar hostoak).

Baserriko ate zabalak irekiak eta prest daude, uztaileko belar-igarrak mantso doan orga betetzen du, nabarra eta berde nahasi artean, argia jostari, eta hango sabaian, besatarak pilaka. Hortxe naiz laguntzan, organ etzana iritsi naiz, hanka bat bestearen gainean nuela. Dardara gozoak sumatu ditut, orga-hagatik jauziaz, pagotxa eta alpalpa bildu ditut. Itzulka noa, jira-biraka, eta belar idorra dut nire bilo nahasietan. Walt Whitman Txomin Artolaren moldaketa

●

Zer informazio ematen digu testuak, bilketa-prozesuari buruz? Aipatu testuko elementuak.

●

Zure ustez, zer aldaketa gertatu dira baserrian, gurdiaren ordez traktorea erabiltzearen ondorioz?

Informazio osagarria Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren historia eta oraina Bilketa eta ehizak ekoizpenari bide eman zioten eta hori oso garrantzitsua izan zen Gizateriaren garapenerako. Neolitoan (orain dela 10.000 urte inguru) zenbait giza talde barazkiak lantzen eta animaliak etxekotzen hasi zen. Teknika haien garapenaren ondorioz, ardura arte elikagaiak lortzeko ezinbestekoa zen transhumantzia alde batera utzi zuten. Hori zela eta, giza talde haiek beren bizitokiak finkatu zituzten eta bizigune egonkorrak sortu zituzten gune erosoagoetan.

144 196

●

B la

●

H z d

Erdi Aroan berrikuntza teknologikoak baliatu zituzten; besteak beste, goldea erabiltzen hasi ziren. Berrikuntza haiek jardueren errentagarritasuna haztea eragin zuten, ekonomiaren oinarri

132826 _ 0194-0209.indd

L tz

Baserriko ate zabalak

144

Azaltzeko • Azaldu ikasleei nekazaritza eta abeltzaintza lehen sektoreko lanbideak direla eta lan horietan aritzen diren espainiarren ehunekoa oso baxua dela. Nahi izanez gero, azaldu ikasleei nekazaritzaren sektorean EBko arrantza-politikak aplikatzen direla. Politika horien helburua sektoreko soberakinak gutxitzea da eta, hori lortzeko, ekoizpenkuotak ezartzen dizkiote herrialde bakoitzari.

●

28/9/09

16:05:21

11.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA Biztanleria Lurralde bateko biztanleria bertan bizi diren pertsona guztien kopurua da. Toki bateko biztanleria berezko hazkundearen eta migraziohazkundearen arabera aldatzen da. ●

Berezko hazkundea jaiotzen diren biztanleen (jaiotza-tasa) eta hiltzen direnen (heriotza-tasa) arteko aldea da.

●

Migrazio-hazkundea, berriz, lurralde horretara iristen diren etorkinen eta bertatik alde egiten duten emigranteen arteko aldea da.

1. Zerk eragiten du lurralde bateko biztanleria handitzea? Eta gutxitzea?

Biztanleria eta lan motak, Euskadin

Biztanleria eta lana Gizon-emakumeek era askotako lan-jarduerak egiten dituzte. Lan horiek hiru multzotan bana daitezke: ●

Lehen sektorea. Naturatik produktuak lortzen dituzten lanek osatzen dute.

●

Bigarren sektorea. Lehengaiak produktu landu bilakatzeko lanek osatzen dute.

●

EAEk bi milioi pasatxo pertsonako biztanleria du. Biztanleria hori hazten ari da gaur egun; batetik, heriotzak jaiotzak baino gehiago direlako, eta bestetik, etorkinak emigranteak baino gehiago direlako. Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleriaren zati handienak hirugarren sektorean egiten du lan. Lehen sektorean, aldiz, zati txikienak dihardu lanean.

Hirugarren sektorea. Produktuak lortu ordez zerbitzuak ematen dituzten lanek osatzen dute.

3. Zergatik ari da hazten Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleria?

2. Esan zer lan egiten duten pertsona hauek eta zer sektoretakoak diren lan horiek. A

HAU IKASIKO DUZU

●

Zer ezaugarri dituen Espainiako biztanleriak.

●

Zer den biztanleria-dentsitatea, eta zer dentsitate duten Espainiak eta Euskadik.

●

Zer ekonomia-jarduera dauden, oro har, eta zein dauden Espainian eta Euskadin.

●

Zer zerbitzutan ari den lanean jende gehien, Espainian.

●

Nola interpretatzen diren biztanleria-piramideak.

uz?

145

bilatu ziren, eta kulturalaren eta biztanleriaren hazkundearen ahalbidetu zuten. XX. mendean makineria modernoa sortu zen eta horren ondorioz, lanak mekanizatu egin ziren. Nekazariak lur-sail handiak lantzeko gai zirenez, beren lana ere erraztu egin zen. Gaur egun, ekoizpen-kostu handiak eta merkatuko prezio baxuak direla eta, sektoreak krisi handia bizi du. • Eskatu ikasleei abeltzaintzak eta nekazaritzak Gizaterian eragindako onurak azaltzeko.

Ulertzeko • Ikasleei azaldu, Espainian lantzeko lur egokiak eta abereentzako eremu aproposak daudela eta horregatik direla bertan tradiziozkoak nekazaritza- eta abeltzaintza-jarduerak. Laboreei dagokienez, lantzen diren labore gehienak lehorrekoak dira: zerealak, mahastiak eta olibondoak. Abeltzaintzari dagokionez, txerri-aziendak eta ardi-aziendak dira ugarienak, hurrenez hurren. Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Unitatearen hasierako bi orrialde hauek irakurriz, unitatearen edukiak behar bezala ulertzeko ezagutu behar dituzten hitzak eta haien esanahiak ezagutuko dituzte ikasleek. Eskatu ikasleei hitz hauek hiztegian begiratzeko eta hitz horietako bakoitzarekin esaldi bana idazteko: biztanleria, jaiotzatasa, heriotza-tasa, lehen sektorea, bigarren sektorea eta hirugarren sektorea.

Erantzunak Irudiak • Uztailean biltzen dela eta, non eta nola gordetzen den azaltzen digu (bihitegian, azaoetan pilatuz). • E. L.

Galderak 1. Hazkunde naturala eta migraziohazkundea positiboak direnean hazten da lurralde bateko biztanleria. Bietako bat positiboa denean eta bestea negatiboa denean ere haz daiteke, baina, hori gertatzeko, bien arteko aldeak zero baino handiagoa izan behar du. Horrelakorik ezean, biztanleriak behera egingo du. 2. A. Medikuak eta erizainak; hirugarren sektorea. B. Industriako langileak; bigarren sektorea. 3. Hazkunde naturala eta migraziohazkundea positiboak direlako egin du gora Euskadiko biztanleriak.

145 132826 _ 0194-0209.indd

197

28/9/09

16:05:21

Espainiako biztanleria M

Objetivos Helburuak • Sabedes. Espainiako biztanle kopurua ezagutzea eta kopuru horrek urtee• Conoas. tan zehar izan duen bilakaera ezagutzea.

Sugerencias didácticas • XX. mendetik aurrera Espainian izanempezar diren migrazio-mugimendu Para Haga uerpo. garrantzitsuenak ezagutzea.

• Biztanleria-dentsitatea definiPara explicar tzea eta Espainiakoa zein den • Al hación ezagutzea.solar. • humedad… • Expla Biztanleria-dentsitatea adierazten duen mapa bat interpretatzea. • Espainiako biztanleriaren banaketa ezagutzea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Ikasleei argazkiak begiratzeko eskatu. Galdetu beren guraso edo familiartekoak emigranteak edo immigranteak ote diren. Galdera hauek egin ditzakezu: Zein herrialdetara joan ziren edo nondik etorri dira? Zenbat denboraz aritu ziren beren herrialdetik kanpo lanean? Azaltzeko • Esan ikasleei 1. grafikoari arretaz begiratzeko eta biztanleriaren goranzko joerari erreparatzeko. Ondoren aztertu grafikoa zatika. Azaldu 1930 eta 1940 arteko inklinazioa txikiagoa dela urte haietan Gerra Zibila izan zelako, eta gerra-garaian milaka pertsona hil zirelako eta jaoitze-tasa oso baxua izan zelako. Horrez gain, azaldu 1960 eta 1970 urteen arteko inklinazioa oso handia dela garai hartan jaiotza-tasa oso altua izan zelako eta heriotza-tasa, aldiz, baxua zelako; horregatik izan zen hain handia hazkundea.

grafikoari erreparatzen badiogu, berehala ikusiko dugu 1900. urtean 18.600.000 biztanle bizi zirela Espainian, eta gaur egun 46 milioitik gora bizi direla. Hazkunde hori bi arrazoik eragin dute: berezko hazkundea positiboa izateak eta migrazioek.

45.000.000 40.000.000

LEG

35.000.000 30.000.000

BIZTA (Biztan

25.000.000

1. Berezko hazkundea

20.000.000

XX.

15.000.000

mendearen hasieran, jaiotza-tasa oso handia zen (haur asko jaiotzen ziren), baina heriotza-tasa ere handia zen. Horregatik, biztanleria poliki hazten zen. Urteak igaro ahala, Espainiak garapen ekonomikoa bizi izan zuen, elikadura hobetuz joan zen eta medikuntzan aurrerapenak egin ziren. Horrenbestez, heriotza-tasa jaitsi egin zen, eta biztanleria, hazi.

10.000.000 5.000.000 Urtea

0 1900 1910 1920 19301940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2008

q Espainiako biztanleriaren bilakaera.

Zer urtetan iritsi zen 30 milioi biztanle izatera?

2. Migrazioak Gaur egun, etorkin ugari etortzen dira Espainiara, eta emigrante gutxi joaten. Horregatik, biztanleria handituz doa. Baina ez da beti horrela izan. Espainiako biztanleriak zenbait etapa bizi izan ditu, immigrazioaren eta emigrazioaren alorrean: w ●

●

3. N

Lurrald da nah kopuru tanleri bizitok koadro

Atzerrira emigratzea. XX. mendearen hasieran, Espainiako herritar askok Ameriketako herrialdeetara emigratu zuten, lan-aukeren bila. XX. mendeko 50eko eta 60ko hamarkadetan, Espainiako bi milioi herritarrek baino gehiagok emigratu zuten Europako hainbat herrialdetara, hala nola Alemania, Suitza eta Frantziara. Barneko migrazioa. Horrez gain, Espainiako lau milioi herritarrek baino gehiagok aldatu zuten bizilekua urte horietan. Gaztela-Mantxako, Gaztela eta Leóngo, Andaluziako, Galiziako eta Extremadurako udalerrietatik egin zuten alde, batez ere, eta Kataluniako, Madrilgo, Euskadiko eta Valentziako autonomia-erkidegoetako hirietara emigratu zuten, bertako fabriketan lan egiteko. Nazioarteko immigrazioa. Gaur egun, Estatuak jaso egiten ditu etorkinak. 5 milioi etorkin baino gehiago daude Estatuan, lan bila edo gerratik eta pobreziatik ihesi etorriak, batez ere Hego Amerikatik, Afrikatik eta Ekialdeko Europatik.

Estatu tea du tsitate

A. Espainiako emigranteak Alemaniara joaten, 1960an. B. Etorkin atzerritarrak Espainian, 2008an.

146

Informazio osagarria Errolda Errolda udal-erregistro bat da eta bertan herriko biztanleak erregistratzen dira. 1996ra arte, errolda bost urtez behin eguneratzen zen; horretarako biztanleek zegokien errolda-orria bete behar izaten zuten. 1987az geroztik, eguneratzeak 1 eta 6 zenbakiz amaitzen ziren urteetan egiten ziren, baina, 1996an erroldak etengabea izan behar zuela erabaki zuten legez.

146 198

6/10/09

Prob dute

●

Prob leak erem

Esp Bere ond tzea

w Emigrazioa eta immigrazioa Espainiako estatuan.

Berrikuntza teknologikoei esker, erroldaren eguneraketa informatikoki kudeatu daiteke eta errolda hori urtero argitaratzen du Estatistikako Institutu Nazionalak (www.ine.es). Horretarako, udalek hiletero igortzen dituzte INEra udalerri bakotzeko erroldan izandako aldaketak.

132826 _ 0194-0209.indd

●

15:49:13

11 B i z k a i k o

F R A N T Z I A ASTURIAS

CORUÑA LUGO

KANTABRIA BIZKAIA GIPUZKOA

ARABA LEON

O Z E A N O PONTEVEDRA

A N D OR R A

NAFARROA

BURGOS

ERRIOXA

OURENSE

A T L A N T I K O A

ZAMORA VALLADOLID

BARTZELONA

SORIA

ZARAGOZA

SEGOVIA

Estatuaren muga Probintziaren muga BIZTANLERIA-DENTSITATEA (Biztanleak km² -ko) 10 baino gutxiago 10 eta 30 artean 31 eta 60 artean

SALAMANCA

TARRAGONA GUADALAJARA

TERUEL

AVILA MADRIL

CASTELLÓ CÁCERES

CUENCA

TOLEDO

VALENTZIA

CIUDAD REAL

BADAJOZ

KORDOBA

ALBACETE

MURTZIA

JAÉN

101 eta 600 artean HUELVA

SEVILLA

GRANADA ALMERÍA

MÁLAGA

OZE AN O ATLA NTIKOA CÁDIZ LAS PALMAS TENERIFEKO TENERIFEKO SANTA CRUZ SANTA CRUZ TENERIFEKO SANTA CRUZ TENERIFEKO SANTA CRUZ

Ceuta

M e

MAROKO

132815U11p1

3. Nola dago banatuta Espainiako biztanleria? Lurralde bat zenbateraino dagoen jendez beteta jakiteko, ez da nahikoa guztira zenbat biztanle bizi diren jakitea. Biztanle kopurua azalerarekin erlazionatu behar da. Datu horiekin, biztanleria-dentsitatea kalkulatzen da: biztanle kopurua haien bizitokiaren azalerarekin erlazionatzen du, azalera kilometro koadrotan emanda. e biztanleria-dentsitatea =

ALACANT

61 eta 100 artean 600 baino gehiago

P O R T U G A L

LEGENDA

GIRONA

LLEIDA

HUESCA

PALENTZIA

2008

11.UNIDAD UNITATEA 1

g o l k o a

biztanle kopurua azalera (kilometro koadrotan)

Estatuak kilometro koadroko 91 biztanleko biztanleria-dentsitatea du; 91 biz./km2 adierazten da. Baina eskualde batzuek dentsitate hori baino txikiagoa dute, eta beste batzuek, handiagoa. ●

Probintzien arteko aldeak. Barnealdekoek dentsitate txikiagoa dute itsasertzekoek eta uharteetakoek baino, Madrilek salbu.

●

Probintzien barneko aldeak. Probintzia gehienetan, biztanleak hirietan pilatzen dira –hiriburuan batez ere–; landaeremuetan, berriz, ez da ia inor bizi. Espainiako estatuak 46 milioitik gorako biztanleria du. Berezko hazkunde positiboa duelako eta immigrazioaren ondorioz ari da hazten. Espainiako biztanleria itsasertzean eta hirietan dago pilatuta.

i t

a n

o Eskala 0

Kilometroak

Melilla

e Espainiako biztanleriaren banaketa, probintziaka. Zer probintziak dute biztanleria-dentsitate handiena? Zer probintziak dute dentsitate txikiena?

Galderak 1. Zerk eraginda hazi da Espainiako biztanleria, azken ehun urteotan? 2. Azaldu nola eragiten duten jaiotza-tasak eta heriotza-tasak biztanleriaren hazkundean. 3. Azaldu Espainiako migrazioen hiru etapak. 4. Zer da biztanleria-dentsitatea? Kalkulatu zer biztanleria-dentsitate duten probintzia hauek: PROBINTZIA

BIZTANLEAK

AZALERA (km2)

Soria Bartzelona Jaén

95.593 5.332.513 664.742

10.302 7.728 13.489

147

Beste jarduera batzuk Biztanleriaren dentsitateari dagokion mapa landu Orrialde honetan dagoen mapa probintzietako biztanleriaren dentsitateari dagokio. Mapa horri esker, Espainiako biztanleriaren banaketari buruzko informazioa ezagutuko dugu. Ikasleei irudiaren legenda irakurtzeko eskatu. Bertan, koloreek biztanleriaren dentsitate-tarteak adierazten dituztela ikusiko dute. Proposatu beren koadernoetan taula bat marrazteko eta zutabe batean dentsitate-tarteak jartzeko. Tarte bakoitza lerro batean jarri behar dute. Ondoren, mapa begiratu eta tarte bakoitzari dagozkion probintziak aurkitu behar dituzte. Eskatu ikasleei izen horiek bakoitzari dagokion lerro eta zutabean jartzeko.

• Migrazio askoren arrazoia garapen ekonomikoaren maila da. Hori dela eta, espainiar askok kanpora joan behar izan zuen lan bila XX. mendean. XX. mende amaieran, aldiz, Espainiako ekonomia asko garatu zen eta horrek beste herrialdeetako pertsonak Espainiara emigratzea eragin zuen. Matematikarako gaitasuna Bi orrialde hauetako edukiek harreman estua dute matematikarekin, bai irudiei dagokienez, 1. grafikoa, baita aplikazioari dagokionez ere, biztanleria-dentsitatea kalkulatzeko ezinbestekoa baita matematika lantzea.

Erantzunak Irudiak 1. Espainiak 30 milioi biztanle zituen 1960an. 3. Bartzelonak eta Madrilek dute dentsitate handiena. Txikiena, aldiz, Soriak eta Teruelek. Galderak 1. Jaiotza-tasak gora eta heriotzatasak behera egitearen arrazoiak garapen ekonomikoa, elikadura hobea eta medikuntza-aurrerapenak dira. 2. Jaiotza-tasa altuek eta heriotzatasa baxuek biztanleria haztea eragiten dute, jaiotza-tasa baxuek eta heriotza-tasa altuek, aldiz, biztanleria gutxitzea eragiten dute. 3. Atzerrira emigratzea: XX. mendearen hasieran espainiar askok Amerikara eta Europara emigratu zuten. Barne-emigrazioa: 50. eta 60. hamarkadetan espainiar askok beste eskualde batzuetara emigratu zuten. Nazioarteko immigrazioa: XX. mendean hasi ziren atzerritarrak Espainiara immigratzen. 4. Biztanleria-dentsitatea biztanleriaren eta lurraldearen azaleraren arteko zatiketaren emaitza da. Soriako dentsitatea 9 bizt./km2 da; Bartzelonakoa, 690; eta Jaengoa, 49.

147 132826 _ 0194-0209.indd

199

28/9/09

16:05:22

3. B

Biztanleria eta ekonomia-jarduerak Helburuak • Biztanleria aktiboa eta ez-aktiboa bereitzea. • Lehen sektorearen eta bigarren sektorearen baitako jarduerak identifikatzea. • Lehen eta bigarren sektorean lan egiten duen Espainiako biztanleriaren banaketa eta jarduera nagusiak ezagutzea.

Hasteko • Bi orrialde hauetako edukiak lantzen hasi baino lehen, proposatu jolas bat ikasleei, sektore ekonomiko bakoitzaren baitako lanbideak ezagutzen ote dituzten jakiteko. Galdera hauek egin ditzakezu: Zein sektoretan egiten du lan okin batek? Eta, ogi saltzaile batek? Zein da garia ereiten dutenen lanbidea? Zein sektoreri dagokion lanbide hori? Azaltzeko • Azaldu ikasleei biztanleria aktiboaren eta ez-aktiboaren arteko desberdintasunak, batzuetan zail gertatzen baita biak desberdintzea; esate baterako: etxekoandreak egun osoan aritzen dira lanean eta aiton-amonek bilobak zaintzen dituzte. Azaldu ikasleei etxekoandreek eta aiton-amonek ez dutela lan-kontraturik, ez dutela sodatarik jasotzen eta ez dutela izenik eman lan-bulegoan; arrazoi horiengatik ez direla biztanleria aktiboaren zati. • Azaldu ikasleei lanari dagokionez, XX. mendean lehen sektorea zela gure herrialdeko sektorerik garrantzitsuena eta XX. mendearen erdialdetik aurrera, industrializazioaren eta zerbitzuen garapenaren ondorioz, sektorea txikitu egin zela. Gaur egun biztanleria aktibo gutxien duen sektorea da lehenengoa.

●

BIZTANLERIA EZ-AKTIBOA

BIZTANLERIA AKTIBOA

●

BIZTANLERIA OKUPATUA

Biztanleria aktiboa. Lan egiteko adinean eta egoeran diren biztanleen multzoa. Talde hau biztanleria okupatuak –diruaren truke lanean ari diren pertsonak– eta lanik gabeko biztanleriak –lanik ez duten pertsonak– osatzen dute. Biztanleria ez-aktiboa. Lanik egin ezin duten pertsonen eta egiten duten jardueraren truke soldatarik jasotzen ez dutenen multzoa da. Talde hori hauek osatzen dute: erretiratuek, 16 urtez beherakoek, ikasleek, etxeko-lanetan dihardutenek eta gaixoek.

Hirugarren sektorea (% 65)

LANIK GABEKO BIZTANLERIA

–E a e -e h V

Bigarren sektorea (% 30)

Biztanleria aktiboak hiru ekonomia-sektoretan egiten du lan: lehen sektorean, bigarrenean eta hirugarrenean.

–K zu fa g tr ze

Lehen sektorea

q Estatuko biztanleria aktiboa eta ez-aktiboa. Zer sektoretan egiten dute lan gehienek?

2. Lehen sektorea Estatuan, ehun pertsonatik bost besterik ez dira ari lehen sektorean. Jarduera hauek dira sektore horretakoak: w ●

●

Nekazaritza. Estatuan, lehorreko laboreak dira ugarienak. Gehien lantzen diren lehorreko laboreak zerealak, mahatsa eta olibondoak dira; Gaztela-Mantxan, Gaztela eta Leónen eta Andaluzian lantzen dira, batez ere. Labore ureztatuak (barazkiak eta fruituak), berriz, Andaluzian, Valentziako Erkidegoan eta Murtziakoan landatzen dira. Abeltzaintza. Espainiako estatuan, ganadu ugariena txerri-azienda da: Katalunian eta Aragoin hazten da, batez ere. Ardi-azienda ere asko hazten da; Extremaduran, Gaztela eta Leónen eta Gaztela-Mantxan, batez ere. Bestalde, hegaztigranjak ugariak dira, Estatu osoan.

D D

Ga 1. 2.

w Lehen sektoreko jarduerak. A. Nekazaritza.

B. Abeltzaintza. C. Arrantza. D. Meatzaritza.

148

Informazio osagarria Nekazaritzako Politika Bateratua Europar Batasuneko herrialdeek Nekazaritzako Politika Bateratua (NPB) onartu zuten 1992an. Batasuneko nekazaritza-ekoizpena oso emankorra zen baina arazo bat zuen: soberakinak, hots, kontsumitzen eta saltzen dena baino gehiago ekoizten denean sortzen direnak. Arazoari aurre egiteko, NPBn zerealen, oleaginosoen, haragiaren eta esnearen ekoizpenetim sortutako soberakinak gutxitzea proposatu zen. Hori dela eta, Batasuneko kide diren herrialdeek, besteak beste Espainiak, ekoizpena murriztu behar izan dute. • Galdetu ikasleei nola eragin dion, beren ustez, NPBk lehen sektorean jarduten duen biztanleriari.

148 132826 _ 0194-0209.indd

200

Era era nol 10i lang

Bizt akt leh rren

Arrantza. Estatuko arrantza-ontzi gehienak baxurakoak dira. Alturako arrantzan diharduten lantegi-ontziek, berriz, Ozeano Atlantikoan eta Indiako Ozenoan jarduten dute, nagusiki. Galizian eta Andaluzian du garrantzirik handiena arrantzak. Meatzaritza. Biztanleria aktiboaren lehen baino zati txikiagoak dihardu meatzaritzan. Hala ere, harrobien ustiaketa garrantzitsua da, oraindik ere.

Ind te l

–O et K et

Iradokizun didaktikoak

Lurralde bateko biztanleak bi taldetan banatzen dira, lan-egoeraren arabera: q

• Lanean segurtasun neurriak hartzearen garrantziaz jabetzea.

1. Biztanleria eta lana

Espai te lan horre ditu.

28/9/09

16:05:23

11. UNITATEA

3. Bigarren sektorea Espainiako estatuan, bigarren sektorean dihardute lanean ari diren 100 pertsonatik 30ek. Sektore horrek industria-jarduerak eta eraikuntza biltzen ditu. e ●

Industria-jarduerak. Industria mota hauek dituzte lanpostu gehien, Estatuan: – Oinarrizko industria. Industria metalurgikoak eta kimika-industriak dira aipagarrienak. EAEn, Katalunian, Madrilgo Autonomia Erkidegoan eta Andaluzian daude, batez ere. – Ekipamendu-ondasuneko industriak. Makinak, autoak, itsasontziak eta material elektrikoak egiten dituztenak, besteak beste. Autonomia -erkidego hauek dute jende gehien industria horietan lanean: Kataluniak, eta Madrilgo eta Valentziako autonomia-erkidegoek. – Kontsumo-ondasuneko industriak. Pertsonok zuzenean kontsumitzen ditugun produktuak fabrikatzen dituzte. Elikagai-industria, ehungintza, altzarigintza eta arte grafikoen industria dira garrantzitsuenak. Espainia osoan zehar daude.

●

Eraikuntza. Ekonomia-jarduera hori eraikinak eraikitzean eta herri-lanak egitean datza, hala nola zubiak eta errepideak. 100 pertsonatik 10i ematen die lana, baina 2008tik aurrera, langile gutxiago ditu. Biztanleria bitan banatzen da: aktiboa eta ezaktiboa. Estatuko biztanleria aktiboaren % 5ek lehen sektorean egiten du lan; % 30ek, bigarren sektorean; eta % 65ek, hirugarrenean.

e Fabrika metalurgiko bat. Industria metalurgikoan gizon-emakume asko ari da lanean, Estatuan.

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Bi orrialde hauetako edukiek, gizakien eta ingurunearen arteko harremanak ezagutzea ahalbidetzen dute eta, horrez gain, ikasleak ingurumena zaintzearen garrantziaz jabetuko dira. Ezinbestekoa da ikasleei gogoraraztea pertsonek ingurunea eralda dezaketela.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Lana, segurtasunez Bete beharreko arauak dituzte lanbide askok. Arau horietako batzuk langileak babesteko segurtasun-neurriak dira. Adibidez, elektrizitatearen inguruko lanbide batzuetan, langileek oinetako bereziak jantzi behar dituzte, korronte elektrikoa beren gorputzetan zehar igaro ez dadin; beste lanbide batzuetan, eskularruak eta kaskoa erabili behar dituzte, eskuak eta burua babesteko. ●

Idatzi lanbide baten izena eta lanbide horretan bete beharreko segurtasun-neurriak.

Lortu nahi dugun mundua • E. L. Ikasleak kontzientziatu lanpostu bakoitzean segurtasun-neurriak aplikatzeak duen garrantziaz, neurri horiek bizitzak salba baititzakete. Ikasleei proposatu 2. eta 3. argazkietan agertzen diren jardueretan ezarriko lituzteketen segurtasunneurriak azaltzeko.

Galderak

Erantzunak

1. Esan zer alde dagoen biztanleria aktiboaren, biztanleria ez-aktiboaren eta biztanleria okupatuaren artean.

Irudiak 1. Pertsona gehienek hirugarren sektorean egiten dute lan.

2. Erreparatu q grafikoari: ekonomia-sektore bakoitzean Estatuko biztanleriaren zer proportziok diharduen adierazten du. a. Esan lanean dihardutenen zer ehunekok egiten duen lan sektore bakoitzean. b. Idatzi Estatuko lehen eta bigarren sektoreen ezaugarri bana.

149

Informazio osagarria Artisautza, bigarren sektoreko lanbidea Gaur egun, biztanleriaren eskariari erantzuteko, industriek produktu asko ekoizten dituzte denbora gutxian. Baina industria sortu baino lehen, artisauek egiten zituzten objektu guzti horiek. Beren produktuak lehengaiak erabiliz egiten zituzten, hala nola, buztina. Produktu landuei dagokienez, esate baterako, ontziak egiten zituztenean, beren eskuak eta lanabes xumeak erabiltzen zituzten. Gaur egun artisauek egiten dituzten objektuek, joandako garai haien lekuko direla-eta, balore handia dute. • Eskatu ikasleei beren oinarria artitsautzan duten jarduera industrialak aipatzeko.

Galderak 1. Biztanleria aktiboa lan egiteko adina dutenek eta lan egiteko moduan daudenek osatzen dute eta bere baitan biltzen dira biztanleria landuna eta lanik gabea; lan egiten duten biztanleek eta lanik egiten ez dutenek osatzen dute biztanleria aktiboa; biztanleria ez-aktiboa, adina edo beren egoera dela eta, lanik egin ezin duen pertsonek, soldatarik jasotzen ez dutenek edo lan-kontraturik ez dutenek osatzen dute. 2. a. Lehen sektorea, % 5; bigarren sektorea, % 30 eta hirugarren sektorea: % 65. b. E. E. Espainian oso pertsona gutxik egiten du lan lehen sektorean. Bigarrenean oinarrizko industriak, ekipamendu-ondasunenak eta kontsumo-ondasunenak ditugu.

149 132826 _ 0194-0209.indd

201

28/9/09

16:05:23

Zerbitzuak Helburuak • Hirugarren sektorean lan egiten duen Espainiako biztanleriaren banaketa eta jarduera nagusiak ezagutzea. • Barne-merkataritza eta kanpo -merkataritza bereiztea. • Lurreko, aireko eta itsasoko garraiobideak sailkatzea. • Turismoak Espainiako ekonomian duen garrantzia ezagutzea. • Espainiako turismo-modu garrantzitsuenak identifikatzea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Eskatu ikasleei ikastetxeko karguak zerrendatzeko: zuzendaria, irakasleak, atezaina, administrariak, etab. Azaldu lanbide guzti horiek hirugarren sektorearen baitakoak direla; zerbitzuak eskaintzen dituztela eta eta ez dutela produktu materialik lortzen. Azaltzeko • Ikasleei eskatu 148. orrialdeko 1. grafikoa begiratzeko. Bertan, pertsona gehienek hirugarren sektorean lan egiten dutela ikusiko dute. Grafiko hori oinarritzat hartuta, azaldu bigarren sektorea oso mekanizatuta dagoela, langile gutxi behar dituela, eta lehen sektorean, traktore, uzta-makina etab.i esker landa-guneak mekanizatu zirenean, esku-lanak behera egin zuela. Hirugarren sektoreko langileak heterogeneoak dira eta sektore horretako lanbideak ere askotarikoak dira, besteak beste, hirugarren sektoreko langileak dira sukaldariak, idazleak, finantzariak eta medikuak.

3. G

Produ Garra biltze

1. Hirugarren sektorea Produktu materialak egin ordez zerbitzuak ematen dituzten ekonomia-jarduerek osatzen dute hirugarren sektorea edo zerbitzu-sektorea. Sektore horretan era askotako jarduerak biltzen dira, eta honela multzoka daitezke: hezkuntza-, osasun-, finantza-, administrazio-, merkataritza-, turismo-, garraio- eta komunikazio-zerbitzuak. q Zenbait zerbitzu hirietan pilatzen dira ia beti; adibidez, ospitaleak, unibertsitateak eta administraziozerbitzuak. Hirugarren sektorean egiten dute lan Estatuko gizon-emakume gehienek: 100 langiletik 65ek dihardute zerbitzuen arloan. Horrez gain, sektore horrek sortzen du aberastasun gehien; horregatik, Estatuko ekonomiaren sektore garrantzitsua da, zalantzarik gabe. Bestalde, izugarri hazi da azken urteotan.

Merkataritza herrialde baten barnean edo herrialde bat baino gehiagoren artean egin daiteke: ●

●

lotutako lanbideak zerbitzu-sektoreko lan-jarduerak dira.

202

Itsa zeh gaia cira me

●

Aire gar go B tua

4. T

Perts tera j lotuta 10ek gehie

Espa Tokia ●

Egu dau doa neo

●

Lan eta tok

●

Tur tan Tole

Est rea jart rrai Tur egi

w Produktuen merkaturatze-prozesua.

A. Fabrikan bildu. B. Biltegian hartu. C. Produktuaren publizitatea egin. D. Saltokian saldu.

150

Informazio osagarria Nola kalkulatzen den biztanleria aktiboa Biztanleria aktiboari buruzko estatistikak Biztanleria Aktiboaren Inkestak (BAI) eskaintzen duen informazioa baliatuz egiten dira. Inkesta hori EINek egiten du eta 1964az geroztik egiten da. EINen helburua lan-merkatua oinarritzat hartuta biztanleriaren ezaugarriak zehaztea da. Hau da, biztanleria-kategoria nagusien datuak ematea (landunak, lanik ez dutenak, aktiboak eta ez-aktiboak) eta zenbait aldagai kontuan hartuz kategoria horiek sailkatzea. BAIa egiteko hiruhilero 65.000 familiak osatzen duten lagina hautatzen dute eta, ondoren, elkarrizketa bat egiten diete. • Eskatu ikasleei Estatistikako Institutu Nazionalak egiten duen beste jardueraren bat aipatzeko.

150 132826 _ 0194-0209.indd

●

Barne-merkataritza. Herrialde batean ekoitzitako produktuak herrialdean bertan saltzea da. Estatuan, adibidez, elikagai-produktu ugari ontziratzen dira, eta Estatuko saltokietan saltzen. Kanpo-merkataritza. Herrialde bateko produktuak beste herrialde batean saltzea edo erostea da. Herrialde batek beste bati produktuak saltzen badizkio, esportatu egiten duela esaten da. Espainiako estatuak elikagaiak eta industria-produktuak esportatzen ditu, hala nola liburuak, oinetakoak eta autoak. Herrialde batek beste bati produktuak eta ondasunak erosten badizkio, inportatu egiten duela esaten da. Espainiako estatuak erregaiak (adibidez, petrolioa eta gasa), mineralak eta informatika-produktuak inportatzen ditu.

Leh dee tzen han salg

q Telebista-estudioa. Komunikabideekin

2. Merkataritza Lehen eta bigarren sektoreetan lortutako produktuak produktu horiek erosi nahi dituzten kontsumitzaileen eskura jartzeko zerbitzua da merkataritza. w Hau da, jarduera horren bidez, produktuak saltzen dira, diruaren truke.

●

28/9/09

16:05:24

11 3. Garraioa

11. UNITATEA

Produktuak saltokietara iristeko, garraiobideak behar dira. Garraiobideak hiru taldetan multzokatzen dira, mugitzeko erabiltzen duten bidearen arabera: e ●

Lehorreko garraiobideak. Kamioietan –errepide eta autobideetan zehar– eta trenetan –trenbideetan zehar– garraiatzen dira produktuak. Espainiako estatuan, salgaien zatirik handiena kamioien bidez garraiatzen da: lehorreko ehun salgaitik bi baino ez dira garraiatzen trenez.

●

Itsasoko garraiobideak. Itsasontziek itsasoko ibilbideetan zehar garraiatzen dituzte produktuak, portutik portura. Salgaiak merkantzia-ontzietan garraiatzen dira. Espainian, Algecirasko, Bartzelonako, Valentziako eta Bilboko portuek dute merkantzia-ontzien zirkulaziorik handiena.

●

Aireko garraiobideak. Hegazkinek aireko ibilbideetan zehar garraiatzen dituzte salgaiak, aireportu batetik bestera. Madrilgo Barajas aireportuak du hegazkin-zirkulaziorik handiena Estatuan, bai salgaien hegazkinena bai bidaiarien hegazkinena.

Ulertzeko • Proposatu jarduera ekonomiko garrantzitsuena zein den erabakitzeko mahai-inguru bat. Ikasleak zirikatzeko esan dezakezu, ondasunak sortzen dituenez, nekazaritza dela sektore garrantzitsuena, eta industria, merkataritza eta garraioak ez direla hain garrantzitsuak, bigarren sektoreak ondasunak eraldatzen dituelako eta hirugarrenak lekualdatu egiten dituelako.

4. Turismoa Pertsonak kultura, atseden eta dibertsio bila toki batetik bestera joateari esaten zaio turismo. Espainian, turismoarekin lotutako zerbitzuak ematen egiten dute lan 100 pertsonatik 10ek. Frantziako estatuak hartzen ditu mundu osoko turista gehien, eta ondoren, Espainiako estatuak. Espainiako estatuan, turistak hainbat tokitara joaten dira. Tokiaren arabera, zenbait turismo mota bereizten dira: ●

Eguzki eta hondartzako turismoa. Turismo mota horrexetan daude lanpostu gehien. Eguzkiaren eta hondartzaren bila doazen turistek toki hauek aukeratzen dituzte: Mediterraneoko itsasertza, Balear uharteak eta Kanariar uharteak.

●

Landa-turismoa. Barnealdeko mendialdeetan eta paisaia eta tradizio nabarmeneko Espainiako itsasertzeko zenbait tokitan egiten dena.

●

Turismo kulturala. Historia- eta arte-ondare aberatseko hirietan egiten da, batez ere; adibidez, Madrilen, Bartzelonan, Toledon, Segovian, Sevillan eta Bilbon. Estatuko biztanleria aktiboaren % 65ek hirugarren sektorean egiten du lan. Produktuak kontsumitzaileen eskura jartzen dituen zerbitzuari merkataritza esaten zaio. Garraiobideetan, salgaiak eta pertsonak garraiatzen dira. Turismoa kultura, atseden eta dibertsio bila pertsonek egiten dituzten lekualdaketak dira.

e Garraio motak:

A. Abiadura handiko trena. B. Itsasontzia. C. Hegazkina.

Galderak 1. Idatzi zer antzekotasun eta zer desberdintasun duten barne-merkataritzak eta kanpo-merkataritzak. Eman adibide bana. 2. Zure ustez, zergatik du horrenbesteko garrantzia garraioak merkataritzarako eta turismorako?

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Ikasleak kontzientziatu erosle arduratsuak izan daitezen. Azaldu zentzuz erosteak duen garrantzia; beharrezko ez ditugun gauzak ez erosteak eta ingurumenari kalte egiten dioten hondakinak gutxitzeak duen garrantzia. Proposatu ikasleei erosle arduratsuak izateko bost arau pentsatu eta zerrenda bat osatzeko.

Erantzunak

3. Definitu turismoa eta esan zer turismo mota diren ohikoenak Espainiako estatuan.

151

Informazio osagarria Turismoaren ondorioak Espainian Turismoa ezinbesteko faktore ekonomikoa izan da Espainiaren garapenerako eta ondorio positibo eta negatiboak izan ditu herrialdean. Ondorio positiboak ekonomikoak eta kulturalak izan dira batez ere. Turismoak Espainiako aberastasunaren % 8 sortzen du eta milioi bat lanpotu baino gehiago sortzen ditu zuzenean edo zeharka; merkataritza-trukeek ere jasan dituzten turismoaren onurak eta beste herrialde eta kultura batzuekiko ezagutza ere sustatu du. Ondorio kaltegarriak ingurumerari dagozkionak dira gehienbat: turismoak kalte egin dio ingurumenari, batez ere, itsasertzeko guneetan. • Galdetu ikasleei Espainian garatu den turismo moduaren efekturik ezagutzen ote duten.

Galderak 1. Barne-merkataritzan produktuak herrialdean bertan trukatzen dira eta kanpo-merkataritzan herrialde bateko produktuak munduko gainerako beste herrialdeekin trukatzen dira. Barne-merkataritzaren adibide gisa, Espainian ontziratu eta bertan saltzen den esnea aipa dezakegu. Kanpo-merkataritzaren adibide gisa, Espainiak beste herrialde batzuei erosten diela petrolioa aipa dezakegu. 2. Garraioak garrantzitsuak dira produktuak ekoizten diren lekutik saltokietara garraiatzen dituztelako eta turistak beren herrialdeetatik aukeratutako helmuga turistikora eramaten dituztelako. 3. Pertsonek lasaitasun edo dibertsio bila toki jakin batera bidaiatzea da turismoa egitea. Motak: eguzkia eta hondartza oinarri dituena, landa eta kultura oinarri dituena.

151 132826 _ 0194-0209.indd

203

28/9/09

16:05:24

Biztanleria eta lana Euskadin Helburuak

2. B

EAEko nak o kumea

• Euskadiko biztanleriaren hazkundea ezagutzea.

Bizkaiko golkoa

Bakio

Irun Getaria

• Euskadiko biztanleriaren banaketa ezagutzea.

• Euskadiko ekonomia-sektore bakoitzeko jarduera garrantzitsuenak identifikatzea.

●

Leh rea bain da geh Bizk zere tzen berr

●

Biga hon Indu men koa erem ibai

●

Hiru tore tan mer

Mendaro

Bilbo

KANTABRIA

FRANTZIA

Donostia

Amorebieta-Etxano

N A FA R RO A KO FORU ER K I D EGO A

G A Z T E L A E TA L E O N

• Euskadiko ekonomia-sektore bakoitzean lan egiten duen per tsona kopurua zein den jakitea.

Gasteiz

LEGENDA Biztanle gehieneko udalerriak Autonomia-erkidegoen muga Udalerri-muga BIZTANLE RIARE N DENTSITATE A (Biztanleak kilometro koadroko)

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Galdera hauek egin ditzakezu gaiari ekiteko: Euskadik biztanle asko al ditu? Zein sektoretan egiten dute lan Euskadiko biztanle gehienek? Zein sektorek du langile gutxien? Azaltzeko • Gogorarazi ikasleei biztanleriadentsitateak lurralde bateko biztanleriaren eta lurralde horren azaleraren arteko harremana azaltzen duela. Hori horrela denez, azalera oso handia duten udalerriek, biztanleria absolutu edo guztizko biztanleria asko izan arren, biztanleria-dentsitate baxua izan dezakete. Horren zergatia biztanleria-dentsitatearen formulan aurki dezakegu: zatitzailea, hau da, lurraldearen azalera handia denez, zatiketaren emaitza baxua izango da, hots, zatikizuna, biztanleria, handia izan arren. • Azaldu ikasleei biztanleria-dentsitatea, kilometro karratuko bizi den pertsona kopurua, «gezurrezko» banaketa dela, litekeena baita biztanle gehienak herrigunean bizitzea eta gainerako eremuan ia inor ez bizitzea.

200etik behera

200-1.000

ERRIOXA

1.000tik gora

q Euskadiko biztanleriaren banaketari Euskadik bi milioi biztanle pasatxo ditu, 2008ko erroldaren arabera. Espainiako estatuko ehun biztanletik bost Euskal Autonomia Erkidegoan bizi dira.

buruzko mapa. Aipatu oso biztanleria-dentsitate handiko bi udalerri, eta dentsitate txikiko beste bi.

Eus geh mig geh lan

1. Biztanleria hazten ari da EAEko biztanleria hazten ari da, azken urteotan, arrazoi hauek direla medio:

●

Jaiotza gehiago izaten dira heriotzak baino, bien arteko aldea txikia bada ere. Horregatik, berezko hazkundea positiboa da.

Gure autonomia-erkidegora iristen diren etorkinak joaten diren emigranteak baino gehiago dira. Horregatik, migraziohazkundea positiboa da. EAEn, atzerritik etorritako hogeita hamazazpi mila etorkin inguru bizi dira. Gehienak Afrikatik, Ekialdeko Europatik eta Hego Amerikatik etorri dira.

Euskadiko biztanleria ez dago berdin banatuta. q Biztanle gehienak hirietan bizi dira, eta industrian edo zerbitzuetan egiten dute lan. Hiriburuek eta inguruko hiriek dituzte biztanleriadentsitate handienak.

152

Informazio osagarria Demografia, biztanleria ikertzen duen zientzia An Essay on the Principle of Population lana dela eta, Thomas Robert Malthus hartzen da demografia modernoaren aitatzat. Demografiak giza biztanleriaren bilakaera aztertu eta azaltzen du estatistikoki; biztanleriaren egitura, hots, sexua eta adin-taldeak oinarritzat hartuta biztanle-taldeak nolakoak diren; demografia-mugimenduak: berezko hazkundea eta migrazioen ondoriozko hazkundea; eta biztanleriaren banaketa. Bere azterketak gauzatzeko ezinbestekoak dituen datuak hainbat iturritatik lortzen ditu demografiak. Hauek dira iturri horiek: udal-erroldak, biztanleria-erroldak, erregistro zibilak eta biztanleei egindako inkestak.

152 132826 _ 0194-0209.indd

204

28/9/09

16:05:24

11. UNITATEA

2. Biztanleria eta lana EAEko biztanleria aktiboa 970.000tik gora per tsonak osatzen dute. Erdiak baino gutxiago dira emakumeak. Honela banatzen da biztanleria hori: ●

Lehen sektorea. Lanpostu gutxien dituen sektorea da: lanean ari diren ehun pertsonatik batek baino ez dihardu sektore horretan. Nekazaritza da sektore horretako jardueren artean langile gehien dituena. Ez dira produktu berak landatzen Bizkaian nahiz Gipuzkoan eta Araban. Araban, zerealak, patata eta azukre-erremolatxa landatzen dira, nagusiki; Bizkaian eta Gipuzkoan, berriz, barazkiak eta fruitu-arbolak dira nagusi.

●

Bigarren sektorea. 100 pertsonatik 34 sektore honetan ari dira lanean; gehienak, industrian. Industria oso dibertsifikatuta badago ere, ekipamendu-ondasunekoak eta kontsumo-ondasunekoak dira lanpostu gehien dituztenak. EAEn, hirieremuetan, itsasertzeko eskualdeetan eta ibaien inguruetan daude kokatuta industriak. w

●

Hirugarren sektorea. Lanpostu gehien duen sektorea da: 100 pertsonatik 65ek sektore horretan dihardu. Langile gehien dituzten zerbitzuak merkataritza e eta garraioak dira. Euskadin 2 milioi pertsonatik gora bizi dira, gehienak hirietan. Berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak dira. Biztanle gehienek hirugarren sektorean egiten dute lan.

Matematikarako gaitasuna Berezko hazkundea matematikaeragiketa baten bitartez kalkulatzen da: lurralde batean jaiotako haurren kopuruari lurralde berean hildakoen kopurua kendu behar diogu. Gauza bera gertatzen da migrazio-hazkundearekin ere, immigrante kopuruari emigrante kopurua kendu behar diogu. Biztanleen hazkundea jakiteko guztizko biztanle kopuruari berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea gehitu behar dizkiogu. Ikasleei gogorarazi hazkundea negatiboa izan daitekela, hau da, biztanleak gutxitu daitezkela. Aipatutako eragiketak lantzeko akasleei asmatutako lurraldeetako jaiotza-, heriotza-, immigrazio- eta emigrazio kopuruak eman.

w Ontzigintza. Balenciaga ontziola Urolaren bazterrean.

e Merkataritza-gunea. Ballonti saltoki-gunea

Portugaleten dago, Ibaizabalen ibar ezkerrean.

Erantzunak

Galderak

Irudiak 1. Bilbo, Donostia, Irun…, dentsitate handiko hiriak dira; Busturia eta Antzuola, dentsitate gutxikoak.

1. Azaldu Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleria haztearen zergatiak. 2. Osatu Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleriaren ezaugarriei buruzko taula hau: EAEKO BIZTANLERIA

Biztanle kopurua: ......... Biztanleria hazten ari da. Zergatiak: ......... ● Toki jendetsuenak hauek dira: ......... ● ●

Galderak 1. Berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak direlako egin du gora Euskadiko biztanle kopuruak.

3. Zer ekonomia-sektoretan egiten du lan EAEko biztanleria aktiboaren zatirik handienak? Zer jardueratan dihardute nagusiki sektore horretan lan egiten duten pertsonek? Azaldu zer ezaugarri dituzten beste sektoreek EAEn.

153

Biztanleei dagozkien ikerketak grafikoen bitartez adierazten dira, esate baterako, sexuaren eta adinaren araberako biztanleria-piramideak; herri bateko hazkundea adierazten duten eboluzio-grafikoak; biztanleria-dentsitatea adierazten duten mapak, etab. Demografiari esker lortzen diren datuak biztanleen beharrei erantzungo dieten neurriak diseinatzeko erabiltzen dituzte gobernuek. Babes zibilak ere baliatzen ditu datu horiek, biztanleen banaketa ezagututa ebakuazio-planak egin baititzakete. • Eskatu ikasleei ikerketa demografikoek izan ditzaketen erabilera gehiago aipatzeko.

2. Biztanle kopurua: bi milioi. Berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak direlako egin du gora biztanleriak. Biztanle gehien duten guneak probintzietako hiriburuak eta haien inguruko herriak dira. 3. Euskadiko biztanleria aktiboari dagokionez, biztanle gehienek hirugarren sektorean egiten dute lan. Jarduera nagusiak merkataritza eta garraioak dira. Oso pertsona gutxik egiten du lan lehen sektorean eta gehienak nekazariak dira. Bigarren sektorea, bigarrena da biztanleria aktiboari dagokionez, eta sektore horretan lan egiten duten pertsona gehienek ekipamendu-ondasunen eta kontsumo-ondasunen industrian egiten dute lan.

153 132826 _ 0194-0209.indd

205

28/9/09

16:05:25

Ariketak Ulertu

Erantzunak Ulertu 1. Kantabria: 109 bizt/km2; Nafarroako Foru Komunitatea: 59 bizt/ km2; Errioxa: 62 bizt/km2; Ceuta: 4.069 bizt/km 2; Melilla: 5.488 bizt/km2. 2. a. Biztanleria-dentsitateari dagokionez, Espainiako batez bestekoa gainditzen duten erkidegoak: Andaluzia, Asturias, Kanariak, Kantabria, Katalunia, Madrilgo Erkidegoa, Valentziako Erkidegoa, Galizia, Balear Uharteak, Euskadi, Murtzia, Ceuta eta Melilla; biztanleria-dentsitateari dagokionez, biztanleria-dentsitatearen batez bestekora iristen ez diren erkidegoak: Aragoi, Gaztela-Mantxa, Gaztela eta Leon, Nafarroako Foru Komunitatea, Extremadura eta Errioxa. b. Kostaldeko erkidegoak: Andaluzia, Asturias, Kanariak, Kantabria, Katalunia, Valentziako Erkidegoa, Galizia, Balear Uharteak, Euskadi, Murtzia, Ceuta eta Melilla; barnealdeko erkidegoak: Aragoi, Gaztela-Mantxa, Gaztela eta Leon, Madrilgo Erkidegoa, Nafarroako Foru Komunitatea, Extremadura eta Errioxa. Datu horietatik ondoriozta dezakegu, populazio-dentsitateari dagokionez, kostaldeko erkidegoek Espainiako batez bestekoa gainditzen dutela eta barnealdeko Erkidegoak, Madrilgo Erkidegoa salbu, ez direla batez bestekora iristen. 3. Euskadiko biztanleen banaketa: eskualde jendetsuenak probintzietako hiriburuak eta haien inguruko udalerriak dira. Jende gutxien duten eskualdeak Arabako hegoaldea eta Euskadiko erdialdeko arroa dira.

Arrazoitu 4. Lehen sektorea Espainian: bertan lan egiten duten bitzanle aktiboak: % 5 ; jarduera nagusiak: nekazaritza, abeltzaintza, arrantza eta meatzaritza. Bigarren sektorea Espainian: bertan lan egiten duten biztanle aktiboak: % 30 ; jarduera nagusiak: industria eta eraikuntza.

1. Taula honetan, autonomia-erkidego batzuen biztanleria-dentsitateak falta dira. Osatu. AUTONOMIAERKIDEGOA

Andaluzia Aragoi Asturias Kanariak Kantabria GaztelaMantxa Gaztela eta León Katalunia Madrilgo A. E. Nafarroako F. E.

BIZTANLEAK

AZALERA (km2-tan)

BIZTANLERIADENTSITATEA (biz./km2)

AUTONOMIAERKIDEGOA

6. D

za da

BIZTANLERIADENTSITATEA (biz./km2)

BIZTANLEAK

AZALERA (km2-tan)

Valentziako A. E. Extremadura Galizia Balearrak Errioxa

5.016.348 1.095.884 2.783.100 1.071.221 317.020

23.255 41.635 29.574 4.992 5.045

215 26 94 214 .........

8.177.805 1.325.272 1.079.215 2.070.465 581.215

87.598 47.720 10.604 7.447 5.321

93 28 101 278 .........

2.038.956

79.462

EAE

2.155.546

7.235

296

2.553.301

94.225

Murtzia

1.424.063

11.313

125

7.354.441 6.251.876 619.114

32.113 8.028 10.390

229 778 .........

Ceuta Melilla Estatua

77.320 71.339 46.063.511

19 13 505.990

......... ......... 91

T b m

1. Ar Be ad ad ad

2. Aztertu goiko taula eta egin jarduera hauek: a. Egin bi zutabedun taula bat. Zutabe batean, idatzi Estatuko batez bestekoa baino dentsitate handiagoko autonomiaerkidegoen izenak; bestean, idatzi batez bestekoa baino txikiagoa dutenenak.

Arrazoitu

2. Ar Be ba ko da ez di be Se ko ad

4. Kopiatu eta osatu Estatuko lehen sektoreari buruzko fitxa hau. Gero, egin Estatuko gainerako ekonomia-sektoreei buruzko fitxa bana. Egin gauza bera EAEko sektoreei buruz.

b. Azpimarratu urdinez itsasertzeko autonomia-erkidegoak, eta berdez, barnealdekoak. Zenbat dira batzuk eta besteak? Zer ondorio ateratzen duzu?

Lehen sektorea ● Bertan lan egiten duten

biztanleen ehunekoa: ………

3. Kopiatu EAEko biztanleriari buruzko eskema

● Jarduera nagusiak:

hau, eta osatu, informazio-iturriak erabiliz.

……… ● Sektoreak Espainian

dituen ezaugarriak: ……

BIZTANLERIAREN BANAKETA EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOAN

5. Zer gertatuko litzateke urte batean Espainiatik emigrante asko joango balira eta jaiotzak asko gutxituko balira? eskualde jendetsuenak:

jende gutxien duten eskualdeak:

IMMIGRAZIOA

JAIOTZAK

10. .........

.........

EMIGRAZIOA HERIOTZAK

154

Beste jarduera batzuk Biztanleei inkesta bat egitea Ikasleei beren inguruko emakumeen egoerari buruzko ikerketa bat egitea proposatu. Ikerketa hori egiteko pauso hauek jarrai ditzakete: 1. Informazioa bildu. Ikasle bakoitzak bi emakume elkarrizketatu behar ditu (ama, izebak, ahizpa edo arrebak, bizilagunak…). Inkestan datu hauek bildu behar dituzte: elkarrizketatutako pertsona espainiarra edo atzerritarra den; zein adin taldetakoa den; egoera zibila; ikasketa-maila; egiten dituen lanak; bere lanaldia; egiten duen jarduera; prestakuntza; etxeko lanak egiten pasatzen duen denbora; astean zehar dituen ordu libreen kopurua; egiten dituen aisialdiko jarduerak; gizonekiko berdintasuna duela uste ote duen, etab.

154 132826 _ 0194-0209.indd

206

28/9/09

16:05:25

11. UNITATEA Eman iritzia

Aplikatu 6. Dakizunez, Estatuko biztanleriaren

7. Imajinatu toki bateko biztanleen hiru

zatirik handiena itsasertzean pilatuta dago. Zergatik, zure ustez?

laurdenek 70 urtetik gora dutela. Zure ustez, nola eragingo dio egoera horrek berezko hazkundeari, datozen urteetan?

IKASI EGITEN Biztanleria-piramide bat interpretatzen Toki bateko biztanleria adin guztietako eta bi sexuetako pertsonek osatzen dute. Sexu bakoitzeko eta adin-talde bakoitzeko zenbat pertsona bizi diren jakiteko, biztanleria-piramidea marrazten da. Erreparatu Estatuko biztanleria-piramidearen interpretazioari. ESPAINIA (2008. URTEA)

1. Ardatz bertikala. Bertan, bost urteko adin-tarteko adin-taldeak adierazten dira. 2. Ardatz horizontala. Bertan, adin-talde bakoitzeko pertsona kopurua adierazten da. Gizonak ezkerrean adierazten dira, eta emakumeak, berriz, eskuinean. Sexu bakoitza kolore batez adierazten da.

Gizonak

Adin-taldeak 85etik

4. Biztanleria sexuka alderatuz, gizonak baino emakume gehiago daudela ikusten dugu; 65 urtetik gorako adinetan, batez ere.

Emakumeak

gora

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 3.000.000

2.000.000

1.000.000

Biztanleak

5. Biztanleria adin-taldeka alderatuz, gazte gutxi daudela ikusten dugu: barrak laburrak dira. Barra luzeenak, berriz, helduaroko adin tarteetan ikusten ditugu, 25 urtetik 64 urtera bitarteko adin-taldeetan. 1.000.000

2.000.000

3.000.000

3. Barrek adin-talde eta sexu bakoitzeko biztanleria adierazten dute.

8. Erreparatu eskuineko biztanleria-piramidearen formari. Mexikoko biztanleria-piramidea da. Alderatu Espainiakoaren formarekin. Zer alde dago bataren eta bestearen formen artean?

80tik gora

75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4

herrialdek du oinarri zabalena? Zergatik?

10. Alderatu 65 urtetik gorako adin-taldeak ere. Zein herrialdetan behar da hirugarren adinekoentzako zerbitzu gehien? Zergatik? Bi herrialdeetatik zeinetan behar da haur-eskola gehien? 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000

Biztanleak (milaka)

Lehen sektorea Euskadin: bertan lan egiten duten biztanle aktiboak: % 1; jarduera nagusiak: lehorreko nekazaritza Araban eta ureztapenezko nekazaritza Bizkaian eta Gipuzkoan. Bigarren sektorea Erkidegoan: bertan lan egiten duten biztanle aktiboak: % 34; jarduera nagusiak: industria. Hirugarren sektorea Euskadin: bertan lan egiten duten biztanle aktiboak: % 65; jarduera nagusiak: merkataritza eta garraioak. 5. Urte batean espainiar askok emigratuko balute eta jaiotza-tasa asko jaitsiko balitz, guztizko biztanleriak behera egingo luke.

Aplikatu 6. E. E.

MEXIKO (2007. URTEA) Adin-talGizonak Emakumeak deak

9. Orain, erreparatu bi piramideen oinarriei. Zer

Hirugarren sektorea Espainian: bertan lan egiten duten biztanle aktiboak: % 65; jarduera nagusiak: merkataritza, turismoa eta garraioak.

1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000

155

Kostaldean pertsona askok egiten dutelako lan turismoan eta industrian, eta barnealdean lehen sektoreak garrantzi gehiago duelako eta, garatu ahal izateko, eremu handiak behar dituelako. Gainera, turismoko eta industriako soldatak lehen sektorekoak baino altuagoak izan ohi dira.

Eman iritzia 7. Adineko biztanleak gehiago direnez, jaiotza gutxiago egongo lirateke eta heriotzek gora egingo lukete. Ondorioz, berezko hazkuntza negatiboa izango litzateke.

Ikasi egiten 2. Datuak bildu. Inkestetan bildutako informazioa bateratu ondoren, emaitza guztiak batu behar dituzte. 3. Informazioa aztertu. Ikasleek txosten bat idatzi behar dute galdera hauei erantzunez: Zertan egiten dute lan emakumeek? Zer egiten dute beren denbora librean? Nola ikusten dute emakumeek beren burua? Lana galdera horien arabera banatuko dute. Txostena osatzeko emaitzak grafikoen bitartez adieraz ditzakete.

8. Mexikoko biztanleen piramidea pagoda itxurakoa da, Espainiako biztanleen piramideak, aldiz, kubo itxura du. 9. Mexiko. 10. Espainian hirugarren adineko pertsona asko daudenez, adineko pertsonentzako zerbitzu gehiago beharko dituzte eta, Mexikon, aldiz, haur-eskola gehiago.

155 132826 _ 0194-0209.indd

207

28/9/09

16:05:25

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Jarduera ekonomikoa Merkataritza Kanpo-merkataritza Barne-merkataritza Migrazio-hazkundea Berezko hazkundea Biztanleria-dentsitatea Emigrazioa Industria Immigrazioa Heriotza-tasa Jaiotza-tasa Biztanleak Biztanle aktiboak Biztanle ez-aktiboak Biztanle landunak Lanik gabeko biztanleak Ekoizpen-sektorea Lehen sektorea Bigarren sektorea Hirugarren sektorea Zerbitzua Garraioa Turismoa

1. Irakurri laburpena.

Estatuan, 46 milioi biztanle bizi dira. Biztanleria hori hazten ari da, berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak baitira. Estatuko biztanleria-dentsitatea kilometro koadroko 91 biztanlekoa da. Biztanleria itsasertzeko probintzietan eta hirietan pilatuta dago. Barnealdeko probintziek dentsitate txikia dute, Madrilek izan ezik.

Ekonomia-jarduerak Biztanleria honela banatzen da, lan-egoeraren arabera: batetik, biztanleria aktiboa dago, lan egiteko adinean eta egoeran dauden pertsonen multzoa; bestetik, biztanleria ez-aktiboa, adinarengatik edo duten egoerarengatik lanik egin ezin dutenen multzoa. Estatuan, biztanleria aktiboa honela dago banatuta: % 5ek lehen sektorean egiten du lan; % 30ek, bigarrenean; eta % 65ek, hirugarrenean.

Estatuan, hirugarren sektorean dago langile gehien, eta hor sortzen da aberastasun gehien.

Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleria eta lana Euskadiko biztanleria bi milioi pertsonatik gorakoa da. Biztanle gehienak hiriburuetan eta haien inguruko hirietan daude pilatuta. Biztanleria hazten ari da, berezko hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak baitira. Hirugarren sektorean, biztanleria aktiboren % 65ek egiten du lan; bigarrenean, % 34ek; eta lehen sektorean, % 1ek.

IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta osatu Espainiako biztanleriari buruzko eskuineko fitxa. IKASTEN IKASTEKO. Berrikusi

152. orrialdea eta osatu fitxa honen antzeko fitxa bat, EAEri buruz.

Ikasten ikasteko

3. Euskadiko biztanleak. Biztanle kopurua: 2 milioi; berezko hazkundea: positiboa. Arrazoiak: jaiotzak heriotzak baino gehiago dira. Migrazio-hazkundea: positiboa. Biztanle -dentsitatea: 296 bizt/km2. Biztanle gehien dituzten eremuak: probintzietako hiriburuak eta haien inguruko udalerriak; biztanle gutxien dituzten eremuak: Arabako hegoaldea eta Euskadiko erdialdeko arroa.

Ibaied ongiza Helbu gutxitz

Estatuko biztanleria

2. Biztanle kopurua: 46 milioi; berezko hazkundea: positiboa. Arrazoiak: jaiotzak heriotzak baino gehiago dira. Migrazio-hazkundea: positiboa. Arrazoiak: immigranteak emigranteak baino gehiago dira. Biztanleriadentsitatea: 91 bizt/km2. Biztanle gehien dituzten eremuak: kostaldeko erkidegoak eta Madrilgo Erkidegoa; biztanle gutxien dituzten eremuak: barnealdea.

GAI N

1. Ur-ko Tanta ura t landa urare

ESTATUKO BIZTANLERIA ●

Biztanle kopurua: ......... ● Berezko hazkundea: ❑ positiboa ❑ negatiboa Zergatiak: ......... ● Migrazio-hazkundea: ❑ positiboa ❑ negatiboa Zergatiak: ......... ● Biztanleria-dentsitatea: ......... biz./km2 ● Banaketa: Eskualde jendetsuenak: ......... Biztanle gutxien dutenak: .........

1. Pe

2. Zu

3. Ze

156

Beste jarduera batzuk Espainiako biztanleei buruzko testu-iruzkin baten azterketa «Azken hiru urtetako biztanle kopuruaren hazkundea ez dator bat zenbait aurreikuspen katastrofistekin, hala nola, NBErenarekin. 1991ko errolda abiapuntutzat hartuta, 2050. urtera arte, urteko 240.000 immigrante onartzeko aholkatu zion Espainiari, horrela, lan-erritmoa mantendu ahal izango zuela argudiatuz. Baina erroldek erritmo hori gainditu dute. 2001ean NBEk bere ezkortasuna leundu zuen eta 2050ean Espainia munduko herrialderik zaharrena izango zela esan zuen. 15 urtetarako aurreikuspen demografikoak egitea oso arriskutsua da, ezinezkoa baita jaiotzekin edo migrazioekin zer gertatuko den aurreikustea.» • Zergatik da ezinezkoa biztanleen esku dauden gaiei buruzko aurreikuspenak egitea?

156 132826 _ 0194-0209.indd

208

28/9/09

16:05:26

11. UNITATEA

GAI NAIZ... Garapen iraunkorrari buruzko iritzia emateko

Gai naiz...

Ibaieder herriko biztanleek garapen iraunkorra lortzeko ekintzak abiaraztea erabaki dute; hau da, ongizatea ingurumena kaltetu gabe lortzen saiatzea. Helburu hauek finkatu dituzte: ur-kontsumoa kontrolatzea, energia-kontsumoa murriztea eta kutsadura gutxitzea. Begiratu nola lortu nahi duten.

1. E. E. Araztegietako ura berrerabiltzeko gai naiz lorategiak ureztatzeko. Bizitokiak isolatzeko gai naiz energia aurreztu ahal izateko. 2. E. E. Airea eta urak garbiago egongo dira, etxeek eguzki plakak izango dituzte teilatuetan, etab.

3. E. E. Alderdi positiboak: kutsadura gutxitzea eta aire garbiagoa arnastu ahal izatea; energia aurreztea; ur gutxiago xahutzea; pertrolioarekiko eta antzeko enerigiekiko menpekotasun gutxiago izatea, etab. 3

1. Ur-kontsumoa kontrolatzea Tantakako ureztapenaren bidez, ura tantaz tanta iristen da landarearen sustrairaino. Horrela, uraren % 60 aurrez daiteke.

2. Energia-kontsumoa murriztea Eraikitzen duten eraikin bakoitzak eguzki-plakak izango dituela erabaki dute, ur beroa eta berokuntzaren zati bat hortik lortzeko. Horrela, energia aurreztuko dute.

3. Kutsadura gutxitzea Tximinietan iragazkiak jarriz eta fabriketako ura araztuz, uraren eta airearen kutsadura gutxituko dute.

1. Pentsatu eta idatzi garapen iraunkorra lortzeko Ibaiederko biztanleek egin dezaketen beste ekintza bat.

2. Zure ustez, nola aldatuko da Ibaiederko paisaia, garapen iraunkorreko neurriak gauzatutakoan?

3. Zer alde on eta zer alde txar ikusten dizkiezu Ibaiederren proposatutako neurriei? Idatzi alde on eta txar horiek taula batean.

157

Alderdi negatiboak: zenbait neurri hartzeak hasieran gastu ekonomikoa egitea dakar, gastu hori denborarekin berreskuratuko dugu, energia aurrezten hasten garenean; zenbait pertsonek teilatuetako eguzki panelek etxeen itxura itsusitzen dutela diote, etab. Orrialde honetako edukiei esker, garapen ekonomikoaren zenbait alderdi negatibo ekiditen ikasiko dute ikasleek. Azaldu ikasleei industriaren, garraioen eta nekazaritzaren garapenak eragina izan dutela ingurumenean eta kasu askotan komeni dela eragin hori gutxitzea. Orrialde honetan hori lortzeko zenbait proposamen irakurri ahal izango dituzte; gure ongizate materialean eraginik izango ez duten proposamenak.

IKASTEN IKASTEKO programa Bete ikasleekin honelako taula bat: 11. UNITATEA: Biztanleak eta lana Hau ikasi dut Espainiako biztanleria Biztanleria eta ekonomia-jarduerak Zerbitzuak Biztanleria eta lana Euskadin

Hau egiten ikasi dut

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Orrialde honetan ikasleek garapen iraunkorrari buruz duten iritzia emateko zenbait estrategia ezagutuko dituzte. Estrategia horiei esker, gaiaren kontzientzia hartuko dute eta ingurumenak jasaten dituen kalteak gutxitzeko duten ardura bere egingo dute.

157 132826 _ 0194-0209.indd

209

28/9/09

16:05:26

Erakundeak

Programazioa Helburuak • Muga naturalak eta muga politikoak bereiziz, Espainiako lurrek lau puntu kardinaletan dituzten mugak ezagutzea. • Espainiako lurraldea udalerritan, probintzietan eta Autonomia Erkidegotan antolatzen dela eta, horiez gain, Hiri Autonomoak, Ceuta eta Melilla, ere badirela ulertzea. • Konstituzioa Espainiako lege nagusia dela eta, bertan, Estatuko erakundeak eta hiritarren eskubideak eta askatasunak zehazten direla jakitea. • Euskadiko erakunde nagusien funtzioak ezagutzea. • Estatuko eta Euskadiko erakundeen organigramak egitea. • Hauteskundeetako emaitzak irudikatzen dituzten grafikoak ulertzea. • Akordioak lortzea elkarbizitza hobetzeko ezinbestekoa dela jakitea.

Edukiak • Espainiako lurralde-antolaketa. • Espainiako erakundeak. • Euskadiko erakundeak.

• • Irudien bitartez prozesu politikoak interpretatzea.

•

• Espainiako erakundeei dagokien organigrama egitea.

• • •

• Sektore-grafiko bat irakurtzea.

Ebaluazio-irizpideak • • • • •

Espainiako lurralde-antolamendua azaltzen du. Espainiako muga natural eta politikoak identifikatzen ditu. Espainiako antolamendu politikoa azaltzen du. Organigramak interpretatzen ditu. Estatuko eta Euskadiko erakundeen eraketa-prozesuak ulertzen ditu. • Elkarbizitza hobetzeko hartu beharreko akordioen garrantzia ezagutzen du.

Oinarrizko gaitasunak

• Estatuko antolamendua ezagutzeko jakin-mina. • Herritarrek bizitza publikoan duten partaidetza ulertzeko jakin-mina. • Elkarbizitzarako arauekiko eta gure inguruko pertsonekiko errespetua. • Besteen iritziekiko errespetua eta begirunea.

Gizarterako eta herritartasunerako gaitasunaz gain, beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna; ikasten ikasteko gaitasuna; hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna; eta matematikarako gaitasuna.

158A 132826 _ 0210-0223.indd 210

28/9/09 16:09:23

Unitatearen eskema 12. UNITATEA. ERAKUNDEAK

Espainiaren lurralde-antolaketa

Espainiako erakundeak

Ikasi egiten: Nola egin erakundeen organigrama bat

Euskadiko erakundeak

Lortu nahi dugun mundua: Ados jartzea

Gai naiz… Hauteskundeetako emaitzak ulertzeko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Eskemak egitea; 9. ariketa, 167. orrialdea. • Informazioa berrikustea; 2. ariketa, 161. orrialdea eta 2.a eta 3.a, 168. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 42., 43. eta 44. fitxak • Zabaltzea: 12. fitxa • Ebaluaziorako baliabideak: 12. kontrola/12. testa.

Zailtasunen aurreikuspena • Unitate honetako zailtasunik handiena Estatuko eta Euskadiko erakundeei dagokien hiztegia da. Ziurtatu kasu bakoitzean ikasleek ulertu dutela erakunde bakoitzaren esanahia: Gorte Nagusiak, Gobernua, Estatuburua, Eusko Jaurlaritza, lehendakaria, etab. Komeni da erakundeen izenak eta beren arteko harremanak arbelean idaztea; esate baterako, hiritarrek Gorteetarako hautatutako ordezkariek Gobernuko presidentea aukeratzen dutela. Ondoren, gauza bera egin Euskadiko erakundeekin. • Hiritarrek modu askotara parte har dezakete bizitza politikoan. Berrikus itzazu modu horiek: erakundeetarako ordezkariak hautatzeko hauteskundeak; egoera jakin batzuekiko iritzia azaltzeko manifestazioak, etab.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

158B 132826 _ 0210-0223.indd 211

28/9/09 16:09:23

Erakundeak

GOG

Objetivos Helburuak

• Sabedes. Ikasleei gogoraraztea konstituzioa lege bat dela eta Espai• Conoas. niako erakundeak lege horren arabera ezartzen direla.

Esp her Gai beh tuzi zen

Sugerencias • Herritarren pardidácticas te-har tzerako

Kon ko te N

modu nagusiak errepasatzea. Para empezar Haga uerpo. • Euskadiko erakundeak zein diren gogoratzea. Para explicar • Ikasleei unitate honetako eduki• Al hación solar. ak aurkeztea. • Expla humedad…

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Irakurketarekin hasi aurretik, azaldu ikasleei herrialde demokratiko guztiek dutela konstituzio bat eta, bertan, Estatuaren antolamendua eta hiritarren eskubide eta betebeharrak zehazten direla. Azaltzeko • Unitate honen baitako ideia nagusienetako bat da Espainiako antolamendu politikoa Konstituzioan oinarritzen dela. Azaldu ikasleei gaur egun indarrean dagoen Konstituzioa 1978an onartu zela eta Espainiako historian denbora gehien iraun duen Konstituzioa dela. • Azaldu ikasleei 1812an Espainiako lehen Konstituzioa onartu ondoren, Espainiak Konstituzio bat baino gehiago izan zituela, baina, guzti horiek oso denbora gutxi iraun zutela. Konstituzio haiek horren denbora gutxi iraun izanaren arrazoia onartzerakoan izandako adostasun sozial urria izan zen. 1978koak, aldiz, adostasun sozial zabala lortu zuen Espainian.

Est esk har

Gernikako arbola

Bizkaiko jaunak zuhaitz horren itzalean egiten zuen zin Bizkaiko ohiturak –hau da, Bizkaiko foruak– errespetatuko zituela. Gernikako Juntetxean, Francisco de Mendieta xvii. mendeko margolariaren margolan bat gordetzen da; Fernando Katolikoak zuhaitzaren azpian Bizkaiko foruak zin egin zituen unea adierazten duen margolana, hain zuzen.

H n k d b s

●

H tz d n t

●

M g ir z

Gaur egun, Euskadiko lehendakariak leku horretan bertan egiten du zin bere kargua.

GERNIKAKO ARBOLAREN ABESTIA Jose Mari Iparragirre (1820-1881) abeslari gipuzkoarrak honela abestu zion Gernikako arbolari:

Gernikako arbola da bedeinkatua, euskaldunen artean, guztiz maitatua. Eman da zabaltzazu munduan frutua; adoratzen zaitugu, Arbola santua. Jose Mari Iparragirre Gernikako Arbola, lehen ahapaldia

●

Zeren ikur da Gernikako arbola?

●

Garai batean, nork zin egiten zituen foruak haritz horren azpian?

●

Gaur egun, nork zin egiten du bere kargua Gernikako arbolaren aurrean?

158

Informazio osagarria Gernikako Juntetxea Gernikako Juntetxea. Euskadiko historiako toki esanguratsuenetako bat da, Lehendakariak eta Bizkaiko Ahaldun Nagusiak bertan zin egiten baitute kargua. Garai batean Bizkaiko Jaunak ere bertan zin egiten zituen foruak. Juntetxearen ondoan Gernikako arbola ezaguna dago. Haritz hori Bizkaiko Foruetan biltzen ziren eta Bizkaiko lurralde historikoaren eta bertako biztanleen eskubide tradizionalen ikurra da. Batzar-etxe edo Juntetxea XIX. mendeko eraikina da. Antonio Etxebarria arkitektoak eraiki zuen Erdi Aroko beste juntetxeen hondakinen gainean. Eraikina Eliza-Parlamentua da, Bizkaiko Jaunak kargua hartu baino lehen, elizkizun bat ospatzen baitzen bertan. Hori da bere berezitasunetako bat.

158 132826 _ 0210-0223.indd 212

●

Gernikako arbola esaten zaio Gernikako (Bizkaia) Juntetxearen aurrean dagoen haritzari. Bizkaiaren eta bizkaitarren askatasun tradizionalen ikurra da zuhaitz hori, eta hedaduraz, baita euskal herritar guztien askatasun tradizionalena ere.

28/9/09 16:09:23

12.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA Estatuaren antolaketa Espainia estatu demokratikoa da. Hori dela eta, herritarrek hautatzen dituzte ordezkari politikoak. Gainera, pertsona guztiek eskubide eta betebehar berberak dituzte. Eskubide horiek Konstituzioan jasotzen dira; Konstituzioa da, hain zuzen, Espainiako lege garrantzitsuena.

ESPAINIAKO

KONSTITUZIOA 1978

Konstituzioan ezartzen dira Espainiako estatuko erakundeak. Hauek dira: Estatuburua, Gorte Nagusiak, Gobernua eta Justizia Auzitegiak.

Herritarren parte-hartzea Estatu demokratiko batean bizi diren pertsonek eskubidea dute herrialde horren auzietan parte hartzeko. Hainbat modu dituzte horretarako. ●

●

Herritarren elkarteetan parte hartzea. Edonork sor dezake elkarte bat edo eman dezake izena bere interesak ongien defendatzen dituen elkartean. Halako elkarteak dira, adibidez, auzo-elkarteak, alderdi politikoak, sindikatuak eta kontsumitzaileen elkarteak.

Erantzunak

Euskal Autonomia Erkidegoko (EAE) Autonomia Estatutua 1979. urtean onartu zen. Estatutu horretan finkatzen dira erkidegoaren izena, mugak, ikurrak eta erakundeak. Hauek dira erakunde nagusiak:

Irudiak • Gernikako Arbola bizkaitar guztien eskubideen ikurra da, eta, ondorioz, baita euskaldun guztien eskubideena ere.

●

Legebiltzarra. Legebiltzarkideek osatzen dute. Euskal Autonomia Erkidegoko legeak egiten ditu. Eusko Jaurlaritza. Lehendakariak eta sailburuek osatzen dute. Gobernuburuari, beraz, lehendakari esaten zaio. Erkidegoko erabakirik garrantzitsuenak hartzen ditu Jaurlaritzak.

3. Zer erkidegok egiten dute muga Euskal Autonomia Erkidegoarekin?

Manifestazioetan parte hartzea. Herritar guztiek dute eskubidea manifestazioetan iritzia adierazteko, baldin eta manifestazioak baketsuak badira.

DIBUJO

Euskal Autonomia Erkidegoko erakundeak

●

Hauteskundeetan parte hartzea. Hemezortzi urtetik gorako espainiar herritar guztiek dute aukera udal-hauteskundeetan, autonomikoetan, orokorretan eta Europakoetan boza emateko.

2. Zer hauteskunde mota ezagutzen duzu?

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Unitatearen hasierako bi orrialde hauek irakurriz herritarrek espresatzeko dituzten moduak ezagutuko dituzte ikasleek, beren hiritartasunaren kontzientzia hartuko dute eta, horri esker, eskubide osoko hiritar gisara heziko dira.

1. Zergatik esaten da Espainia estatu demokratikoa dela?

• Gaur egun Euskadiko lehendakariak zin egiten du bere kargua zuhaitz horren aurrean.

Galderak 1. Ordezkari politikoak demokratikoki hautatzen direlako eta hiritar guztiek eskubide eta betebehar berberak dituztelako.

HAU IKASIKO DUZU ●

Zein lurraldek osatzen duten Espainia eta zein diren haien mugak.

●

Nola antolatzen den Espainiako lurraldea.

●

Zein diren Espainiako erakundeak eta zein Euskal Autonomia Erkidegokoak.

●

Nola egiten den erakundeen organigrama bat.

159

Eraikinak fondoak hainbat artelan ditu. Horien artean aipagarrienak Sebastian de Galbarriturenak eta Bustrin anaienak dira. Horrez gain, eraikinaren dekorazioari dagokionez, aipatzekoak dira Guiard margolari bilbotarrak deiseinatu eta Maiserak egindako beirateak. Bertan, Bizkaiko jaunek foruak zin egin zituzteneko datak gogoratzen dira. Beirateen gela deritzonean ere elementu horiek erabili zituzten gela estaltzeko eta, modu horretara, Bizkaiko Historiaren museoa egiteko. Museo hori patio ireki modura eraikitako espazioan kokatuta dago. Monumentu-talde honen baitan daude Clarisen komentua eta Lumoko udaletxe zaharra ere. Gaur egun Bizkaiko Jaurerriko Artxiboa dago bertan.

• Garai batean Bizkaiko Jaunak zin egiten zituen foruak Gernikako arbolaren azpian.

2. Udal-hauteskundeak, erkidegoetako hauteskundeak eta hauteskunde nazionalak. Horiez gain, ikasgelako arduradunak izendatzeko hauteskundeak eta ikastetxean egiten diren gainerako hauteskundeak ere aipa ditzakete. 3. Euskadirekin muga egiten duten erkidegoak Kantabria, Gaztela eta Leon, Errioxa eta Nafarroa dira. Egiazta ezazu erantzun hori ikasleen liburuko 161. orrialdeko mapan.

159 132826 _ 0210-0223.indd 213

28/9/09 16:09:24

â&#x20AC;˘ Espainiako lurren mugak ezagutzea.

Sugerencias didĂĄcticas

â&#x20AC;˘ Espainiako lurralde-antolamenPara duaempezar ezagutzea. Haga uerpo.

â&#x20AC;˘ Expla Erakutsi ikasleei munduko bola humedadâ&#x20AC;Ś bat edo planisferio politiko bat eta, bertan, Iberiar Penintsula, Balear eta Kanariar Artxipielagoak, eta Ceuta eta Melilla Hiri Autonomoak kokatu. Horiek kokatu ondoren, azaldu ikasleei Espainiako lurrak bi kontinentetan hedatzen direla: Europan, lur gehienak, eta Afrikan.

Azaltzeko â&#x20AC;˘ Ikasleek buruz ikasi behar dituzte Autonomia Erkidegoak eta beren kokapena. Lan hori errazteko, eskatu ikasleei Erkidegoak probintzia kopuruaren arabera ordenatzeko eta horietako bakoitzaren mugak zehazteko. Espainiako mapa politiko elkarreragilea erabili eta ikasleei Espainiako mugen errotuluak eman muga horiek koka ditzaten. Ondoren, eman Autonomia Erkidegoetako izenak; eta, amaitzeko, probintzietako hiriburuenak. â&#x20AC;˘ Idatzi arbelean Espainiako lurralde-antolamenduaren elementuak: udalerria, probintzia, Erkidegoa eta Estatua.

Espainia Ipar hemisferioan dago, Europako hegomendebaldean. Lurralde hauek osatzen dute Espainia: ia Iberiar penintsula osoak, Kanariar uharteek, Balear uharteek, beste uharte eta uhartetxo batzuek, eta Ceuta eta Melilla hiriek. q â&#x2014;?

Iradokizun Para explicar didaktikoak â&#x20AC;˘ Al haciĂłn solar. Hasteko

1. Espainiako lurraldea

â&#x2014;?

â&#x20AC;˘ Sabedes. Espainiako lurraldeak eta beren kokagunea ezagutzea. â&#x20AC;˘ Conoas.

Objetivos Helburuak

Espainiaren lurralde-antolaketa

Iberiar penintsula. Pirinioetako istmoaren bidez lotzen zaio Europako kontinenteari. Bizkaiko golkoak inguratzen du iparretik; Ozeano Atlantikoak mendebaldetik; eta Mediterraneo itsasoak hegoaldetik eta ekialdetik. Kanariar uharteak. Ozeano Atlantikoan daude, Afrikako kostaldearen parean. Zazpi uharte nagusik artxipielago bat osatzen dute. Hauek dira zazpi uharteak: Hierro, Fuerteventura, Kanaria Handia, Gomera, Lanzarote, La Palma eta Tenerife. Horiez gain, uhartetxo batzuk ere badira. Balear uharteak. Mediterraneo itsasoan daude. Bost uharte nagusi eta beste uhartetxo batzuk dira. Hona hemen uharte nagusiak: Cabrera, Formentera, Ibiza, Mallorca eta Menorca.

O EKO SAN

q Espainiako lurraldea.

Santa

Esan zein kontinentetan, itsasotan eta ozeanotan dauden Espainia osatzen duten lurraldeak.

Goiko nomia la. Er probin

Espai ditu g

Erreparatu q mapari eta Espainiako mugei: Iparraldean, Bizkaiko golkoa, Frantzia eta Andorra ditu mugakide.

â&#x2014;?

Ekialdean, Mediterraneoarekin egiten du muga.

â&#x2014;?

Hegoaldetik, Mediterraneoak, Marokok eta Ozeano Atlantikoak mugatzen du.

â&#x2014;?

Mendebaldean, Portugalekin eta Ozeano Atlantikoarekin egiten du muga.

w Espainiako mugak. A. Pirinioak, Espainiaren eta

Frantziaren arteko muga naturala. B. Espainia Mediterraneoak mugatzen du ekialdetik eta hegoaldetik.

160

Informazio osagarria Espainiako beste lurralde batzuk Espainiak bere azalera osatzen duten lurralde txikiak ditu bere baitan: Llivia, Frantziako lurrez inguratutako lurraldea, Gironako probintziakoa dena; Afrikako kostatik hurbil, Mediterranear itsasoan kokatutako uharte eta haitzak, besteak beste, Chafarinak, Congreso, Isabel II eta del Rey; Alborango irla, Almeriako probintziako zati dena eta bertatik 92 kilometrora dagoena; Velezko haitza, Ceuta eta Melillatik 100 kilometrora dagoena; eta Alhucemas haitza, Melillatik 84 kilometrora dagoena. â&#x20AC;˘ Aipatutako lur horiek ikasleekin kokatu atlasen bat edo Google Earth erabiliz.

160 132826 _ 0210-0223.indd 214

KO SANTA

3. N

2. Espainiaren mugak

â&#x2014;?

ENERIFEK NERIFEKO

SANT TENE

Ceuta eta Melilla hiriak. Afrikako iparraldean daude, kostalde mediterraneoan.

Herrialde guztietako lurraldea dago inguruko herrialdeetatik bereizita, mugen bidez. Muga horiek naturalak edo politikoak izan daitezke. Muga naturalak bi herrialde bereizten dituzten natura-elementuak dira. Adibidez, Pirinioak Espainiaren eta Frantziaren arteko muga naturala dira. w Muga politikoak, berriz, bi herrialdek bien arteko bereizketa zehazteko ezarritako lerroak dira.

A T

28/9/09 16:09:24

â&#x2014;?

Erk eta

â&#x2014;?

Pro tzia dip tzen

â&#x2014;?

Uda tzie

Esp dea riar Esp aut

CoruĂąa

LUGO Lugo Santiago CORUĂ&#x2018;A GALIZ IA Pontevedra Ourense Ourense PONTEVEDRA OURENSE

CĂ CERES

Toledo TOLEDO

CĂĄceres

EXTRE MADU R A MĂŠrida

CASTELLĂ&#x201C;

Ikasten ikasteko gaitasuna

Palma Valentzia

VALENTZIA

ALBACETE

Alacant

MUR TZI A

JAĂ&#x2030;N

i t

MĂĄlaga

Estatuko hiriburua

ALMERĂ?A Granada

LEGEN DA

Murtzia

JaĂŠn

ALACANT

A N D A L U Z I A GRANADA

CĂ DIZ CĂĄdiz

BALEAR UHARTEAK

Albacete

BADAJOZ

Sevilla

Teruel

CUENCA

GAZ TELAMANTXA

AlmerĂa

r a e r i t d M e

Autonomia Erkidegoko hiriburua

Esan ikasleei jarduerak egiten hasi baino lehen maparen legendako ikurren definizioak arretaz irakurtzeko. Ondoren, eskatu ikur horiek mapan aurkitzeko eta bakoitzaren adibide bat emateko: aurki dezatela probintziako hiriburuaren ikurra eta jar ditzatela bi adibide. Hori egin behar dute mapako legendako ikur guztiekin.

Autonomia Erkidegoko eta probintziako hiriburua Eskala 0 85

Lurralde historikoko hiriburua Hiri Autonomoa Estatuaren muga

Ceuta

Kilometroak M A R O K O

Melilla

LAS PALMAS

U12-2

3. Nola dago antolatuta Espainiako lurraldea? Goiko mapan e ikus dezakegu Espainiako lurraldea 17 auto-

nomia-erkidegotan eta bi hiri autonomotan antolatuta dagoela. Erkidegoak probintziaz osaturik daude. Eta, era berean, probintzia bakoitzaren lurraldea udalerritan banaturik dago. Espainia osatzen duen lurralde bakoitzak bere erakundeak ditu gobernatzeko.

â&#x2014;?

Erkidegoek eta hiri autonomoek parlamentua, presidentea eta autonomia-gobernua dute.

â&#x2014;?

Probintzietan diputazioak dira gobernu-erakundeak. Probintzia bakarreko autonomia-erkidegoek ez dute probintziako diputaziorik. Kanariar Uharteetan, kabildo batek gobernatzen du uharte bakoitzean.

â&#x2014;?

CastellĂł

Ciudad Real CIUDAD REAL

Badajoz

MĂ LAGA

SANTA CRUZ TENERIFEKOA

Cuenca

SEVILLA

KO SANTA CRUZ

TERUEL

MADRIL Guadalajara Madril

Ă vila

Kordoba

Tenerifekoa K ACruz N ASanta RTenerife I Cruz AK Santa Cruz deCruz TenerifeTenerifeko Santa de Santa AsTenerifekoa Palmas de Gran Canaria Las Palmas Las Palmas ENERIFEKO SANTA CRUZ NERIFEKO SANTA CRUZ Handikoa LAS Kanaria PALMAS

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA

KORDOBA

OZE AN O ATLA NTIKOA EKO SANTA CRUZ

IruĂąea ARABA Gasteiz AN D OR R A NAFAR RO AKO BURGOS FOR U Leon PALENTZIA LogroĂąo LLEIDA GIRONA ERKID EG O A Palentzia Burgos ERRIOXA Huesca ZAMORA KATALUNIA Girona HUESCA Lleida G A Z T E L A E TA L E O N Zaragoza BARTZELONA Soria Valladolid Bartzelona ARAGO I SORIA Zamora ZARAGOZA Tarragona VALLADOLID SEGOVIA Segovia Salamanca TARRAGONA GUADALAJARA

Ă VILA

HUELVA Huelva

LEON

A T L A N T I K O A

BIZKAIA Donostia GIPUZKOA KANTABRIA Bilbo

ASTURIAS

SALAMANCA

O Z E A N O

Santander

Oviedo

12.UNIDAD UNITATEA 1

g o l k o a

B i z k a i k o I

Udalerrietan udalek agintzen dute. Alkateak eta zinegotziek osatzen dute udala. Espainia Europako hego-mendebaldean dago. Bere lurraldean Iberiar penintsula gehiena, Balear uharteak, Kanariar uharteak, eta Ceuta eta Melilla hiriak hartzen ditu. Espainiako lurraldea 17 autonomia-erkidegotan eta bi hiri autonomotan antolatuta dago.

A L J E R I A

Autonomia Erkidegoaren muga

Erantzunak

Probintziaren muga

e Espainiako mapa politikoa.

Zenbat autonomia-erkidego daude probintzia bakar batez osaturik? Zein dira probintzia bat baino gehiagoz osaturiko autonomia-erkidegoak?

Galderak 1. Erreparatu q mapari eta idatzi Espainiaren mugak. ......... I ......... M

ESPAINIA mugak

E .........

H ......... 2. Kopiatu eta osatu taula hau, e mapa oinarri hartuta. AUTONOMIA-ERKIDEGOAK

Izena

Zenbat probintzia dituen

161

Informazio osagarria Espainiako lurrak Erkidegoak sortu baino lehen Autonomia Erkidegoen araberako banaketa 1978ko Konstituzioa onartu ondoren egin zen. Hori baino lehen, Espainia eskualdetan banatzen zen. Egitezko banaketa zen hura. Eskualdeek gobernu propiorik ez zutenez eta probintzia taldeak baino ez zirenez, ikasliburuetan eta atlasetan soilik erabiltzen zen banaketa hura. Probintzia talde horietako batzuk ziren Gaztela Zaharra (Valladolid, Burgos, Soria, LogroĂąo, Santander, Palentzia, Avila eta Segovia), Leon (Leon, Salamanca eta Zamora), Gaztela Berria (Madril, Guadalajara, Cuenca, Toledo eta Ciudad Real) eta Murtzia (Murtzia eta Albacete).

Irudiak 1. Espainiako lurrak bi kontinentetan banatuta daude: Europan eta Afrikan. Kantauri itsasoak, Mediterraneo itsasoak eta Ozeano Atlantikoak inguratzen dituzten lur horiek . 2. Probintzia bakarrez osatutako Erkidegoak zazpi dira: Asturias, Kantabria, Nafarroako Foru Erkidegoa, Errioxa, Murtzia, Balear Uharteak eta Madrilgo Erkidegoa. Gainerako hamarrak probintzia batez baino gehiagoz osatuta daude.

Galderak 1. Iparraldea: Kantauri itsasoa, Andorra eta Frantzia; Ekialdea: Mediterraneo itsasoa; Hegoaldea: Ozeano Atlantikoa, Mediterraneo itsasoa eta Maroko; Mendebaldea: Ozeano Atlantikoa eta Portugal. 2. Galizia: 4; Asturias: 1; Kantabria: 1; Euskadi: 3; Nafarroako Foru Erkidegoa: 1; Errioxa: 1; Aragoi: 3; Katalunia: 4; Valentziako Erkidegoa: 3; Murtzia: 1; Andaluzia: 8; Gaztela-Mantxa: 5; Extremadura: 2; Madrilgo Erkidegoa: 1; Gaztela eta Leon: 9; Balear Uharteak: 1; Kanariak: 2. Eta Hiri Autonomoak: Ceuta eta Melilla.

â&#x20AC;˘ Eskatu ikasleei Gaztela Zaharra osatzen zuten probintziak gaur egun zein Autonomia Erkidegotan dauden zehazteko.

161 132826 _ 0210-0223.indd 215

28/9/09 16:09:25

4. G

Espainiako erakundeak Helburuak • Konstituzioa Espainiako legerik garrantzitsuena dela ikastea. • Espainia monarkia bat dela eta erregea Estatuburua dela jakitea. • Gure herrialdeko erakundeen funtzio nagusiak zein diren jakitea. • Espainiako erakundeetan ditugun ordezkariak nola hautatzen diren ulertzea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Edukiak irakurtzen hasi baino lehen eskatu ikasleei Konstituzioari egindako monumentuaren argazkiari erreparatzeko. Galdera hauek egin ditzakezu: Monumentua irekita dago. Zergatik izango ote da hori? Nola irudikatuko zenuke zuk Konstituzioa?

Espainian 17 autonomia-erkidego eta bi hiri autonomo daude, eta bakoitzak bere lege eta erakundeak ditu. Baina, horrez gain, denek dituzte Espainiako Konstituzioa eta erakundeak.

Presid

1978an onartu zen Espainiak duen lege garrantzitsuena, Konstituzioa. q Espainiako gainerako lege guztiek bat etorri behar dute Konstituzioarekin, baita autonomia-erkidegoetako parlamentuek onartutako legeek ere.

Pre dat den dizk

●

Min erre bat tsa

Konstituzioa legedi bat da. Besteak beste, gai eta eduki hauek jasotzen ditu: ●

Espainiarren eskubideak eta betebeharrak. Adierazpenaskatasuna, hezkuntza, osasuna eta abar dira eskubideetako batzuk. Betebeharrak dira legeak betetzea, zergak ordaintzea, etab.

●

Estatuaren forma. Monarkia parlamentarioa da.

●

Erakundeen antolaketa. Espainiako erakunde nagusiak hauek dira: Estatuburua, Gorte Nagusiak, Gobernua eta Justizia Auzitegiak.

q Konstituzioaren aldeko monumentua. Konstituzioa 1978an onartu zen, eta Espainiako bizikidetza-arauak jasotzen ditu.

2. Estatuburua Espainia monarkia da, estatuburua erregea delako. Erregeak ez du erabaki politikorik hartzen, ez eta legerik egiten ere; aitzitik, Gorte Nagusiek hartutako erabakiak onartzen ditu. Horregatik esaten zaio monarkia parlamentarioa. Espainia beste herrialde batzuetan ordezkatzea da erregearen eginkizun nagusia. Indar Armatuen buru gorena ere bada. Monarkia oinordetzan jasotzen da, aitak semeari uzten baitio. Gaur egun, Juan Karlos I.a da errege, eta haren oinordekoa Asturiasko printzea, Felipe Borboikoa.

5. J

Legea ra due eta m hauek ●

Auz ber

●

Auz goe zioa

Esp Est era eta

B D

Ga 3. Gorte Nagusiak

Azaltzeko • Azaldu ikasleei ikasgai honetan aipatzen diren erakunde guztiak Konstituzioan aipatzen direla.

Gorteetako kideak lau urtean behin hautatzen dituzte hemezortzi urtetik gorako espainiarrek, hauteskunde orokorretan. Hala, espainiar guztiak ordezkatzen dituzte. Diputatuek aukeratzen dute, hautetsien artetik, Gobernuko presidentea.

Gorte Nagusiek dute legeak egin eta onartzeko eta Gobernuaren erabakiak kontrolatzeko ardura. Erakunde hori bi ganberak osatzen dute: Diputatuen Kongresuak eta Senatuak. w

w A. Diputatuen Kongresua. B. Senatua. Gorte Nagusien edo Espainiako parlamentuaren bi ganberak dira.

162

Informazio osagarria Herriaren Defendatzailea Espainiako Herriaren Defendatzailea Gorte Nagusiek izendatzen dute eta bere helburua espainiar Konstituzioko I. Tituluko eskubideak defendatzea da. Zenbait esparrutako kontuez arduratzen da, besteak beste, Defentsa eta barne-sailaz, Justiziaz eta etxeko indarkeriaz, Osasunbideaz eta gizarte-politikaz. Espainiarrek beren kexak Defendatzailearen aurrean aurkez ditzakete Kontituzioaren arabera dituzten eskubideak urratu dizkietela uste badute. Defendatzaileak dagozkien erakundeetara bideratzen ditu kexa horiek. Horrez gain, jasotako kexak biltzen dituen urteko-txostena ere egiten du.

162 132826 _ 0210-0223.indd 216

●

1. Espainiako Konstituzioa

• Irakurri Konstituzioko artikuluren bat, esate baterako I. Titulukoa, eta ikasleei azaldu.

• Bi orrialde hauetako hiztegia ulertzeko zailtasunak izan ditzakete ikasleek. Ziurta ezazu, hala nola bada ere, Estatu eta Gobernu kontzeptuak bereizteko gai direla. Erlaziona itzazu errege-monarka-monarkia kontzeptuak eta demokrazia eta Parlamentu kontzeptuak. Horrez gain, azaldu Espainian Estatuburuak eta Gobernuko Presidenteak ez dituztela funtzio berak. Estatuburua Espainiako ordezkaria da baina ez du herrialdea gobernatzen eta Gobernuko Presidenteak herrialdea gobernatzen du berak hautatutako ministroen laguntzaz.

Gobe Gorte nomia kitzen

28/9/09 16:09:25

12. UNITATEA

4. Gobernua Gobernua da Estatua zuzentzeko ardura duen erakundea, Gorte Nagusiek onartutako legeetan oinarrituta, betiere. Ekonomian, gizartean eta politikan zer helburu finkatu ere erabakitzen du, eta nazioarteko harremanak zuzentzen ditu. Presidenteak eta ministroek osatzen dute Gobernua.

●

Presidentea. Kongresuak hautatzen du, eta erregeak izendatzen du. Gobernua zuzentzea eta koordinatzea da presidentearen ardura. Gobernu-erabakien kontuak eman behar dizkio Kongresuari.

●

Ministroak. Gobernuko presidenteak proposatzen ditu, eta erregeak izendatzen. Presidenteari laguntzen diote hainbat alorretan: ekonomian, osasunean, ikerketan, defentsan, kulturan eta ingurumenean, esaterako.

e Ministro-kontseilua. Ministroak eta

presidentea astero biltzen dira, aplikatu nahi dituzten politikei buruz eztabaidatzeko.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA

5. Justizia Auzitegiak Legeak betetzeko eta betetzen ez dituztenak epaitzeko ardura duen erakundeari esaten zaio Justizia Auzitegiak. Epaileek eta magistratuek osatzen dituzte auzitegi horiek. Espainian, hauek dira auzitegi garrantzitsuenak: ●

Auzitegi Gorena. Beheragoko mailako auzitegien erabakiak berresteko edo ezeztatzeko ardura du.

●

Auzitegi Konstituzionala. Gorteek edo autonomia-erkidegoetako parlamentuek onartutako lege berriak Konstituzioarekin bat datozen erabakitzeko ardura du.

Espainia monarkia parlamentarioa da. Konstituzioa da Estatuko erakundeak ezartzen dituen legea. Hauek dira erakundeak: Estatuburua, Gorte Nagusiak, Gobernua eta Justizia Auzitegiak.

Ados jartzea Batzuetan, ez da batere erraza izaten hainbat pertsonaren artean ados jartzea; esate baterako, Konstituzioa lantzeko, presidentea aukeratzeko, aurrekontuak onartzeko, etab. Beste pertsona batzuekin ados jartzeko, bestearen lekuan ipini behar dugu. Horrela, errazagoa da haren arrazoiak ulertzea. ●

Saiatu gelakide guztiak ados jartzen, gelarako eskola-materialaren aurrekontua lantzeko.

• Ikasleei azaldu Konstituzio Auzitegiak, bestelako auzitegiek ez bezala, ez duela inor epaitzen; auzitegi horren zeregina legeek Konstituzioa betetzen ote duten aztertzea dela. Gainera, auzitegiko kideen artean magistratu ez direnak ere egon daitezke.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Eskatu ikasleei irakurri dituzten hitz batzuen esanahiak eta haientzat berriak diren hitzen esanahiak hitzegian bilatzeko, hala nola, monarkia, demokrazia, Parlamentu, magistratu, diputatu, Estatu... Eskatu hitz horien eta ikasitako erakundeen arteko harremana zehazteko.

Lortu nahi dugun mundua • E. L. Bideratu ikasleen iritziak. Gure helburua ikasleak taldeko baldintzak hobetzeko adostasuna lortzea beharrezkoa dela ohatzea da.

Galderak 1. Zerrendatu Konstituzioan jasotako hiru eduki eta idatzi esaldi bat bakoitzari buruz. 2. Osatu Espainiako erakundeei buruzko taula hau. ESPAINIAKO ERAKUNDEAK

Erakundearen izena

Nork osatzen duten

Erantzunak Zertaz arduratzen den

Galderak 1. E. L.

163

Zenbait Erkidegotan defendatzaileak izen berezia izaten du. Esate baterako, Aragoien Justicia deitzen zaio Erdi Arotik ezaguna den pertsonaia horri; Gaztela eta Leonen Procurador del Común; Euskadin Ararteko; Katalunian eta Valentziako Erkidegoan Síndic de Greuges; Galizian Valedor do Pobo; Kanarietan Diputado del Común; eta Asturiasen Procurador General. Autonomia Erkidegoetako Herriaren Defendatzaileek Autonomia-Estatutua ere defendatzen dute. • Eskatu ikasleei Arartekoaren izena zein den eta egoitza non duen ikertzeko.

Konstituzioaren baitan biltzen dira herritarren eskubide eta betebeharrak, Estatuaren itxura eta Espainiako instituzioen antolamendua. 2. Estatuko burua erregea da; bere egitekoa Espainia atzerrian ordezkatzea da eta Indar Armatuen Agintari Nagusia ere bada. Gorte Nagusia diputatuek (Kongresua) eta senatariek (Senatua) osatzen dute. Beren zeregina legeak egitea eta Espainiako Gobernuaren jarduerak kontrolatzea da. Gobernua presidenteak eta ministroek osatzen dute; bere zeregina Estatua zuzentzea eta helburu ekonomiko, sozial eta politikoak zehaztea da.

163 132826 _ 0210-0223.indd 217

28/9/09 16:09:26

Euskadiko erakundeak Helburuak • Autonomia Estatutuan Euskadiko erakundeak zein diren zehazten dela jakitea. • Euskadiko erakundeak ezagutzea: nola sortzen diren eta beren egitekoak zein diren. • Erakunde horien garrantzia baloratzea.

Lehen errege Euskal Autonomia Erkidegoa Espainiako 17 erkidegoetako bat da. Gasteiz du hiriburua. Autonomia Estatutua eta bere erakundeak ditu.

• Galdetu ikasleei zein eraikuntzatan ikusi duten Euskadiko bandera eta armarria. Eskatu bandera hori nolakoa den azaltzeko.

Azaltzeko • Egin ezazu arbelean Euskadiko erakundeak nola eratzen diren azaltzen duen eskema bat. Lehen laukian idatz ezazu: «Euskadiko erakundeak». Horren azpian idatzi «Herritarrek» eta egin ezazu bigarren karraturainoko gezi bat. Bigarren karratu horretan «Legebiltzarra» idatziko dugu. Ikasleei azaldu herritarrek erkidegoetako hauteskundeen bidez hautatzen dituztela Legebiltzarreko diputatuak. Legebiltzarrari dagokion karratutik hirugarren karratura iritsiko den gezi bat egin. Bertan «Lehendakaria» idatzi, eta ikasleei azaldu Parlamentuko kideek hautatzen dutela Lehendakaria. Karratu horretatik azken karratura doan gezi bat egin. Karratu horretan «Sailburuak» idatzi, azken horiek Lehendakariak hautatzen baititu.

Kantabria

Nafarroako Errioxa Foru Erkidegoa

Asturias Galizia

Katalunia

Gaztela eta Leon

1. Autonomia Estatutua

Aragoi

Euskal Autonomia Erkidegoko Autonomia Estatutua 1979. urtean onartu zen. Gerora, hainbat erreforma izan ditu. Estatutua da EAEko lege garrantzitsuena, Konstituzioaren ondoren. Besteak beste, Estatutuan zehazten dira: ●

Gure erkidegoaren izena; Euskal Autonomia Erkidegoa, alegia.

●

Lurraldea. Arabako, Gipuzkoako eta Bizkaiko lurralde historikoek osatzen dute. Izen bereko probintziekin bat datoz lurralde horiek. Hiriburua Gasteiz da. q

●

Erkidegoaren bandera. Ikurrina, alegia. Gurutze bikoa da. Hala osaturik dago: gurutze berde bat, eta haren gainean beste bat zuria; atzealdea, berriz, gorria.

●

Zer eskumen duen; hau da, autonomia-erkidegoko Gobernuak zer gairen gainean duen agintzeko ahalmena.

●

Erkidegoko erakundeen izena eta antolaketa. Hauek dira: Eusko Legebiltzarra, Lehendakaria eta Eusko Jaurlaritza.

GaztelaMantxa

Extremadura

Madril

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Hitz egin ezazu ikasleekin Euskadiko erakundeei buruz zer dakiten ezagutzeko. Eraman ikasgelara erakundeen egoitzen eta Euskadiko erakundeetako ordezkarien argazkiak. Azaldu beren izenak, zein kargu duten eta zein den erakunde horietan egiten duten lana.

3. L

h ru

lea

4. E Valentzia

Andaluzia Kanariak

Murtzia Ceuta

Melilla

Eusko tako s sail b ren a miare

Eusko ●

Leg Eus die ona

●

Eus arlo tzea hez

Ikurrina Armarria Euskadi

q Euskal Autonomia Erkidegoko lurraldea eta

2. Eusko Legebiltzarra

Eus tze da. kad Leh

Eusko Legebiltzarra da gure autonomia-erkidegoko herritarrak ordezkatzen dituen erakundea. w Hauteskunde autonomikoetan hautatzen dira legebiltzarkideak.

ikurrak. Deskribatu EAEko bandera eta armarria.

Legebiltzarkideek osatzen dute Eusko Legebiltzarra. Hauek dira Legebiltzarraren eginkizunak: ●

Gure autonomia-erkidegoko legeak egitea.

●

Lehendakaria aukeratzea, eta bai haren bai Eusko Jaurlaritzaren lana kontrolatzea. Euskal Autonomia Erkidegoan lehendakari esaten zaio gobernuburuari.

●

Gure autonomia-erkidegoko urteko aurrekontuak onartzea. Hau da, Eusko Jaurlaritzaren dirua nola eta zertan gastatuko den erabakitzea.

1. 2.

w Eusko Legebiltzarra Gasteizen dago.

164

Informazio osagarria Erkidegoetako eskumenak Erkidegoetako eskumenak ezinbestekoak dira, Espainia Erkidegoz osatutako Estatua baita. Eskumen horiei esker, administrazioek zenbait gairi buruz erabakiak hartzeko gaitasuna dute. Espainian eskumen batzuk Estatuak soilik aplika ditzake, beste batzuk partekatu egiten dira eta beste batzuk Erkidegoek aplikatzen dituzte. 1978ko Espainiako Konstituzioaren 149. artikuluan zehazten dira Estatuari dagozkion eskumenak. 148. artikuluan, aldiz, erkidegoei dagozkienak irakur ditzakegu. Horrez gain, Erkidego bakoitzaren eskumenak Autonomia Erkidego bakoitzaren Autonomia Estatutuaren baitan zehazten dira.

164 132826 _ 0210-0223.indd 218

Lehen tzeaz Jaurla Lehe Eusko

28/9/09 16:09:26

12. UNITATEA

3. Lehendakaritza Lehendakaria Eusko Jaurlaritzak hautatzen du, eta erregeak izendatzen du.

Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna Eskatu ikasleei 164. orrialdeko mapan 17 Autonomia Erkidegoak eta bi Hiri Autonomoak kokatzeko. Ondoren, eskatu mapa interaktiboan gauza bera egiteko; irakasleak Erkidegoen izenak esango dizkie ikasleei eta haiek mapan kokatu behar dituzte txandaka. Erkidegoetako izenekin amaitu ondoren, egin ezazu gauza bera Erkidegoetako probintziekin eta probintzietako hiriburuekin.

Lehendakariaren egitekoa, bere erkidegoa ordezkatzeaz gain, Eusko Jaurlaritzaren buru izatea eta Jaurlaritza osatuko duten sailburuak hautatzea da. Lehendakariak bere erabakien berri ematen du Eusko Legebitzarrean. e

4. Eusko Jaurlaritza Eusko Jaurlaritza lehendakariak eta hark izendatutako sailburuek osatzen dute. Sailburu bakoitzak sail bat zuzentzen du, eta sail horrek Jaurlaritzaren arlo jakin baten ardura du, hala nola ekonomiarena, hezkuntzarena, garraioarena, etab. r

e Ajuria Enea jauregia, Gasteizen.

Horixe da lehendakariaren egoitza ofiziala.

Eusko Jaurlaritzaren funtzioak hauek dira: ●

Legebiltzarrak onartutako legeak aplikatzea. Eusko Jaurlaritzak berak ere legeak proposa diezazkioke Eusko Legebiltzarrari, lege horiek onartuak izateko.

●

Euskal Autonomia Erkidegoaren eskumeneko arloek nola funtzionatu behar duten erabakitzea; alegia, kulturak, ingurumenak, osasunak, hezkuntzak eta abarrek.

Erantzunak

Euskal Autonomia Erkidegoa Espainia osatzen duten 17 autonomia-ekidegoetako bat da. Autonomia Estatutuan zehazten dira Euskadiko erakundeak: Eusko Legebiltzarra, Lehendakaritza eta Eusko Jaurlaritza.

r Eusko Jaurlaritzaren egoitza ere Gasteizen dago.

Galderak 1. Idatzi zer den Euskadiko Autonomia Estatutua eta zer eduki jasotzen den legedi horretan. 2. Osatu Euskal Autonomia Erkidegoko erakundeei buruzko taula hau. EUSKO LEGEBILTZARRA

LEHENDAKARITZA

EUSKO JAURLARITZA

Irudiak 1. Euskadiko banderak edo ikurrinak ikoroski berdea, gurutze zuria eta hondo gorria ditu. Armarriak lau zati ditu. Hiru zatik lurralde historikoak irudikatzen dituzte, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa. Laugarren zatian Nafarroako armarria zegoen garai batean baina kendu egin zuten eta, ondorioz, hondo gorria baino ez da ikusten. Euskadiko armarria haritz hosto batzuk inguratzen dute. Hosto horiek Gernikako arbolaren oroigarri dira.

Nola hautatzen diren kideak Zer eginkizun duen

165

Hiru motatako eskumenak bereiz ditzakegu: – Estatuaren eskumenak: Defentsa eta nazioarteko harremanak, esate baterako, ez dira transferitzen. – Estatuak eta Erkidegoek partekatzen dituzten eskumenak: Hezkuntza; Estatuak hezkuntzaren legea egiten du eta Autonomia Erkidegoek ikastetxeak kudeatu eta irakasleen soldatak ordaintzen dituzte. – Erkidegoaren eskumenak: erkidegoetako erakundeen antolamendua, esate baterako. • Eskatu ikasleei Euskadirenak diren eskumenen eta Estatuarekin partekatzen diren eskumenen arteko desberdintasunak azaltzeko.

Galderak 1. Euskadiko Autonomia Estatutua Euskadiko legerik garrantzitsuena da Konstituzioaren ondoren. Estatutuaren baitan biltzen dira Erkidegoaren izena, bere lurren mugak, bere ezaugarriak, dituen eskumenak eta Euskadiko erakundeen izenak eta antolamendua. 2. Legebiltzarreko kideak erkidegoko hauteskundeetan hautatzen dira. Beren egitekoak dira legeak egitea, Lehendakaria hautatzea eta Erkidegoko aurrekontuak onartzea. Legebiltzarrak hautatutako Lehendakariaren egitekoa, Erkidegoa ordezkatzea, Gobernuko buru izatea eta sailburuak izendatzea da. Lehendakariak hautatzen ditu Gobernuko kideak. Gobernuaren egitekoak dira legeak betearaztea eta eskumen-esparruek nola funtzionatzen duten erabakitzea.

165 132826 _ 0210-0223.indd 219

28/9/09 16:09:26

Ariketak Ulertu

Erantzunak Ulertu 1. a. Frantzia, Andorra, Portugal eta Maroko. b. Galizia, Kantabria, Euskadi, Nafarroako Foru Erkidegoa, Aragoi, Valentziako Erkidegoa, Balear Uharteak, Andaluzia, Madrilgo Erkidegoa, Gaztela eta Leon, Kanariak. Ceuta Hiri autonomoa. c. Galizia: 4; Asturias: 1; Kantabria: 1; Euskadi: 3; Nafarroako Foru Erkidegoa: 1; Errioxa: 1; Aragoi: 3; Katalunia: 4; Valentziako Erkidegoa: 3; Murtzia: 1; Andaluzia: 8; Gaztela-Mantxa: 5; Extremadura: 2; Madrilgo Erkidegoa: 1; Gaztela eta Leon: 9; Balear Uharteak: 1; Kanariak: 2. Eta Ceuta eta Melilla. 2. Urdinez azpimarratu: Galizia: Santiago; Coruña, Lugo, Ourense eta Pontevedra. Asturias: Oviedo; Asturias. Kantabria: Santander; Kantabria. Euskadi: Gasteiz; Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba. Katalunia: Bartzelona; Lleida, Girona, Bartzelona eta Tarragona. Valentziako Erkidegoa: Valentzia; Castelló, Valentzia eta Alacant. Murtzia: Murtzia; Murtzia. Andaluzia: Sevilla; Almería, Granada, Jaén, Kordoba, Málaga, Sevilla, Cádiz eta Huelva. Balear Uharteak: Palma; Balear Uharteak. Kanariak: Santa Cruz Tenerifekoa eta Las Palmas Kanaria Handikoa; Las Palmas eta Santa Cruz Tenerifekoa. Eta Ceuta eta Melilla. Berdez azpimarratu: Nafarroako Foru Erkidegoa: Iruñea; Nafarroa. Errioxa: Logroño; Errioxa. Aragoi: Zaragoza; Huesca, Zaragoza eta Teruel. Gaztela-Mantxa: Toledo; Guadalajara, Toledo, Cuenca, Ciudad Real eta Albacete. Extremadura: Merida; Cáceres eta Badajoz. Madrilgo Erkidegoa: Madril; Madril. Gaztela eta Leon: ez dauka; Leon, Zamora, Salamanca, Palentzia, Valladolid, Ávila, Segovia, Burgos eta Soria.

1. Kopiatu mapa hau eta egin ariketa hauek.

K ze

a. Osatu mapa, Espainiarekin muga egiten duten herrialdeen izenak jarriz.

Bizkaiko golkoa M

6. Ze

AS T URI AS

E R R I OX A K A TA L U N I A

OZEANO

7. P

c. Koloreztatu erkidego bakoitza kolore batez, eta idatzi koadernoan zenbat probintziak osatzen duen bakoitza.

AT LA N T I KOA

EX TRE M ADU RA

b. Idatzi falta diren autonomia-erkidegoen eta hiri autonomoaren izenak.

GAZTELA-

e zu

MAN TXA

MURT ZI A

O Z E A N O AT L A N T I KO A

t e d i M e

Melilla

LEGENDA Estatauren muga Autonomia Erkidegoaren muga Probintziaren muga

2. Osatu taula hau. Ondoren, azpimarratu urdinez kostaldea duten autonomia-erkidegoak, eta berdez, barrualdekoak direnak.

4. Azaldu, marrazkiei erreparatuta, nola hautatzen den EAEko lehendakaria. A

AUTONOMIA-ERKIDEGOAK

Erkidegoa

Hiriburua

Probintziak

3. Osatu eskema hau, laukietako hitzak

ipiniz.

ESTATUA

ERKIDEGOA

PROBINTZIA

1. Or ize ja er eg

5. Osatu Euskal Autonomia Erkidegoko erakundeei buruzko fitxa hau.

EUSK ADI – Nire erkidegoaren izena hau da: ......... – EAEko Autonomia Estatutua urte honetan onartu zen: ......... – Hauek dira haren erakundeak: ......... – Probintzia hauek osatzen dute: ......... – Erkidegoaren hiriburua hau da: .........

9. Eg 166

Beste jarduera batzuk Espainia eta Erkidegoen jolasa • Bana itzazu ikasleak bi taldetan. • Eskatu taldeetako bati 10 fitxa egiteko. Fitxa horietako bakoitzean Espainiaren eta beren Autonomia Erkidegoaren lurraldearen ezaugarriei buruzko galderak idatzi behar dituzte. Adibidez: Zein Erkidegok egiten dute muga Gaztela-Mantxarekin? Zein dira Erkidegoetako hiriburu ez diren probintzietako hiriburuak? Zein Erkidegotan daude? • Beste taldeak Espainiako eta beren Autonomia Erkidegoko erakundeei buruzko galderak dituzten 10 fitxa egin behar ditu. Adibidez: Zein motako Estatua da Espainia? Zein dira Erkidegoko banderaren kolore eta elementuak?

166 132826 _ 0210-0223.indd 220

2. Iz az so el ja ka Es er

28/9/09 16:09:27

12. UNITATEA Arrazoitu

Eman iritzia

6. Zer erakundek erabakitzen du lege bat

8. Irakurri Espainiako Konstituzioaren artikulu hau:

Konstituzioarekin bat datorren? Zure ustez, zergatik dago eginkizun hori duen erakunde bat?

39.4 artikulua

Umeek nazioarteko itunetan ezarritako babesa izango dute, itunok haien eskubideak zaintzen dituzten neurrian.

Aplikatu 7. Pentsatu informazio bat eskatu behar diozula erakunde bati. Kopiatu eta osatu eskutitz hau, zure eskabidea egiteko.

3. Probintziak erkidegoen barnean daude eta erkidegoak Estatuaren barnean. 4. a. Herritarrek erkidegoko hauteskundeetan ematen dute beren bozka. b. Legebiltzarkideek hautatzen dute Lehendakaria.

Nik, ............................................................, begirune osoz, zuregana jotzen dut, ......................-ri buruz informazioa eskatzeko. Hauek dira eskabidearen arrazoiak:: .................................................

c. Lehendakariak kargua hartzen du.

.............................................

a. Zer alde dago eskubideen eta betebeharren artean? Zure ustez, eskubide batekin batera betebehar bat al dago? Zergatik?

Data: ............................ ........................ (interesdunaren sinadura)

b. Eman zure ustez umeek dituzten bi eskubide eta bi betebehar.

5. Euskal Autonomia Erkidegoa. 1979 urtea. Hauek dira Euskadiko erakundeak: Legebiltzarra, Lehendakaritza eta Eusko Jaurlari tza. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak osatzen dute. Gasteiz da Euskadiko hiriburua.

IKASI EGITEN

Arrazoitu 6. Konstituzio Auzitegia. Legeek ezin dutelako Konstituzioarekin kontraesanean egon.

Nola egin erakundeen organigrama bat Erakundeen, enpresen eta abarren antolaketa modu grafikoan adierazten duen eskema da organigrama. Hauxe da Estatuko erakundeen organigrama. 1. Organigramaren izenburua goiko aldean jartzen da, normalean erdian, eta nabarmendu egiten da.

8. E. E. Gorte Nagusiak

2. Izenburuaren azpian, hortik sortutako elementuak jartzen dira; kasu honetan, Espainiako erakundeak.

Aplikatu 7. E. L.

ESPAINIAKO ERAKUNDEAK

Kongresua

Senatua

Gobernua

Presidentea

Ministroak

a. Betebeharrak bete behar ditugun betekizunak dira. Eskubideak Konstituzioak bermatzen dituen beharrak dira. b. Eskubideak: hezkuntza eta osasunbidea. Betebeharrak: gure gurasoak, irakasleak eta ikaskideak errespetatzea.

Justizia Auzitegiak

Epaileak

Magistratuak

3. Erakundeen azpian, haien kide diren organismoak jarri ditugu. Lauki horietako hizkiak jada ez dira hain nabarmenak.

9. Egin zure autonomia-erkidegoko erakundeei buruzko organigrama. 167

Ikasi egiten 9. Frogatu erakunde hauen hierarkizazioa zuzena den ala ez: Legebiltzarra, Lehendakaria eta Eusko Jaurlaritza. â&#x20AC;˘ Taldeek hiru erantzun idatzi behar dituzte fitxa bakoitzaren atzeko aldean. Hiru erantzun horietatik bakarra izango da zuzena eta hori azpimarratu behar dute. â&#x20AC;˘ Bi taldeek beren fitxak egin ondoren, galderak nahastu eta talde bakoitzari beste taldeak prestatutako galderak egin. Erantzun zuzen gehien lortzen dituen taldeak irabaziko du.

167 132826 _ 0210-0223.indd 221

28/9/09 16:09:27

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Autonomia Erkidegoa Betebeharra Demokrazia Diputatua Erakundea Eskubidea Eskumena Espainia Estatua Estatuburua Eusko Jaurlaritza Gobernua Gobernuko Presidentea Gorte Nagusiak Hautaketa Justizia Auzitegia Kongresua Konstituzioa Legebiltzarra Lehendakaria Lurraldea Muga naturala Muga politikoa Parlamentuzko monarkia Probintzia Senatua Senataria

GAI

1. Irakurri laburpena.

Espainiaren lurralde-antolaketa Espainia Europako hego-mendebaldeko muturrean dago. Ia Iberiar penintsula gehienak, Balear uharteek, Kanariar uharteek eta Ceuta eta Melilla hiriek osatzen dute Espainiaren lurraldea. Espainiako lurraldea 17 atonomia-erkidegotan eta bi hiri autonomotan antolatuta dago.

DIBUJO

Hauek mugatzen dute Espainia: iparraldetik, Bizkaiko golkoak, Frantziak eta Andorrak; ekialdetik, Mediterraneo itsasoak; hegoaldetik, Ozeano Atlantikoak, Marokok eta Mediterraneo itsasoak; mendebaldetik, Portugalek eta Ozeano Atlantikoak.

Espainiako erakundeak

G d

Espainiako Konstituzioa da Espainiako lege garrantzitsuena. Espainiako politika antolatzen duen legedia da. Konstituzioan, espainiarren eskubideak eta betebeharrak jasotzen dira, bai eta Estatuko erakundeak zein diren ere: Gobernuburua, Gorte Nagusiak, Gobernua eta Justizia Auzitegiak.

Euskadiko erakundeak Autonomia Estatutuak gidatzen ditu Euskal Autonomia Erkidegoa eta bertako erakundeak. Erakundeak hauek dira: Legebiltzarra, Lehendakaritza eta Jaurlaritza.

IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema. Estatuburua ......... ESPAINIA

gidatzen du

Konstituzioak

horrek finkatzen ditu

......... Estatuko erakundeak

hauek .........

.........

IKASTEN IKASTEKO. Osatu Espainiako erakundeei buruzko fitxa hauek, eta ondoren, egin Euskal Autonomia Erkidegoko erakundeei buruzkoak.

ESTATUBURUA

GORTE NAGUSIAK

GOBERNUA

JUSTIZIA AUZITEGIAK

Kideak: ...........................

Funtzioak: .......................

Ikasten ikasteko 2. Espainiar Estatua Konstituzioak arautzen du, bertan, lurraldea eta Estatuko erakundeak zein diren zehazten da: Estatuburua, Gorte Nagusiak, Gobernua eta Justizia Auzitegiak. 3. Estatuburua: erregea; Espainiaren ordezkari eta Indar Armatuen buruzagi nagusia izatea. Gorte Nagusiak: senatariak eta diputatuak; legeak egin eta Gobernua kontrolatzea. Gobernua: presidentea eta ministroak; Estatuaren nondik norakoak erabakitzen dituzte eta helburu ekonomiko, sozial eta politikoak ezartzen dituzte. Justizia Auzitegiak: epaile eta magistratuak; legeak betearazi eta betetzen ez dituztenak zigortzen dituzte.

168

Informazio osagarria Estatuen antolamendua Espainia parlamentuzko monarkia bat da: erregea Estatuburua da eta subiranotasuna parlamentuan datza. Konstituziozko monarkietan ez bezala, Parlamentuak hiritarrak ordezkatzen ditu. Konstituziozko monarkietan erregeak hiritarrekin partekatzen du subiranotasuna. Parlamentuzko monarkia Estatu mota bat da, baina badira gehiago. Errepubliken kasuan Estatubua hiritarrek hautatutako presidentea izaten da. Frantzia errepublika erdipresidentzialista da: Estatuburua, hiritarrek hautatzen dutena, Erreplublikako presidentea da eta zenbait eskumen izaten ditu gobernuan. Portugal, aldiz, parlamentuzko errepublika bat da; Errepublikako presidenteak ez du gobernuan inolako eskumenik.

168 132826 _ 0210-0223.indd 222

6/10/09 15:49:50

12. UNITATEA

GAI NAIZ… Hauteskundeetako emaitzak ulertzeko

Gai naiz...

Hauteskunde orokorrak lau urtetik behin egiten dira, bai eta erkidegokoak eta udal-hauteskundeak ere. Hauteskundeetan 18 urtetik gorako hiritar espainiarrek askatasunez ematen diete botoa hainbat alderdi politikotako hautagaiei. Komunikabideek grafikotan adierazten dituzte emaitzak.

1. 23 aulki lortu zituen. UCDk eta PSOEk aulki gehiago lortu zituzten. Aulki gutxiago lortu zituzten Coalicion Democratica, CIU, EAJ eta beste alderdi batzuk.

ALBISTEAK

2. Barra-diagrama batean. Barra-diagramaren abantailetako bat da alderdi bakoitzak lortutako eserlekuen luzera alderatu daitekeela. Desabantaila bat ere badu, ordea, barra-diagrama ez baita Kongresuaren itxurara egokitzen.

emaitzak ko hauteskundeetako

1979 en orren emaitzak adierazt o lehen hauteskunde orok tuan: zioaren ondoren izandak kon gu stitu ditu Kon ar 8ko beh u 197 , hart tu eta Grafiko honetan o, elementu hauek uler etako emaitzak ulertzek dira. Hauteskunde hori erdineko Zirkuluerdia kolore desb zatitan banatuta dago. Kolore bakoitza alderdi politiko bati dagokio. neurria alderdi ● Zati bakoitzaren tatu bakoitzak lortutako dipu da. Hala, kopuruaren araberakoa tatu grafikoak erakusten du dipu dela, gehien dituen alderdia UCD en haustekundeak irabazi zitu oitzean alderdia. Gainera, zati bak alderdi zenbaki bat agertzen da; i kopurua horrek lortutako ordezkar ek. adierazten du zenbaki horr

●

PSOE: 121

Gai naiz… honen helburua da ikasleek datu berdinak aurkezteko erabil daitezken diagramak erkatzea eta diagrama horietako bakoitzaren abantailak eta desabantailak baloratzea. Horrez gain, ikasleei zirkuluerdi-diagrama bat irakurtzeko ezinbestekoak diren azalpenak ere emango dizkiegu, haueskundeetako emaitzak horrelako zirkuluerdi-diagramak erabiliz irudikatzen baitira.

23 E: :9 CD : 8 CIU : 7 EAJ : 14 BESTEAK PC

UCD: 168

itzak Hauteskundeetako ema zirkuluerdiaren adierazteko grafikoek aretoaren, forma dute, Kongresuko autonomia-erkidegoetako e batzuetan parlamentuen eta udaletx zten ditu eko egit urak osoko bilk n duelako aretoen itxura gogorarazte zirkuluerdiak.

Convergència i Unió

Unión de Centro ) Democrático (UCD Espainiako Alderdi E) Sozialista (PSO

(CIU)

alea Eusko Alderdi Jeltz

(EAJ)

Beste alderdiak

Espainiako Alderdi Komunista (PCE) tica (CD)

Coalición Democrá

1. Zenbat aulki lortu zituen Espainiako Alderdi Komunistak? Zein alderdik lortu zituzten PCEk baino aulki gehiago? Eta zeinek gutxiago?

2. Bestelako zer grafiko motatan adieraz daitezke datu horiek? Zer abantaila eta zer eragozpen dute, zirkuluerdi formako grafikoaren aldean?

169

IKASTEN IKASTEKO programa Unitatea amaitutakoan, bete ikasleekin batera honelako taula bat, edo eskatu haiei bete dezaten:

Matematikarako gaitasuna Kontzeptuak bereganatzeaz gain, garrantzitsua da ikasleek trebetasun zehaztak lantzea. Horietako batzuk harreman zuzena dute ikasgaiarekin, hala nola, mapak edo organigramak irakurtzeak. Beste batzuk ordea, diagramak interpretatzeak esate baterako, harreman zuzena dute beste esparru batzuekin, kasu honetan matematikarekin. Modu horretara, ikasleek matematika gure bizimoduaren esparru askotan erabil dezakegula ikusiko dute, besteak beste gizarte -zientzietan.

12. UNITATEA: Erakundeak Hau ikasi dut

Hau egiten ikasi dut

Espainiaren lurralde-antolaketa Espainiako erakundeak Euskadiko erakundeak

169 132826 _ 0210-0223.indd 223

28/9/09 16:09:28

Historiaurrea

Programazioa Helburuak • Historiaurrea Historiako lehen etapa dela jakitea, bai eta gizakia agertu zenean hasi eta idazkera agertu zen arte iraun zuela ere. • Historiaurreko etapak bereiztea: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa, eta etapa bakoitzeko ezaugarriak zein diren jakitea. • Aurreneko arte-adierazpenak zer-nolakoak diren jakitea eta zeinen garrantzitsuak diren aintzat hartzea. • Nekazaritza eta abeltzaintza agertzeak zer ondorio ekarri zituen giza taldeen bizimoduetan ulertzea. • Gaur egungo Euskadiko lurraldean Historiaurreko zer ezaugarri nagusi dauden jakitea eta arkeologia-aztarnategi nagusiak balioestea. • Denbora Kristo aurretik eta ondoren neurtzen dela jakitea eta zergatik egiten den horrela ulertzea. • Historia-ondarea balioestea.

Edukiak • Paleolitoa. • Neolitoa. • Metal Aroa. • Euskal lurraldea Historiaurrean.

I • Irudiak irakurtzea, aztertzea, interpretatzea eta alderatzea.

•

• Mapa historikoak aztertzea eta interpretatzea.

• Eskemak, taulak eta denboraren lerroak egitea.

• • •

Ebaluazio-irizpideak • Badaki zer den Historiaurrea, bai eta aldi horren kronologia nolakoa den ere. • Historiako etapak bereizten ditu eta etapa bakoitzeko ezaugarriak zein diren daki. • Historiako aurreneko arte-adierazpenak bereizten ditu. • Nekazaritza eta abeltzaintza agertzea zeinen garrantzitsua den ulertzen du. • Badaki zein diren Euskadiko lurraldean dauden Historiaurreko ezaugarri nagusiak. • Historia-ondarea balioesten du.

• Orainaldia ulertzeko iraganaren berri izateko jakin-mina. • Iraganeko aztarnak gordetzea zeinen garrantzitsua den ohartzea. • Historia- eta arte-ondarea errespetatzea. • Espainiako eta Euskadiko historiaren berri izateko jakin-mina.

Oinarrizko gaitasunak Gizarterako eta herritartasunerako gaitasunaz gain, beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: giza eta arte-kulturarako gaitasuna; zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna; hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; matematikarako gaitasuna; norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna; eta ikasten ikasteko gaitasuna.

170A 132826 _ 0224-0239.indd

224

28/9/09

16:09:19

Unitatearen eskema 13. UNITATEA. HISTORIAURREA

Paleolitoa

Neolitoa

Ikasi egiten: Denbora Kristo aurretik eta ondoren

Metal Aroa

Euskal lurraldea Historiaurrean

Lortu nahi dugun mundua: Denon artean errazagoa da

Gai naiz… Iragana lurpetik ateratzeko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Taulak osatzea; 2. ariketa, 180. orrialdea, eta 2. ariketa, 182. orrialdea. • Informazioa berriro lantzea; 5. ariketa, 180. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 45., 46., 47. eta 48. fitxak. • Zabaltzea: 13. fitxa. • Ebaluaziorako baliabideak: 13. kontrola / 13. testa.

Zailtasunen aurreikuspena • Historiaurrea izeneko etapa aztertzean, ez ditugu gertakariak deskribatuko, baizik eta gizakiak nola bizi ziren azalduko. Hori dela eta, ikasleek zailtasunak izango dituzte garai hartako gizarteeta ekonomia-egiturak zer-nolakoak diren ulertzeko. • Historiaurrea 5 milioi urte inguru luzatu zen. Denbora-tarte hori handiegia da, ikasleek imajina dezaten oro har zer-nolakoa zen. Kronologia da alderdirik konplexuena; izan ere, kontuan hartu behar ditugu Kristoren aurretik izandako denbora eta ondorengoa. Landu gai hori sakonago 181. orrialdeko Ikasi egiten atalean. • Ikasturte honetako haurrentzat jarraitasunik gabeko zerbait da denbora. Ziur asko, Historiaurreko etapak elkarren artean loturarik ez duten zatiak direla pentsatuko dute. Lagundu ikasleei ulertzen etapa batetik besterako urratsa pixkanaka gertatzen dela.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

170B 132826 _ 0224-0239.indd

225

28/9/09

16:09:19

Historiaurrea

Objetivos Helburuak

• Sabedes. Gizakiak nomadak izatetik sedentario izatera nola iritsi ziren • Conoas. gogoratzea.

z t

• Historiaurrean, gizonek eta emaSugerencias didácticas kumeek harriak, hezurrak eta zeramika erabiliz hainbat lanaPara empezar Haga besuerpo. eta tresna egiten zituztela jakitea.

Para explicaraurreneko arte-adie• Historiako • Al hación razpenen solar. berri izatea. • humedad… • Expla Ikasleei unitateko edukiak aurkeztea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Eskatu ikasleei marrazkiari begiratzeko eta banan-banan aipatzeko gizakiak zertan ari diren. Ondoren, galdetu zer beste jarduera egiten zuten giza talde primitiboek; esaterako, larrua ontzea, janaria prestatzea, animaliak zatikatzea… • Testua irakurri baino lehen, azaltu ikasleei Haitzuloetako hartzaren klana eleberria duela 20.000 urte inguruko istorioa da. Ipuinaren protagonista Ayla dela, Paleolitoko neskato zurtza eta beste tribu batek alabatzat hartu duena. Liburuaren egileak denbora asko behar izan zuen Paleolitoari buruzko informazioa biltzeko. Gainera, gizaki primitiboek sua nola egiten zuten ikasi zuen, bai eta larrua ontzen eta lanabesak egiteko harria lantzen ere.

Z t

Txikoria-belarra, uhandretxoak eta harrak Ehiztariak ez ziren elikagaia lortzeko iturri bakarra klanarentzat. Sarri, emakumeek sortzen zuten jateko gehiena. Nahiz eta zamatuta joan, bidaiatu bitartean bilketan aritzen ziren, eta hain trebeak ziren, ia ez baitzuten ibilia atzeratzen.

Kimu jaioberriak eta hirustaren hosto samurrak mozten zituzten, bai eta txikoria-belarrarenak ere; karduaren arantzak ateratzen zituzten ebaki aurretik eta baia eta fruitu goiztiar batzuk biltzen zituzten. Makila zorrotzak erabiltzen zituzten, bai lurrean zuloak egiteko bai palanka gisa, eroritako enborrei buelta eman eta uhandretxoak eta har potolo gozoak bilatzeko; ur gezako moluskuak arrantzatzen zituzten ibaietan; erraboilak, tuberkuluak eta sustraiak ateratzen zituzten lurretik. Hori guztia emakumeen mantuen tolesturetan edo saskien bazter batean jasotzen zuten. Hosto berdeak bilgarritzat erabiltzen zituzten; batzuk –badanarena, adibidez–, barazki gisa egosten ziren. JEAN M. AUEL El clan del oso cavernario (Haitzuloetako hartzaren klana). Moldatua

●

Zer esan nahi du testuan, zure ustez, bildu aditzak?

●

Zerrendatu gizakiek Historiaurrean jaten zituzten elikagaietako batzuk.

170

Informazio osagarria Azaltzeko • Gogoratu ikasleei Historiaurrean bizitza gogorra zela, eta bizirauteko, gizakiak naturak ematen zienaren mende zeudela, hasierako testuan adierazi bezala. Seguru asko, garai hartako gizon eta emakumeak gaur egungoak bezain burutsuak ziren, bizirik irauteko moduak asmatzeko.

Otzi, izotzen arteko gizona 1991an, bi turista alemaniarrek halabeharrez aurkitu zuten historiaurreko gizon baten gorpu momifikatua, Austria eta Italiako mugaldeko glaziar batean. Orduz geroztik, hainbat ikerketa eta beste hainbeste lan-hipotesi egin dira. Aurrerago, gizaki haren –Otzi, izotzen arteko gizonaren– hondakinak aztertu zituzten, eta emaitzek erakutsi zuten duela 5.300 urte inguru bizi izan zela, Metal Aroan. Dirudienez, 35 urte zituela hil zen, eta gainera, bortizki; izan ere, bizkarraldean gezi batez egindako zauria du eta lau gizabanakoren odol-aztarnak ditu arropetan eta bere armetan.

170 132826 _ 0224-0239.indd

226

28/9/09

16:09:19

13.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Azaldu ikasleei gizakiak Historiaurrean egindako marrazkiak Historiako aurreneko arte-adierazpenak direla, eta hortaz, gure kultura- eta arte-ondarearen zati direla. Galdetu zergatik den hain garrantzitsua labar-pinturak babestea eta zaintzea.

Haitzulotik herrixkara Lehen gizakiak haitzuloetan edo etxoletan bizi ziren, eta elikatzeko, ehizan eta arrantzan aritzen ziren, bai eta landareak biltzen ere. Gerora, landareak landatzen eta animaliak hezten ikasi zuten, eta herrixka soilak eraiki zituzten. 1. Lehen giza taldeak ibaietatik hurbil kokatzen ziren. Gogoan duzu zergatik? 2. Erreparatu marrazkiari eta deskribatu zer lanetan ari diren gizon-emakume horiek.

Harria, hezurra eta zeramika

Lehenbiziko artelanak

Duela milaka urte, gizon-emakumeek harriak eta animalia-hezurrak erabiltzen zituzten lanabesak egiteko. Labanak, geziak, arpoiak, orratzak eta abar egiten zituzten, adibidez.

Aurreneko artistak duela milaka urte bizi izan ziren. Animalien eta ehizako eszenen irudiak egiten zituzten haitzuloetako hormetan. 5. Deskribatu pintura hau.

Zeramikazko ontziak ere egiten zituzten buztin freskoa erabiliz. Buztinari forma eman eta sutan egosten zuten.

Orratza

Arpoia

Gezi baten punta

4. Zertarako erabiltzen zituzten zeramikazko ontziak garai hartako gizon-emakumeek?

Irudiak • Bildu aditzak zera esan nahi du: landare eta zuhaitzen fruituak jasotzea. • Hirustaren hostoak, argi-belarra eta txikoria-belarra, kardua, baiak eta fruituak, uhandreak, harrak, ur gezako moluskuak, erraboilak, tuberkuluak eta sustraiak jaten zituzten.

3. Zer materialez eginak dira objektu hauek?

Aizkora

Erantzunak

HAU IKASIKO DUZU ●

Nolakoa zen bizimodua Historiaurrean.

●

Nor bizi izan ziren euskal lurraldean Historiaurrean.

●

Nola neurtzen den denbora. Duela 6.000 urte

Duela 1.000.000 urte

Duela 3.000 urte

Duela 7.000 urte

Paleolitoa

Neolitoa

Metal Aroa

171

Galderak 1. Lehen giza taldeak ibaietatik gertu kokatzen hazi ziren, ur geza izateko, batik bat. Halaber, ibaitik hartzen zituzten arrainak eta moluskuak. 2. Janaria prestatzen ari dira, harri bat lantzen eta animalia baten larrua ontzen. 3. Harrizkoak dira aizkora eta gezi baten punta, eta hezurrezkoak, orratza eta arpoia. 4. Janaria prestatzeko eta elikagaiak gordetzeko. 5. E. L.

Adituek badakite Otzi 159 zentimetro luze zela gutxi gorabehera, eta 60 kilo inguru zituela hil zenean. Gorputzeko zenbait tokitan tatuajeak ditu; ziur asko, minik ez izateko tratamendu baten markak dira. Soinean txalekoa, kapa eta larruzko zapatak zituen (hartzaren eta oreinaren larruez egindakoak), elurretan ibiltzeko aproposak, iragazgaitzak baitziren.

Haitzulo bateko labar edo paretean margotutako bisontea da. Animalien irudiak bolumena izateko, pareteko irtenuneak eta zuloak baliatzen zituzten.

• Gorpuaren ondoan, hainbat tresna aurkitu ziren; besteak beste, kobrezko aizkora, zorro bete gezi, labana eta hainbat harrizko punta. Egin galdera hau ikasleei: zertarako erabili zituen Otzik tresna horiek, zure ustez?

171 132826 _ 0224-0239.indd

227

28/9/09

16:09:20

Objetivos Helburuak • Sabedes. Iberiar penintsulako lehen biztanleak nola bizi ziren ikastea. • Conoas. • Paleolitoan zer lanabes egiten zuten jakitea, bai eta zertarako Sugerencias didácticas erabiltzen zituzten ere.

Para empezaraurreneko arte-adie• Historiako Haga uerpo.zein diren jakitea. razpenak Para explicar Iradokizun didaktikoak • Al hación solar. Hasteko • Expla humedad… • Ikasgaia irakurri baino lehen, eskatu ikasleei kopiatzeko koadernoan 172. eta 173. orrialdeko lodiz idatzitako hitzak. Ondoren, hitz horietan oinarrituta, Historiaurreko hainbat ezaugarri azalduko dituzte. Ideia nagusiak zein diren ondorioztatzeko informazio gehiago behar izanez gero, irakurri IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 12. eta 13. orrialdeak. Azaltzeko • Taldeak bizirik iraun dezan, elkarren artean laguntzea ezinbestekoa dela azpimarratuko dugu. Tribu bateko kideak elkarren artean laguntzen eta babesten ziren; alegia, elkartasun- eta maitasun-sentimenduak zituzten. Era berean, beste tribuekin harremanak zituzten. Esate baterako, elkarrekin ehizatzeko irteerak antolatzen zituzten; tresnak eta objektuak trukatu; eta batzuetan, batak besteari aurre egiten zion, lurralde batean nagusi izateko eta lasai bizi ahal izateko. • Deskribatu ikasleekin batera 2. marrazkia, ongi uler dezaten nola egiten zituzten harrizko tresnak. Lehenik eta behin, harri handi samarra bilatzen zuten, eta baita harri biribil txikiago bat ere. Harri txikia eskuan hartu eta handia jotzen zuten, egin nahi zuten lanabesaren antzeko itxura zuen puska zakarra atera arte. Ondoren, hezurrezko kolpekari edo harri zorrotz baten bidez, nahi zuten forma ematen zioten.

Paleolitoa

4. L

1. Historiaurrea

Paleo egind eta t orratz ebaki

Historiaurrea Historiaren lehen etapa da, bai eta luzeena ere. Iberiar penintsulan, zehazki, duela milioi bat urte inguru hasi zen –gizakia agertu zen garaian–, eta duela 3.000 urte ingurura arte iraun zuen –idazkera agertu zen arte, hain zuzen–.

Gezie batez ten fo modu

Historiaurrea hiru etapatan banatzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa.

Arpoia eta ad

2. Iberiar penintsulako lehen biztanleak

5. L

Garai zaki h loetak kuak zituzte raleta anima

Itxuraz, Iberiar penintsulan bizi izan ziren lehen gizakiak Afrikatik iritsi ziren, duela milioi bat urte gutxi gorabehera. Gizon-emakume horiek aire zabalean, haitzuloetan eta adarrez eta animalien larruz eraikitako etxola soiletan bizi ziren. Naturan aurkitzen zutenaz elikatzen ziren. Fruituak eta sustraiak biltzen zituzten, arrainak eta moluskuak arrantzatzen, eta elur-oreinak, bisonteak, sugandilak eta abar ehizatzen. Animalietatik larruak lortzen zituzten, hotzetik babesteko, bai eta hezurrak ere, lanabesak egiteko. Elikagaiak urritzen zirenean, giza taldeek leku hori utzi eta beste bat bilatzen zuten bizitzeko. Horregatik diogu lehen gizakiak nomadak zirela.

Aurre ra txik esate

Pal lea rriz nab zut zitu

q Paleolitoko tribu bateko kideak.

Zure ustez, zertarako erabiltzen zuten sua?

3. Tribuak Paleolitoko gizon-emakumeak tributan bilduta bizi ziren. q Hainbat familiak osatutako talde txikiak ziren tribuak. Bakoitzak hogeita hamar bat kide zituen, eta denek elkarri laguntzen zioten bizirauteko. Hala, batzuek ehizan egiten zuten bitartean, besteek fruituak biltzen zituzten, janariak prestatu, lanabesak egin… Bizimodua oso gogorra zen garai haietan. Gizakia 20 bat urtez bizitzen zen. Asko gosez hiltzen ziren, hotz handia egiten zuen garaietan, orduan zailagoa baitzen animaliak ehizatzea. Beste batzuk gaur egun arinak iruditzen zaizkigun gaixotasunen ondorioz hiltzen ziren; hotzeriak jota edo hezur bat puskatuta, adibidez.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA

Ga Denon artean errazagoa da

Bai duela milaka urte eta bai gaur egun, jaiotzen garen unetik gure inguruko pertsonen laguntza behar dugu. Esate baterako, ikasiko al zenukeen hitz egiten, irakurtzen eta idazten, beste pertsona batzuen laguntzarik gabe? ●

2. 3.

Pentsatu besteen laguntzarik gabe ikasi ezin izango zenituen beste hiru gauza.

172

Beste jarduera batzuk Paleolitoko artea, Interneten Paleolitoko gizon-emakumeek kobazuloko paretak eta sabaiak pinturez apaintzen zituzten. Hain zuzen ere, horregatik esaten zaio arte mota horri labar-pintura; hots, labarretako artea. Labar-pinturak ez daude Iberiar penintsulan soilik, baita beste leku askotan ere. Oso ezagunak dira Altamirako kobazuloko pinturak (Kantabria) eta Lascauxko kobazulokoak (Frantzia); gainera, oso antzeko ezaugarriak dituzte. Interneten Historiaurreko webgune asko badago ere, gehienetan informazioa konplexuegia da. Nolanahi ere, Lascauxeko kobazuloaren bisita birtuala egin dezakegu, eta horrela, ikasleak hobeto ulertuko du arte mota hori.

172 132826 _ 0224-0239.indd

228

28/9/09

16:09:20

13 4. Lanabesak Paleolitoko gizon-emakumeek harriz eta hezurrez egindako lanabesak erabiltzen zituzten: lantzak eta tranpak, ehizarako; arpoiak, arrantzarako; orratzak, larruak josteko; labanak eta bifazak, ebakitzeko… Gezien puntak, labanak eta bifazak egiteko, harri batez jotzen zuten bestea, kontu handiz, nahi zuten forma eman arte. Bifazak alde biko aizkora modukoak ziren. w Arpoiak eta orratzak egiteko, animalien hezurrak eta adarrak erabiltzen zituzten.

13.UNIDAD UNITATEA 1

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Gizakiaren eta mundu fisikoaren arteko harremana oso agerikoa da Historiaurrean. Gizakiok bizirauteko natura zaintzea zeinen garrantzitsua den azpimarratuko dugu, bai eta inguru fisikoak gizakion bizimoduan zer eragin duen ere.

w Harrizko lanabes bat nola egiten zen.

5. Lehenbiziko artistak Garai horretan agertu ziren lehenbiziko artistak; gizaki horiek animaliak margotzen zituzten haitzuloetako horma eta sabaietan. e Horretarako, eskuak eta animalien lumak nahiz ileak erabiltzen zituzten pintzel moduan. Koloretako pinturak mineraletatik lortzen zituzten. Mineralak zanpatu eta animalien gantzarekin nahasten zituzten.

Lortu nahi dugun mundua • E. L.

Aurreneko gizakiek emakumeen harrizko eskultura txiki batzuk ere egin zituzten. Irudi horiei venus esaten zaie. Paleolitoan, gizakiak ehiztariak eta biltzaileak ziren. Tributan antolatuta bizi ziren. Harriz eta animalien hezurrez egiten zituzten lanabesak. Haitzuloen barrualdean margotzen zuten, eta harrizko eskultura txikiak ere egin zituzten.

Garai hartan, gaur egun bezala, gurasoak seme-alabak zaintzeaz arduratzen ziren, nerabezarora iristen ziren arte. Jaten ematen zieten eta bizirik irauteko jakin beharreko guztia erakutsi: sua nola piztu, tresnak nola egin…

e Ekaingo kobazuloa, Gipuzkoan. Animalien

gorputza edo bolumena adierazteko, harrien irtenuneak baliatzen zituzten.

Erantzunak Galderak

Irudiak 1. E. E.

1. Paleolitoan, gizon-emakumeak nomadak ziren. Zergatik ez ziren beti leku berean bizitzen?

Kobazuloa argiztatzeko, berotzeko, animaliak uxatzeko, janaria prestatzeko...

2. Zer dira tribuak? Zure ustez, garai hartako gizaki batek iraun al zezakeen bizirik berak bakarrik, tribu bateko kide izan gabe? Zergatik? 3. Zerrendatu gizakiek garai hartan egiten zituzten hiru lanabes. Esan zer materialez egiten zen bakoitza eta zertarako erabiltzen zuten. 4. Nolakoak ziren garai hartako gizakiek egindako pinturak? Deskribatu.

173

• Eskatu ikasleei Frantziako Lascauxko kobazuloaren webgunera jotzeko (www.culture.gouv.fr/culture/arcnat/lascaux/es) eta ibilbide honi jarraitzeko: Descubrir, Visita virtual, Sala de los Toros. Argazkiak ikusi eta gero, eskatu galdera hauei erantzuteko: – Zer animalia adierazi dira pinturetan? – Zer kolore erabili zuten margolariek? – Zertan dira antzekoak Lascauxko pinturak eta ikaslearen liburuko 171. eta 173. orrialdeetako irudiak?

Galderak 1. Nomadak ziren ehizakiak, arrainak, fruituak eta sustraiak urritzen zirenean, beste leku batera joan behar zutelako, bizirauteko beste baliabide batzuen bila. 2. Tribuak zenbait familiak osatutako talde txikiak dira. Ez, elkarren artean laguntzea eta lan egitea ezinbestekoa zelako bizirik irauteko. 3. Hezurrezko arpoiak, arrantzarako; harrizko gezien puntak, ehizatzeko; harrizko bifazeak, mozteko; hezurrezko orratzak, larruak josteko… 4. Paleolitoko pinturetan animaliak adierazten zituzten eta hainbat kolore erabiliz egiten ziren. Pintura horiek kobazuloetako sabaiak eta labarrak apaitzeko egiten ziren.

173 132826 _ 0224-0239.indd

229

28/9/09

16:09:21

3. Le

Neolitoa

Neolit egin z ko; ig tak, a egiten harri era b zuen. zuten kan.

Helburua • Penintsulan, Neolitoa duela 7.000 urte inguru hasi zela jakitea, bai eta etapa horretako ezaugarri nagusiak zein diren ere. • Abeltzaintza eta nekazaritza agertzeak zer ondorio ekarri zituen gizakien bizimoduan jakitea.

Gaine izan z

• Etapa horretan egin ziren asmakaria nagusiak zein diren jakitea. • Neolitoko eta paleolitoko pinturak bereiztea.

●

Ehu gai

●

Zer eta plat pre

q Neolitoko herrixka. Herrixketan, buztinez eta

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Berrikusi ikasleekin batera Paleolitoko ezaugarri nagusiak: nomadismoa, naturako baliabideak eskuratzea, harrizko lanabesak egitea eta aurreneko arte-adierazpenak. • Aztertu 1. irudia. Azpimarratu gizakia Paleolitoko kobazulotik atera eta herrixkatan bizitzen hazi zela, baina, betiere ibaietatik gertu geratu zela, ura erraz lortzeko. Eskatu ikasleei bananbanan aipatzeko zer jarduera egiten zituzten: uzta biltzea; abereak zaintzea; eskuez buztina lantzea eta sutan egostea; ehunak ehungailuetan egitea; arrainak garbitzea; eta etxabereekin jolastea. Jarduera horietatik zenbat ez dira adierazi 170. orrialdeko tribuaren irudian?

Azaltzeko • Azaldu sedentario bihurtzeari esker, hainbat teknika berri garatu zituztela; esaterako, zeramika eta ehunak egitea. Zeramika egiteko, komeni da ingurua ongi ezagutzea, zikinik gabeko buztina non dagoen jakiteko eta handik hartzeko. Era berean, zeramika egiteko teknikak denbora asko behar du.

1. Abeltzaintza eta nekazaritza

adarrez eraikitako etxolak, abereentzako kortak, eta uztak jasotzeko biltegiak zeuden.

Duela 7.000 urte inguru, gizaki batzuk itxiturak egiten hasi ziren animaliak gordetzeko: ahuntzak, ardiak, idiak… Hala, ez zuten haien atzetik ibili beharrik, jatekoa eskura izateko. Horrela sortu ziren lehenbiziko abeltzainak.

Paleo egiten beste deak

Irudia ten, e nintsu kosta

Garai berean, gizakiak konturatu ziren fruituak biltzean haziren bat lurrera erortzen bazen, gerora, landare bat jaiotzen zela leku horretan. Horrela hasi ziren landatzen, lehenbizi garia eta arroza, eta gero, beste landare batzuk.

Neo bih Ha nak ma koa

2. Herrixken sorrera Abereak eta laboreak zaintzeko, gizon-emakumeek animalien eta landatutako lurren ondoan bizi behar zuten. Hori dela eta, Neolitoan giza taldeak sedentario bihurtu ziren, eta hala, lehenbiziko herrixkak sortu ziren. q Herrixkak ibaietatik gertu egiten zituzten, ura eskura izateko. Eta, normalean, enborrez edo oholesi batez inguratzen zituzten, babestuago egoteko. w Garai horretan, gizaki batzuk lan jakinetan trebatzen hasi ziren: batzuk nekazari bihurtu ziren, beste batzuk abeltzain, eta beste batzuk artisau.

Ga 1.

w La Dragako (Girona) herrixka neolitikoa.

Arkeologoek aurkitutako aztarnetan oinarrituta, bi etxola eta bihitegi bat berreraiki dituzte, Neolitokoen erakoak.

174

Informazio osagarria Yanomamiak, historiaurreko bizimoduari eutsi dion herria Gaur egun, badira hainbat herri, Historiaurreko giza taldeen antzeko bizimodua dutenak. Hala ere, herri horien biziraupena arriskuan dago, bizimodu modernoarekin era bateko edo besteko harremana dutelako. Batzuek beren ohiturak alde batera utzi eta bizimodu erosoagoa egitea aukeratu dute. Aitzitik, askotan, derrigortuta egin behar izaten diote uko beren bizimoduari, erakunde edo enpresa handiek bultzatuta, herri horien lurraldeetako aberastasunak uztiatu nahi dituztelako. Yanomamiak Amazoniako oihanetan bizi dira, Venezuela eta Brasilgo mugaldean. 20.000 kide inguru dira eta ehizari, arrantzari eta fruituak biltzeari esker bizi dira, eta era berean, garatu gabeko nekazaritza egiten dute.

174 132826 _ 0224-0239.indd 230

4. N

6/10/09 15:53:00

2. 3.

13 3. Lehenbiziko artisauak

Neolitoan, harrizko lanabes gero eta landuagoak egin zituzten. Aitzurrak egin zituzten lurra lantzeko; igitaiak, galburuak ebakitzeko; eta esku-errotak, aleak ehotzeko. e Lanabes horiek harlanduz egiten zituzten; harlandua Paleolitoan erabilitako harri kolpatua baino iraunkorragoa zen, eta beste era bateko lanabesak egiteko aukera ematen zuen. Harria leuntzeko, behin eta berriro igurzten zuten harri bat, beste harri batean egindako artekan. Gainera, garai horretan bi asmakizun garrantzitsu izan ziren: ehunak eta zeramika. ●

Ehunak animalien artileaz egiten ziren; oso ehungailu soiletan ehuntzen zen artilea.

●

Zeramika buztinez egiten zen, eskuz moldatuta eta sutan egosita. Horrela egiten zituzten ontziak, platerak eta kaikuak, jatekoa gordetzeko eta prestatzeko, eta haietan jateko eta edateko.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Eskatu ikasleei azaltzeko hitz hauen esanahia eta adierazteko Paleolitokoak edo Neolitokoak diren: nomada, sedentarioa, bilketa, nekazaritza, abeltzaintza, zeramika, harlandua, ehungailua.

e Neolitoko lanabes batzuk. A. Igitaia segarako. B. Esku-errota zerealaren aleak ehotzeko. C. Zeramikazko ontzia uzta gordetzeko eta kontserbatzeko.

Erantzunak Irudiak 4. Kolore bakarra erabili dute: gorria.

4. Neolitoko pintura Paleolitoaren aldean beste era bateko pinturak egiten zituzten. Neolitoko artistek nahiago zuten beste mota bateko eszenak irudikatu: ehiza, taldeak dantzan edo landareak biltzen…

Galderak 1. Neolitoa Iberiar penintsulan duela 7.000 urte inguru hasi zen. Gizakiek nekazaritza eta abeltzaintza asmatu zuten; herrixkak eraiki zituzten eta sendentario bihurtu ziren; harriak lantzen ikasi zuten, lanabes gogorragoak egiteko; ehunak eta zeramika egiten ikasi zuten; eta margotzeko era aldatu zuten.

Irudiak oso modu eskematikoan marrazten zituzten, eta kolore bakar batez margotzen. Iberiar penintsulan arte horren erakusgarri asko daude kostalde mediterraneoan. r Neolitoan, gizakiak abeltzain eta nekazari bihurtu ziren, eta herrixkak eraiki zituzten. Harlanduz egiten zituzten lanabesak, eta ehunak eta zeramika ere lantzen zuten. Eszenak margotzen zituzten, oso modu eskematikoan.

13. UNITATEA

r Abrigo del Ciervoko (Valentzia) pinturak.

Arkularien irudiak dira. Zer kolore erabili dute pintura horiek egiteko?

Galderak

2. Garai hartan aurreneko artisauak agertu zirela esaten da, jarduerak bereizten hasi zirelako; esaterako, batzuek zeramikazko ontziak egiten zituzten, eta besteek ehunak ehungailu soiletan.

1. Noiz hasi zen Neolitoa Iberiar penintsulan? Zer aldatu zen gizakien bizimoduan garai horretan? 2. Zergatik esaten da garai horretan agertu zirela aurreneko artisauak? 3. Zer alde dago Paleolitoko eta Neolitoko pinturen artean?

175

Familiatan taldekatuta eta herrixkatan bizi dira. Saskiak eta kotoizko ehunak egiten dituzte modu soilean, eta betidanik bizi izan dira bakanduta. 80ko hamarkadan, urrea aurkitu zuten beren lurraldean. Orduz geroztik, yanomamiek biztanleen % 10 galdu dute, inbaditzaileak etorri zirela bide edo kanpoko gaixotasunak kutsatuta. • Zure ustez, gaur egungo munduan erraza al da antzinako tradizioei eta bizimoduari eustea eta yanomamiak bezala bizitzea? • Bilatu antzeko beste herriei buruzko informazioa; besteak beste, pigmeoak, samiak, tsaatanak, kooriak, boskimanoak eta cashiboak. Azaldu herri horien bizimodua eta zer arazo dituzten.

3. Paleolitoko pinturetan animaliak adierazi ohi zituzten; Neolitokoan, ordea, giza taldeak ehizean, dantzan edo landareak biltzen. Horretaz gainera, Neolitikoko pinturak Paleolitokoak baino askoz eskematikoagoak dira. Azkenik, Paleolitoko pinturak egiteko zenbait kolore baliatzen zituzten, eta Neolitikokoak egiteko, ostera, kolore bakarra.

175 132826 _ 0224-0239.indd

231

28/9/09

16:09:21

Metal Aroa Helburuak • Penintsulan, Metal Aroa duela 6.000 urte inguru hasi zela jakitea, bai eta etapa horretako ezaugarri nagusiak zein diren ere. • Aurreneko hiriguneak nola eratu ziren ulertzea. • Etapa horretan izandako asmakizun nagusiak zein diren jakitea eta aurrerapen teknikoak balioestea. • Monumentu megalitikoak zer diren jakitea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Lagundu ikasleei Historiaurreko etapak zein diren esaten. Berrikusi denon artean Paleolitoko eta Neolitoko ezaugarri nagusiak, Metal Aroa aztertzen hasi baino lehen. • Begiratu 2. irudiari eta eskatu ikasleei adierazteko zertan bereizten diren irudi horretako herrixka eta 174. orrialdekoa. • Aukerarik izanez gero, antolatu arkeologia-museo bat ikustera joateko irteera, ikasleek zuzenean ikus ditzaten duela milaka urte bizi ziren gizakiek egin zituzten lanabesak.

Azaltzeko • Azaldu ikasleei Neolitoko herrixkak handitu eta pixkanaka hiri txiki bihurtu zirela. Herri horietan, giza taldea gero eta handiagoa egin zenez, gizarte-antolaketa konplexuak eratzen hasi ziren eta hainbat hierarkia (buruzagia eta herritar aberatsenak baldintza pribilegiatuak zituzten) eta lanbide berri sortu ziren –gerlaria eta merkataria, esaterako–.

1. Metalezko lehen objektuak Duela 6.000 urte inguru, Historiaurreko azken etapan, gizakiek metalezko objektuak lantzen ikasi zuten. Hori dela eta, garai horri Metal Aroa esaten zaio. Lehenbizi, kobrea erabili zuten; geroago, brontzea; eta azkenik, burdina. Metal horien bidez denetarik egiten zuten: armak –ezpatak eta aizkorak, esate baterako–, apaingarriak –lepokoak, adibidez–, eta lanabesak –hala nola aitzurrak eta igitaiak–. Metalezko objektuak askoz iraunkorragoak ziren harriz egindakoak baino. q

Apaingarria Sastakaia

Ezpata

q Metal Aroan egindako objektuak.

2. Herrixkatik hirira Metalak ez zeuden edonon. Hori dela eta, pertsona batzuk haiek bilatzen eta salerosten jardun zuten. Hala, metal asko zeuden inguruetan kokatutako herrixkak hazi, eta hiri txiki bihurtu ziren. w

4. M

Hiriak harrizko harresiz inguraturik zeuden, barrutia errazago babestu ahal izateko. Hirietako biztanleak, elkar babesteko, buruzagi baten inguruan antolatzen ziren.

Garai tuak ten z mega

Gainera, hirietan beste lanbide batzuen beharra sortu zen. Adibidez, gerlariak zeuden hiriak defendatzeko, eta merkatariak metalak, ehunak, zeramika eta abar salerosteko.

Monu ren; h enbor

Me eta He la, zue

3. Asmakizun berriak Metal Aroan garrantzi handiko hiru asmakizun izan ziren: gurpila, bela eta goldea, hain zuzen. Asmakizun horiek erraztu egin zuten garai hartako pertsonen bizimodua. ●

Gurpilak aukera eman zuen salgai astunenak leku batetik bestera gurdian eramateko.

●

Belari esker, itsasontziak haizearen indarraz mugitu ahal izan ziren. Harrezkero, itsasontzi handiagoak egin zituzten, eta pertsona eta salgai gehiago eraman ahal izan zituzten haietan.

●

Goldeak, animaliek arrastan eramanda, lur-azalera handiagoak eta azkarrago goldatzeko aukera ekarri zuen.

Ga 1. 2. 3.

w Hiri batzuk mila biztanletik gora

izatera iritsi ziren.

176

Informazio osagarria Metalak lantzea Hasieran, metalak lantzeko harrizko mailu baten bidez kobrea kolpekatzen zen, forma emateko. Aurrerago burdinola erabili zen. Burdinolan, metala berotu ondoren, hoztu baino lehen mailu batez kolpekatzen zen. Azkenean, galdaketa asmatu zen: metalak oso tenperatura altua izan arte berotzen ziren, likido bihurtu arte, eta ondoren, tresnen forma zuten moldeetan sartzen zen. Galdaketak bide eman zuen aleazioak egiteko; alegia, hainbat metal nahasteko. Horrela aurkitu zen besteak beste brontzea: kobrearen eta eztainuaren aleazioa, kobrea baino askoz gogorragoa eta modelatzeko errazagoa dena. • Galdetu ikasleei zer abantaila zuten metalezko tresnek harrizko tresnen aldean.

176 132826 _ 0224-0239.indd

232

28/9/09

16:09:22

13 A

13. UNITATEA

Matematikarako gaitasuna Eskatu ikasleei idazteko Historiaurreko hiru etapen izenak, eta etapa bakoitzaren ondoan, noiz hasi eta amaitu ziren (datak). Kronologia eta zenbakiak idazten eta erabiltzen ikastean, matematikarako gaitasuna landuko dute.

e Monumentu megalitikoak hainbat eratakoak dira.

4. Monumentu megalitikoak Garai hartan bizi izan ziren pertsonek monumentuak egin zituzten harri handiekin. Megalito esaten zaie harri horiei, eta eraikinei, monumentu megalitiko. e

A. Iruinarria lurrean zutik iltzatutako harriari esaten zaio. B. Trikuharria harritzar bertikalek eta haien estalkiak edo gaineko lauzak osatzen dute. C. Harrespila zirkuluan jarritako harri handiak dira.

Monumentu horiek egiteko, lagun asko behar ziren; harritzarrak denen artean mugitzen zituzten, enborren eta soken laguntzaz. Metal Aroan, gizakiek kobrezko, brontzezko eta burdinazko objektuak egiten ikasi zuten. Herrixka batzuk hiri txiki bihurtu ziren. Gurpila, bela eta goldea asmatzeak erraztu egin zuen bizimodua.

Erantzunak Galderak 1. E. E. Gizon-emakumeek metalezko objektuak eta lanabesak egiten ikasi zuten; herrixka asko handitu eta hiri txiki bihurtu ziren; gurpila, bela eta goldea asmatu ziren; monumentu megalitikoak eraiki ziren. 2. Lehenbiziko hiriak sortu ziren metal asko zeuden lekuetako herrixkak handitu zirenean. Neolitoko herrixkak oholesiz inguratuta zeuden eta bertako biztanleak lan jakinetan trebatzen hasi ziren. Metal Aroko hiriak harrizko harresiz inguraturik zeuden, biztanleak buruzagi baten inguruan antolatzen ziren eta hainbat lanbide sortu ziren.

Galderak 1. Esan Metal Aroaren lau ezaugarri. 2. Nola sortu ziren lehenbiziko hiriak? Zer alde zegoen Neolitoko herrixka baten eta Metal Aroko hiri baten artean? 3. Aipatu garai horretako asmakizunen bat. Nola aldatu zuen pertsonen bizimodua?

3. E. E.

4. Zer dira monumentu megalitikoak? Definitu iruinarria, trikuharria eta harrespila.

177

Informazio osagarria Stonehengeko harrespila Stonehengeko hondakinak (177. orrialdeko 3. argazkia) Erresuma Batuan dagoen eta duela 5.000 urte inguru eraiki zen harrespila baten aztarnak dira. Kanpoko zirkulua 25 tona inguruko harri handiek osatzen dute, eta barruko zirkulua, berriz, harri handiagoek. Harriak bertara eramateko, zurezko arrabolen gainean jarri eta pixkana bultzatzen zituzten gizakiek zein animaliek. Zenbait arkeologok deritzote Eguzkia gurtzeko lekua zela; beste batzuek, ordea, astronomia-behatokia zela uste dute.

Gurpilak aukera eman zuen salgai astunenak leku batetik bestera eramateko; belari esker, itsasontzi handiagoak egin zituzten; eta goldeak lur-azalera handiagoak eta azakarrago goldatzeko aukera ekarri zuen. 4. Monumentu megalitikoak dira Metal Aroan harri handiak erabiliz egin ziren eraikinak. Iruinarria lurrean zutik iltzatutako harriari esaten zaio. Trikuharria harritzar bertikalek eta haien estalkiak edo gaineko lauzak osatzen dute. Eta harrespila zirkuluan jarritako harri handiak dira.

â&#x20AC;˘ Espainian badira hainbat monumentu megalitiko; batik bat, Andaluzian eta Balear uharteetan. Eskatu ikasleei monumentu horiei buruzko informazioa bilatzeko, eta ondoren, aurkezpen laburra egiteko eskolan.

177 132826 _ 0224-0239.indd

233

28/9/09

16:09:22

Euskal lurraldea Historiaurrean

3. N

Neolit Abeltz gusia Fuent

Helburuak Bizkaiko golkoa

• Euskadiko lurraldeko Historiarurreko ezaugarri nagusiak zein diren jakitea.

HISTORIAURREKO AZTARNATEGIEN MAPA

Kobeaga

Donostia

Izturitze

Santimamiñe

Bilbo

Arrola

Areatza Ventalaperra

Ekain

Marizulo Larzabale

Iruntxur

• Euskadiko arkeologia-aztarnategi garrantzitsuenen berri izatea.

Gatzarria Lakarri

Lezetxiki Abauntz Atxa

Iradokizun didaktikoak

EBR

Paleolitoko aztarnategiak Neolitoko aztarnategiak Metal Aroko aztarnategiak

Urbasa Atxoste Kanpanoste

Euska Hoyak rretan horret eta lu sak e terako –ezku adibid

Iruñea Castellar (Xabier)

Ulertzeko • Demagun ikasleak Euskadiko arkeologia-museo bateko zuzendariak direla eta arkeologia-hondakin hauek jaso dituztela, museoan erakusteko: ezkila formako ontzia, brontzezko puntzoia, animalien hainbat hezur eta harrizko aizkora bat. Eskatu ikasleei objektu bakoitzeko informazio-fitxa bat idazteko: zer alditakoa den, zer aztarnategitan aurkitu izan den, zer materialez egina dagoen eta zertarako erabiltzen zuten.

Azaltzeko • Euskadiko Historiaurreko aztarnategi garrantzitsuenak aztertzen hasi baino lehen, komeni da azaltzea ikasleei zer den a z t a r n a t e g i a : a r ke o l o g i a hondakinak aurkitu diren lekua da (fosilak, zeramika zatiak, etxebizita- egiturak, lur-eremu batekoak…). Espainian, Historia Ondarearen Legeak arkeologiaaztarnategiak babesten ditu, interes kulturaleko ondasuna diren aldetik.

4. M Lezkairu

Gasteiz

Berniollo

La Hoya Castillar

q Paleolito, Neolito eta Metalen Aroko aztarnategiak.

Eus rran Me turi lito Aro

1. Lehenbiziko biztanleak Euskal lurraldean Historiaurreko hainbat aztarna aurkitu dira. Garrantzitsuenak Paleolitokoak, Neolitokoak eta Metal Arokoak dira. q Arkeologoek egindako azken ikerketen arabera, lurralde honetako lehen biztanleak isurialdeen banalerrotik iparraldera kokatu ziren, batez ere Bizkaiko eta Gipuzkoako kostaldean, itsasotik eta ibaiek osatutako haranetatik hurbil. Izango dira 200.000 urte inguru horretaz.

Ga 1.

2. Paleolitoko aztarnak

Zenbait lekutan, animalien hezur, ehizarako arma eta lanabes ugari aurkitu dira; izan ere, lehen giza talde horiek ehizatik eta bilketatik bizi ziren. Material erabilienak harria eta silexa ziren. Aztarnategi garrantzitsuenetako bat Izturitzen dago, Nafarroa Beherean. w Garai horretan egindako pintura eta grabatu batzuk ere aurkitu dira euskal lurraldean. Horien artean garrantzitsuenak Santimamiñeko kobazuloetan (Bizkaia) eta Gipuzkoako Ekainen daude.

w Isturitzeko koban aurkitutako hagatxo grabatuak.

178

Informazio osagarria Arkeologia Museo Nazionala Arkeologia Museo Nazionala Madrilen dago. 1867an sortu zen, Elisabet II.aren erregealdian. Helburua zen errege-erreginek hainbat erakundetan gordeta zituzten arkeologia-objektuak gordetzeko eta erakusteko leku berri bat eratzea. Hasieran, museoa jauregitxo batean jarri zen, Erreginaren Kasinoa esaten zitzaion lekuan. Aurrerago, 1895ean, gaur egun Serrano kalean dagoen eraikinera eraman zuten. Eraikin berean Liburutegi Nazionala dago. Eraikina estilo neoklasikokoa da eta Francisco Jareño y Alarcónek egin zuen haren proiektua. Oinplano angeluzuzena du, eta egun lau barne-patio handi ditu; nolanahi ere, eraiki zenetik hainbatetan berregituratu dute.

178 132826 _ 0224-0239.indd 234

Ugari nak, mend koa G egin tzoa,

Zatoia

Fuente Hoz

Hasteko • Proposatu ikasleei 178. eta 179. orrialdeetako irudiei begiratzeko. Ondoren, eskatu aukeratzeko interesgarriena deritzotena eta azaltzeko zergatik den interesgarria. • Mintzatu ikasleekin batera 1. mapari buruz. Azaldu aztarnategi nagusiak Bizkaia eta Gipuzkoako itsasertzeko eskualdeetan daudela, itsasotik eta ibai-haranetatik gertu.

Sohüta

6/10/09 15:53:01

13. UNITATEA

3. Neolitoko aztarnak Neolitoa berandu hasi zen euskal lurraldean. Abeltzaintza bihurtu zen jarduera ekonomiko nagusia. Gizakiek Bizkaiko Areatzako eta Arabako Fuente de Hoz kobazuloak utzi zituzten.

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Autonomia-erkidegoko historiaren ezaugarri nagusiak zein diren jakingo du ikasleak, eta horri esker, bera bizi den gizartearen garapena ulertu eta herritar ona izatea lortuko du.

Ugari dira monumentu megalitikoak. Nabarmenenak, hauek: Chabola de la Hechicera eta Aizkomendi trikuharriak Araban, eta Mandubi Zelaiakoa Gipuzkoan. Iruinarriak eta harrespilak ere egin zituzten; Gipuzkoan, Musiko Gañako multzoa, adibidez.

4. Metal Aroko aztarnak

e La Hoyako aztarnategia. Euskal lurraldeko aztarnategi garrantzitsuenetako bat da.

Euskal aztarnategi garrantzitsuenetako bat La Hoyako aztarnategia e da, Guardian. Leku horretan herrixka harresitu bat aurkitu da. Herrixka horretako biztanleek animaliak hazten zituzten, eta lurra lantzen zuten. Laborantzarako lanabesak ere egiten zituzten –goldeak eta igitaiak, esaterako–, bai eta armak eta apaingarriak r ere –ezkutuak eta ezpatak, eta lepokoak eta bitxiak, adibidez–. Euskal lurraldean Historiaurreko aztarna garrantzitsuenak Paleolitokoak, Neolitokoak eta Metal Arokoak dira. Paleolitokoen artean, Izturitzeko aztarnategia nabarmentzen da; Neolitokoetan, Areatzako kobazuloak; eta Metal Arokoetan, La Hoyako aztarnategia.

Erantzunak Galderak 1. Gizakia duela 200.000 urte inguru hasi zen bizitzen gaur egungo Euskadiko lurraldean. Aurreneko biztanleak isurialdeen banalerroaren iparraldean jarri ziren, Bizkaia eta Gipuzkoako kostalde inguruan, itsasotik eta ibai-haranetatik gertu.

r Euskal Arkeologia Museoa, Bilbon.

Arkeologia-museoetan, aztarnategietan aurkitutako piezak erakusten dira.

2. a. Izturitzeko aztarnategian animalien hezurrak, ehizarako armak eta lanabesak aurkitu dira; aitzitik, La Hoyako aztarnategian, herrixka harresitu bat, laborantzarako lanabesak, metalezko armak eta apaingarriak. b. Izturitzeko aztarnategia Paleolitokoa da, eta La Hoyakoa, berriz, Metal Arokoa.

Galderak 1. Noiztik bizi da jendea gaur egungo euskal lurraldean? Zer ingurutan kokatu ziren lehenbiziko biztanleak? 2. Azaldu zer alde dagoen Izturitzeko eta La Hoyako aztarnategien artean. a. Zer aztarna arkeologiko aurkitu da haietan? b. Zer garaitakoa da bakoitza? 3. Zer dira monumentu megalitikoak? Aipatu garrantzitsuenetako batzuk.

179

3. Monumentu megalitikoak arkitektura-eraikinak dira eta hilobifuntzioa zuten. Eraikin horiek g u t x i l a n d u t a ko h a r r i - b l o ke handiez osatuta daude. Euskadin, nabarmenak dira Chabola de la Hechicerako trikuharriak (Araba) eta Mulisko Gañako iruinarriak eta harrespilak (Gipuzkoa).

Euskadiko arkeologia-museoak. Bizkaian eta Araban arkeologia-museo bana dute, lurralde horietako aztarnategietan bildutako materialak erakusteko. Bilboko zazpi kaleetako lehengo tren-geltokian dago Bizkaiko Arkeologia Museoa. Bertan, Bizkaiko aztarnategietan aurkitutako lanabesak eta zeramikak erakusten dira. Arabako Arkeologia Museoa Gasteizko hirigune historikoan dago. Museoa barne duen eraikina XVI. mendeko armategi-etxea da, eta bertan, bisitariak Araban aurkitu izan diren lanabesik zaharrenak ikusteko aukera du. • Egin galdera hauek: Beharrezkoa al da arkeologia-hondakinak museo batean gordetzea? Zergatik? Zer ikas dezakegu arkeologia-museo batean?

179 132826 _ 0224-0239.indd 235

6/10/09 15:53:02

Ariketak 4. Zer garaitakoa da argazki bakoitza?

Ulertu

Erantzunak

Azaldu nola jakin duzun.

1. Kopiatu denboraren lerro hau eta koloreztatu

Ulertu 1. E. G.

garai bakoitza kolore batez. Idatzi garai bakoitza noiz hasi eta bukatu zen. Gero, erantzun galderei.

a. Historiaurrea hiru garaitan banatzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa. b. Paleolitoa. c. Garairik antzinakoena Paleolitoa da; gaur egungoena, berriz, Metal Aroa. 2. Paleolitoa: aire zabalean, kobazuloetan edo etxoletan bizi ziren; harrizko eta hezurrezko lanabesak erabiltzen zituzten; animalien pinturak egiten zituzten kobazuloko paretetan, bai eta eskultura txikiak ere. Neolitoa: herrixkatan bizi ziren; harlanduzko lanabesak erabiltzen zituzten; eta pintura eskematikoak egiten zituzten, ohiko gertaerak adierazteko.

Neolitoa

Metal Aroa

a. Zer hiru garaitan banatzen da Historiaurrea? b. Zein da garai luzeena? c. Zein da garairik antzinakoena? Eta gaur egungoena?

2. Osatu taula. PALEOLITOA

NEOLITOA

METAL AROA

Non bizi ziren Zer lanabes erabiltzen zituzten

1. ur rrera tzeko K.a.

Zer arte-lan egin zituzten

Arrazoitu 3. Erantzun. a. Zergatik bihurtu ziren gizakiak nekazari eta abeltzain? b. Nolakoak ziren aurreneko herrixkak? Zergatik zeuden oholesi batez inguratuta?

Aplikatu 5. Egin Historiaurrea azaltzeko funtsezkoak iruditzen zaizkizun bost hitzen hiztegitxo bat.

6. Egin eskema txiki bat, Historiaurreak

K.a.

Euskal lurraldean zer bilakaera izan zuen azaltzeko. Erreparatu batez ere alderdi hauei:

8. Ko

da be

Arrazoitu 3. a. Janaria lortzeko, fruituak biltzea eta ehizatzea baino haziak landatzea eta animaliak haztea errazagoa zela ohartu zirelako.

4. A irudia Paleolitokoa da, animalia bat adierazi delako, eta pintura egiteko, zenbait kolore erabili zituztelako; era berean, harriaren irtenuneak eta zuloak baliatu zituzten, irudiaren bolumena adierazteko. B irudia Neolitokoa da, gertaera baten marrazki eskematikoa delako.

a. Paleolitoa

Metal Aroa: hiri txikietan bizi ziren; harrizko eta metalezko lanabesak erabiltzen zituzten; monumentu megalitikoak egiten zituzten, harri handiak erabiliz.

b. Aurreneko herrixkak txikiak ziren eta ibaietatik edo ubideetatik gertu eraikitzen zituzten. Oholesiz inguratuta zeuden, basapiztien eta beste herritarren erasotik babesteko.

7. Ira

K. a. Zer etapatan bereizten den.

9. Or

b. Non eta nola bizi ziren.

c. Zer-nolako aztarnak gorde diren.

180

Beste jarduera batzuk Historiaurreko egun bat Eskatu ikasleei imajinatzeko denboraren makina asmatu dutela eta Historiaurrera eramango dituela, garai hartako gizon-emakumeekin egun bat egoteko. Proposatu egunkari bat idazteko, egun horretan pasatu dena kontatzeko. Gida moduko bat emango diegu, alderdirik interesgarrienak ez ahazteko: â&#x20AC;˘ Kokatu kontakizuna kronologian. Horretarako, lehenik eta behin, Historiaurreko zer garaira joan nahi duten adieraziko dute, eta ondoren, gutxi gorabeherako data idatziko (esaterako, duela 8.000 urte inguru). â&#x20AC;˘ Non bizi dira gizakiak: kobazuloetan, etxoletan, herrixkatanâ&#x20AC;Ś? Nolakoa da inguruko paisaia?

180 132826 _ 0224-0239.indd

236

28/9/09

16:09:23

Eman iritzia 7. Irakurri Historiaurrean izan ziren asmakizunen zerrenda eta erantzun galderei.

b. Zertarako erabiltzen ziren garai hartan? c. Erabiltzen al dira gaur egun? Zertarako?

gurpila – zeramika – nekazaritza – goldea

d. Asmakizun horietatik zein iruditzen zaizu garrantzitsuena? Zergatik?

a. Historiaurrearen zein etapatan agertu zen bakoitza?

IKASI EGITEN Denbora Kristo aurretik eta ondoren Zibilizazio bakoitzak funtsezko gertaera bat hartzen du mugarri, eta horren arabera zenbatzen du denbora. Adibidez, erromatarrek Erromaren sorreratik zenbatzen zuten. Guk Jesusen jaiotza hartzen dugu abiapuntu; hori da 1. urtea. Gertakizunak ordenatzeko, kontuan izan behar duzu gertaera batzuk data hori baino lehen jazo zirela, eta beste batzuk, berriz, ondoren. 1. urtea baino lehenagoko urteak Kristo aurreko (K.a.) urteak dira, eta atzekoz aurrera zenbatzen ditugu, atzerako kontaketa izango balitz bezala; hala, Jesus jaiotzeko falta diren urteak zenbatzen ditugu: K.a. 753, K.a. 752, K.a. 751…, K.a. 3, K.a. 2 eta K.a. 1. Hori da, hain zuzen, Kristo aurreko azken urtea.

1. urtearen ondorengo urteak Kristo ondorengo (K.o.) urteak dira, eta aurrerantz zenbatzen dira: 1, 2, 3… gaur egunera arte: 2008, 2009…

Gogoratu ez dagoela ez 0 urterik ez menderik. K.a. 1. urtetik K.o. 1. urtera igarotzen gara zuzenean, eta K.a. I. mendetik K.o. I. mendera.

K.a. 10

K.a. 20

K.a. 1

8. Kopiatu aurreko denboraren lerroa eta idatzi data hauetako bakoitza dagokion marra beltzean.

K.o. 10

K.o. 20

10. Zer pertsonaia jaio zen lehenbizi, Seneca idazle erromatarra, Trajano enperadore erromatarra ala Anibal gerlari kartagotarra?

9. Ordenatu data hauek antzinakoenetik egungoenera. SENECA: K.a. 4.

Aplikatu 5. E. L. Hitz hauek aipatuko dituzte, behinik behin: Paleolitoa, Neolitoa, Metal Aroa, harlandua, zeramika, nomada, sedentarioa, kobazuloa, arkeologia-aztarnategia… 6. Euskal lurraldeetan bizitzen hasi ziren lehen gizakiak itsasertzeko eskualdeetan kokatu ziren, itsasoko baliabideak erabiltzeko. Ehizarako hainbat objektu gorde dira eta kobazuloetan pinturak eta grabatuak aurkitu dira. Neolitoan, gizakiak herrixkatan bildu ziren, animaliak etxekotu zituzten eta monumentu megalitikoak eraiki zituzten (gaur egun arte zutik iraun dutenak). Metal Aroan ere lurra lantzen zuten, eta aurreneko hiriak eraiki zituzten. Lanabesak eta beste hainbat objektu metalezkoak ziren, batik bat.

Eman iritzia 7. E. E.

K.o. 12, K.a. 1, K.o. 18, K.a. 8, K.a. 16.

K.o. 1, K.a. 1100, K.o. 476, K.a. 29.

13. UNITATEA

TRAJANO: K.o. 53. ANIBAL: K.a. 247.

181

a. Gurpila eta goldea Metal Aroan; zeramika eta nekazaritza Neolitoan. b. Gurpila salgai astunenak eramateko; zeramika janaria gordetzeko eta prestatzeko; nekazaritza elikagaiak eskuratzeko; goldea lur-azalera handiagoak eta azkarrago goldatzeko. c. Bai, gaur egun oraindik erabiltzen dira. Teknologia berriak asmatu direnetik berritu badira ere, duela milaka urte izandako erabilera bera dute. d. E. L.

Ikasi egiten • Zer lan egin dituzte emakumeek egunean zehar? Eta gizonek? Eta haurrek? • Zer jaten dute? • Zer jarduera egin dituzu haiekin batera? Egunkariak idatzi eta gero, eskatu gogoa duen norbaiti ozen irakurtzeko. Horrela, denon artean akatsak eta anakronismoak zuzenduko ditugu (esaterako, Paleolitora joan eta zeramikazko ontziak egiten lagundu duela esatea). Horrela, ikasleek Historiaurreko garai bakoitzeko ezaugarri nagusiak berrikusiko dituzte.

8. Kronologia konplexu samarra da ikasturte honetako ikasleentzat. Hori dela eta, proposatu ikasleei zenbait jarduera, datak ordenan jartzen ikasteko Kristoren aurretik eta ondoren. Daten ordena zuzena hauxe da : K.a. 16; K.a. 8; K.a. 1; K.a. 12; K.a. 18. 9. K.a. 1100; K.a. 29; K.o. 1; K.o. 476. 10. Lehenbizi Anibal jaio zen; ondoren, Seneca; eta azkenik, Trajano.

181 132826 _ 0224-0239.indd

237

28/9/09

16:09:24

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Abeltzaintza Aztarnategia Bela Biltzea Brontzea Burdina Ehungailua Goldea Gurpila Harlandua Herrixka Hezurra Hiria Historiaurrea Kobazuloa Kobrea Metal Aroa Monumentu megalitikoak Nekazaritza Neolitoa Nomada Paleolitoa Sedentarioa Tribua Venus Zeramika

Ikasten ikasteko 2. Izturitzeko aztarnategia: Paleolitoa; harrizko lanabesak eta hezurrezko objektu zorrotzak, hagatxoak. Santimamiñeko kobazuloak: Paleolitoa; pinturak eta grabatuak. Musiko Gaña: Neolitoa; monumentu megalitikoak: harrespilak, iruinarriak. La Hoyako aztarnategia: Metal Aroa; herrixka harresitua, laborantzarako lanabesak eta armak –ezkutuak eta ezpatak–. Euskadiri buruzko unitateko edukiak ariketa honetan bildu dira, eta ez 1. ariketako laburpenean. 3. E. L.

GAI

1. Irakurri laburpena.

Historiaurrea

1. Azt lau ban Lau ark arit ind

Historiaurrea hiru garaitan banatzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal Aroa.

●

Paleolitoa. Gizakiak nomadak ziren. Ehizan, arrantzan eta bilketan aritzen ziren, bizirik irauteko. Tribuetan bizi ziren. Harriz eta hezurrez egiten zituzten lanabesak. Animaliak margotzen zituzten haitzuloetan, eta eskultura txikiak egiten zituzten.

●

Neolitoa. Gizakiak abeltzain eta nekazari bihurtu ziren, eta lehenbiziko herrixkak eraiki zituzten. Harlanduz egiten zituzten lanabesak, eta zeramika eta ehunak asmatu zituzten. Dantzako, ehizako eta bilketako eszenak margotzen zituzten haitzuloetan.

●

Metal Aroa. Gizakiak metalezko objektuak egiten hasi ziren. Herrixka batzuk hiri bihurtu ziren. Gurpila, bela eta goldea asmatzeak samurtu egin zuen eguneroko bizimodua. Gizakiek monumentu megalitikoak egin zituzten.

2. Ark 10 ken ken guz ma oha

IKASTEN IKASTEKO. Osatu Euskal lurraldean aurkitu diren Historiaurreko aztarnategi garrantzitsuenei buruzko fitxa hau.

EUSKAL LURRALDEKO AZTARNATEGIAK ETA HAITZULOAK Izena

Historiaurreko garaia

Aurkitutako aztarna nagusiak

IKASTEN IKASTEKO. Idatzi lau garai hauek: Historiaurrea, Paleolitoa, Neolitoa, Metal Aroa. Idatzi bakoitzaren ondoan zure ustez garai hori deskribatzen duten hiru ezaugarri edo kontzeptu.

Adibidea: Historiaurrea: lehenbiziko gizakiak; idazkera asmatu aurrekoa; asmakizun handiak (nekazaritza, zeramika, gurpila…).

182

Informazio osagarria Nola aztertzen da Historiaurrea? Historiaurreko gizon-emakumeen bizimodua zer-nolakoa zen jakitea zaila da, garai hartako aztarna gutxi gorde direlako. Gainera, idazten ez zekitenez, aztarna horietan soilik oinarrituta asma dezakegu nolako bizimodua zeramaten. Esaterako, animalien hezurretan, moluskuen maskorretan eta landareen hazietan oinarrituta jakin dezakegu zer jaten zuten. Aztarna asko denboran zehar gorde eta fosil bihurtu dira; alegia, harri bihurtu dira. Fosil horiek aurkitu diren lekuari aztarnategi esaten zaio. Arkeologoek fosilak bilatu, lurpetik atera eta aztertzen dituzte, ondorioak ateratzeko eta iraganeko garaietan nola bizi ziren jakiteko.

182 132826 _ 0224-0239.indd

238

28/9/09

16:09:24

13. UNITATEA

GAI NAIZ… Iragana lurpetik ateratzeko

Gai naiz...

Nola induskatzen dira aztarnategi arkeologikoak? 3. Pieza bat aurkitzen duenean, kontu handiz garbitu, eta noiz eta zein aztarnategitan aurkitu den idazten du gainean.

1. Aztarnategia laukitan banatzen da. Lauki bakoitzean arkeologo bat aritzen da indusketa-lanetan.

4. Azkenik, piezak laborategira eramaten dira, noizkoak diren kalkulatzeko eta ondorioak ateratzeko.

2. Arkeologo bakoitza 10 bat cm-ko lur-geruza kenduz doa. Geruza bat kendu ahala, ikusitako guztiaren argazkia atera, marrazkia egin, eta oharrak idazten ditu.

zenbait pieza aurkitu zituzten. Arkeologo talde batek arkeologia-indusketa egin zuen. Hauek dira aurkitu zituzten objektuetako batzuk: a. Zer pieza aurkitu zituzten? Zer materialez eginak dira? b. Noizkoak dira, Paleolitokoak, Neolitokoak ala Metal Arokoak? c. Historiaurreko bi garaitan bizi izan zen jendea leku horretan. Zehaztu zein garaitan eta azaldu nola jakin duzun. Zeramikazko ontzia

Metalezko gezi-punta

b. Esku-errota eta zeramikazko ontzia Neolitokoak dira. Metalezko gezi-punta, berriz, Metal Arokoa. c. Neolitoan eta Metal Aroan bizi ziren, Neolitoan gizakiek esku-errotak egiten zituztelako, zereal-aleak ehotzeko, eta buztina lantzen ikasi zutelako, zeramikazko piezak egiteko; Metal Aroan, berriz, gizon-emakumeek metalezko lanabesak egiten ikasi zuten. Objektu horietako bat ere ez zen Paleolitoan egin, garai hartan nekazaritza ez zelako egiten eta ez zekitelako zer ziren zeramika eta metalak. Ariketa hori aukera bikaina da ikasleei azaltzeko arkeologia-hondakin asko halabeharrez aurkitzen direla, jardueran ageri den kasuan bezala (errepide bat egiteko lanetan aurkitutakoak). Arkeologoek ondorioztatu zuten hasieran, leku horretan Neolitoko gizakiak bizi zirela, eta aurrerago, Metal Arokoak. Hortaz, aztarnarik antzinakoenak (esku-errota eta zeramikazko ontzia) gaur egungoenen (gezi-punta) azpian lurperatuta zeuden.

1. Errepide bat egiteko lanetan ari zirela, itxuraz milaka eta milaka urte zituzten

Esku-errota

1. a. Harrizko esku-errota, zeramikazko ontzia eta metalezko gezipunta.

❑ Paleolitoa eta Neolitoa. ❑ Neolitoa eta Metal Aroa.

183

IKASTEN IKASTEKO programa Bete ikasleekin honelako taula bat: 13. UNITATEA: Historiaurrea Hau ikasi dut

Hau egiten ikasi dut

Ikasten ikasteko gaitasuna Kontzeptuak ikasteaz gainera, garrantzitsua da ikasleek hainbat abilezia jakin ikastea. Gai naiz… atala baliatuko dugu ikasleek hipotesi bat lantzen ikas dezaten, eta era berean, hipotesi horretan oinarrituta, ondorioak ateratzen. Abilezia hori baliagarria izango zaie aurrerago, bai bizitza akademikoan bai eguneroko bizitzan.

Paleolitoa Neolitoa Metal Aroa Euskal lurraldea Historiaurrean

183 132826 _ 0224-0239.indd

239

28/9/09

16:09:25

Antzinaroa

Programazioa Helburuak • Iberiar penintsulako Antzinaroak idazketa asmatu zenetik erromatar Hispania amaitu zen arte iraun zuela jakitea. • Antzinaroan Iberiar penintsulan bizi izan ziren herrien ezaugarri nagusiak identifikatzea eta ezagutzea. • Erromatarrek Hispania nola konkistatu zuten azaltzea. • Hispaniako lurralde- eta gizarte-antolamendua ulertzea.

Edukiak • Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak. • Erromatar Hispania. • Euskal lurraldea Antzinaroan.

• Erromanizazioa zer den jakitea eta Hispaniako erromanizazio-prozesua azaltzea. • Euskal lurraldeak Antzinaroan zituen ezaugarri nagusienak ezagutzea. • Mapa historikoak ulertu eta interpretatzea. • Ikasleek Iberiar penintsulako eta euskal lurraldeko historiarekiko duten jakin-mina sustatzea.

Ebaluazio-irizpideak • Penintsulako Antzinaroko kronologia ezagutzen du. • Antzinaroan Iberiar penintsulan bizi izan ziren herri nagusiak identifikatu eta ezagutzen ditu. • Erromatarren konkista azaltzen du eta badaki Hispania nola erromanizatu zen. • Mapa historikoak interpretatzen ditu. • Euskal lurraldeetako Antzinaroaren Historiaren ezaugarri nagusienak ezagutzen ditu. • Penintsularen historiarekiko jakin-mina azaltzen du.

Oinarrizko gaitasunak

• Mapa historikoak eta denbora-lerroak irakurtzea eta interpretatzea.

•

• Eskemak eta taulak egitea.

•

• Irudiak aztertzea eta erkatzea.

• Testu historikoak irakurtzea eta iruzkintzea.

• • •

• Beste kulturekiko errespetua izatea. • Espainiako ondare historikoa eta artistikoa baloratzea. • Kultura erromatarrak gure gizartean izandako eragina baloratzea. • Espainiako eta euskal lurraldeko historiarekiko jakin-mina izatea.

Unitate honetan gizarterako eta herritartasunerako gaitasunaz gain, gaitasun hauek ere garatzen dira: matematikarako gaitasuna; zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna; giza eta arte-kulturarako gaitasuna; ikasten ikasteko gaitasuna; eta norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna.

184A 132826 _ 0240-0253.indd 240

28/9/09 16:12:09

Unitatearen eskema 14. UNITATEA. ANTZINAROA

Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak

Euskal lurraldea Antzinaroan

Erromatar Hispania

Ikasi egiten: Aldi bereko gertaerak eta bata bestearen ondorengoak

Lortu nahi dugun mundua: Hainbat kulturaz osatutako mosaikoa

Gai naiz… Pertsonaia bat bere garaiarekin lotzeko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Taulak betetzea; 4. ariketa, 187. orrialdea, eta 1. ariketa, 192. orrialdea. • Eskemak egin eta osatzea; 3. ariketa, 192. orrialdea, eta 2. ariketa, 194. orrialdea. • Informazioa berregitea; 3. ariketa, 194. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 49., 50. eta 51. fitxak. • Zabaltzea: 14. fitxa. • Ebaluaziorako baliabideak: 14. kontrola/14. testa.

Zailtasunen aurreikuspena • Ikasleek aurreko ikasturtean erromatarren kulturaren zenbait elementu ikasi zituzten. Hala ere, ez dute erromatarrak iritsi baino lehen Penintsulan bizi izan ziren herriei buruzko jakintzarik. Hori dela eta, egokia litzateke herri horiei buruzko informazioa eskema modura arbelean idatzea. • Erromanizazio kontzeptua abstraktua denez, hainbat ikaslek ulertzeko zailtasunak izan ditzake. Azaldu behin eta berriz eta jarri ulermena errazteko adibideak. • Ikasleak Kristo aurreko eta Kristo ondorengo kronologia erabiltzen ikasten ari dira. Litekeena da K.a. urteak zenbatzeko zailtasunak izatea. Gogoratu atzera kontatzen direla eta trebetasun hori lantzeko ariketak proposatu.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

184B 132826 _ 0240-0253.indd 241

28/9/09 16:12:09

Antzinaroa

GOG

Objetivos Helburuak

• Sabedes. Denbora historikoa urteen, mendeen eta milurtekoen bitartez • Conoas. neur daitekeela jakitea.

Urte ger dut

Me tea Gai

• Kristo aurreko eta ondorengo Sugerencias didácticas urteak nola zenbatzen diren gogoratzea. Para empezar Haga uerpo. • Erromatarren eraikuntza nagusiak berrikustea. Para explicar • Ikasleei unitateko edukiak aur• Al hación solar. keztea. • Expla humedad…

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Iraganeko garaiak gogorarazteko musika zelta jar dezakezu ikasgelan. Talde espainiarren musiko jar dezakezu, hala nola, Celtas Cortos, Felpeyu edo Carlos Núñez. • Galdetu ikasleei beren ustez zer den Antzinaroa eta garai hartako gertakari edo pertsonairen bat aipatzeko. Ikasleen azalpenak entzun ondoren, azaldu Antzinaroan faraoi egiptoarrak bizi izan zirela eta garai hartan eraiki zituztela piramideak; greziarrek demokrazia asmatu zutela eta lehen olinpiadak antolatu zituztela; erromatarrek berebiziko inperioa konkistatu zutela; eta Iberiar penintsula inperio hartako zati zela.

Mil 1.

Mendietako herriak Mendietako biztanleak gutxirekin bizi ziren: normalean, ura edaten zuten, lurrean egiten zuten lo, eta oso ile luzea izaten zuten bai gizonek bai emakumeek. Borrokarako, zinta bat jartzen zuten buruan. Akerraren haragia jaten zuten, nagusiki.

Gu erre 1. u

Urtearen bi herenetan, ezkurrak jaten zituzten, batez ere: lehortzen utzi eta eho ondoren, egun askotarako ogia egiteko erabiltzen zuten. Garagardoa ere egiten zuten. Ardoa familiako ospakizunetan soilik edaten zuten. Olioa ez, baina gantza erabiltzen zuten. Hormaren kontra egindako aulkietan eserita jaten zuten. Gizonak beltzez janzten ziren, eta gehienek soineko luzea jantzi ohi zuten. Ez zuten lotarako ere eranzten. Emakumeek lorez apaindutako soinekoak janzten zituzten. Horrela bizi ziren Iberiaren iparraldeko menditarrak: galaikoak, asturiarrak, kantabriarrak eta euskaldunak. Estrabon Geografia, III. Hispania eta Galia. Moldatua

U r a

●

U a tz

3. ●

Nola deskribatzen ditu iparraldeko herriak Estrabon izeneko greziar geografoak? Aipatu bi ezaugarri.

●

Alderatu garai hartako eta gaur egungo elikadura-ohiturak.

●

Zure ustez, bizi-baldintza onak al zituzten mendietako biztanleek? Zergatik?

184

Azaltzeko • Azaldu zeltiberiarrak erromatarrak iritsi baino lehen bizi zirela Iberiar penintsulan, jatorri zelta zutela, eta beren bizimodua greziarrek eta erromatarrek idatzitakoari esker ezagutzen dugula.

Informazio osagarria

• Landu ikasgelan kronologia eta K.a. eta K.o. garaiak atala. Proposatutako jarduerez gain, eman ikasleei beste data batzuk ordena ditzaten.

Herodoto K.a. 484 eta 425 urteen artean bizi izan zen eta lehen historialaritzat hartzen dugu. Bere lanetan greziarren eta persiarren arteko gerrak eta herri haien geografia eta ohiturak deskribatu zituen.

Antzinaroko historialariak Antzinaroko herriei buruz dakiguna greziar eta erromatar idazleek ondorengo garaietan idatzitako lanei esker ezagutzen dugu.

Polibio historia unibertsala idatzi zuen lehen autorea izan zen. Historia General izeneko lanean Erromatar Inperioko urte hoberenak eta inperioak Mediterraneoan izandako hedapena deskribatu zituen 40 liburukitan. Horrez gain, egiptoarren, greziarren eta hispaniarren ohiturak ere deskribatu zituen.

184 132826 _ 0240-0253.indd 242

●

28/9/09 16:12:09

14.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA Denbora neurtzen

Erromatarren garaia

Urteek, mendeek eta milurtekoek iraganeko gertaerak kokatzeko eta ordenatzeko balio dute.

Erromatarrek makina bat hiri eraiki zituzten. Hiri horiek eraikin hauek izaten zituzten: domusak edo etxebizitza familiabakarrak; intsulak edo solairu bat baino gehiagoko etxebizitzak; eta hainbat eraikin publiko (antzokiak, anfiteatroak, zirkuak, termak eta tenpluak).

Mende batek 100 urte ditu. I. mendea 1. urtean hasten da, eta 100. urtean amaitzen. Gainerako mendeak elkarren segidan datoz.

Matematikarako gaitasuna

4. Azaldu zertarako erabiltzen zituzten erromatarrek eraikin hauek:

Milurteko batek mila urte ditu. 1. Zer mendetakoak dira urte hauek? Eta zer milurtekotakoak?

A Domusa

2000 – 735 – 1617 – 1450 – 929 – 63

Erantzunak Irudiak • Emakumeek eta gizonek oso ile luzea daramate. Gizonezkoen arropak beltzak dira eta emakumeek loreen irudiak dituzten soinekoak daramatzate.

K.a. eta K.o. garaiak Guk Jesukristo jaio zen urtea hartzen dugu erreferentziatzat, urte hori jotzen baitugu 1. urtetzat. ●

●

B Anfiteatroa

Urte horretatik aurrerakoak, Kristo ondorengoak (K.o.) dira, eta bata bestearen atzetik kontatzen dira, gaur egun arte.

• Garai hartan ezkurrak eta akerharagia jaten zituzten. Gaur egun ez dugu horrelakorik jaten. Baina, guk egiten dugun modura, ardoa eta garagardoa edaten zituzten. Janaria prestatzeko ez zuten oliorik erabiltzen, gantza baizik.

Urte hori baino lehenagokoak, Kristo aurrekoak (K.a.) dira, eta atzeraka kontatzen dira.

2. Kopiatu denbora-lerroa eta idatzi data hauek dagozkien tokietan. K.a. 80 – K.a. 50 – K.o. 90 – K.o. 25 K.a. 100

K.o. 1

1., 2. eta 3. ariketei esker matematikarako gaitasuna landuko dute ikasleek, denborarekin jolas egin beharko baitute aurrera eta atzera eginez.

K.o. 100

3. Erantzun. ●

Zein da K.o. 1. urtearen aurrekoa? Eta K.o. 1. urtearen ondorengoa?

●

Zer mendetakoak dira aipatu dituzun bi urte horiek?

●

Zein da K.a. 1236. urtearen aurrekoa?

HAU IKASIKO DUZU ●

Nola bizi ziren iberiarrak eta zeltak.

●

Zer herrik sortu zituzten koloniak gure Penintsulan.

●

Nolakoa zen erromatar Hispania.

●

Nor bizi ziren euskal lurraldean, Antzinaroan.

●

Zer diren aldi bereko gertaerak, eta zer, bata bestearen ondorengoak. K.a. 1000

K.a. 409

K.a. 218

Erromatarren aurreko garaia

Erromatarren garaia

185

Diodoro K.a. I. mendean bizi izan zen. Biblioteca Histórica izeneko lanean herrialde askotako historia eta bertako bizimodua azaldu zituen, hala nola, Mesopotamia, Egipto, India, Grezia… Estrabon, geografo greziarra, K.a. I. mendean bizi izan zen. Gure eskuetara iritsi den lanik garrantzitsuena idatzi zuen. Garai hartan, ezagutzen zen munduan zehar bidaitu zuen eta bidaia hartatik itzultzean Greografia izeneko lana idatzi zuen. Hamazazpi liburukiz osatutako lan horretan, ezagututako lekuak eta bertako biztanleen bizimodua deskribatu zituen. • Eskatu ikasleei idazle klasikoei buruzko informazioa biltzeko, adibidez, Tucidides, Plutarco, Plinio Zaharra edo Tito Livio. Informazioa bildu ondoren, horiei buruzko paragrafo bat idazteko eskatu.

• Jaten zituzten elikagaiak askotarikoak ez zirenez eta eguraldia ona ez zenez, ezetz erantzun beharko lukete.

Galderak 1. 2000 urtea, XXI. mendea; 735, VIII. mendea; 1635, XVII. mendea; 1450, XV. mendea; 929, X. mendea; 63, I. mendea. Lehen milurtekokoak dira: 735, 929, 63; bigarren milurtekokoak dira: 2000, 1617, 1450. 2. Hau da daten ordena: K.a. 100; K.a. 80; K.a. 50; K.o 1; K.o. 25; K.o. 90; K.o. 100. K.a 50 eta K.o. 50ean kokatuta dauden lerro beltzen helburua ikasleei laguntzea da. Gogoratu 0 urtea ez dela existitzen eta K.a. 1. urtearen ondorengo urtea K.o. 1.a dela. 3. K.a. 1.a. K.o. 2.a. K.a. 1. urtea K.a. I. mendeari dagokio eta K.o. 1. urtea, aldiz, K.o. I. mendeari. K.a. 1237 urtea. 4. Familia aberatsen etxeek domus izena zuten. Antzokietan gladiadoreen arteko borrokak egiten zituzten.

185 132826 _ 0240-0253.indd 243

28/9/09 16:12:10

Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak

2. Z

Zelta koko beste bater ren, m eta n

Objetivos Helburuak • Sabedes. K.a. I. milurtekoan Iberiar penintsulan bizi ziren herriak iden• Conoas. tifikatzea.

Zelta tzitak merk gehie

• Iberiarren eta zelten bizimodua Sugerencias didácticas ezagutzea.

Horre objek

Para empezar Penintsulara iritsi • Antzinaroan Haga uerpo. ziren herri kolonizatzaileak ezagutzea eta beren koloniak non Para explicar sortu zituzten ezagutzea. • Al hación solar.

3. H

K.a. tsula rri zir kaina ziren. (Cádi Abde herrie

• Expla humedad…

Iradokizun didaktikoak

Ulertzeko • Eskatu ikasleei iberiarren eta zelten arteko berdintasun eta desberdintasunak azaltzeko.

(MAPA MODIFICÁNDOSE) ORE

Iberiarrak tributan antolatuta zeuden. Tribu askok errege bat zuten gobernuburu.

ZELTIKOAK

TA N

IAR

R A CONTESTANIARRAK K

TURDETANIARRAK

OZEANO

Biztanle gehienak nekazariak eta/edo abeltzainak ziren. Bestalde, artisau bikainak ere baziren iberiarren artean. Burdinazko ezpatak, zeramikazko ontziak eta artilezko nahiz lihozko ehunak egiten zituzten. Feniziaren eta Greziaren koloniekin ere jarduten zuten salerosketan, eta ibarriarren beraien txanpona erabiltzen zuten salerosketa horietan.

Iberiar herriak penintsulako hegoaldean eta ekialdean bizi ziren. w Muinoetan eraikitako herrixka hesituetan bizi ziren. Etxeak angeluzuzenak ziren, eta kaleka antolatuta zeuden. q

LUGOARRAK KANTABRIARRAK AK K ASTURIARR IA KO AS K A A B I E O CC AK VA K TI U RR A L NIA KA B TA RP AREVACOAK IE BETOIAK A ET L AN EDETANIARRAK LUSITANIARRAK MEDITERRANEO RA

1. Iberiarrak

Bizkaiko golkoa ATLANTIKOA

K.a. lehen milurtekoan, bi herri handi bizi ziren Iberiar penintsulan, besteak beste: iberiarrak eta zeltak. Geroago, zenbait herri kolonizatzaile etorri ziren Mediterraneo itsasotik: feniziarrak, greziarrak eta kartagotarrak.

AK RR

Azaltzeko • Azaldu ikasleei 2. mapa. Esan legendari arretaz erreparatzeko eta galdetu kolore bakoitzaren esanahia zein den. Azaldu zeltiberiarrak iberiarrekin harremanetan bizi ziren herri zeltak zirela.

q Iberiar herrixka bat.

Hasteko • Azaldu ikasleei 1. irudia. Iberiarren herrixkak harresiz inguratuta zeuden eta harresi haiek defentsarako dorreak izan ohi zituzten. Etxeak harresiaren inguruan eta kale nagusiaren alde banatara eraikitzen zituzten. Teilatuak buztinez estaltzen zituzten hezetasunari aurre egiteko. Tornuekin lantzen zuten zeramika. Soldaduen itxura honelakoa zen: larruz egindako eta egurrez estalitako ezkutu borobila; bularraldea eta bizkarraldea babesteko larruzko halakreta; buru osoa, baita belarriak ere estaltzen zizkien kaskoa; eta falkata izeneko ezpata oker eta malgua eramaten zituzten soinean.

ANO BASTET

ITSASOA

Zelten eta zeltiberiarren eremua Iberiarren eremua

w Iberiar penintsulako eremu zelta eta eremu iberiarra.

186

Beste jarduera batzuk Erreportaje bat idaztea Ikasleek kazetariak direla irudikatu behar dute eta Antzinaroan Iberiar penintsula nolako zen azaltzen duen hogei bat lerroko erreportaje bat idatzi behar dute. Esan erreportaje hori gaurkotasun-aldizkari baterako dela. Eman gidoi bat aipatu beharreko ideiak kontuan izan ditzaten: – Zein herrik konkistatu zuten Iberiar penintsula? Noiz? Nongoak ziren herri haiek? – Non finkatu ziren konkistatzaileak: kostaldean ala barnealdean? – Zer lortu nahi zuten kolonizatzaileek Iberiar penintsulan? – Iritsi zirenean ba al zen beste herririk bertan? Zein? Nola bizi ziren?

186 132826 _ 0240-0253.indd 244

28/9/09 16:12:10

Geroa kosta rrita. partz rrek (Rosa mero

K.a. katik, lako Ebyss loniak

Karta nahi z gotze zeude mata eta k

Pen kolo ziar

K RR A NIA

DITERRANEO

ASOA

ren eremua eremua

14.UNIDAD UNITATEA 1

2. Zeltak Zeltak Iberiar goi-lautadako eta kostalde atlantikoko lurretan bizi ziren w, Iberiar penintsulan, beste herri batzuekin batera; adibidez, baskoiekin batera. Kastro izeneko herrixka hesituetan bizi ziren, muinoetan. Etxeak zirkulu formakoak ziren, eta nahaspilatuta egiten zituzten. e Zeltak tributan antolatuta zeuden. Beraiek ekoitzitako produktuez elikatzen ziren. Horregatik, merkataritza oso jarduera urria zen. Pertsona gehienak abeltzaintzan aritzen ziren. Horrez gain, zeltak oso trebeak ziren metalezko objektuak egiten.

e Santa Teclako kastro zelta, Pontevedran.

3. Herri kolonizatzaileak K.a. VII. mendean, feniziarrak etorri ziren penintsulara, bertako mineralek erakarrita. Asiatik etorri ziren, eta itsas gizon trebeak eta merkatari bikainak ziren. Andaluziako kostaldean kokatu ziren. Hainbat kolonia sortu zituzten bertan: Gadir (Cádiz), Sexi (Almuñécar), Malaka (Málaga) eta Abdera (Adra). Kolonia horietan bizi zirela, iberiar herriekin salerosketan jarduten zuten. Geroago, K.a. VI. mendearen inguruan, greziarrak kostalde mediterraneora iritsi ziren, Greziatik etorrita. Penintsulako metalekin, gatzarekin eta espartzuarekin salerosketan jarduten zuten. Greziarrek ere zenbait kolonia sortu zituzten: Rhode (Rosas), Emporion (Empuries), Sagunto eta Hemeroskopeion (Denia). K.a. III. mendean, kartagotarrak etorri ziren Afrikatik, eta Balear uharteetan eta Iberiar penintsulako ekialdean kokatu ziren. Lurralde horietan, Ebyssos (Ibiza) eta Kartago Nova (Cartagena) koloniak sortu zituzten, besteak beste. Kartagotarrek beste lurralde batzuk konkistatu nahi zituzten, Mediterraneoan zuten boterea areagotzeko. Baina erromatarrak horretarako prest ez zeudenez, elkarren kontra borrokatu ziren. Erromatarrek menderatu egin zituzten kartagotarrak, eta kanporatu egin zituzten Iberiar penintsulatik. Penintsulako iberiar herriak eta herri zeltak herri kolonizatzaile hauekin batera bizi izan ziren: feniziarrekin, greziarrekin eta kartagotarrekin.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Hainbat kulturaz osatutako mosaikoa Antzinarotik, hainbat herri etorri izan dira penintsulara. Guztiengandik ikasi dugu zerbait. Izan ere, Espainiako estatuko gaur egungo legeek, ohiturek, eraikuntzek, hizkuntzek eta abarrek hainbat ekarpen jaso dituzte herri haiengandik. ●

Imajinatu oso urrutiko toki batera zoazela bizitzera, eta hango kulturak oso zerikusi gutxi duela zurearekin. Nola nahiko zenuke jokatzea zure ikaskideek zurekin?

Galderak 1. Aipatu iberiar herrien eta herri zelten hiruna ezaugarri. 2. Erreparatu w mapari. Penintsulako zer eremutan kokatu ziren iberiarrak eta zeltak? 3. Non bizi ziren baskoiak? 4. Osatu taula hau: FENIZIAREN KOLONIAK

GREZIAREN KOLONIAK

KARTAGOREN KOLONIAK

187

Beste jarduera batzuk Bertako herriak eta kolonizatzaileak Proposatu jarduera hau unitatean landutako herri bakoitzaren ezaugarriak buruz ikasteko: Banatu ikasleak bost taldetan eta talde bakoitzari bertako herri bateko (iberiarrak eta zeltak) edo herri kolonizatzaile bateko (feniziarrak, greziarrak eta kartagotarrak) kideak direla esan. Talde horietako bakoitzak nor diren, beren ezaugarriak zein diren, nondik datozen (feniziarrek, greziarrek eta kartagoarrek soilik) eta Iberiar penintsulara zergatik etorri diren azaldu beharko du ikaskideen aurrean. Talde bakoitzaren azalpena entzuterakoan, ikasleei herri batzuen eta besteen arteko desberdintasunak azaldu.

Zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna Iberiar penintsulako aberastasun naturalak erakarri zituen feniziarrak, greziarrak eta kartagoarrak lurralde honetara. Herri kolonizatzaileek baliabide naturalak ustiatu zituzten eta horretaz ohartuz gero, ikasleak ingurumena babesteak duen garrantziaz jabetuko dira, kontuan izan behar baitugu baliabideak urriak direla eta arduraz erabili behar ditugula.

Lortu nahi dugun mundua • E. L. Antzinaroan Iberiar penintsulan bizi ziren herrien arteko bizikidetzaren lanketa erabil dezakegu ikasleek munduko aniztasun kulturala modu kritiko eta positiboan baloratzeko eta, norbanakoen eta gizartearen tolerantzia-balioa sustatzeko.

Erantzunak Galderak 1. Iberiarrak: penintsulako hegoaldean eta ekialdean, harresiz inguratutako herrixketan bizi ziren eta beren etxeak angeluzuzenak ziren. Feniziarren eta greziarren koloniekin jarduten zuten salerosketan. Zeltak: iberiar goi-lautadako eta kostalde atlantikoko lurretan, kastro izeneko herrixka hesituetan bizi ziren eta beren etxeak zirkulu formakoak ziren. 2. Iberiarrak penintsulako hegoaldean eta ekialdean bizi ziren; zeltak Iberiar penintsulako goi-lautadako eta kostalde atlantikoko lurretan. 3. Penintsularen iparraldean, Bizkaiko Golkoaren ertzean. 4. Feniziaren koloniak: Gadir, Sexi, Malaka, Abdera; Greziaren koloniak: Rhode, Emporion, Sagunto, Hemeroskopeion; Kartagoren koloniak: Ebyssos, Cartago Nova.

187 132826 _ 0240-0253.indd 245

28/9/09 16:12:12

• Erromatarrek Hispania nola konkistatu zuten azaltzea eta bertako antolamendu politikoa eta soziala aztertzea. • Hispaniako erromanizazio-prozesua ulertzea. • Erromatar artearen ezaugarri nagusiak ezagutzea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Galdetu ikasleei 188. eta 189. orrialdeetako argazkietan agertzen diren tokietan egon ote diren eta entzun zer kontatzen duten. Erromatar hondakinak dituzten beste herri batzuk ere aipa ditzakezu, hala nola, Clunia (Burgos) edo Segovia. Azaltzeko • Azaldu 1. jarduerako mapa. K.a. 237 urtean Amilcar general kartagotarra Cádizera iritsi zen eta erromatarrekin hitzarmen bat egin zuen hartuko zituzten penintsulako lurrak mugatuz. Haren ondorengoak, Anibalek, ez zuen hitzarmena errespetatu eta bigarren gerra punikoa hasi zen. Gerra hura erromatarrek irabazi zuten. Gerra amaitu ondoren penintsula konkistatu zuten. Hasteko, kostalde mediterraneoa eta Ebroko eta Guadalquivirreko haranak konkistatu zituzten; ondoren, goi-lautadaren eta mendebaldearen konkistari ekin zioten baina lusitaniarrek eta zeltiberiarrek aurre egin zieten. K.a. 139an general lusitaniarrek beren buruzagia, Viriato, hil zuten eta orduan galdu zuten gerra. Zeltiberiarrek, aldiz, Numancia suntsitutakoan galdu zuten. Haren ondoren iparraldea konkistatu zuten. Octavio Augusto enperadoreak bere mende hartu zituen galaikoak, kantabriarrak eta asturiarrak, baina, ezin izan zituen Baskoiak garaitu.

Duela 2.000 urte baino gehiago, erromatarrek kartagotarrak menderatu zituzten, eta Iberiar penintsula hartu zuten. Hispania deitu zioten, eta Erromatar Inperioko probintzia bihurtu zuten.

3. E

Bizkaiko golkoa

Errom klabo Asturica Augusta

Per ma mu liak per lurr

●

Esk zire zut

MEDITERRANEO Emerita Augusta

1. Erromatarren konkista Erromatarrek Mediterraneo itsaso guztia kontrolatu nahi zuten. Kartagotarrak Iberiar penintsulan finkatuta zeuden, eta oztopo ziren erromatarren asmo horretarako. Horregatik, erromatarrak eta kartagotarrak elkarren kontra borrokatu ziren. Borroka haiei Gerra Punikoak esaten zaie. K.a. 218. urtean, erromatarrak Emporionen lehorreratu ziren. Laster garaitu zituzten kartagotarren armada eta haien buruzagi Anibal. Horren ondorioz, kanporatu egin zituzten kartagotarrak. Gero, penintsulako lurraldea mendean hartzea erabaki zuten, bertako natura-baliabideak eskuratzeko; metalak, batez ere.

Saguntum

Corduba ITSASOA Konkistatutako lehen lurraldeak Konkistatutako bigarren lurraldeak Azken konkistak

q Erromatarrek Hispania konkistatzeko prozesua. Zer eskualde konkistatu zuten erromatarrek lehen-lehenik, barnealdea ala kostalde mediterraneoa? Zer konkistatu zuten azkena, Iberiar penintsulako iparraldeko lurraldeak ala hegoaldekoak?

Konkistarako borrokek 200 urte baino gehiago iraun zuten. Erromatarrek erraz hartu zituzten kostalde mediterraneoko lurraldeak; hau da, herri kolonizatzaileekin harremana izan zutenak. Penintsulako iparraldeko, mendebaldeko eta barnealdeko herriek, ordea, gogor egin zieten aurre.

2. Hispaniaren antolaketa Hispania konkistatutakoan, erromatarrek Erromatar Inperioko zati bihurtu zuten, eta antolatu egin zuten, hobeto kontrolatzeko. Lehenik, probintziatan banatu zuten, eta probintzia bakoitzerako gobernadore bat izendatu. Denborarekin, gero eta probintzia gehiago izan ziren. Hasieran bi ziren; gero, hiru; eta K.o. III. mendean, bost: Betika, Lusitania, Tarraconensis, Gallaecia eta Carthaginensis. w Bestalde, erromatarrek Erromatar Inperioko legeak ezarri zituzten lurralde guztian. Erromatar zuzenbidea da gaur egungo lege askoren oinarria.

4. E

Hispa tuzten tzo. e

Errom dadu eta ib tar hi tanle mata erabi mata euska

Erlijio ran, H koak krista la bih

K.a. 19. urtean, Augusto enperadoreak iparraldeko herriak garaitu zituen, eta orduantxe amaitu zuten erromatarrek Hispaniaren konkista. q

5. E

Errom berri (harriz

FOTO ed050203 FALTA

Zorua turak osatu

Erro nik eta per

w Emerita Augusta (Mérida) hiriko hondakinak, Badajozen. Emerita Augusta Lusitania probintziako hiriburua zen.

188

Informazio osagarria Erromatar inperioa Erromatar inperioa Mediterraneo itsasoaren inguruan hedatu zen. Erromatarrek Mare Nostrum deitzen zioten latinez: «gure itsasoa». Mediterraneo itsasoaren inguruko hiru kontinenteetako lurrak (Europa, Asia eta Afrika) konkistatu zituztelako deitzen zioten horrela. Erromatar zibilizazioa K.a. 753an sortu zen Erroman; Italiar penintsularen erdialdean. K.a. 500 eta 250 urteen artean Erromak Italiar penintsulako lurralde guztiak konkistatu zituen. Ondoren, Mediterraneoan zehar hedatzen hasi ziren. K.o. I. eta II. mendeetan Inperioa bere unerik gorenera iritsi zen: Britainiar irletatik Sahararainoko lurrak eta Hispaniatik Mesopotamiarainokoak konkistatu zituzten.

188 132826 _ 0240-0253.indd 246

●

Numantia Barcino

OZEANO

Helburuak

ATLANTIKOA

Erromatar Hispania

28/9/09 16:12:13

14 Erromatarren garaian, pertsona askeek eta esklaboek osatzen zuten gizartea. â&#x2014;?

TERRANEO

SOA

deak

aldeak

14. UNITATEA

3. Erromatar Hispaniako gizartea

â&#x2014;?

Pertsona askeen artean, baziren oso gizon-emakume aberatsak (merkatari handiak, lur-eremu zabalen jabeak, Erromatik etorritako familiak...), eta baziren ondasun gutxiagoko hainbat pertsona ere (artisauak, merkatari txikiak, lurraren jabe ziren nekazariak...).

Esklaboak beste pertsona baten jabetzakoak ziren, eta soroan, etxean, meategietan egiten zuten lan edo zirkuko gladiadore aritzen ziren.

4. Erromanizazioa Hispaniarrek erromatarren ohiturak bereganatu zituzten, pixkanaka. Prozesu horri erromanizazio deritzo. e

Erromanizazioa legionarioen bidez (erromatar soldaduak) hasi zen. Legionarioak, herrixka zeltetan eta iberiar herrixketan kokatu ziren, eta erromatar hiri bihurtu zituzten. Horrez gain, bertako biztanleek latina ikasi zuten. Hizkuntza horrek erromatarren konkistaren aurretik Iberiar penintsulan erabiltzen ziren hizkuntzen tokia hartu zuen. Erromatarren aurreko hizkuntza bakarrak iraun zuen: euskarak.

Erantzunak

Erlijioa ere aldatu egin zen. Konkistaren hasieran, Hispaniako biztanle gehienek erromatar Jainkoak gurtzen zituzten. K.o. 380. urtean, aldiz, kristautasuna Erromatar Inperio guztiko erlijio ofiziala bihurtu zen.

5. Erromatar Artea Erromatarrak eraikitzaile bikainak ziren. Bi material berri erabiltzen zituzten: zementua eta hormigoia (harriz, zementuz eta hareaz egindako nahaste bat). Zoruak eta hormak apaintzeko, erromatarrek pinturak eta harri txikiz edo koloretako kristal txikiz osatutako mosaikoak egiten zituzten. Erromatarrek Hispania konkistatu zuten, lehenik, eta erromanizatu, gero: hiriak sortu zituzten, eta latina eta kristautasuna zabaldu. Hispanian, pertsona askeak eta esklaboak zeuden.

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Erabili orrialde honetan ikus daitezkeen monumentuen argazkiak ikasleen artean kultur-hondarea babestearen aldeko jarrera sustatzeko. Galdera hau egin diezaiekezu ikasleei: antzinako monumentuak itxi egin behar al dira bisitaririk ezean hobeto mantendu ahal izateko?

e Erromatar hondakin ugari daude Iberiar

penintsulan. A. Italika hiriko mosaikoa (Sevilla). B. Deabruaren zubia (Tarragona). C. Segobrigako antzokia (Cuenca).

Galderak 1. Noiz hasi zen erromatarren konkista? Zer urtetan amaitu zen? Zenbat urte iraun zuen? Zergatik iraun zuen horrenbeste? 2. Nola antolatu zuten erromatarrek Hispaniako lurraldea? 3. Azaldu zer den erromanizazioa eta nola erromanizatu zen Hispania.

Irudiak 1. Erromatarrek kostalde mediterraneoa konkistatu zuten lehenengo. Penintsularen iparraldeko lurraldeak konkistatu zituzten azkena. Galderak 1. Erromatarren konkista K.a. 218 urtean hasi zen. Orduan iritsi ziren erromatarrak Emporionera. K.a. 19. urtean amaitu zen eta ia berrehun urte iraun zuen. Barnealdeko herriek, mendebaldekoek eta iparraldekoek, gogor egin zieten aurre eta horregatik iraun zuen hainbeste. 2. Lurraldea probintziatan banatu zuten eta probintzia bakoitzerako gobernadore bat izendatu zuten.

4. Zer alde zegoen pertsona askeen eta esklaboen artean?

189

Inperioa antolatzeko asmoz erromatarrek gobernadoreen mende zeuden probintziak sortu zituzten. Probintzia bakoitzak zergak ordaindu behar zizkion Erromari. Batasun politiko hari esker, erromatarren kultura hedatu zen. Erromatar legeak, latina, hiriak, arteaâ&#x20AC;Ś inperioko txoko guztietara hedatu ziren. â&#x20AC;˘ Horretarako aukerarik izanez gero, erakutsi ikasleei erromatar inperioaren mapa bat. Hartara, inperioaren hedadura ezagutuko dute. Horrez gain, erromatarrek mediterraneoaren mendebaldean zegoen Hispania konkistatzeko zuten interesa ulertuko dute.

3. Hispaniarrek erromatarren ohiturak bereganatu zituzten eta prosezu hori da erromanizazioa. Hauek dira Hispaniaren erromanizazioaren elementu nagusiak: bertako herrixketan kokatu ziren eta herrixka haiek erromatar hiri bilakatu zituzten legionarioak, latina eta erromatar legeak, eta kristautasunaren hedapena. 4. Pertsona libreen artean desberdintasun ekonomiko handiak zeuden, baina pertsona haiek ez ziren inoren jabetzakoak. Esklaboak, aldiz, beste pertsona baten jabetzakoak ziren, eta soroan, etxean, meategietan edo erromatar zirkuan egiten zuten lan.

189 132826 _ 0240-0253.indd

247

6/10/09

15:53:27

Euskal lurraldea Antzinaroan Helburuak • Euskal lurraldeak Antzinaroan izan zituen ezaugarri nagusiak ezagutzea.

Bizkaiko golkoa

KANTABRIARRAK

ERROMAURREKO HERRIEN LURRALDEAK

Donostia

A K I TA N I A R R A K

Bilbo

KARISTIARRAK

• Antzinaroan euskal lurraldeetan bizi izan ziren herriak ezagutzea.

AUTRIGOIAK

• Euskal lurraldearen erromanizazio-prozesua ulertzea.

EBR

Trespue erromat

BARDULIARRAK

Gasteiz

Iruñea

B A S KO I A K

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Ikasleei jakinarazi euskal lurraldeko erromatar aztarna garrantzitsuenak Iruña-Veleian daudela eta erromatarrek Veleia deitzen ziotela. Aztarnategia Iruña Okan dago, Gasteiztik 10 kilometrora. Inguru hori toki estrategikoa da Arabako Lautadatik Ebroko Haranerako bidea kontrolatu ahal izateko. Veleia hiria Astorga eta Bordele lotzen zituen erromatar galtzadako gune esanguratsua zen. Galtzada hark penintsula eta Akitania lotzen zituen. Aztarnategiko indusketa-lanei esker, hiri erromatarren eta antzinako herri indigena baten aztarnak azaleratu ahal izan dira. Kontuan izan behar dugu Veleia herri indigena haren gainean sortu zutela erromatarrek. Azaltzeko • Azaldu ikasleei feniziar, greziar eta kartagotar koloniak eta kolonizatzaileekin produktuak elkartrukatzen zituzten iberiarrak gainerakoak baino lehenago erromanizatu zirela, kolonia eta herri haietako biztanleak beste herri batzuetako biztanleekin harremanak izaten ohituta baitzeuden. Hori dela eta, euskal lurraldeetako erromanizazioa ez zen izan aipatu ditugun lurraldeetakoa bezain indartsua eta hondar erromatarrak ere ez dira beste gune batzuetakoak bezainbeste.

BEROIAK

q Erromatarrak etorri aurreko herrien

1. Erromatarrak etorri aurreko herriak

bizilekuak.

K.a. I. mendearen inguruan, hainbat herri bizi ziren euskaldunen lurraldean: autrigoiak, Bizkaiko mendebaldean eta Arabako ipar-mendebaldean; karistiarrak, Bizkaian, Araban eta Gipuzkoako mendebaldean; barduliarrak, Gipuzkoan eta Arabako ekialdeko erdian; akitaniarrak, Ipar Euskal Herritik Bordeleraino; beroiak, Arabako Errioxan; eta baskoiak, Gipuzkoako ipar-ekialdean eta Nafarroan. q

3. Erro

Erroman zuen. Bi nomikoa

Euskald tar ibilbi Iberiar tzen zut Aipagarr nen lurra leiatik (A baitzen.

2. Erromatarren konkista Erromatarrak K.a. I. mendearen inguruan iritsi ziren euskaldunen lurraldera. Ebro haranean zehar etorri ziren, eta iparralderantz hedatu ziren, itsasertzeraino. Gure lurralde hauetan erromatarren aurreko garaietatik bizi ziren herriek onartu egin zituzten erromatarrak, oro har. Erromatarrak Araban eta Nafarroan kokatu ziren, batez ere. Erromatarrek utzitako aztarnetako bat Iruña-Veleiako hiria da: w antzinako herri indigena baten gainean eraikitako herrixka. Foruko erromatar herrixka ere aurkitu dute Bizkaian, bai eta zeramika, burdina eta beirazko hainbat objektu ere, bertan.

Ibaiak z zituzten; puentes gertu, N

Errom nen lu tarrak gure zubiak garran

w Iruña-Veleiako aztarnategia. Iruña-Okan,

Gasteizetik hurbil, hiri erromatar garrantzitsu baten aztarnak aurkitu dira.

190

Informazio osagarria Pertsonaia hispanoerromatar garrantzitsuak Erromatar inperioaren garaiko pertsonaia garrantzitsu asko Hispanian jaio ziren. Hauek dira haietako batzuk: Quintiliano Calahorran jaio zen, Errioxan, K.o. 30ean. Haurra zela joan zen Erromara eta bertan hezi zen. Erretorika-eskola entzutetsu bateko zuzendari izan zen eta bere irakaspenei eta idatziei esker, oratoriak aintzatespen handia lortu zuen. Bere hitzetan, jakintzaren mesedetan ongi hitz egitearen artea da oratoria. Lucano, Kordoban jaioa, idazle erromatar onenetako bat izan zen. Erroman eta Atenasen egin zituen ikasketak. Neron enperadorearen laguna zen eta goi-karguak izan zituen gobernuan. Enperadorearen gehiegikeriak kritikatu zituen eta hark heriotza-zigorra ezarri zion.

190 132826 _ 0240-0253.indd 248

28/9/09 16:12:16

14. UNITATEA BIZILEKUAK ETA KOMUNIKABIDEAK ERROMATARREN GARAIAN

FLAVIOBRIGA (Castro-Urdiales)

Trespuentes erromatar zubia.

TULLONIO (Dulantzi)

BURDIGALAra (Bordele)

OIASSO (Irun)

FORUA (Forua)

CABRIANA (Comunión)

LAPURDUM (Bayona)

Ikasten ikasteko gaitasuna IMUS PURENAEUS (Donibane Garazi)

ARACELI (Uharte-Arakil)

SUMMUS PYRENAEUS (Orreaga-Ibañeta) ALANTONE (Atondo)

VELEIA (Iruña-Oka) TRESPUENTES CABRIANA (Komunioi)

SUESTATIUM (Arkaia)

ITURISSA (Aurizberri)

POMPAELO (Iruñea)

ALBA (Albeiz)

MILUZE Erromatarren kokalekuak Zubiak

ASTURICAra (Astorga)

MANTIBLE (Lantziego)

Eskatu ikasleei bere erkidegoko erromanizazioari buruzko eskema bat egiteko eta eskema horretan euskal lurraldean aurki ditzakegun erromatar garaiko hondakinak aipatzeko. Eskema hori egiteko informazioa bildu eta hautatu behar dutenez, errazago gertatuko zaie kontzeptu horiek ulertzea eta buruz ikastea.

Hiri nagusia

Galtzadak

Iruña-Veleiako mosaikoa.

Zenarruzako erromatar galtzada.

e Euskaldunen lurraldea, erromatarren garaian.

Erantzunak Galderak 1. Baskoien bizilagunak hauek ziren: kantabriarrak, lutiakoak, arevakoak, eta Pirineoen beste aldean akitaniarrak.

3. Erromatar galtzadak eta zubiak Erromanizazioak galtzaden sare zabal bat ekarri zuen. Bi helburu zituen sareak: militarra eta ekonomikoa. Euskaldunen lurraldea zeharkatzen zuten erromatar ibilbideek lurralde hori Mediterraneoarekin eta Iberiar penintsulako ipar-mendebaldearekin lotzen zuten, batetik, eta Akitaniarekin, bestetik. Aipagarria da Astorga-Bordele bidea, euskaldunen lurraldea zeharkatzen baitzuen, eta Iruña-Veleiatik (Araban) eta Iruñetik (Nafarroan) igarotzen baitzen. e Ibaiak zeharkatzeko, erromatarrek zubiak eraiki zituzten; adibidez, Mantible Assakoa eta Trespuenteskoa Araban, eta Miluze izenekoa, Iruñetik gertu, Nafarroan. Erromatarren konkistaren aurretik, euskaldunen lurraldean hainbat tribu bizi ziren. Erromatarrak K.a. 179. urtearen inguruan iritsi ziren gure lurraldera. Hiriak, villak, galtzadak eta zubiak eraiki zituzten hemen. Erromatar hiri garrantzitsuenetako bat Iruña-Veleia izan zen.

2. Erromatarrak etorri aurreko herriak harresiz inguratutako herrixketan bizi ziren eta tributan banatzen ziren; zerealak landatzen zituzten, zaldiak eta ahuntzak hazten zituzten, eta zenbait mineral ustiatzen zituzten, hala nola, urrea eta zilarra.

Galderak 1. Erreparatu 186. orrialdeko mapari. Zer iberiar herri zituzten aldamenean baskoiek? 2. Nola bizi ziren erromatarrak etorri aurreko herriak?

3. Veleia euskal lurraldeko erromatar hiri garrantzitsuena zen. Veleiako gizartean, Hispaniako gainerako gizarteetan bezala, pertsona libreak eta esklaboak bereizten ziren.

3. Aipatu erromatar konkistaren garaiko hiri erromanizatu garrantzitsu bat. Azaldu nola zegoen antolatuta hiri horretako gizartea.

191

Adriano Italican jaio zen, Sevillatik gertu. Erromako enperadore mirestuenetako bat izan zen zintzotasun handiz gobernatu baitzuen inperioa. Teodosio Cocan jaio zen, Segovian, eta bera izan zen inperioa zatikatu baino lehen Erromak izan zuen azken enperadorea. Kristautu egin zen eta bere mendekoei erlijio kristaua inposatu zien. • Eskatu ikasleei jatorri hispaniarra zuten erromatar ezagunei buruzko aipamen labur bat idazteko, esate baterako, Trajanori, Senekari edo Balboarrei buruzkoa izan daiteke.

191 132826 _ 0240-0253.indd 249

28/9/09 16:12:17

Ariketak ATLANTIKOA

1. Kopiatu mapa eta koloreztatu legenda. Gero, idatzi mapako izen bakoitza taulan, dagokion tokian.

C VA

IAK

KA RP BETOIAK E

T LU AREVACOAK

TA N

Malaka

ANO BASTET

Sexi

FENIZIAREN KOLONIAK

Rhode

RRA NIA

Sagunto

GREZIAREN KOLONIAK

R TE

Ebyssos

Kartago Nova

Abdera

d C

Emporion

A IET

Hemeroskopeion

Gadir

6. Im

CONTESTANIARRAK

TURDETANIARRAK

HERRI ZELTAK

IBERIAR HERRIAK

ZELTIKOAK

Koloniak: Feniziarenak Greziarenak Kartagorenak

Zeltak: asturiarrak, vacceiak, betoiak, lutiakoak, arevacoak, carpetaniarrak, zeltikoak.

AST

Zelten eta zeltiberiarren eremua Iberiarren eremua

Iberiarrak: laietaniarrak, contestaniarrak, bastetanoak, turdetaniarrak.

Bizkaiko golkoa AK IARR

Ulertu 1. Zeltak eta zeltiberiarrak: grisa; iberiarrak: berdea; feniziarrak: gorria; greziarrak: urdina; kartagitarrak: horia.

Ulertu

OZEANO

Erantzunak

S SA

KARTAGOREN KOLONIAK

Feniziaren koloniak: Gadir, Malaka, Sexi, Abdera. Greziaren koloniak: Rhode, Emporion, Sagunto, Hemeroskopeion. Kartagoren koloniak: Ebyssos, Cartago Nova. 2. Gadir sortu, Emporion sortu, Kartago Nova sortu, erromatarrak Emporionen lehorreratu, Carpetania konkistatu, Hispania bost probintziatan zatitu, Kristautasuna Erromatar Inperioko erljio ofizial bihurtu. Konkistaren aurretik: Gadir sortu, Emporion eta Kartago Novasortu eta erromatarrak Emporionen lehorreratu. Konkistaren ondoren: Hispania bost probintziatan zatitu eta kristautasuna Erromatar Inperioko erlijio ofizial bihurtu. 3. Iberiarrak muinoetan eraikitako herrixka hesituetan bizi ziren; errege batek gobernatzen zituen tributan zeuden antolatuta; nekazaritzan, abeltzaintzan, artisautzan eta merkataritzan jarduten zuten.

2. Ordenatu gertaera hauek, antzinakoenetik hurbilenerako hurrenkeran. Gero, azpimarratu gorriz erromatar konkistaren aurretik gertatutakoak, eta berdez, geroago gertatutakoak: a. Emporion sortu. b. Carpetania konkistatu. c. Hispania bost probintziatan zatitu. d. Gadir sortu. e. Kartago Nova sortu. f. Kristautasuna Erromatar Inperioko erlijio ofizial bihurtu. g. Erromatarrak Emporionen lehorreratu.

3. Osatu iberiarrei buruzko eskema hau. Gero, egin zeltei buruzko beste bat. .........an bizi ziren.

Arrazoitu

Hona ziren

4. Irakurri testua eta erantzun. Amilcar erromatarren aurka borrokatu zen armada bateko jenerala zen. Amilcar eta haren herria itsasoz heldu ziren Iberiar penintsulako kostaldera. Kartago Nova hiria sortu zuten. Amilcarren semeak Anibal zuen izena.

a. Zer herri kolonizatzailetakoa zen Amilcar? Nondik etorri zen? b. Nor izan zen Anibal?

5. Zer ondorio ekarri zituzten gertaera hauek? a. K.a. 218. urtean, erromatarrak Iberiar penintsulan lehorreratu ziren. b. Erromatarrak euskaldunen lurraldera K.a. 179. urtean iritsi ziren. c. K.o. 380. urtean, kristautasuna Erromatar Inperioko erlijio ofizial bihurtu zen.

IBERIARRAK

.........tan zeuden antolatuta.

.........n jarduten zuten.

Adibidea: a. Erromatarrek kartagotarrak kanporatu zituzten, eta Iberiar penintsula konkistatzeari ekin zioten.

192

E. G.

Arrazoitu 4. a. Amilcar kartagotarra zen. Afrikatik etorri zen. b. Anibal Gerra Punikoetan erromatarren aurka borrokatu zuen general kartagotarra izan zen. 5. a. Erromatarrek kartagotarrak kanporatu zituzten, eta Iberiar penintsula konkistatzeari ekin zioten. b. Carpetania erromatar inperioaren zati bilakatu zen. c. Hispania erromatar inperioko zati zenez, kritautasuna bertako erlijio ofizial bilakatu zen.

Beste jarduera batzuk Erromatar Hispanian zehar bidaia Banatu ikasleak taldetan. Talde bakoitza bidaia-agentzia bat izango da eta hiru eguneko ibilaldi turistiko bat antolatu beharko du. Hiru egun horietan bidaiariek hiru monumentu erromatar garrantzitsu ikusi behar dituzte. Nahi izanez gero, honako gidoia eman diezaiekezu: â&#x20AC;˘ Hasteko, hiru monumentu hautatu eta horiei buruzko informazioa bilatu behar dute Interneten edo entziklopediaren batean. â&#x20AC;˘ Ondoren, monumentu bakoitzari buruzko informazioa biltzen duen fitxa bat egin behar dute: zer den, non dagoen, zertarako erabiltzen zen, zerez eginda dagoenâ&#x20AC;Ś

192 132826 _ 0240-0253.indd 250

Hona kolon Beraz

28/9/09 16:12:18

7. Es a b

8. Id a

14. UNITATEA 6. Imajinatu Hispanian zehar bidaiatu behar duen Erromako biztanle bat zarela. Deskribatu Cesaraugustatik Hispaliserako bidaia. a. Zer probintziatatik irtengo zinateke? Zer probintziatara iritsiko zinateke? Zer beste probintziatatik igaroko zinateke?

Pompaelo Asturica Augusta TA RR ACO N E N S I S Numantia Cesaraugusta

Olisipo

Toletum

Tarraco

MEDITERRANEO

CARTHAGINENSIS Emerita Augusta Hispalis

O ZE A NO

Erromatarren bide nagusiak

G A L L A E CI A

LUS I TA N I A

b. Zer hiri ezagutuko zenituzke bidean? c. Izan gogoan 102. orrialdeko mapa. Zer elementu geografiko zeharkatuko zenituzke?

Biz ka iko go lk o a

AT L A N I T I KOA

Aplikatu

Corduba

B E TI KA

I T SA SOA

Aplikatu 6. a. Tarracotik abiatuko nintzateke. Betika probintziara iritsiko nintzateke. Bertan Hispalis dago. Erromatarrek Carthaginensis deitzen zioten probintzia zeharkatuko nuke eta, agian, baita Lusitania ere. b. Toletum ezagutuko nuke eta, hautatutako erromatarren bidearen arabera, Emerita Augusta edo Corduba ezagutuko zituzke. c. Iberiar mendikatea, Erdialdeko Mendikatea, Toledoko mendiak eta Sierra Morena zeharkatuko nituzke.

IKASI EGITEN Aldi bereko gertaerak eta bata bestearen ondorengoak Historian, badira bata bestearen ondoren gertatzen diren hainbat gertaera, eta badira aldi berean gertatzen diren beste hainbat ere. Hona hemen bata bestearen ondoren gertatutako gertaera batzuk: erromatarrak Emporionen lehorreratu ziren, K.a. 218. urtean; Hispania konkistatu zuten; Hispania erromanizatuz joan zen.

Ikasi egiten 7. a. Gadirren sorrera eta Emporionen sorrera bata bestearen ondoren gertatu ziren. Lehenengo, feniziarrek Gadir sortu zuten eta, ondoren, greziarrek Emporion sortu zuten.

Hona hemen, berriz, aldi berean gertatutako gertaera batzuk: iberiarren garapena eta feniziarren kolonizazioa aldi berean gertatu ziren Andaluziako kostaldean, K.a. lehen milurtekoaren lehen mendeetan. Beraz, iberiarrak eta feniziarrak elkarren ondoan bizi izan ziren, eta elkarrekin harremanak izan zituzten.

8. Lehenengo feniziarrak iritsi ziren, ondoren greziarrak, eta amaitzeko, kartagotarrak. Iberiarrak eta feniziarrak elkarren ondoan bizi izan ziren eta elkarrekin harremanak izan zituzten.

7. Esan gertaera hauek aldi berean ala bata bestearen ondoren gertatu ziren: a. Gadirren sorrera / Emporionen sorrera. b. Gerra Punikoak / Erromatarrek Iberiar penintsula konkistatzeari ekitea.

8. Idatzi Iberiar penintsulan koloniak sortu zituzten herrien izenak, zer hurrenkeratan iritsi ziren .

aintzat hartuta. Gero, esan zer herri bizi izan zen feniziarren ondoan eta haiekin harremanetan.

193

• Amaitzeko ibilbidea proposatu behar dute. Esate baterako: lehenengo egunean… probintzian dagoen... herrira abiatuko gara. Bertan... ikusiko dugu. ... urtean eraiki zuten eta bere funtzioa... zen. Nahi izanez gero, aipatu erromatarren monumentu batzuk: Segoviako, Alcanadreko edo Albatanako akueduktuak, deabruaren zubia, Segobrigako antzokia, Italica, Emporion, Baelo Claudia edo Clunia hiri erromatarrak, Barako edo Medinaceliko arkua, Alcantarako zubia, Méridako antzokia, Fuenfríako galtzada… Lana amaitu ondoren, beren ikaskideen aurrean aurkeztu eta denen artean ibilbiderik interesgarriena hauta dezakete.

b. Gerra Punikoak eta erromatarrek Iberiar penintsula konkistatzeari ekitea aldi berean gertatu ziren, erromatarrak kartagotarren aurkako Gerra Punikoetan hasi baitziren Hispania konkistatzen.

Gertaerak bata bestearen ondoren edo aldi berean gerta daitezkeela ulertzea zail izaten da ikasleentzat. Kontzeptu horiek azaltzeko erabili atal honetako irudiak. Azaldu lehenengoak bata bestearen ondorengo gertaerak irudikatzen dituela: erromatarrak K.a. 218an iritsi ziren Penintsulara, konkistak urte hartatik K.a. 19ra iraun zuen, eta orduz geroztik erromanizazioa hasi zen: legionarioak, hirien eraikuntzan, latinaren eta erromatar legeen hedapena… Bigarren irudian, aldiz, burdina lantzen zuten artisuak eta Elcheko Dama bezala jantzitako iberiarrak ikus ditzakegu, K.a. VII. mendean Iberiar penintsulara merkataritzan jarduteko iritsi ziren feniziarren ondoan bizi zirenak.

193 132826 _ 0240-0253.indd 251

28/9/09 16:12:18

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Baskoiak Kartagotarrak Kastroa Zeltak Kolonia Kolonizatzaileak Konkista Kristautasuna Zuzenbide erromatarra Esklaboa Feniziarrak Gobernadorea Greziarrak Gerra Punikoak Hispania Iberiarrak Latina Legionarioa Mosaikoa Probintzia Erromanizazioa

1. Irakurri laburpena.

Antzinaroa Iberiar penintsula, erromatarrak iritsi aurretik K.a. lehen milurtekoan, iberiarrak eta zeltak bizi ziren Iberiar penintsulan. Lehenengoak Kostalde mediterraneoan zeuden kokatuta, eta bigarrenak, barnealdean eta Kostalde atlantikoan. Mediterraneo itsasoan zehar, feniziarrak, greziarrak eta kartagotarrak iritsi ziren. Garai hartan, tributan antolatutako hainbat herri bizi ziren elkarren ondoan eta bizikidetza-giroan, euskal lurraldean. Erromatar Hispania Iberiar penintsula konkistatzeari K.a. 218. urtean ekin zioten erromatarrek, eta K.a. 19. urtean amaitu zen konkista. Gero, erromatarrek probintziatan antolatu zuten Hispania, erromatar legeak ezarri zituzten, latina hedatu zuten, hiriak sortu zituzten, eta kristautasuna ekarri zuten. Hispaniar-erromatar gizartea pertsona askeek eta esklaboek osatzen zuten.

IKASTEN IKASTEKO. Osatu Antzinaroko euskaldunen lurraldeari buruzko eskema hau:

EUSKALDUNEN LURRALDEA ANTZINAROAN

Ikasten ikasteko

3. E. L. Ikasleak kontuan izan behar ditu: bertako herriak (zeltak eta iberiarrak), kolonizatzaileak (feniziarrak, greziarrak eta kar tagotarrak), erromatar Hispania eta euskal lurraldea Antzinaroan. Oinarrizko informazioa berregiteko argibideak behar izanez gero, IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko 48. eta 49. orrialdeetara jo dezakezue.

Erromatarren konkista

Erromatarren aurreko herriak

.........tan zeuden antolatuta.

2. Tributan banatuta bizi ziren; muinoetan eraikitako herrixka hesituetan bizi ziren; nekazaritzan, mineralen ustiaketan eta, batez ere, abeltzaintzan jarduten zuten. Erromatarren konkista K.a. I. mendean hasi zen; erromatar hiri garrantzitsuena Veleia zen; eta galtzada nagusia Astorgatik Bordelerakoa zen.

GAI N

.........an bizi ziren.

.........

.........n jarduten zuten.

.........

......... urtean Hiri erromatar Bide nagusiak iritsi ziren. garrantzitsu bat: ......... .........tik igarotzen ziren.

.........

IKASTEN IKASTEKO. Idatzi Antzinaroan Iberiar penintsulan zer gertatu zen ulertzeko

garrantzitsutzat jotzen dituzun lau galdera. Gero, erantzun.

4. Adibidez: Zer herri bizi ziren Iberiar penintsulan, K.a. lehen milurtekoan? Iberiar herriak eta herri zeltak.

194

Beste jarduera batzuk Antzinaroko horma-irudia Proposatu ikasleei Antzinaroko Iberiar penintsulari buruzko horma-irudi bat egiteko. Horretarako material hauek erabili behar dituzte: â&#x20AC;˘ Kartoi mehe bat. â&#x20AC;˘ Guraizeak, lekeda eta margoak edo koloretako errotuladoreak. Horma-irudian aldizkarietatik, bidaia-liburuxketatik eta Internetetik moztutako argazkiak edo beraiek egindako marrazkiak jar ditzakete. Horma-irudi guztiak egin ondoren, klasean jarri eta denen artean Antzinaroa hobekien irudikatzen duena hautatu.

194 132826 _ 0240-0253.indd

252

6/10/09

15:53:32

14. UNITATEA

GAI NAIZ... Pertsonaia bat bere garaiarekin lotzeko

VIRIATO, TRAIZIO EGIN ZIOTEN HEROIA

Egun batez, Galba izeneko erromatar gobernadore batek dei egin zien erromatarren konkistaren aurkako lusitaniar gerrariei, eta bakea eskaini zien armak uztearen truke, bai eta lurrak ere, lan zitzaten. Promes haiek entzunda, 30.000 lusitaniar inguru agertu ziren, armarik gabe. Baina amarrua zen, eta Galbak inguratu egin zituen bere tropekin. Asko labankadaka hil zituzten, eta beste asko esklabotzat saldu. Gutxi batzuek soilik lortu zuten ihes egitea; horietako bat zen Viriato. Viriato artzain izana zen. Bizitza gogorra izan zuen, baina ezin hobeto ezagutzen

Gai naiz... 1. Erantzun zuzena b da: K.a. 218. urtetik K.a. 19. urtera biartean. Erromatarrek Hispania konkistatzen zuten artean hil zen eta konkista K.a. 218. urtean hasi eta K.a. 19. urtean amaitu zen.

zituen inguru haietako mendiak eta bideak, eta gizon gihartsua zen. Denbora gutxian, hispaniarren buruzagi adoretsuena bilakatu zen. Lurrak galdutako nekazari asko eta erromatarren armadak ganaduak kendutako beste abeltzain ugari errekrutatu zituen, gerrari izateko.

2. Viriato lusitaniarra zen; Penintsulako herri zelta eta zeltiberiarretakoa.

Zortzi urtean, ezin konta ahala borroka egin zituen erromatarren aurka. Behin eta berriz irabazi zuenez, larritu egin ziren erromatarrak, eta traizioa erabili behar izan zuten, hura garaitzeko. Horretarako, haren gertuko hiru laguntzaile erosi zituzten, hil zezaten. Hil ondoren, hiltzaileak sari bila joan ziren, eta ospetsu egin den erantzun hauxe jaso zuten: ÂŤErromak ez die traidoreei ordaintzenÂť.

3. Lusitaniarrek egin ohi zuten bezala, herrixka batean bizi zen; ziurrenik, muino batean zirkulu formako etxez osatutako herrixka hesituan. 4. Viriatoren garaian erromatar konkista amaitzear zen. Hasieran, bertakoek aurre egin ez zietenez, erromatarrek erraz hartu zituzten koltalde mediterraneoko lurraldeak. Hala ere, konkistaren azken urteak ez ziren hain xamurrak izan. Zeltek eta iparraldeko herriek gogor egin zieten aurre erromatarrei eta, horren ondorioz, konkista hasieran uste zutena baino gehiago luzatu zen.

1. Zure ustez, noiz hil zen Viriato? Arrazoitu zure erantzuna: a. K.a. 218. urtea baino lehen. b. K.a. 218. urtetik K.a. 19. urtera bitartean. c. K.a. 19. urtea baino geroago.

2. Zer herritako kide zen Viriato, iberiarra, zelta ala herri kolonizatzaile batekoa? 3. Zure ustez, non bizi zen Viriato, herrixka batean ala hiri batean? Deskribatu nolakoa izango zen herrixka edo hiri hori.

4. Hispaniaren konkistaren zer etapatan gertatu zen irakurri duzun gertaera hori, hastapenetan ala amaiera aldean? Nola dakizu?

195

IKASTEN IKASTEKO programa Unitatea amaitzean bete ikasleekin batera honelako taula bat, edo eskatu haiei bete dezaten:

Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna Eguneroko bizitzan garrantzitsua izaten da ikasitako ezagutza orokorrak egoera zehatzetan aplikatzea. Hori dela eta, pertsonaia bat dagokion garaiarekin lotzeak ikasleei laguntzen die ikasitako edukiak beren eguneroko jardunean aplikatzen. Gainera, hori ez da gai historikoekin soilik gertatzen, testuinguru guztietan baizik.

14. UNITATEA: Antzinaroa Hau ikasi dut

Hau egiten ikasi dut

Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak Erromatar Hispania Euskal lurraldea Antzinaroan

195 132826 _ 0240-0253.indd 253

28/9/09 16:12:19

Erdi Aroa

Programazioa Helburuak • Erdi Aroa erromatar Hispaniaren amaieran hasi eta Amerikaren aurkikuntzarekin batera amaitu zela jakitea. • Musulmanek penintsula nola konkistatu zuten azaltzea, bai eta Al Andalusko politikaren garapena ere. • Penintsulako kristau-erresumen eraketa eta garapena azaltzea. • Erdi Aroan, penintsulako hainbat lurraldetako gizarte eta kulturen ezaugarriak zer-nolakoak ziren jakitea. • Erdi Aroan sortutako arte-estilo nagusiak zein diren jakitea eta estilo horien zenbait adibide adierazgarri bereiztea. • Mapa historikoak interpretatzea.

Edukiak • Erdi Aroaren hasiera. • Erdi Aroaren amaiera. • Al Andalusko bizimodua. • Kristau-erresumetako bizimodua. • Gaur egungo Euskadiko lurraldea, Erdi Aroan.

• Euskadiko lurraldetan Erdi Aroko zer ezaugarri bereizgarri dauden jakitea.

• Mapa historikoak eta denboraren lerroak aztertzea eta interpretatzea.

Ebaluazio-irizpideak

• Irudiak eta argazkiak aztertzea eta alderatzea.

• Badaki penintsulako Erdi Aroko kronologia. • Al Andalus nola sortu eta garatu zen azaltzen daki, bai eta andalustar gizartearen eta kulturaren ezaugarriak zer-nolakoak diren ere. • Penintsulako kristatu-erresumak nola sortu eta garatu ziren azaltzen daki, bai eta erresuma horietako gizartearen eta kulturaren ezaugarriak zer-nolakoak diren ere. • Badaki Erdi Aroan zer arte-estilo nagusi sortu ziren eta estilo horien adibiderik adierazgarrienak bereizten ditu. • Mapa historikoak interpretatzen ditu. • Badaki zer-nolakoak diren Euskadiko lurraldetako Erdi Aroko ezaugarriak.

•

• • •

• Artelanak aztertzea eta alderatzea. • Testu historikoak irakurtzea eta testu-iruzkinak egitea.

• Gainerako kulturak onartzea. • Espainiako eta Euskadiko historiaren berri izateko jakin-mina izatea. • Espainiako historia- eta arte-ondarea balioestea.

Oinarrizko gaitasunak Gizarterako eta herritartasunerako gaitasunaz gainera, beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: giza eta arte-kulturarako gaitasuna; matematikarako gaitasuna; ikasten ikasteko gaitasuna; eta hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna.

196A 132826 _ 0254-0271.indd

254

28/9/09

16:12:08

Unitatearen eskema 15. UNITATEA. ERDI AROA

Erdi Aroaren hasiera

Erdi Aroaren amaiera

Al Andalusko bizimodua

Ikasi egiten Mapa historikoa

Kristauerresumetako bizimodua

Gaur egungo Euskadiko lurraldea, Erdi Aroan

Lortu nahi dugun mundua Ezagutu, errespetatu, bizikide izan

Gai naiz… Eraikuntza erromanikoak eta gotikoak bereizteko

Berrikusi

IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak • Hitz nagusiak bilatzea; 6. ariketa, 208. orrialdea. • Informazioa berriro lantzea; 2. eta 3. ariketak, 210. orrialdea.

Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak • Finkatzea: 52., 53., 54., 55. eta 56. fitxak. • Zabaltzea: 15. fitxa. • Ebaluaziorako baliabideak: 15. kontrola/15. testa / hirugarren hiruhilekoaren ebaluazioa.

Zailtasunen aurreikuspena • Erdi Aroa aldi luzea da, eta aldi horretan, Espainiako historiako funtsezko hainbat prozesu finkatu ziren. Aurreko ikasturteetan, ikasleak garai horri buruzko zenbait kontzeptu ikasi bazituen ere, orain, lehen aldiz sakon aztertuko du Erdi Aroa; hori dela eta, informazio ugari sistematizatuko dugu. Eskemen eta denboraren lerroen bitartez, ikasleei lagunduko diegu gertakariak eta datak ordenan jartzen. • Gaiko alderdirik zailena hauxe da: bi zibilizazioren garapenak landuko ditugu, antzina erromatar Hispania zegoen leku berberean. Horretaz gainera, bi zibilizazio horiek oso denbora-tarte zabalean garatu ziren. Horregatik, ezinbestezkoa da hainbat kronologia- eta alderaketa-jarduera egitea.

• 100 proposamen zientzia-, teknologiaeta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.

Tenporalizazioiradokizuna Iraila Urria Azaroa Abendua Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina

196 B 132826 _ 0254-0271.indd

255

28/9/09

16:12:08

Erdi Aroa

Objetivos Helburuak • Sabedes. Erdi Aroa eta gazteluen garaia eta Al Andalus erlazionatzea. • Conoas. • Erromanikoa eta gotikoa Erdi Aroko berezko arte-estilotzat Sugerencias didácticas hartzea.

Para empezarzer izan zen gogora• Al Andalus Haga uerpo. tzea. • Ikasleei unitateko edukiak aurPara explicar keztea. • Al hación solar. • Expla humedad…

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Galdetu eskolan norbaitek ikusi duen Granadako Alhambra edo Erdi Aroko gazteluren bat, eta eman aukera ikasleei ikusitakoa kontatzeko. • Adierazi ikasleei hainbat literatura- eta musika-lanek Alhambra hartu dutela inspirazio-iturritzat; besteak beste, Alhambrako ipuinak (Washington Irving) eta Espainiako lorategietako gauak (Manuel de Falla). Eskolan, ipuinen bat irakurri dezakegu edo Fallaren laneko lehen mugimendua entzun.

Azaltzeko • Azaldu ikasleei historiako garaiak zehaztea erabaki subjektiboa dela, eta unitate honetan, garai berri bat ikasiko dutela. Erdi Aroa hitza erabili ohi da adierazteko V. mendetik XV. mendearen amaierara arteko Europako historiako aldia, edo beste era batera esanda, Erromako Inperioaren amaieratik Amerika aurkitu zen arteko aldia. • Granadako Alhambra Erdi Aroko jauregi multzoa da eta islamiar kulturan ongien gordetako monumentua. Hasieran, babesteko gotorlekua baino ez zen; aitzitik, aurrerago, Granadako agintarien bizileku bihurtu zen.

Venturino, euskaldunen lurraldean zehar igaro zenean

Tolosa

Herrialde atsegina zen, ondo landua; herriak aurrealde zuriko eta ikuspegi bikaineko etxez osatuta zeuden. Tolosatik Donibane Lohizunerainoko etxeak haritzezkoak ziren, harizti handiak baitzeuden inguru haietan. Jendea gizalegetsua eta abegikorra iruditu zitzaigun… Gizonek jantzi hauek zituzten beti soinean: txano gorri txikia buruan –kapelue esaten zioten–, jantzi luzeak eta txaleko laburra. Indartsuak eta lerdenak ziren, bost oineko luzerakoak. Emakumeek kortse laburrak izaten zituzten soinean, zerrendaz eta belarriz lotuta. Buruan, berriz, durbante antzeko bat izaten zuten, hotzik ez pasatzeko, ilea oso motza baitzuten. Giovanni Battisti-Venturino, 1571. Moldatua

●

Nola deskribatzen du euskaldunen herrialdea Venturino bidaiariak?

●

Zer herri daude hegoaldeko Tolosatik Donibane Lohizunera artean? Aipatu hiru.

●

Zer janzkera zuten garai hartako euskaldunek?

196

Informazio osagarria Erdi Aroko nekazariak Erdi Aroaren hasieran, nekazari gehienak landa-eremuetan bizi ziren sakabanatuta. Ondoren, pixkanaka herrixketan biltzen hasi ziren. Herrixka horiek gaztelu baten oinaldean eraiki ohi ziren eta etxeak elizaren inguruan. Gerra-garaian, herritarrak gazteluan babesten ziren. Herrixkaren inguruan soroak zeuden eraztun zentrokidetan antolatuta. Lehen eraztunean, familien baratze txikiak zeuden eta nekazariek eskuz lantzen zituzten. Bigarren eraztuna zaldunaren sailak ziren, eta horiek ere nekazariek lantzen zituzten. Hirugarren eraztunean basoa zegoen. Nekazariek basotik jasotzen zuten eztia, bai eta perretxikoak, sustraiak, gaztainak, sutarako egurra eta etxeak eraikitzeko zura ere.

196 132826 _ 0254-0271.indd

256

28/9/09

16:12:08

15.UNIDAD UNITATEA 1

GOGORATU IKASITAKOA Zaldunak eta gazteluak Erdi Aroko zaldunak gazteluetan bizi ziren. Gazteluetan, baziren zalditegiak, biltegiak, errementeriak, putzuak eta abar, etxebizitzaz gain. Gazteluetatik gertu, herrixkak zeuden, eta nekazariak bizi ziren haietan. 1. Gaztelu asko muinoetan eraikitzen ziren. Gogoratzen al duzu zergatik? 2. Zergatik egoten ziren nekazarien herrixkak gazteluaren oinetan, normalean?

Erromanikoa eta gotikoa

Al Andalusen arrastoa

Erdi Aroan, eliza ugari eraiki ziren: hasieran, estilo erromanikokoak; gero, gotikokoak. Eliza gotikoak erromanikoak baino garaiagoak eta argitsuagoak ziren.

Musulmanen armada batek Iberiar penintsularen zati handi bat konkistatu zuen Erdi Aroan, eta Al Andalus izena jarri zion. Garai hartan eraikitakoak dira, besteak beste, Kordobako meskita eta Granadako Alhambra.

3. Arku hauetako zein da arte erromanikoaren berezko arkua?

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna 1984an, Alhambra Gizadiaren Kultura Ondare izendatu zuten, eta 2007an, munduko zazpi mirarietako bat bilakatzeko zorian egon zen. Informazio hori baliatuko dugu azaltzeko zer den Gizadiaren Ondare izendatutako leku bat: kulturaren edo naturaren aldetik garrantzi handiko leku espezifikoa da eta gizadiaren kultura-ondarean ohiz kanpokoa (eraikina, kobazuloa, basamortua…).

5. Zer dira meskitak?

Erantzunak A

HAU IKASIKO DUZU 4. Begiratu beheko argazkiko eliza gotiko honi eta aipatu arte-estilo horren bi ezaugarri.

nen ?

●

Nor ziren bisigodoak.

●

Zer-nolako historia izan zuten Al Andalusek eta Iberiar penintsulako kristau-erresumek.

●

Zer bizimodu zuten Al Andalusen eta Iberiar penintsulako kristau-erresumetan.

●

Zer gertatu zen Erdi Aroan, gaur egungo EAEko lurraldean.

●

Nola interpretatzen diren mapa historikoak.

409. urtea

711. urtea

1492. urtea

AL ANDALUS BISIGODOAK KRISTAU – ERRESUMAK

197

Nekazariek zekale-, olo- edo gari beltzezko ahia eta ogia jan ohi zuten. Gaur egun okinek erabili ohi duten garia, garai hartan, zaldunentzat gordetzen zen. Nekazaririk aberatsenek txerria, behia eta zenbait oilo izaten zituzten. Behia erabiltzen zuten nekazaritza-jarduerak egiteko, eta jateko baino ez zuten hilko, zaharra izatean. Txerria, ordea, xingarra, urdaiazpikoa eta saltxitxak egiteko baliatzen zuten; ondoren, horiek guztiak ketu eta gordetzeko prestatzen zituzten. Haragia biziki garestia zen eta jaiegunetan soilik jaten zuten. Oiloei esker, arrautzak zituzten. • Eskatu ikasleei Erdi Aroko herrixka bat zer-nolakoa zen imajinatzeko eta marrazteko.

Irudiak • Herrialde atsegina dela dio, baita ondo landutakoa ere; herriak fatxada zuriko, haritzaren zurez egindako eta ikuspegi bikaineko etxez osatuta daude. • E. L. Andoain, Hernani, Donostia, Pasaia, Oiartzun, Irun, Hondarribia, Hendaia… • Gizonek txano gorri txikia, jantzi luzeak eta txaleko laburra eraman ohi zituzten soinean. Emakumeek kortse laburrak izaten zituzten, zerrendaz eta belarriz lotuta. Buruan, durbante antzeko bat izaten zuten, hotzik ez pasatzeko. Galderak 1. Erasorik izanez gero, hobeto defendatzeko. 2. Erasorik izanez gero, gazteluaren harresiaren barruan babesten zirelako. 3. A arkua, zirkunferentzierdiko arkua delako. 4. Arku zorrotzak, zenbait irekigune handidun horma garaiak, beiratedun leihate handiak, barrualde argitsua. 5. Meskita esaten zaio musulmanek otoitz egiten duten tenpluari.

197 132826 _ 0254-0271.indd

257

28/9/09

16:12:09

Erdi Aroaren hasiera Objetivos Helburuak • Sabedes. Erresuma Bisigodoa noiz eratu zen jakitea, bai eta erresuma • Conoas. horren ezaugarri nagusiak zein diren ere.

Sugerencias didácticas • Musulmanek penintsula nola

konkistatu Para empezarzuten azaltzea. Haga uerpo. • Al Andalusen garapen politikoa kalifaldiaren amaieran zerPara explicar nolakoa zen jakitea. • Al hación solar. • Penintsulako kristau-erresumak • Expla humedad… nola eta zergatik eratu ziren azaltzea.

Kanta godo suma an, h Leong zatirik hala s tzueta

1. Erresuma Bisigodoa 400. urtearen ingururako, Erromatar Inperioa Europako iparraldetik zetozen germaniar herrien erasoak ari zen jasaten, zenbait urtez. Bisigodoak ziren herri horietako bat. Hispaniara etorri, eta erresuma bat sortu zuten. Toledo hiriburu bihurtu zuten. Errege bisigodoen artean, Leovigildo, Rekaredo eta Rezesvinto nabarmendu ziren, erresuma bateratzeko zenbait neurri hartu baitzituzten.

q Bitxi bisigodoak. Bisigodoak adituak ziren

Pirinio Konde rai ha garran

metalez eta harribitxiz objektuak egiten.

Bisigodoak gutxi ziren, hispaniar-erromatar biztanleen aldean. Horregatik, bisigodoek haien hizkuntza (latina), lege erromatarrak eta erlijio katolikoa onartu zituzten. q

2. Musulmanen konkista

Hasteko • Galdetu ikasleei zertan diren antzekoak hitz hauek: burkoa, olioa, uraska, alkatxofa, alfonbra, biltegia, berenjena, angurria… Adierazi hitz horiek guztiak arabieratik datozela. Mintzatu denon artean arabiar kulturatik ekarritako beste hainbat elementuri buruz.

711. urtean, armada musulman bat iritsi zen Afrikatik, eta Erresuma Bisigodoa inbaditu zuen.Urte gutxiren buruan, Iberiar penintsula osoa eta Balear uharteak konkistatu zituen. Musulmanek Al Andalus jarri zioten izena lurralde horri, eta Kordoban ezarri zuten hiriburua.

Ulertzeko • Egin ikasleei galdera hauek: Zer zen Kordobako kaliferria? Nola sortu zen Asturiasko erresuma? Noiz eratu zen Leongo erresuma? Zer erresumakoa zen Gaztelako konderria? Zer kristau-lurralde sortu ziren Pirinioetan?

Penint gor eg Pixkan ziren.

Erresuma Bisigodoa sortzearekin batera hasi zen Erdi Aroa, Iberiar penintsulan. Gero, musulmanek inbaditu zuten erresuma hori.

Iradokizun didaktikoak

Azaltzeko • Epigrafeak irakurri eta gero, azaldu 3. irudiko hiru denboraren lerroak. Mintzatu horiei buruz ikasleekin eta zera azaldu: Al Andalus eta eskualde kantauriarreko eta Pirinioetako kristaulurraldeak ez zirela era berean eratu eta bilakatu, baina bi prozesu horiek aldi berean garatu zirela, eta beraz, bere artean lotuta daudela.

3. K

Ia zor erresu tza-ha ohitur zehar

711 doa zati ri A zire erre

Hasieran, Al Andalus emirerria izan zen; hau da, Damaskoko (Asia) kalifaren mendeko probintzia bat. Gero, 756. urtean, Abd ar Rahman I.ak emir independente aldarrikatu zuen bere burua. Al Andalus banandu egin zen Damaskotik. w Geroago, 929. urtean, Abd ar Rahman III.ak kalifa titulua hartu zuen, eta Kordobako kaliferriari eman zion hasiera; 1031. urtera arte iraungo zuen. e Kaliferriaren garaian, Al Andalusek konkista militar handiak egin zituen; adibidez, Almanzor izeneko militar garaileak egin zituenak. Bestalde, Kordoba garai hartako hiri jendeztatuenetako eta garrantzitsuenetako bat bilakatu zen. Mediku, poeta, astronomo, filosofo eta musikari bikainak bizi ziren bertan. Horrez gain, azoka bikainak zituen, eta haietan, munduan ezagutzen ziren toki guztietatik ekarritako produktuak saltzen zituzten.

w Kordobako meskita. Abd ar Rahman I.ak

hasi zuen eraikuntza. Meskitak musulmanen otoitzerako lekuak dira.

198

Informazio osagarria Asturiar artea Penintsulako iparralean, IX. mendeaz geroztik, asturiar artea garatu zen. Arte-estilo horren arabera, harrizko eta erdi-puntuko arkudun eliza txikiak eraiki ziren; esaterako, San Julián de los Prados, San Miguel de Lillo, Santa Cristina de Lena eta San Salvador de Valdediós. Teilatuak estaltzeko kanoi-gangak baliatzen ziren, puntu-erdiko arkuen luzapenez osatutakoak. Asturiar eraikin interesgarri bat da Narancoko Santa Maria (199. orrialdeko 4. irudia). Ramiro I.aren garaian eraiki zen. Hasieran, jauregia izateko eraiki bazen ere, IX. mendearen amaieran, eliza bilakatu zuten.

198 132826 _ 0254-0271.indd

258

28/9/09

16:12:09

15.UNIDAD UNITATEA 1

951

ASTURIASKO ERRESUMA

910

756

KATALUNIAKO KONDERRIAK

1037

988 970

ARAGOIKO ERRESUMA

1035

E R R E S U M A

1076

N A F A R R O A K O

E R R E S U M A

1134

929

Ia zortzi mendetan zehar borrokatu ziren kristauerresumak Al Andalusen aurka. Baina merkataritza-harremanak ere izan zituzten haiekin, haien ohituren berri izan zuten, eta haien lurraldean zehar ibili ziren. 711. urtean, musulmanek Erresuma Bisigodoa inbaditu zuten, eta Iberiar penintsularen zati handi bat konkistatu. Hartutako lurraldeari Al Andalus izena jarri zioten. Iparraldean bizi ziren kristauek gogor egin zieten aurre, eta erresumatan eta konderritan antolatu ziren.

L E O N G O

KALIFERRIA

Pirinio aldean, Nafarroako Erresuma, Kataluniako Konderriak eta Aragoiko Erresuma sortu ziren. Garai hartan, Nafarroako Erresuma kristau-eremuko garrantzitsuenetako bat bilakatu zen.

1031

EMIRERRI INDEPENDENTEA

Kantaurialdeko kristauek Pelaio izeneko noble bisigodo bat hartu zuten buruzagi, eta Asturiasko Erresuma sortu zuten, 722an. r Geroago, 910. urtean, hiriburua Leonen jarri zuten, eta erresumak Leongo Erresuma izena hartu zuen. Erresumaren zatirik ekialdekoenak independentzia lortu zuen; hala sortu zen Gaztelako Konderria, handik urte batzuetara Gaztelako Erresuma bihurtuko zena.

TAIFAK

Penintsularen iparraldean bizi ziren kristauek gogor egin zieten aurre konkistatzaile musulmanei. Pixkanaka, erresumatan eta konderritan antolatu ziren. e

GAZTELAKO ERRESUMA

3. Kristau-erresumen sorrera

Erantzunak 820

803

EMIRERRIA

716

722

e Al Andalusen eta Iberiar penintsulako kristau-erresumen bilakaera.

1. Nor ziren bisigodoak? 2. Zeri esaten zaio Al Andalus? 3. Nola erantzun zioten Iberiar penintsulako iparraldeko kristauek musulmanen inbasioari?

Asturiasko errege-erreginen jauregi bat izan zen.

Galderak 1. Bisigodoak ziren penintsulan bizitzen hasi ziren germaniar herriak. Erresuma bat eratu zuten eta haren hiriburutzat Toledo hartu zuten. Hispaniar-erromatarren aldean bisigodoak gutxi zirenez, latina, erromatar legeak eta erlijio katolikoa onartu zituzten. 2. Al Andalus esaten zaio musulmanek VIII. mendetik XV. mendera bitartean kontrolpean zuten Iberiar penintsulako lurraldeari. Urteak joan ahala, lurraldea handitu edo txikitu zen, musulmanek une bakoitzean agindupean zuten lurralde kopuruaren arabera.

Galderak

r Narancoko Santa Maria, Asturiasen.

Matematikarako gaitasuna Azaldu ikasleei egun erabili ohi ditugun zenbakiei zenbaki arabiar esaten zaiela, Europara arabiarrek ekarri zituztelako. Eman ikasleei hainbat erromatar zenbaki, gero zenbaki arabiarretan idatz ditzaten.

4. Zer garrantzi izan zuten Abd ar Rahman I.ak, Abd ar Rahman III.ak, Al Mansurrek eta Pelaiok, Erdi Aroko historian?

199

Eraikin horrek oinplano angeluzuzena eta bi solairu ditu. Beheko solairua ganga-formakoa da eta ez du leihorik. Goiko solairua gela handia da, eta hara iristeko, gelaren alde batean dagoen eskaileratik gora igo behar da. Gelako mutur bakoitzean nabarmenak dira erdi-puntuko arku goratudun leiho handiak. â&#x20AC;˘ Eskatu ikasleei bilatzeko lehen aipatutako asturiar artearen monumentuetako bati buruzko informazioa eta fitxa bat egiteko hainbat datu bilduta: zer materialez eginda dagoen, zer helburu zuen eta zer ezaugarri nagusi dituen.

3. Penintsulako iparraldeko kristauek gogor egin zioten aurre musulmanen konkistari. Horretarako, hainbat erresuma eta konderri eratu zituzten. 4. Abd ar Rahman I.a Damaskoko kaliferritik banandu zen 756. urtean eta emir independente aldarrikatu zuen bere burua. Abd ar Rahman III.a kalifa izendatu zuen bere burua 929. urtean, eta Kordobako kaliferria eratu zuen. Garai hura izan zen Al Andalusen goieneko aldia. Al Mansur militarrak kristauen aurka hainbat gudu hasi eta garaitu zituen kalifaldian. Pelaio izan zen Asturiasko erresumako lehen erregea. Erresuma 722. urtean eratu zen, musulmanen aurka borroka egiteko.

199 132826 _ 0254-0271.indd

259

28/9/09

16:12:09

3. Ga

Erdi Aroaren amaiera

, XIV Gazte bereg

XIII.

• Granadako erresuma zer zen eta nola konkistatu zuten jakitea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Berrikusi Al Andalusen eta kristau-erresumen garapen politikoa VIII. mendetik XI. mendera arte, ohar daitezen zer lotura dagoen aurreko ikasgaian ikasitakoaren eta orain ikasiko dutenaren artean. Egin hainbat galdera: Zer antolaketa politiko zuen Al Andalusek? Nola eratu zen Asturiasko erresuma? Zer garrantzi izan zuen Nafarroako erresumak? Azaltzeko • Azaldu Gaztelan erregeak botere handia zuela; hainbeste, esaldi hau ere egin zutela: «non erregea, han legerik ez». Horrela adierazi nahi zuten erregearen boterea legearen gainetik zegoela eta guztia alda zezakeela gogoak eman bezala. Aitzitik, Aragoin, erregeek pixkanaka beren botere absolutua galdu zuten, erresumako gizarteetako estamentuek edo taldeek egindako hitzarmenen bitartez. Horregatik esaten da Aragoiko monarkia paktista dela. Izatez, Aragoiko erregeak ezin zuen agindu, herrialdeko legeak eta ohiturak defendatzea eta zaintzea zin egin arte. Era berean, ezin zuen zerga berririk ez lege berririk ezarri, aldez aurretik erresuma bakoitzeko Gorteek onartu ez bazituzten.

Jakue Koroa regan konkis

XI.

mendetik aurrera, kristau-erresumek hainbat lurralde musulman konkistatu zituzten. Lurrak konkistatu ahala, beren mugak hedatuz joan ziren. q

Arago tzen z koitza geak

1031. urtean, Al Andalus taifak izeneko zenbait erresuma txikitan banatu zen; beraz, Kaliferria amaitu egin zen. Taifak elkarren etsaiak ziren. Kristau-erregeak liskar horietaz baliatu ziren, beren mugak hegoaldera zabaltzeko. Kristauen aitzinatzea geratzeko, beste talde batzuk etorri ziren Afrikatik, eta taifak bateratu zituzten berriz. Lehenik, almorabideak etorri ziren, eta gero, almohadeak. Baina 1212an, Navas de Tolosako Gudua izan zen: gaztelauz, nafarrez eta aragoitarrez osatutako armada batek tropa musulmanak garaitu zituen. Gudu horren ondoren, ia Al Andalus osoa konkistatu zuten Fernando III.ak, lehenik, eta Alfontso X.ak, gero. Lurralde musulman bakarrak zirauen orduan, Iberiar penintsulan: Granadako Erresumak.

Gazte lurrald ra eta

Handi teak urte ir

q Calatrava la Nuevako gaztelua, Ciudad Realen.

1137an, Kataluniako Konderriak eta Aragoiko Erresuma batu egin ziren, Aragoiko oinordeko Petronila eta Erramun Berenger IV.a –Bartzelonako kondea– ezkonduta. Horrelaxe sortu zen Aragoiko Koroa, eta Alfontso I.a izan zen bertako lehen erregea.

Nafarroako Erresumak hainbat lurralde galdu zituen, eta Gaztelak bereganatu. XIII. mendearen hasieran, Frantziako erregeek gobernatu zuten Nafarroako Erresuman.

4. Gr

Bizkaiko golkoa

LEONGO ERRESUMA

XV.

m Iberia de mu Erresu

NAFARROAKO ERRESUMA ARAGOIKO GAZTELAKO

KOLONIA

Nabar nen e Nasri dorioz ga ord nei, e zieten

PORTUGALGO ERRESUMA

Urte batzuk geroago, Portugalgo Erresumak Leongo Erresumarekiko independentzia lortu zuen. Gaztela eta Leon, berriz, zenbait aldiz batu eta banatu zen. 1230ean, Fernando III.a errege zela, behin betiko batu ziren, eta Gaztelako Koroa osatu zuten.

1479a nando zituzte

Konkistatutako eremuetan, kristauek beste herri batzuk sortu zituzten, eta gazteluak eraiki zituzten herri horiek babesteko.

2. Kristau-erresumak sendotzea Denbora pasa ahala, Iberiar penintsulako kristauerresumak eta -konderriak bateratzen joan ziren, musulmanei lurraldeak konkistatzeaz gain. w

Gazte eta ze netan

ERRESUMA

• Penintsulako kristau-erresumen hedapena eta finkatzea azaltzea, XI. mendearen hasieratik Granadako erresuma konkistatu zen arte.

1. Kaliferria izatetik Granadako Erresuma izatera

AT L A N T IKOA

• Al Andalusko garapen politikoa nolakoa zen jakitea, Kordobako kalifalditik Granadako erresumaren garaira arte.

ALMOHADEAK

OZEANO

Helburuak

Med

ra ter

its

Errege ten G

Zen joan zire riar

w Iberiar penintsula, 1200. urtearen inguruan. Zer kristau-erresuma zeuden bertan?

200

Informazio osagarria Donejakue Bidea Bisigodoen garaian, hainbat testutan adierazi zen Santiago apostolua aditzera eman zela Espainian. Pixkanaka, ideia hori indartuz joan zen penintsulan, eta apostoluaren gorpua Jerusalemdik ekarri eta Galizian ehortzi zutela onartu zen. IX. mendearen hasieran, ermitau batek Konpostelan aurkitu zuen apos-

toluaren ustezko hilobia. Hilobi haren gainean eliza txiki bat eraiki zuten, eta horrenbestez, Santiago Konpostelakoa (herria) apezpiku -egoitza bilakatu zen. Santiago apostoluarenganako eraspena Europa osora zabaldu zen, eta horren ondorioz, erromesaldi-leku garrantzitsua bihurtu zen Santiago. Erromesak Europako eta Espainiako hainbat aldetatik Santiagora joateko hartzen zuten ibilbidea Donejakue Bidea zen.

200 132826 _ 0254-0271.indd

260

28/9/09

16:12:10

15. UNITATEA

3. Gaztelako eta Aragoiko Koroak , XIV. eta XV. mendeetan, Aragoiko Koroak eta Gaztelako Koroak hainbat lurralde konkistatu eta bereganatu zituzten.

XIII.

Ikasten ikasteko gaitasuna Edukiak buruz ikasten laguntzeko, eskatu ikasleei denboraren lerro bat egiteko eta idazteko bertan zer gertakari garrantzitsu izan ziren XI. eta XV. mendeen artean. Ziurtatu data hauek adierazi dituztela: 1031, 1137, 1212, 1230, 1479 eta 1492.

Jakue I.a Konkistatzailea errege zela, Aragoiko Koroak Balear uharteak eta Valentziako taifa bereganatu zituen. e Gero, beste lurralde batzuk konkistatu zituen Italian eta Grezian. Aragoiko Koroa osoan errege bakarrak gobernatzen zuen, baina hura osatzen zuten lurralde bakoitzak bere erakunde politikoak zituen, eta erregeak haiei egin behar zien kontsulta.

e Jakue I.a, Palma hiria konkistatzen.

Gaztelako Koroak ere konkistatu zizkien hainbat lurralde musulmanei. Fernando III.ak Extremadura eta ia Andaluzia osoa erantsi zizkion Koroari. Handik gutxira, Gaztelako Koroak Kanariar uharteak konkistatzeari ekin zion. Borrokek ia ehun urte iraun zuten. Gaztelako Koroa errege batek gobernatzen zuen, eta zenbait aholkulari zituen, gobernuko zereginetan laguntzeko.

Erantzunak Irudiak 2. Kristau-erresuma hauek zeuden: Portugalgo erresuma, 1139an Leongo erresumatik banandu zena; Leongo erresuma; Gaztelako erresuma; Nafarroako erresuma; eta Aragoiko erresuma, 1137an eratu zena.

1479an, Gaztelako Elisabet I.a eta Aragoiko Fernando II.a ezkondu egin ziren, eta bi Koroak batu zituzten. Errege-erregina Katolikoak bilakatu ziren.

4. Granadako Erresumaren konkista XV.

mendearen amaieran, kristau-erresumek ia Iberiar penintsula osoa konkistatu zuten. Lurralde musulman bakarrak zirauen: Granadako Nasri Erresuma. r Nabarmentzekoak ziren Nasri Erresumako eraikinen edertasuna eta kulturaren garapena. Baina Nasri Erresuma ahula zen oso, barne-istiluen ondorioz. Are gehiago: Granadako gobernariek zerga ordaindu behar zieten Gaztelako errege-erreginei, eta gerrarik izanez gero, lagundu egin behar zieten zeregin horretan. Errege-erregina Katolikoek 1492an konkistatu zuten Granadako Nasri Erresuma.

Zenbait mendetan, kristau-erresumak batuz joan ziren, eta musulmanen aurka borrokatu ziren, beren mugak hedatzeko. 1492an, Iberiar penintsula osoan agintzen zuten.

r Granadako Alhambra. Nasri erregeen jauregia zen.

Galderak 1. Zergatik konkistatu zituzten hainbat lurralde kristau-erresumek, XI. mendetik aurrera? 2. Nola osatu zen Gaztelako Koroa? Zer lurralde konkistatu zituen XIII. mendetik XV. mendera bitartean? 3. Nola osatu zen Aragoiko Koroa? Nork gobernatzen zuen? 4. Aipatu Granadako Nasri Erresumaren bi ezaugarri.

201

Ibilbidean, hainbat eliza erromaniko eraiki ziren, bai eta ostatuak –erromesei aterpea emateko–, zubiak –ibaiak zeharkatzeko– eta abar ere. Erakin horietako askok zutik jarraitzen dute gaur egun; hori dela eta, Donejakue Bidea Gizadiaren Ondare izendatu dute. 997. urtean, Al Mansurrek Konpostela arpilatu eta santutegia erabat suntsitu zuen. Aurrerago, XI. mendeaz geroztik, hara iristeko bideak hobetu ziren, bai eta erromesak babesteko zenbait lege eman eta katedral erromanikoa eraikitzeko planak egin ere. • Mintzatu denen artean gai honi buruz: gaur egun, pertsona askok egiten dute Donejakue Bidea, hainbat arrazoigatik. Galdetu ikasleei ea gustura egingo luketen eta zergatik.

Galderak 1. XI. mendeaz geroztik, kristau-erresumek hainbat lurralde konkistatu ahal izan zuten, Al Andalusen egoera indargabeaz baliatuta; izan ere, bere artean aurka egiten zuten zenbait taifatan banatu zen. 2. Gaztelako Koroa 1230ean osatu zen, Leongo eta Gaztelako erresumak behin betiko batu zirenean. XIII. eta XV. mendeean artean, Extremadura, Andaluzia eta Kanariar uharteak konkistatu zituen. 3. Aragoiko Koroa 1137an osatu zen, Aragoiko oinordeko Petronila eta Erramun Berenguer IV.a –Bartzelonako kondea– ezkondu zirenean. Horrela, Aragoiko erresuma eta Kataluniako konderriak bateratu ziren. Aragoiko Koroa errege batek gobernatzen bazuen ere, lurralde bakoitzak bere erakundeak gorde zituen. 4. E. E. Politikaren aldetik, indar gutxiko erresuma zen, barne-liskar ugari baitzituen. Kulturaren eta artearen aldetik, garrantzi eta garapen handia izan zituen.

201 132826 _ 0254-0271.indd

261

28/9/09

16:12:11

Helburuak • Al Andalusko gizartearen eta kulturaren ezaugarriak zein diren jakitea. • Erdi Aroko kultura islamikoan hiria zeinen garrantzitsua zen jakitea. • Iberiar penintsulan kultura musulmana egon zela jakitea.

Al Andalusko bizimodua

3. Er

1. Gizartea

Al And Arkitek iraunk tzeko, metan sun ha

Iberiar penintsula konkistatu ondoren, musulmanek eroankor jokatu zuten kristauekin eta juduekin, eta lehengo ohiturei eusten eta ordura arteko erlijioa praktikatzen utzi zieten. Horregatik, asko geratu ziren Al Andalusen, eta gutxi batzuek baino ez zuten alde egin Penintsulako iparraldeko lurraldeetara. Al Andalusko gizartea askotarikoa zen. Hura osatzen zuten pertsona guztiek ez zuten erlijio bera. ●

Konkistatzaile musulmanek osatzen zuten talderik boteretsuena. Gobernuko karguak zituzten, eta lur onenen jabeak ziren.

●

Muladiak erlijio musulmana bereganatutako kristauak ziren. Hori eginez gero, ez zuten zergarik ordaindu behar, eta hori arrazoi garrantzitsua zen, askorentzat, erlijioz aldatzeko.

●

Mozarabiarrak beren erlijioari eutsi zioten kristauak ziren.

●

Juduak gutxiengoa ziren. Gainerako biztanleengandik banandutako auzoetan bizi ziren.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Irakurri eskolan Mila gau eta bat gehiago liburuko ipuinen bat. Liburu hori Erdi Aroko ipuin arabiarren bilduma da. Kontakizun ameslarien bitartez, Arabiako kulturaren zenbait ezaugarriren berri izango dugu. Azaltzeko • Baliatu ikasgai hau islamari buruzko ikuspegi zabalagoa erakusteko ikasleei; izan ere, gaur egun hedatu den terrorismo islamikoak zikindu egin du ikasleek islamari buruz jasotzen duten informazioa. Balioetsi alde positiboak eta azaldu kultura arabiarrak eta gureak lotura ugari dutela, historiaren, tradizioen, hizkuntzen, ekonomiaren, gizartearen eta abarren aldetik. Horrela, tolerantzia- eta errespetu-jarrerak piztuko ditugu ikasleengan. Ikasleren bat musulmana izanez gero, eskatu hari gainerakoei azaltzeko bere kulturaren hainbat berezitasun.

LORTU NAHI DUGUN MUNDUA Ezagutu, errespetatu, bizikide izan

Eraikin tabeen zituzte puntuk koak… ura: it

Erdi Aroan, hiru erlijio zeuden Iberiar penintsulan: kristauena (kristautasuna), musulmanena (islama) eta juduena (judaismoa). Gaur egun ere, hainbat erlijio eta kulturatako pertsonak bizi gara elkarrekin. Orduan bezala, orain ere elkarrekiko errespetua eta tolerantzia dira bizikidetzarako oinarriak. ●

4. K

Hautatu aipatutako hiru erlijioetako bat. Bilatu informazioa entziklopedia batean edo Interneten, eta idatzi interesgarriak iruditu zaizkizun alderdiei buruz.

men dia bil mo, m ziren;

Al And painia ko zen dute: beran mendr (adibid jaso d

2. Hiriak Hiriek garrantzi handia zuten Al Andalusen; adibidez, Kordobak eta Sevillak. Hesituta zeuden, eta kale estuak eta irregularrak zituzten. Zati nagusiari medina esaten zitzaion, eta bertan zeuden eraikin garrantzitsuenak; adibidez, meskita nagusia.

Al A rabi tanl ko e

Hirietan, artisau eta merkatari ugari bizi ziren. Artisauak adituak ziren zeta, metalak, larrua edo zeramika lantzen. Lantegietan lantzen zituzten produktuak, eta zoco izeneko azoketan saltzen zituzten. Bestalde, andalustar produktuak munduko hainbat eskualdetan saltzen ziren, eta kontrako noranzkoan, berriz, urrea eta esklaboak ekartzen zituzten. q Hiriak soroz inguratuta zeuden. Biztanleriaren zati handi bat nekazaritzan aritzen zen, eta jarduera horrek garapen handia izan zuen. Musulmanek beste labore batzuk ekarri zituzten; adibidez, orburuak, alberjiniak eta arroza. Horrez gain, labore ureztatuak hedatu zituzten. Soroak ureztatzeko, noriak eta ubideak eraiki zituzten.

Ga 1. 2. 3.

q Islamdar hiri bateko azoka.

202

Informazio osagarria Hammama Irakurri testu hau; Fernando Díaz-Plajaren Eguneroko bizitza Espainia musulmanean liburutik hartutako moldaketa da. Ondoren, egin hainbat galdera. «Hammama edo bainu publikoa ohikoa zen Espainia musulmanean. Hiri guztietan –garrantzi txikikoa bazen ere– zeuden horrelako zenbait. Kronikarien arabera, Kordoban, hirurehun inguru zeuden, eta X. mendearen amaieran, seirehun bat izatera iritsi ziren. Gehienetan, bainu horiek estatuko altxorrarenak ziren, eta hark aldi berean, enpresariei errentan eman ohi zizkien. Enpresariak hainbat langile zituen; besteak beste, masaje-emaileak, bainu-morroiak eta baita arropazaindegiko arduradun bat ere. Azken horrek bainularien arropak zaintzen zituen, ilea garbitzeko xaboi-harriak saldu eta eskuzapiak alokatzen zizkien.

202 132826 _ 0254-0271.indd

262

28/9/09

16:12:12

15. UNITATEA

3. Eraikuntzak Al Andalusen, sekulako eraikuntzak egin zituzten. Arkitekto musulmanek material kaskarrak eta iraunkortasun gutxikoak erabiltzen zituzten eraikitzeko, hala nola igeltsua eta adreilua; baina hormetan apaingarri ugari jartzen zituzten, aberastasun handiaren itxura emateko. Eraikinek zutabe ugari zituzten barnealdean. Zutabeen gainean, hainbat eratako arkuak jartzen zituzten: zirkunferentzia erdiaren formakoak (erdipuntukoak), ferraren formakoak, forma zorrotzekoak… w Bestalde, ia eraikin guztietan zegoen ura: iturriak, urmaelak, ur-jauziak…

w Aljafería jauregia, Zaragozan. XI. mendean eraiki zen. Zutabeek apaingarri ugariko arku zorrotzei eusten diete.

Lortu nahi dugun mundua

4. Kultura mendetik aurrera, Al Andalus kulturagune handia bilakatu zen. Hirietan, mediku, idazle, astronomo, matematikari eta filosofo garrantzitsuak bizi ziren; adibidez, Averroes eta Maimonides.

• E. L. Azpimarratu zeinen garrantzitsua zen Iberiar penintsula Historiako beste zenbait alditan, hainbat kultura elkartu zituen gune zen aldetik. Horren ondorioz, penintsulako kultura- eta gizarte-aberastasuna handia zen.

Al Andalusen garaiko hainbat aztarna dituzte Espainiar estatuko gaur egungo kulturek. Euskarazko zenbait hitzek, esate baterako, arabiar jatorria dute: alkate, azoka, arroa (neurria), gutun… Era beran, gastronomiako zenbait jaki (adibidez, almendra-gozokia) eta zenbait eraikin mota ere (adibidez, patiodun etxeak) andalustar kulturatik jaso ditugu oinordetzan. e Al Andalusen, musulmanak, muladiak, mozarabiarrak eta juduak bizi ziren elkarrekin. Biztanle gehienak hirietan bizi ziren, eta sekulako eraikinak eraiki zituzten haietan.

Erantzunak Galderak 1. Mozarabiar: Al Andalusen bizi zen eta bere erlijioa praktikatzeari utzi ez zion kristaua.

e Los Arrayanes patioa, Granadako Alhambran.

Galderak

Muladi: Al Andalusen bizi zen eta erlijio musulmanera bihurtu zen kristaua.

1. Definitu kontzeptu hauek: mozarabiar, muladi, medina, zoco eta meskita. 2. Aipatu Al Andalusko hirien hiru ezaugarri. 3. Begiratu argazki hauei eta azaldu nolakoak ziren Al Andalusko eraikinak.

Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna Idatzi arbelean hitz pare hauek eta eskatu ikasleei azaltzeko zertan bereizten diren: muladia-mozarabiarra; meskita-medina; judua-musulmana.

Medina: hiri musulmanaren alde nagusia, eraikinik garrantzitsuenak biltzen zituena.

Zoco: hiri musulmanetako azoka, artisauek beren produktuak saldu ohi zituzten lekua. 203

Meskita: musulmanak otoitz egiten duten tenplua. 2. E. E.

Arratsaldetan, hammamean sartzea debekatuta zegoen gizonezko bezeroentzat. Hortaz, goizeko eta gaueko langileen ordez emakumezkoak sartzen ziren eta emakumezko bainu-hartzaileei zerbitzu berberak ematen zizkieten. Bainuan luze ematen zuten bainulariek. Askotan, ongi pasatzeko parada bikaina zen; batik bat, emakumeentzat. Apaindegira joatean bezala, bainuan lagunekin biltzen ziren, askaria ere hartzen zuten eta gainerakoak liluratzen ahalegintzen ziren, beren arropa zuri eta ederrak zirela eta.» • Zer da hammama? Erromatarren garaiko zer eraikinen antza du? • Gaur egun, ba al dago hammamaren antzekorik?

Hiri musulmanak harresiz inguratuta zeuden, eta kaleak estuak eta irregularrak ziren. Hiriguneari medina esaten zitzaion eta bertan zegoen meskita nagusia. 3. A eta B argazkietan ikus dezakegu musulmanek eraikinak egiteko material kaskarrak erabili ohi zituztela; zutabe ugari baliatzen zutela; eta hainbat arku jartzen zituztela –zirkunferentziaerdikoa eta ferraarkua, esaterako–. C argazkiaren bidez jakin dugu ura garrantzi handikoa zela erakin musulmanetan; izan ere, eraikin askotan zenbait putzu eta iturri zeuden.

203 132826 _ 0254-0271.indd 263

6/10/09 15:55:38

Kristau-erresumetako bizimodua

2. H

Erdi A detik ateak babes tuak z zuten, ten be zituzte Leone

Helburuak • Penintsulako kristau-erresumetako gizartearen eta kulturaren ezaugarriak zein diren jakitea. • Kristauen lurraldeetako Erdi Aroko hirietako alde eta eraikin nagusiak bereiztea.

Hirieta gusiki Lanbid ren, e giak. izenak Aiztog produ tuen. ziren, produ

DIBUJO

• Arte erromanikoa eta gotikoa bereiztea eta alderatzea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Proposatu ikasleei 202. orrialdeko 1. irudiari eta 204. orrialdeko 1. irudiari begiratzeko, eta eskatu azaltzeko zertan bereizten diren Erdi Aroko hiri islamikoa eta kristaua. Era berean, galdetu eredu horietako zeinen antzekoak diren gaur egungo hiriak. Azaltzeko • Gremioak garrantzi handikoak izatera iritsi ziren Erdi Aroan eta Aro Modernoaren zati batean. Azaldu ikasleei gremio bakoitzak bere estatutua zuela eta kide guztiek zin egin behar ziotela. Estatutu horretan gremioko kideen eskubideak eta betebeharrak ezarri ziren. Gremioak berdin banatzen zituen lehengaiak eta zorrotz kontrola tzen zuen langile kopurua, produktuaren kalitatea eta prezioa. Kideek kuotak ordaintzen zituzten, eta bildutako diru hori erabiltzen zen gaixoei, alargunei eta umezur tzei laguntzeko. Gremioaren kide izan ezean, inork ezin zuen lanbide berean jardun. Ofizio bakoitza hiru mailatan zegoen banatuta: maisua, lantegiaren jabea zena; ofiziala, lantegiko aditua; eta aprendiza, soldatarik irabazi gabe lan egin eta ikasten ari zena.

Hiri na dez, P

3. A

Erdi A monas manik

q Erdi Aroko hiria. Ez zuten estoldarik.

1. Gizartea

Hasier tuzten kikoak leiho oso ilu ko ark

Hondakinak kalera botatzen zituzten, zuzenean.

Kristau-erresumetan bi talde handi zeuden: pribilegiodunak eta pribilegiorik gabeak. Pribilegiodunak nobleak eta kleroa ziren; ez zuten zergarik ordaintzen. Nobleak gazteluetan bizi ziren, eta ondasun handien eta aberastasun ugariren jabe ziren. w Kleroa, berriz, monasterioetan bizi zen, mojek eta fraideek, eta elizetako jarduerez arduratzen ziren apaiz eta apezpikuek osatzen zuten. Pribilegiorik gabeek zergak ordaindu behar zituzten. Talde hori nekazariek, artisauek eta merkatariek osatzen zuten. Nekazariak ziren talderik handiena, eta gazteluaren inguruko herrixketan bizi ziren. Gehienek nobleen lurrak lantzen zituzten. Artisauak eta merkatariak, berriz, hirietan bizi ziren.

me tilo go koak goak zorrotz ihoak

XIII.

Kris gus gab tzi erro

w Nobleek luxuzko jantziak erabiltzen zituzten.

204

Informazio osagarria Arte mudejarra Arte erromanikoaz eta gotikoaz gainera, Erdi Aroko Espainian arte mudejarra garatu zen eta aztarna ugari utzi zuen kristau-erresumetako hainbat eraikinetan. Arte mudejarra eragin musulman handia duen arkitektura-estiloa da. Iberiar penintsulan goieneko unea XIII. mendetik XV. mendera arte izan zuen. Arkitektura mudejarraren ezaugarri nagusia hau da: eraikitzeko adreiluak erabili zituen, eta horren bidez, arkitektura-egitura berririk asmatu gabe estilo erromanikoaren eta gotikoaren bertsio original eta bitxiak egitea lortu zen. Lehenbizi, Toledon garatu zen, egitura erromanikoak oinarritzat hartuta.

204 132826 _ 0254-0271.indd

264

28/9/09

16:12:13

15. UNITATEA

2. Hiriak Erdi Aroko hiriek garrantzia hartu zuten XII. mendetik aurrera. Harresiz inguratuta zeuden, eta ateak itxi egiten ziren gauez, balizko erasoetatik babesteko. Auzotan banatuta zeuden. Kaleak estuak ziren, eta etxeak, zurezkoak. Plaza handi bat zuten, eta merkatariek produktuak saltzen zituzten bertan. Hiri askotan, katedral ederrak eraiki zituzten; esate baterako, Burgosen, Toledon eta Leonen. q Hirietan, merkatariak eta artisauak bizi ziren, nagusiki: okinak, arotzak, tindatzaileak, ehuleak… Lanbide bereko artisauak gremiotan elkartzen ziren, eta guztiek kale berean izaten zituzten lantegiak. Hiri askotako hainbat kalek garai hartako izenak dituzte, gaur egun ere: Upelgileen kalea, Aiztogileen kalea eta abar. Gremio bakoitzak bere produktuen kalitatea eta prezioa kontrolatzen zituen. Zenbait hiritan, merkataritza-feriak egiten ziren, urtean behin edo bitan, eta Europa guztiko produktuak izaten zituzten. e

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Erakutsi ikasleei arkitektura erromanikoa eta gotikoari buruzko zenbait argazki, galdetu irudi bakoitza zer arkitektura-estilokoa den eta eskatu erantzuna arrazoitzeko.

e Gremioek lanbideetako arauak finkatzen zituzten.

Erantzunak Irudiak 4. Leongo katedrala eliza gotikoa da, arku zorrotzak eta leihate handiak dituelako, barrualdea argitsua delako eta leihoak koloretako beirateez estalita daudelako.

Hiri nagusietan, unibertsitateak sortu ziren; adibidez, Palentzian eta Salamancan.

3. Arte erromanikoa eta arte gotikoa Erdi Aroan, bi estilotako eraikin handiak (elizak, monasterioak eta jauregiak) eraiki zituzten: erromanikoak eta gotikoak. Hasieran, estilo erromanikoaren arabera eraiki zituzten eraikinok. Eraikin erromanikoak garaiera txikikoak ziren, eta harrizko horma lodi-lodiak eta leiho gutxikoak zituzten. Horregatik, barrualdea oso iluna izaten zen. Ateek eta leihoek erdi-puntuko arkua izaten zuten. mendetik aurrera, katedralak eta jauregiak estilo gotikoan eraikitzen hasi ziren. Eraikin gotikoak garaiera handikoak ziren. Hormak meheagoak ziren erromanikoenak baino, eta arku zorrotzeko ate nahiz leiho handiak zituzten. Leihoak koloretako beiratez apaintzen ziren. r

r Leongo katedralaren barnealdea.

Eliza gotikoa ala erromanikoa da? Nola dakizu?

XIII.

Kristau-erresumetako gizartean, bi talde nagusi zeuden: pribilegiodunak eta pribilegiorik gabeak. XII. mendetik aurrera, hiriek garrantzi handia hartu zuten. Erdi Aroan, eraikin erromanikoak eta gotikoak eraiki zituzten.

Galderak 1. Zer alde zegoen Al Andalusko eta kristau-erresumetako gizarteen artean? 2. Zer ziren gremioak? Eta feriak? 3. Aipatu arte erromanikoaren eta gotikoaren arteko hiru desberdintasun.

205

XIII. mendeaz geroztik, adreilu bidezko arte mudejarra estilo gotikora

moldatu zen. Joera berri hura Aragoin garatu zen batik bat. Horren adibide dira Tarazonako eta Teruelgo katedralak. Aurrerago, Andaluzian ere zabaldu zen; adibidez, Kordobako San Pablo eliza, Lebrijako Santa Maria eta Sevillako Santa Paula komentua. Era berean, estilo mudejarrean oinarrituta, hainbat eraikin egin ziren, batik bat, XIV. mendetik XV. mendera arte; besteak beste, Sevillako alkazarra, Cocako gazteluak (Segovia) eta La Mota (Medina del Campo).

Galderak 1. Gizarte andalustarra kristaua baino askoz jasanberagoa zen eta hainbat erlijiotako pertsonek osatzen zuten; besteak beste, musulmanek, muladiek, mozarabiarrek eta juduek. Aitzitik, kristau-erresumetako gizarteak bi taldetan zeuden antolatuta: batetik, pribilegiodunak –nobleak eta kleroa, zergarik ordaintzen ez zutenak–, eta bestetik, pribilegiorik gabeak –nekazariak, artisauak eta merkatariak, zergak ordaindu behar zituztenak–. 2. Gremioak ziren lanbide bereko artisauen elkarteak, eta produktuen kalitatea eta prezioa kontrolatzen zuten. Feriak ziren urtean behin edo bitan egiten ziren azokak. Azoka horietan, Europako hainbat herrialdetatik ekarritako produktuak saldu ohi ziren. 3. Eraikin erromanikoek gotikoek baino harrizko horma lodiagoak dituzte eta leiho gutxiago eta txikiagoak. Gainera, zirkunferentziaerdiko arkuak baliatzen ziren, arku zorrotzen ordez.

• Aukerarik izanez gero, erakutsi eskolan hainbat eraikin mudejarren argazkiak, ikasleak bereiz ditzaten argazki horietan arkitektura-estilo horren ezaugarri nagusiak.

205 132826 _ 0254-0271.indd

265

28/9/09

16:12:14

Gaur egungo Euskadiko lurraldea, Erdi Aroan Helburuak • Erdi Aroan, Euskadiko lurraldean izandako gertakaririk garrantzitsuenen berri izatea. • Euskal Herriko lurraldean Erdi Aroko zer ar te- eta kulturaondare dagoen jakitea.

Iradokizun didaktikoak Hasteko • Galdetu ikasleei ea baduten Euskadin dagoen Erdi Aroko monumenturen baten berri; adibidez, elizaren bat, monasterioren bat, gaztelua… Eskatu adierazteko non dagoen, zer materialez egina dagoen eta zertarako erabili ohi zen.

1. Bisigodoen garaia Garai honetako ezaugarri garrantzitsuenetako bat baskoien eta errege bisigodoen arteko etengabeko borrokak dira. Hala ere, Erresuma Bisigodoak ez zuen lortu baskoien lurraldea menderatzea, eta bertako biztanleek haien kontrolpetik kanpo iraun zuten.

San Pe

Horrela, baskoiak kasu bitxia izan ziren monarkia bisigodoaren garaian; izan ere, bisigodoek q Iberiar penintsulako eremu guztiak bereganatzea lortu zuten, euskaldunen herria izan ezik. Garai horretako aztarnategi arkeologikoen artean, nabarmentzekoa da Aldaietako nekropolia, Araban. Bertan, etxeko arreoak, hilobiak eta zenbait arma aurkitu dituzte.

2. Musulmanak ez ziren kokatu gaur egungo Euskadiko lurretan Musulmanak ez ziren kokatu gaur egungo Euskadiko lurretan. Batetik, ez zegoen bertan ez aberastasunik ez hiri garrantzitsurik; eta bestetik, bertako erliebea eta klima oztopo ziren musulmanentzat.

q Gudari bisigodo baten marrazkia.

4. O

EAEko beste

Eraikin dentzio tegia n eta Ab

3. Kristauen konkista

Azaltzeko • Azaldu ikasleei zer-nolakoak diren 207. orrialdeko argazkietako eraikinak. Era berean, adierazi eraikin horiek guztiak Euskadiko kultura- eta arte-ondarea direla.

Kristautasunaren hedapena ez zen homogeneoa izan gaur egungo Euskadiko lurralde osoan. Kristautzearen lehen seinaleak gaur egungo Euskadiko hegoaldean agertu ziren, IV. mendearen amaieran eta V. mendearen hasieran. Iparraldean –hau da, gaur egungo Bizkaian eta Gipuzkoan–, aldiz, prozesua geroago gertatu zen, eta jentilen ohiturek eta jarduteek nahiko luzaroan iraun zuten. w

Ulertzeko

Bi teoria daude, gaur egungo Euskadiko lurraldean kristautasunak izan zuen hedapen-prozesuari buruz:

• Ikasleak Euskadiko Historiaren ikuspegi orokorra izan dezan, eskatu orain arte ikasitako edukiak berrikusteko. Horretarako, Historiako aldi bakoitzeko fitxa bat egingo dute (Historiaurrea, Antzinaroa eta Erdi Aroa). Fitxetan, aldi bakoitzeko datu hauek idatziko dituzte: arkeologia-aztarnategiak, monumentuak, eta gertakariak eta pertsonaia nagusiak. Erakutsi ikasleei lan hori egiteko zenbait estrategia; esaterako, IKASTEN IKASTEKO ataleko eskuliburuan emandakoak (20. eta 21. orrialdeak).

●

Estilo hauek eliza ( goñak Honda dre Ma

Beste ten; K Araban

Teoria batek dioenez, berehala kristautu zen eremu hori, eta IV. mendean hasi zen kristautzeko prozesua. Beste teoriak dioenez, berriz, kristautasuna VII. mendean eta hurrengo mendeetan hedatu zen lurralde horretan.

Bisi bisig zire egu men

w Ranesko nekropolia, Bizkaian. Erdi Aroko

hilarria, Euskadiko kristautasunaren eszenak dituena.

206

Informazio osagarria Andre Mariko katedrala Vitoria-Gasteizen dago, Araban, eta estilo gotikoko tenplu katolikoa da. Lehendabiziko biztanleak jarri ziren muinoaren goialdean dago kokaturik, baina Gasteiz izeneko asentamendu hura 1.181ean Victoria hiria bilakatuko zen, Antso VI. Jakintsuak fundaturik. Historia Hasiera batean, tenplua gotorleku erako eliza izan zen, eta Erdi Aroko hiriaren babes-sistemaren osagaietako bat. Historian zehar, baina, tenpluak eta bere inguruek makina bat aldaketa jasan dituzte, harik eta eraikina egoera lazgarrian suertatu den arte: 1.997an, Arabako Foru Aldundiak tenplua zahar-berritzeko egitasmo orokor bati ekin zion.

266 206 132826 _ 0254-0271.indd

266

28/9/09

16:12:14

15. UNITATEA

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

EUSKADIN ZUTIK DIRAUTEN ERAIKIN NAGUSIAK

Santiagoko katedrala (Bilbo)

San Pelaio Ermita (Bakio)

Manzanoko Andre Mariren eliza (Hondarribia) Andre Mariren eliza (Lekeitio)

San Migel Zumetxaga ermita Donostia Bilbo (Mungia) Andre Mariren eliza GIPUZKOA (Galdakao) Antiguako BIZKAIA Enzinako amaren ermita Ama Birjinaren (Zumarraga) Santutegia (Artziniega) Andre Mariren katedrala Estibalizko (Gasteiz) Santutegia Gasteiz (Gasteiz)

San Pelaio ermita, Bakion.

Manzanoko Andre Mariren eliza, Hondarribian.

ARABA Jasokundeko Andre Mariren eliza (Tuesta)

Azaldu ikasleei zeinen garrantzitsua den Euskadiko historia- eta kultura-ondare diren monumentuak zaintzea. Era berean, gogoratu museo edo monumentu bat ikustera joatean, behar bezala jokatu behar dugula.

basilika (Armentia)

Arkitektura erromanikoa Arkitektura gotikoa

Erantzunak

Santiago katedrala, Bilbon.

Galderak 1. Bisigodoek ez zutelako lortu baskoiak menperatzea eta Penintsula osoan kontrolpean izatea lortu ez zuten lurralde bakarra izan zelako.

Estibalizko Andre Mariren santutegia.

e Euskadin zutik dirauten eraikin erromaniko

4. Ondare artistikoa

eta gotiko nagusietako batzuk.

EAEko lurraldean, hainbat eraikin erromanikok eta beste hainbat gotikok diraute zutik. e Eraikin erromanikoen artean, Armentiako San Prudentzio basilika eta Estibalizko Andre Maria santutegia nabarmentzen dira, Araban, eta San Pelaio eta Abrisketako San Pedro ermitak, Bizkaian. Estilo gotikoko eraikinen artean, berriz, beste hauek dira aipagarriak: Gasteizko Santa Maria eliza (katedral zaharra); Bilboko San Anton, BegoĂąako Andre Maria eta Santiago katedrala; eta Hondarribiko Jasokundeko eta Sagarrondoko Andre Maria eliza. Beste hainbat monumentu zibil ere eraiki zituzten; Kexaako gaztelu-jauregia eta Orgazko dorrea, Araban, besteak beste. Bisigodoen garaiko ezaugarria baskoien eta bisigodoen arteko etengabeko borrokak izan ziren. Musulmanak ez ziren kokatu gaur egungo Euskadiko lurretan. Hainbat monumentu erromaniko eta gotikok diraute zutik.

2. Musulmanak ez ziren gaur egungo Euskadiko lurretan kokatu, bertan ez zegoelako ez aberastasunik ez hiri garrantzitsurik, eta bertako erliebea eta klima oztopo zirelako.

Galderak 1. Zergatik izan ziren baskoiak kasu berezia, monarkia bisigodoaren garaian? 2. Zergatik ez ziren kokatu musulmanak gaur egungo EAEko lurretan? 3. Nolakoa izan zen kristautze-prozesua euskaldunen lurraldean? Arrazoitu zure erantzuna. 4. Osatu taula. Arte erromanikoa

Arte gotikoa

Ezaugarriak Adibideak

207

Entzutea mundu osoan Tenplua zahar-berritzeko lanek mundu osoan izan dute entzutea. 5 urteko epean 350.000 lagun igaro dira bertatik, Europako katedral gotikorik ederrenetako bat bertatik bertara ikusteko aukerak akuilaturik. Gainera, hainbat biltzar, mintegi eta hitzaldi antolatu dira bertan. Literatura arloko idazle garrantzitsuak ere izan dira itxuraldatze horren lekuko, hala nola, Paulo Coelho eta JosĂŠ Saramago. Esaterako, 2008ko urtarrilaren 9an, Ken Follett idazleak Amaierarik gabeko mundua izeneko bere eleberria, Lurraren zutabeak eleberri ezagunaren jarraipenekoa, Katedralaren atarian aurkeztu zuen.

3. Kristautze-prozesua ez zen homogeneoa izan gaur egungo Euskadiko lurralde osoan. Lehen seinaleak hegoaldean agertu ziren, IV. mendearen amaieran eta V. mendearen hasieran. Nolanahi ere, iparraldean, gaur egungo Bizkaian eta Gipuzkoan, prozesua geroago gertatu zen. Horren arrazoi izan daiteke hegoaldeko eskualdeak gehien erromanizatu zirela, eta beraz, beste herrialdeekin harremanak izatera eta gainerako tradizioak onartzera ohituta zeudela. Zalantzarik gabe, lur-eremuan oztopo asko ez izateak bide eman zuen eskualde horretan kristautze-prozesua zabaltzeko. 4. Eraikin erromanikoak txikiak ziren eta horma lodiak eta leiho gutxi zituzten; hori dela eta, barrualdea ilun samarra zen. Leihoek zirkunferentziaerdiko arku forma zuten. Horren adibide da Estibalizko Andre Mariren santutegia (Araba). Eraikin gotikoetan, argiak garrantzi handiagoa zuen; horregatik dira garaiak, eta leiho eta beirate ugaridunak. Arku zorrotza erabili ohi zen. Arabako Andre Mariren katedrala estilo gotikokoa da.

267 207 132826 _ 0254-0271.indd 267

6/10/09 15:55:40

Ariketak

Leovigildo

Pelaio

Abd ar Rahmán III.a

Arrazoitu 3. Emirerria Damaskoren mendeko probintzia zen; kaliferria, aldiz, lurralde independentea. Erromanikoa izeneko arte-estiloaren ezaugarri nagusia da horma lodiak izatea, leiho gutxi eta zirkunferentziaerdiko arkuak; aitzitik, gotikoaren ezaugarri nagusia da horma lerdenak izatea, beiratedun leihate handiak eta arku zorrotzak. Gremioa esaten zaio lanbide bereko artisauen elkarteari, produktuen kalitatea eta prezioa kontrolatzen dituena; unibertsitatea, ordea, goi mailako eskola da. Muladia da musulmanen lurraldean bizi zen eta islama onartu zuen kristaua; mozarabiarra, aldiz, musulmanen lurraldean bizi zen kristaua, baina haren erlijioari uko egin ez ziona. Noblea da pribilegiodunen taldeko kidea, gazteluetan bizi zena eta zergarik ordaintzen ez zuena; nekazaria, berriz, pribilegiorik gabekoen taldekoa da, herrixketan bizi zena eta zergak ordaintzen zituena.

1. Ize Adiera gertae alderd emate

6. Gaztelako Alfontso VIII.aren alabak Navas de Tolosako Gudua kontatu zion ahizpari, idatziz. Irakurri eta erantzun galderei. Al Mansur

Maimonides: Al Andalusen bizi zen jakintsu judua. Alfontso X.a: Gaztelako erregea, XIII. mendean musulmanen hainbat lurralde konkistatu zituena.

KRISTAUEN EREMUA MUSULMANEN EREMUA

Pelaio: Asturiasko lehen erregea. Al Mansur: militar musulmana, kristauen aurkako guduak irabazi zituena.

esan Erresuma Bisigodoan, Al Andalusen ala kristau-erresumaren batean bizi izan ziren.

Bizkaiko golkoa

2. Aipatu pertsonaia hauen ezaugarri bana, eta

2. Leovigildo: erresuma batu zuen errege bisigodoa. Abd ar Rahman III.a: printze musulmana, 929. urtean kalifa titulua hartu zuena.

amaiera adierazten duen eta azaldu zergatik. Gero, esan zure autonomia-erkidegoko lurraldea kristau-eremuan ala eremu musulmanean zegoen.

Leongo Erresuma – Kaliferria – Erresuma Bisigodoa – Aragoiko Erresuma – Emirerria – Gaztelako Koroa – Taifak

pa biz

5. Esan ea mapak Erdi Aroaren hasiera edo

tsa

bakoitzaren hasiera-data.

7. Im

ne oI

1. Ordenatu kronologikoki. Gero, idatzi etapa

OZEANO ATLANTIKOA

Ulertu 1. Erresuma Bisigodoa: V. mendearen hasiera; Emirerria: 716. urtea (mendekoa) eta 756. urtea (independentea); Leongo Erresuma: 910. urtea; Kaliferria: 929. urtea; Taifak: 1031. urtea; Aragoiko Erresuma: 1137. urtea; Gaztelako Koroa: 1230. urtea.

Aplikatu

M ed ite rra

Ulertu

Erantzunak

Maimonides

Alfontso X.a

Arrazoitu 3. Azaldu zer alde dauden pare bakoitzeko terminoen artean. kaliferria – emirerria erromanikoa – gotikoa gremioa – unibertsitatea muladia – mozarabiarra noblea – nekazaria medina – alkazarra taifak – almorabideak

4. 1240. urtea da. Rodrigo artisaua da. Zurezko upelak egiten ditu Burgos hiriko bere lantegian. Al Andalusen ala kristau-erresuma batean bizi da? Zer gizarte-taldetako kide da?

Gure aitak, Gaztelako Alfontso VIII.ak, borrokarako prestatzeko agindu zuen. Lehen lerroan, Pirinioetatik etorritako gizonak zihoazen. Bigarrenean, Aragoiko Petri II.a erregea eta haren soldaduak. Hirugarrenean, berriz, Nafarroako errege Antso VII.a eta haren soldaduak. Azkenik, denen atzean, gure aita eta haren gizonak. Lehen lerroak erasoa jo zuen, baina musulmanek kontraeraso egin zuten. Gure aita lehen lerrora igaro zen. Gero, aurka egin zien musulmanei, eta atzera eginarazi zien.

2. Lur Adiera geogr berri e

8. Z

a. Nor borrokatu ziren gudu horretan?

9. Z

b. Noiz gertatu zen? Ba al ziren orduan Gaztelako eta Aragoiko koroak? Nola zegoen antolatuta Al Andalusko lurraldea garai hartan?

10. Z

c. Zer ondorio ekarri zizkien gudu hark kristau-erresumei? Eta Al Andalusi?

11. Z

208

Informazio osagarria Erdi Aroko tituluak eta karguak Erdi Aroko erresumak administratzeko eta antolatzeko hainbat kargu sortu ziren. • Dukea: noblezia-titulurik gorenena. Dukeak erregearen zuzeneko mendekoak ziren eta titulu hori nobleziako familia garrantzitsuenei eta errege-familiako kideei soilik ematen zitzaien. • Markesa: hasieran, titulu hori zuten Erdi Aroan marka jakin bateko nobleak edo musulmanekin mugakideak ziren tropak agintzen zituztenek. • Kondea: Erromatar Inperioan, komiteek laguntzen zuten Zesar. Erdi Aroan, kondeek erregearen zenbait arlo zibil eta militar eramateko ardura zuten.

208 132826 _ 0254-0271.indd

268

28/9/09

16:12:15

15. UNITATEA

Eman iritzia 7. Imajinatu Erdi Aroan jaio zinela. Azaldu,

a. Zer lurraldetan biziko zinateke, Erresuma Bisigodoan, Al Andalusen ala kristau-erresumaren batean? Zergatik?

Mapa historiko batek lurralde batean iraganean izandako gertakariak edo jazoerak adierazten ditu. Adibidez, inperio baten hedapena, lurralde baten mugak, gudu baten garapena…

de iz.

TOLEDO

2. Lurraldea Adierazten den geografia-eremuaren berri ematen du.

OZEANO

itsa

BASKOIAK ASTURIARRAK KANTABRIARRAK

rr ite

soa

Bisigodoen ibilbidea Toledoko erresuma bisigodoa Bisigodoen lehen konkistak Bisigodoen azken konkistak

Taifak ziren kaliferria banatu ondoren eratutako erresuma independente txikiak; eta almorabideak ziren taifak berriro bateratzeko Afrikatik etorritako musulmanak.

Aplikatu 5. Mapak Erdi Aroaren amaiera adierazten du; izan ere, geratzen den eremu musulman bakarra Granadako Nasri Erresuma da. Gure autonomia-erkidegoko lurraldea kristau-eremuan zegoen.

BISIGODOEN ERRESUMA AT L A N T I K OA

1. Izenburua Adierazten diren gertaeren edo alderdien berri ematen du.

Medina esaten zaio herri musulman bateko hiriguneari; alkazarra zen gotorleku militarra.

4. Rodrigo Burgosen bizi da; 1240. urtean, Burgos Gaztelako Koroari zegokion, eta Rodrigo pribilegiorik gabekoen taldekoa da.

Mapa historikoak

MUA

b. Zer gizarte-taldetako kide izango zinateke, noblea, elizgizona edo moja, nekazaria, mozarabiarra, musulmana…? c. Non biziko zinateke, gaztelu edo alkazar batean, monasterio batean, hiri batean…? Zergatik?

IKASI EGITEN

paragrafo labur baten bidez, zer-nolako bizimodua izango zenukeen.

3. Legenda Mapan erabiltzen diren ikurrek eta koloreek zer esan nahi duten azaltzen du.

8. Zer lurralde adierazten du mapak? Zer garaitakoa da? 9. Zer esan nahi du gezi gorriak? Nondik sartu ziren bisigodoak Iberiar penintsulara, Pirinioetatik, Gibraltarko itsasartetik ala Mediterraneo itsasotik?

10. Zenbat kolore erabiltzen ditu lurraldea banatzeko? Zer adierazten du eremu bakoitzak? 11. Zer informazio ematen du goiko mapa horrek?

6. a. Gaztelako Alfontso VIII.aren, Aragoiko Petri II.aren eta Nafarroako Antso VII.aren soldaduak armada musulmanen aurka. b. 1212an. Aragoiko Koroa ordurako bazegoen, 1137an eratu baitzen, baina Gaztelako Koroa ez (1230ean eratu zen). Al Andalusko lurraldea hainbat erresuma txikitan zegoen antolatuta. c. Erabakigarria izan zen, eta orduz geroztik, ia lurralde musulman osoa konkistatu zuten; aitzitik, Al Andalusek lurralde ugari galdu zituen.

Iritzia eman 7. E. L. 209

Ikasi egiten 8. Penintsula, Bisigodoen Erresumaren garaian, V. eta VIII. mendeen artean. • Zalduna: zaldi gainean borrokatzen zen gudaria. Zalduna izateko, armak eta zaldia erabiltzen gogor ikasi behar zuten. • Korrejidorea: eskualde bateko erregearen ordezkaria zen eta hainbat botere zituen; esaterako, zergak biltzea eta justizia administratzea. • Seneskala: erregearen otsein nagusia zen. Nobleziako kidea zen eta pribilegio berezi bat zuen: kanpainetan, erregea ordezkatu eta tropen buruzagitza hartzen zuen. • Consellers: Katalunian, herri-agintari nagusien kontseilariak ziren.

9. Gezi gorriak adierazten du bisigodoek egin zuten ibilbidea, Toledora iritsi eta han finkatu ziren arte. Pirinioetatik sartu ziren. 10. Hiru: berde iluna hasierako lurraldea adierazteko; tarteko berdea bisigodoen lehen konkistak adierazteko; eta berde argia azken konkistak adierazteko. 10. Besteak beste, bisigodoak Penintsulan sartu zirela Pirinioetatik.

209 132826 _ 0254-0271.indd

269

28/9/09

16:12:16

Berrikusi Unitateko hitz nagusiak Al Andalus Almohadeak Almorabideak Artisaua Bisigodoa Emirerria Erresuma Erromanikoa Feria Gotikoa Gremioa Judua Kaliferria Kleroa Koroa Kristaua Medina Meskita Mozarabiarra Mudejarra Muladia Musulmana Nekazaria Noblea Pribilegiorik gabekoak Pribilegiodunak Taifak Unibertsitatea

Ikasten ikasteko 2. a. Aldaieta da Euskadiko bisigodoen aztarnategirik garrantzitsuena. Nekropolis bat da, eta bertan, hainbat aztarna aurkitu dira; horiei esker, herri hura Aldaieta inguruan bizi zela jakin dugu. b. Kristautzearen lehen seinaleak agertu ziren gaur egungo Euskadiren hegoaldean. c. Eraikin zibil esaten zaio militarrak eta elizakoak ez diren pertsonak bizi diren eraikinari; esaterako, Kexanako gaztelu-jauregia (Arabako Aiara bailaran).

GAI N

1. Irakurri laburpena.

Erresuma Bisigodoa V.

mendean, bisigodoak Iberiar penintsulan kokatu ziren, eta erresuma bat sortu zuten. Toledo egin zuten hiriburu. Latina, erromatar legeak eta erlijio katolikoa onartu zituzten.

Al Andalus eta kristau-erresumak ●

Al Andalusen sorrera. 711. urtean, musulmanek Erresuma Bisigodoa hartu zuten. Al Andalus emirerri gisa antolatu zuten, eta geroago, kaliferri gisa. Aldi berean, Iberiar penintsulako iparraldeko kristauak erresumatan eta konderritan antolatu ziren.

●

Kristauen aitzinatzea. XI. mendean, Al Andalus taifatan banatu zen, eta kristau -erresumek zabaldu egin zituzten beren mugak.

●

Al Andalusen amaiera. Errege-erregina Katolikoek Granadako Erresuma konkistatu zuten, 1492an. Iberiar penintsula lau erresumatan antolatuta geratu zen: Aragoiko Koroa, Portugalgo Erresuma, Gaztelako Koroa eta Nafarroako Erresuma.

●

Gizartea eta kultura. Al Andalusko gizartea musulmanek, muladiek, mozarabiarrek eta juduek osatzen zuten. Al Andalus kulturagune handia izan zen.

Kristau-gizartea bi talde handitan zegoen antolatuta: pribilegiodunak –hala nola nobleak eta elizjendea– eta pribilegiorik gabeak –hala nola nekazariak, artisauak eta merkatariak–. Garai hartan, eraikin erromanikoak eta gotikoak eraiki zituzten.

ERR

q Se w Erd e Sa

ark dit dir

IKASTEN IKASTEKO. Irakurri, unitate honetan, gaur egungo EAEko lurraldea Erdi Aroan nolakoa zen

azaltzen duten orrialdeak. Gero, azaldu:

t Le

a. Zer-nolako garrantzia izan zuen Aldaietak bisigodoen garaian. b. Non agertu ziren kristautzearen lehen seinaleak. c. Zer diren eraikin zibiak. Eman adibide bat.

IKASTEN IKASTEKO. Irakurri berriz unitatea. Idatzi aipatzen diren pertsonaiak eta datak. Idatzi, pertsonaia bakoitzaren alboan, haren ezaugarri bat. Gero, ordenatu datak, eta idatzi dagokion gertaera, data bakoitzaren ondoan.

210

Informazio osagarria Arabiarrek egindako ekarpenak Bolbora jatorriz txinakoa da. Nolanahi ere, Espainian, lehenbizikoz bolbora helburu militarrerako erabili zutenak arabiarrak izan ziren, Nieblan, 1257an. Halaber, papera jatorriz txinakoa bada ere, Espainian arabiarrak hasi ziren papera egiten, 1154. urte inguruan. Horretarako, lihoa erabiltzen zuten. Horretaz gainera, arabiarrek ureztapen-sistemak hobetu zituzten. Hobekuntza horren ondare dira hitz hauek: ubidea, noria, uraska, eta uharka. • Eskatu ikasleei bilatzeko arabiarrek egindako beste zenbait ekarpeni buruzko informazioa: aljebra, astrolabioa, xakea, lauzak, labore berriak (kotoia, arroza, almendrondoa, alkatxofa, azafraia, laranjondoa), etab.

210 132826 _ 0254-0271.indd

270

28/9/09

16:12:16

15. UNITATEA

GAI NAIZ... Eraikuntza erromanikoak eta gotikoak bereizteko

3. E. L. Egiaztatu ikasleak ongi idatzi dituela pertsonaia eta data nagusiak; besteak beste, Abd ar Rahman III.a, Pelaio, Al Mansur, Alfontso X.a, 711. urtea, 929. urtea, 1212. urtea, 1137. urtea, 1230. urtea, 1492. urteaâ&#x20AC;Ś

4 8

1 6

Gai naiz... 9

1. Estilo erromanikoa: horma lordiak; irekigune gutxi; erdi-puntuko arkua. Estilo gotikoa: horma lerden eta meheak; leihate handiak; arku zorrotza.

2. Eliza gotikoak askoz argitsuagoak dira, leiho handi ugari dituztelako. ERROMANIKOA

GOTIKOA

q Sendoa eta monumentala da. Harrizko horma lodiak ditu. w Erdi-puntuko arkuak ditu. e Sabaia kanoi-gangaz estalita du. Kanoi-gangak erdi-puntuko arkuen luzapenak dira. Oso astunak direnez, hormak dituzte euskarri, eta parpain-arkuen bidez sendotzen dira. Arku horiek ataletan banatzen dituzte gangak. r

t Leiho gutxi eta txikiak dituzte. Barnealdea iluna da.

y Arina da, eta horma meheak eta zenbait solairu ditu. u Arku zorrotzak ditu. i Sabaia gurutzeria-gangaz estalita du. Gurutzeria-ganga bi arku zorrotz gurutzatuz egiten da. Horrelako gangak arinak dira, eta zutabeak edo pilareak dituzte euskarri.

o Leiho asko eta handiak dituzte. Leiho horiek koloretako beirateak dituzte. Barnealdea argitsua eta koloretsua da.

1. Aipatu estilo erromanikoaren eta estilo gotikoaren funtsezko bina ezaugarri. 2. Zergatik dira eliza gotikoak erromanikoak baino argitsuagoak?

3. A irudia arte erromanikoa da, zirkunferentzierdiko arkuak baliatu direlako; leiho gutxi daudelako eta txikiak direlako; eta horren ondorioz, barrualdea ilun samarra delako. B irudia estilo gotikokoa da, arku zorrotzak baliatu direlako; leiho ugari dituelako eta handiak direlako; eta horren ondorioz, barrualdea argitsua delako. Azaldu ikasleei arkitektura erromanikoaren eta gotikoaren arteko desberdintasun nagusiak arkuak eta gangak direla, bai eta hormen lodiera ere.

3. Erreparatu alboko bi irudi hauei. Bietatik zein da arte erromanikoa eta zein arte gotikoa? Zergatik?

211

IKASTEN IKASTEKO programa Unitatea amaitutakoan, bete ikasleekin honelako taula bat: 15. UNITATEA: Erdi Aroa Hau ikasi dut Erdi Aroaren hasiera

Hau egiten ikasi dut

Giza eta arte-kulturarako gaitasuna Gai naizâ&#x20AC;Ś atalari esker, ikasleak arteari buruzko hainbat oinarrizko kontzeptu ikasiko ditu. Horrela, estilo erromanikoa eta gotikoa bereizteaz gainera, aurrerago ikasiko dituzten arte-mugimenduak aztertzeko baliatuko ditu.

Erdi Aroaren amaiera Al Andalusko bizimodua Kristau-erresumetako bizimodua Gaur egungo Euskadiko lurraldea, Erdi Aroan

211 132826 _ 0254-0271.indd

271

28/9/09

16:12:17

Hiruhilekoaren berrikusketa Objetivos Erantzunak 1. a. Espainian, jaiotza-tasak eta • Sabedes. heriotza-tasak • Conoas. behera egin dute XX. mendearen hasieratik gaur egun arte.

Sugerencias didácticas b. 2000. urteaz geroztik, jaiotza-tasa heriotza-tasa Para empezar baino handiagoa Haga uerpo. positiboa da. da. Hazkuntza c. Immigranteak etortzea.

Para explicar 2. E. G. • Al hación solar. Lehen sektorea zati morea da; bi• Expla humedad… garren sektorea, gorria; eta hirugarrena, berdea. a. Hirugarren sektorean edo zerbitzuen sektorean dihardu pertsona multzorik handienak. b. Espainian, hirugarren sektorean daude merkataritza, garraioa eta turismoa, besteak beste. Sektore horretan dihardu biztanleria aktiboaren % 65ak. Espainiako ekonomian aberastasun gehien sortzen duen sektorea da eta asko hazi da azken urteotan. 3. Espainiako erakundeak hauek dira: batetik, Gor te Nagusiak, Kongresuak eta Senatuak osatzen dutena, eta legeak egiteko eta onartzeko funtzioa duena, bai eta Gobernua kontrolatzekoa ere; bestetik, Gobernua presidenteak eta ministroek osatzen dute, eta Estatua zuzentzen dute, Gorte Nagusietan onartutako legeen arabera; eta azkenik, Justizia Auzitegiak, epaileek eta magistratuek osatzen dituzte, eta bi funtzio dituzte, legeak betearaztea eta herritarrak epaitzea, legeak bete ez badituzte.

11. UNITATEA 1. Grafikoan Espainiako jaiotza- eta heriotza-tasek 1900etik gaur arte izandako bilakaera adierazten da. Begiratu eta erantzun: a. Zer bilakaera izan du Espainiako jaiotza-tasak, XX. mendearen hasieratik gaur egun arte? Handitu ala gutxitu egin da? Eta heriotza-tasa? b. Zein da bietan handiena 2000. urtetik gaur arte, jaiotza-tasa ala heriotza-tasa? Beraz, nolakoa da berezko hazkundea, positiboa ala negatiboa? c. Berezko hazkundeaz gain, zer beste arrazoi dago Espainiako biztanleriaren gaur egungo hazkundea azaltzeko?

1.000 biztanleko

40 35 30

Jaiotza-tasa Heriotza-tasa

25 20 15 10 5 0 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000

5. 2. Kopiatu Espainiako biztanleria aktiboaren sektorekako banaketa adierazten duen grafiko hau, eta koloreztatu legenda. Gero, erantzun galdera hauei:

Lehen sektorea

a. Zer sektore ekonomikotan dihardu lanean pertsona multzorik handienak?

Bigarren sektorea

b. Azaldu zer ezaugarri dituen sektore horrek Espainian.

Hirugarren sektorea

15 7.

12. UNITATEA 3. Osatu Espainiako estatuko erakundeei buruzko organigrama hau. Horretarako, adierazi zein diren erakunde horiek eta nork osatuta dauden. Gero, azaldu zer funtzio duen erakunde bakoitzak.

ESPAINIAKO ERAKUNDEAK

212

4. A: Neolitokoa, irudi eskematikoa delako eta kolore bakarra duelako. B: Neolitokoa, zeramikazko pieza bat delako eta zeramika garai hartan asmatu zutelako. C: Neolitokoa, garai hartan hasi zirelako harlanduzko tresnak egiten. D: Neolitokoa, zerealak ehotzeko errota delako eta nekazaritza garai hartan asmatu zelako.

212 272 132826 _ 0272-0300.indd 272

28/9/09 16:16:04

000

rea

en rea

UNIDAD

13. UNITATEA 4. Arkeologo talde batek hondakin hauek aurkitu ditu aztarnategi batean. Historiaurreko zer etapatan bizi izan ziren irudi eta tresna horiek egin zituzten gizon-emakumeak? Nola dakizu?

5. Bastetanoak iberiar herria ziren, Para comprender penintsularen hegoaldean bizi zireA partir lako etadibirlos. merkataritza-harremanak zituztelako herri kolonizatzaileekin. Competencia social Iberoak herrixkatan bizi ziren, kay ciudadana leka antolatutatko etxe laukizuzeEl temellas. netan; aitzitik, zelten herrixketako etxebizitzak biribilak ziren eta ordenik gabe eraiki ohi zituzten.

harlanduzko aizkorak

D zeramikazko ontzia

esku-errota margolana

14. UNITATEA 5. Bastetanoak Iberiar penintsulako hegoaldean

6. Octavio izeneko gizon librea Emerita Augustan (Lusitaniako hiriburua) bizi da. Hautatu Octaviori buruzko esaldi zuzena:

bizi izan ziren. Herrixkatan bizi ziren, kaleka antolatutako etxe laukizuzenetan. Itsasertzean kokatutako feniziar eta greziar koloniekin harremanetan zeuden. Horregatik, hainbat produktu trukatzen zituzten haiekin. Iberiarra ala zelta zen bastetanoen herria? Arrazoitu zure erantzuna.

a. Gladiadorea da zirkuan. b. Erromatik etorri zen, eta lursail handien jabe da Lusitanian. c. Hispaniar-erromatar baten jabetzakoa da.

arren rea

kunde

15. UNITATEA 7. Ordenatu gertaera hauek kronologikoki, eta jarri denbora-lerroan, dagozkien tokietan: Granadako Erresuma errenditu – Aragoiko Koroa sortu – Navas de Tolosako Gudua – Asturiasko Erresuma sortu – Kordobako kaliferriaren hasiera

6. Aukera zuzena B da: Octavio Soluciones Erromatik etorri zen, eta lursail Ilustraciones handien jabea da Lusitanian. 1. La eerna y pie. 7. Asturiasko Erresuma sor tu 3. En nes. (722) – Kordonako kaliferriaren hasiera (929) – Aragoiko Koroa Cuestiones sortu (1137) – Navas de Tolosako 1. El men. Gudua (1212) – Granadako Erre2. No, nos. suma errenditu (1492). 3. Resp 8. a. B argazkia arte erromanikokoa da, eliza txiki samarra delako, hormak lodiak direlako eta leiho gutxi dituelako, eta arkuek zirkunferentziaerdien forma dutelako. A argazkia arte gotikokoa da, leiho ugari dituelako, barrualdea argitsua eta arkuek forma zorrotza dutelako.

8. Begiratu argazki hauei:

b. Lehenbizi, B irudiko eliza eraiki zen, estilo gotikoa erromanikoaren ondorengoa delako eta XIII. mendeaz geroztik garatu zelako.

a. Zer arte-estilotakoa da argazki bakoitza? Eman bina ezaugarri, zure erantzuna arrazoitzeko. b. Bietatik zein eraiki zen lehenbizi, zure ustez? Zergatik uste duzu hori?

213

273 213 132826 _ 0272-0300.indd 273

28/9/09 16:16:05

132826 _ 0272-0300.indd 274

28/9/09 16:16:05 132815

021

UNIDAD

Para comprender A partir dibirlos.

Competencia social y ciudadana El temellas.

Eranskina

Soluciones Ilustraciones 1. La eerna y pie. 3. En nes. Cuestiones 1. El men. 2. No, nos. 3. Resp

Glosarioa Natura-zientziak Geografia Historia

Mapak Europako mapa politikoa Europako mapa fisikoa Espainiako mapa politikoa Espainiako mapa fisikoa Espainiako ibaiak Mien

Espainiako parke nazionalak Espainiako klimak Espainiako biztanleria Euskadiko mapa politikoa Euskadiko mapa fisikoa Euskadiko ibaiak Euskadiko naturagune babestuak

275 132826 _ 0272-0300.indd 132815 0215 0240 indd 215275

28/9/09 16:16:05 21/5/09 10:56:

Objetivos Glosarioa • Sabedes. • Conoas.

Natura-zientziak Abiadura. Gorputzdidácticas bat zenbateSugerencias ko lastertasunaz higitzen den. Para empezar Aldaketa kimikoa. Materiaren Haga uerpo. eraldaketa honen bidez, substantzia bat beste substantzia bat Para explicar • Al hación bihurtzen da.solar. • Expla humedad… Aldaxka. Landatuz gero beste landare oso bat sortzeko ahalmena duen landare zatia.

Dentsitatea. Gorputz baten masaren eta bolumenaren arteko erlazioa. Deskonposatzailea. Beste izaki bizidun batzuen hondakinez elikatzen den izaki biziduna. Ekoizlea. Substantzia bakunak eta eguzkiaren argia erabiliz bere elikagaia sortzeko gai den izaki biziduna. Ekosistema. Espazio fisiko batek eta bertan bizi diren izaki bizidun guztiek osatzen duten multzoa. Ehuna. Funtzio bera egiten duten antzeko zelulen multzoa.

Alderantzizko sublimazioa. Gas-egoeratik zuzenean solido-egoerara igarotzea.

Elikasarea. Ekosistema bateko elikadura-harremanak adierazten dituen eskema.

Alga. Bere elikagaia sortzen duen izaki bizidun urtarra; alga zelulabakarrak eta alga zelulaniztunak daude. Algak ez dira landareen erreinuko izakiak.

Enbrioia. Lehen garapen-etapetan dagoen izaki biziduna.

Angiospermoa. Haziak eta fruitua dituen loredun landarea.

Errekuntza. Substantzia bat oxigenoarekin oso azkar konbinatzean gertatzen den erreakzio kimikoa; energia handia kanporatzen da.

Animalia. Beste izaki bizidun batzuk janez elikatzen den izaki bizidun zelulaniztuna. Nerbio-sistema eta zentzumen-organoak ditu. Ia animalia guztiak toki batetik bestera mugitzeko gai dira. Antera. Estaminek goialdean dituzten zakuak dira anterak; zaku horietan polena sortzen da.

Erreakzio kimikoa. Ikus aldaketa kimikoa.

Errizoma. Ugalketa asexualean esku hartzen duen lurpeko zurtoina. Espazio-zunda. Eguzki-sistema aztertzera bidaltzen den tripulazio gabeko espazio-ontzia.

Aparatua. Elkarrekin koordinatuta funtzio bera egiten duten organoen eta sistemen multzoa.

Espazioko estazioa. Espazioan jarritako barrutia, barruan zenbait astronauta denboraldi luze batez bizitzeko modukoa.

Asteroidea. Planeta baino txikiagoa den eta Eguzkiaren inguruan biraka ari den astro harritsua.

Espora. Goroldioek eta iratzeek ugaltzeko erabiltzen duten zelula.

Atmosfera. Lurra inguratzen duen aire-geruza.

Estaminea (lorezila). Lorearen zati maskulinoaren organoetako bat.

Atomoa. Materia osatzen duen partikula ñimiñoa.

Estoloia. Ugalketa asexualean erabiltzen den zurtoin Bakterioa. Izaki bizidun zelulabakar txiki-txikia eta baOtras actividades horizontala. kuna. Difeudes. Invit Estoma. Karbono dioxidoa sartzeko hostoek azpialBaporizazioa. Likido-egoeratik gas-egoerara igarotzea. dean duten irekidura. Berotze globala. Gizakion eraginez Lurraren batez Estratosfera. Atmosferaren geruza bat, ozono geruza beteko tenperatura igotzea. duena. Biodibertsitatea. Lurreko izaki bizidunen dibertsitatea. Fotosintesia. Landareek elikagaia sortzeko erabilBiztanleria. Ekosistema batean bizi diren espezie tzen duten prozesua. bereko izaki bizidunen multzoa. Fruitua. Haziak biltzen dituen organoa, obulutegi bat Bolumena. Gorputz batek betetzen duen espazioa. garatzean sortua. Deforestazioa. Basoak soiltzea edo galtzea. Dekantazioa. Osagaiek dentsitate desberdina izatea baliatuz nahasteak banantzeko metodoa.

Galaxia. Izarrez, hautsez eta gasez osatutako multzoa. Garraioa. Higatutako materialen lekualdaketa.

216 276 132815 _ 0215-0240.indd 216 132826 _ 0272-0300.indd 276

21/5/09 10:56132815 _ 02 28/9/09 16:16:06

Gimnospermoa. Haziak bai baina fruiturik sortzen ez duen landare loreduna.

Izarra. Argi eta bero gisa energia kantitate handia kanporatzen duen astroa.

Goroldioa. Lorerik gabeko landare txikia. Esporak kapsula batean garatzen zaizkio.

Izerdi gordina. Uraren eta gatz mineralen arteko nahastea, sustraietan sartu eta hostoetaraino igotzen dena.

Grabitatea. Lurraren erakarpen-indarra, objektuak lurrera erortzea eragiten duena.

Izerdi landua. Landareen elikagaia, fotosintesiaren bidez hostoetan sortua.

Gurpila. Ardatz baten inguruan biratzen den gorputz zirkular batez osatutako makina bakuna.

Klorofila. Eguzkiaren argia bereganatzeko landareek duten substantzia berdea.

Harraparia. Ehizatzen dituen izaki bizidunak janez elikatzen den izaki biziduna.

Kloroplastoa. Fotosintesia egiten duen zelulaorganulua.

Harria. Zenbait osagaiz osatutako berezko materiala.

Kohetea. Beste espazio-ontzi batzuk gora jasotzeko erabiltzen den espazio-ontzia; erregaia amaitzen zaionean, Lurrera erortzen da.

Harri magmatikoa. Magma solidotzean sortutako harria. Harri metamorfikoa. Harri batek jasaten duen presioa edo tenperatura handitzearen ondorioz eraldatutako harria. Harri sedimentarioa. Beste harri batzuen edo izaki bizidunen hondakinez sortutako harria. Hazia. Landare loredunek ugaltzeko erabiltzen duten organoa. Enbrioi bat eta substantzia elikagarriak ditu. Hidrosfera. Lurreko ur guztien multzoa. Higadura. Urak, haizeak eta abarrek lurrazaleko materialak gastatzea.

Kometa. Eguzkiaren inguruan biraka ari den astro harritsu izoztua; isats bat ikusten zaio maiz. Komunitatea. Ekosistema bat osatzen duten izaki bizidun guztien multzoa. Kondentsazioa. Likido-egoeratik gas-egoerara igarotzea. Konstelazioa. Lurretik ikusita elkarren ondoan diruditen izarren multzoa. Kontsumitzailea. Beste izaki bizidun batzuk janez elikatzen den izaki biziduna.

Hodi zurkarak. Izerdi gordina garraiatzen duten hodiak.

Kutsadura. Uraren, airearen edo lurzoruaren narriadura, batez ere substantzia kaltegarrien bidez gertatzen dena.

Indarra. Gorputz bat deformatzeko edo gorputz baten mugimendu-egoera aldatzeko gai den edozein kausa.

Laba. Sumendi batek kanporatutako harri urtua.

Ingurumena. Izaki bizidun batengan eragiten duen guztia, bai ingurune fisikoa bai beste izaki bizidunak. Iragazketa. Nahasteak zuloz betetako euskarri batean zehar igaroarazita osagai bat edo beste atxikitzeko â&#x20AC;&#x201C;hau da, nahastea banantzekoâ&#x20AC;&#x201C; teknika.

Liber-hodiak. Izerdi landua garraiatzen duten hodiak. Lurrazala. Lurraren egituraren kanpoaldeko geruza; harriz osatuta dago. Lurrikara. Lurraren barneko indarrek lurrazalean eragindako mugimendua.

Irakitea. Likido-egoeratik gas-egoerara ziztu bizian igarotzeko prozesua; tenperatura jakin batean gertatzen da.

Lurruntzea. Likido-egoeratik gas-egoerara pixkanaka eta tenperatura baxuan igarotzea.

Irakite-tenperatura. Substantziak likido-egoeratik gas -egoerara ziztu bizian igarotzeko tenperatura.

Lurzorua. Lurraren azaleko geruza, harri zatiz eta izaki bizidunen hondakinez osatua.

Iratzeak. Errizomak, hosto konposatuak eta soroetan sortutako esporak dituzten landare lore gabeak.

Magma. Mantuan dagoen harri urtuzko masa.

Izar uxoa. Atmosferaren kontra talka egitean su hartzen duen gorputz txikia, hauts alearen edo harearen modukoa.

1/5/09 10:56132815 _ 0215-0240.indd 217 132826 _ 0272-0300.indd 277

Makina bakuna. Pieza batez edo pieza gutxiz osatutako makina. Mantua. Lurrazalaren eta nukleoaren artean dagoen geosfera zatia. Harri erdi urtuz osatuta dago.

217 21/5/09 10:56 28/9/09 16:16:06

Marruskadura. Gorputz baten higiduraren aurkako indarra, gorputzaren abiadura moteltzea edo gorputza gelditzea eragiten duena. Masa. Gorputz batek duen materia kantitatea. Meteoritoa. Lurrazaleraino iristen den gorputz txikia. Mikroskopioa. Behatutakoa zenbait aldiz handituta ikusteko balio duen tresna optikoa. Minerala. Harrien osagaia den berezko substantzia purua.

Planta. Lurrari itsatsita bizi den eta bere elikagaia sortzen duen izaki bizidun zelulaniztuna. Polena. Estamineetan sortzen diren pikor mikroskopikoei esaten zaie. Polinizazioa. Polena estaminetik pistilora igarotzea; normalean, lore baten estaminetik beste baten pistilora. Sarraskijalea. Beste izaki bizidun batzuen gorpuak janez elikatzen den izaki biziduna. Satelitea. Planeta baten inguruan biratzen den astroa.

Nahastea. Zenbait substantzia puruz osatutako materia.

Satelite artifiziala. Planeta baten inguruan biratzen den espazio-ontzia.

Nahaste heterogeneoa. Zenbait osagai nabari zaizkion nahastea.

Sedimentazioa. Higatu eta garraiatutako materialen pilaketa.

Nahaste homogeneoa. Desberdindu ezinezko osagaiak dituen nahastea.

Sistema. Funtzio bereko zenbait organoren multzoa.

Naturagune babestua. Natura-balioari eusteko, zenbait jarduera egiteko debekuaz babestutako tokia. Nukleoa. Geosferaren erdiko zatia. Oso tenperatura altua duenez, urtuta du kanpoaldea. Obulua. Obulutegiaren barruko lore zatia, hazi baten sorburua. Obulutegia. Pistiloaren zati loditua, obuluak dituena. Onddoa. Izaki bizidun zelulabakarra edo zelulaniztuna, elikagaia beste izaki bizidun batzuengandik lortzen duena. Onddo asko lurrari itsatsita bizi dira.

Solidotzea. Likido-egoeratik solido-egoerara igarotzea. Soroa. Esporak sortzeko, iratzeek hostoen azpialdean duten eremu iluna. Sublimazioa. Solido-egoeratik zuzenean gas-egoerara igarotzea. Substantzia purua. Materia mota bakar batez osatutako substantzia. Sumendia. Magmak Lurraren gainazalera irteteko erabiltzen duen irekigunea.

Organismoa. Izaki bizidun osoa.

Transbordadore espaziala. Hegazkinek bezala lur hartzen duen espazio-ontzia, ezaugarri horri esker hainbat misiotarako erabil daitekeena.

Organoa. Funtzio bat egiteko elkarrekin lan egiten duten ehunen multzoa.

Troposfera. Atmosferaren behe-beheko geruza, fenomeno atmosferikoen eremua dena.

Oxidazioa. Substantzia bat oxigenoarekin konbinatzean gertatzen den erreakzio kimikoa.

Tuberkulua. Substantzia elikagarrien biltegi den eta ugalketa asexualean esku hartzen duen lurpeko zurtoin loditua.

Palanka. Barra zurrun bat da; euste-puntu bat erabiliz, makina bakuna bihurtzen da. Parasitoa. Beste izaki bizidun batez elikatzen den izaki biziduna; kalte egiten dio hari, baina ez du hiltzen. Pistiloa. Lorearen zati femeninoa. Planeta. Argirik gabeko astro handia, izar baten inguruan biraka ari dena. Plano inklinatua. Gainazal inklinatu batez osatutako makina bakuna, garaiera bat gainditzeko balio duena.

Txertoa. Beste landare batean txertatzen den landare zatia; beste landare horretan haziko da. Txirrika. Gurpil batez eta soka batez osatutako makina bakuna, pisuak gora jasotzeko erabiltzen dena. Ugalketa asexuala. Izaki bakar batek esku hartuta gauzatzen den ugalketa mota. Ugalketa sexuala. Bi sexuetako beste hainbeste izakik esku hartuta gauzatzen den ugalketa mota. Urtzea. Solido-egoeratik likido-egoerara igarotzea.

218 132815 _ 0215-0240.indd 218 132826 _ 0272-0300.indd 278

21/5/09 10:56132815 _ 02 28/9/09 16:16:06

Glosarioa Urtze-tenperatura. Substantziak solido-egoeratik likido-egoerara ziztu bizian igarotzeko tenperatura.

Biztanleria gaztea. 15 urtetik beherako pertsonek osatutako biztanleria zatia.

Zelula. Izaki bizidunen osagai bizi txikiena.

Biztanleria heldua. 15 eta 65 urte bitarteko pertsonek osatutako biztanleria zatia.

Zelulabakarra. Zelula bakarraz osatutako izaki biziduna. Zelulaniztuna. Hainbat zelulaz osatutako izaki biziduna.

Biztanleria-piramidea. Herrialde, autonomia-erkidego edo beste eremu bateko biztanleria sexuka eta adintaldeka banatuta adierazten duen grafikoa. Emaria. Zenbateko ur kantitatea daraman ibai batek. Emigratzaile. Jaiotako tokitik beste toki batera bizitzera joaten den pertsona.

Geografia Abeltzaintza. Etxeko animaliak haztearekin eta merkaturatzearekin lotutako jardueren multzoa. Adineko biztanleria. 65 urtetik gorako pertsonek osatutako biztanleria zatia. Aintzira. Lurrez inguratutako ur-masa.

Errolda. Probintzia, autonomia-erkidego edo Estatu bateko biztanleen zerrenda; hamar urtean behin egiten da. Etorkina. Jaiotako tokitik beste toki batera bizitzera etorri den pertsona. Fauna. Toki edo eskualde bateko animalia mota bereizgarrien multzoa. Garraioa. Pertsonak eta merkantziak toki batetik bestera garraiatzea, lehorrez, itsasoz edo airez.

Akuiferoa. Lurpeko urak dituen lur zatia edo lur-geruza.

Goi-ordokia. Inguruko lurrak baino goragoko lur-eremua.

Albufera. Itsasotik lur-zerrenda batek banantzen duen eta normalean ur gazia izaten duen urmaela.

Golkoa. Lurrean barneratzen den itsas zati zabala.

Arroa. Ibai nagusi batek eta haren ibaiadarrek egiten duten ibilbidea.

Harana. Mendien artean dagoen eta ibai batek zeharkatzen duen lurralde laua.

Barne-merkataritza. Herrialde bateko mugen barruko merkataritza.

Hirugarren sektorea. Zerbitzuak biltzen dituen ekonomia-sektorea.

Berezko hazkundea. Urtebetean toki batean jaiotzen diren pertsonen eta toki horretan urte berean hiltzen direnen arteko aldea. Positiboa edo negatiboa izan daiteke.

Ibaia. Mendian jaiotzen den eta ura itsasora, beste ibai batera edo aintzira batera isurtzen duen etengabeko ur-lasterra.

Bigarren sektorea. Naturako baliabideak produktu landu bihurtzeko jarduerak biltzen dituen ekonomia-sektorea. Biztanleria. Lurralde batean bizi diren pertsonen multzoa. Biztanleria aktiboa. Diruaren truke lan egiten duten pertsonek eta langabeek osatzen duten biztanleria zatia. Biztanleria-dentsitatea. Zenbat pertsona bizi diren lurralde bateko kilometro koadro bakoitzeko. Biztanleria ez-aktiboa. Lanik egin ezin duten eta trukean dirurik jaso gabe lan egiten duten pertsonek osatutako biztanleria zatia.

1/5/09 10:56132815 _ 0215-0240.indd 219 132826 _ 0272-0300.indd 279

Ibaiadarra. Urak ibai handiago batera isurtzen dituen ibaia. Ibaiaren erregimena. Ibai baten emariak urtean zehar izaten dituen gorabeherak. Erregularra edo irregularra izan daiteke. Ibaien isurialdea. Itsaso berera isurtzen diren ur-lasterrak biltzen dituen lur-eremua. Ibilbidea. Ibai batek jaiotzen denetik itsasoratu arte egiten duen bidea. Industria. Lehengaiak produktu landu bihurtzeko jarduera. Itsasadarra. Ibai batek bere bokalean sortutako haranean sartzen den itsas zatia.

219 21/5/09 10:56 28/9/09 16:16:06

Itsasertza. Itsasoa ukitzen duen lur zatia. Kanpo-merkataritza. Beste herrialde batzuekin egiten den merkataritza. Klimograma. Toki bateko hileko batez besteko prezipitazioak eta tenperaturak adierazten dituen grafikoa. Konstituzioa. Herrialde bateko legerik garrantzitsuena, bertako biztanleen eskubideak eta betebeharrak biltzen dituena. Landaretza. Toki edo eskualde bateko landare mota bereizgarrien multzoa. Langabetua. Lanik gabe dagoen pertsona heldua. Lehen sektorea. Naturatik baliabideak eskuratzeko jarduerak biltzen dituen ekonomia-sektorea.

Turismoa. Atseden edo atsegin hartzeko beste toki batzuetara egiten diren bidaiak edo toki horietan egiten diren egonaldiak. Uharra. Euriak ugariak direnean sortzen den ur-lasterra. Uhartea. Alde guztietatik urez inguratutako lur zatia. Uhartedia. Elkarren ondoko zenbait uhartek osatutako multzoa. Urmaela. Aintzira txikia. Urtegia. Presa baten bidez urari eutsita ibai baten ibilbidean lortzen den ur-pilaketa. Zerbitzuak. Ondasun materialik ekoizten ez duten jarduerak.

Lehorreko lurra. Eurien ura besterik jasotzen ez duten laboreetarako lur-eremua; ez da ureztatzen. Lur ureztatua. Ureztatu beharreko laboreetarako lureremua. Lurmuturra. Itsasora irteten den lur zatia. Mendikatea. Elkartutako zenbait mendilerroren multzoa. Mendilerroa. Elkarren segidan lerrokatutako mendiak. Merkataritza. Diruaren truke ondasunak eta zerbitzuak ematea. Migrazio-hazkundea. Urtebetean toki batera etortzen diren etorkinen eta urte berean toki horretatik beste batera joaten diren emigratzaileen arteko aldea. Negatiboa edo positiboa izan daiteke. Nekazaritza. Elikagaiak eta bestelako produktuak lortzeko helburuz lurra lantzearekin lotutako jardueren multzoa. Ordokia. Itsas mailarekiko altuera gutxi duen lur-eremu laua.

Historia Akueduktua. Ura hirietaraino eramateko erromatarrek erabiltzen zituzten ubide artifizialak. Al Andalus. 711. urtetik 1492. urtera bitartean musulmanek Iberiar penintsulan konkistatutako lurraldea. Alkazarra. Arabiar jauregia edo gaztelua. Anfiteatroa. Gladiadoreen arteko nahiz haien eta piztia basatien arteko borroketarako erromatar eraikuntza. Antzokia. Antzezleek antzezlanak antzezteko erromatar eraikuntza. Beiratea. Koloreetako beira zatiez osatutako marrazkiak, ateetan nahiz leihoetan jartzen direnak.

Organigrama. Erakunde edo enpresa baten antolaketaren adierazpen grafikoa.

Bisigodoa. Erdi Aroaren hasieran Iberiar penintsula inbaditu, eta Toledoko Erresuma sortu zuen germaniar herria.

Padura. Itsasoko urak hondoratutako eremua, ibai baten bokaletik gertu dagoena.

Dukerria. Bisigodoek Iberiar penintsulan banandutako zati bakoitza.

Penintsula. Alde batetik ez beste guztietatik urez inguratuta dagoen lur zatia.

Emirerria. Damaskoko kaliferriaren probintzia.

Sakonunea. Inguruko lurrak baino beheragoko ordokia.

Erromanikoa. Erdi Aroko berezko arte-estiloa, leiho gutxiko hormak eta erdi-puntuko arkuak bereizgarri dituena.

220 132815 _ 0215-0240.indd 220 132826 _ 0272-0300.indd 280

21/5/09 10:56132815 _ 02 28/9/09 16:16:06

Glosarioa Erromanizazioa. Erromatarren ohiturak, hizkuntza eta legeak zabaltzea. Feniziarrak. Greziatik etorrita, K.a VI. mendearen inguruan Mediterraneoko itsasertzean koloniak fundatu zituzten herri kolonizatzaileak. Galtzada. Pertsonak higitzeko nahiz merkantziak garraiatzeko erromatarren garaian harri handiz egindako bidea. Gerra punikoak. Erromatarrek eta kartagotarrek Mediterraneo itsasoa kontrolatzeko elkarren aurka egindako gerrak. Gotikoa. Erdi Aroko berezko arte-estiloa; leiho askoko horma arinak eta arku zorrotzak dira estilo horren bereizgarriak. Greziarrak. Asiatik etorrita, K.a. VII. mendearen inguruan Andaluziako itsasertzean koloniak fundatu zituzten herri kolonizatzaileak. Historia. Iraganean gertatutako gertaera garrantzitsuen kontakizuna. Historiaurrea. Historiaren lehen etapa, gizakia agertu zenetik idazketa asmatu artekoa.

Monumentu megalitikoa. Harri-bloke handiz (menhirrez, trikuharriz edo harrespilez) egindako eraikina; Historiaurrean eraiki zituzten. Moriskoa. Kristau bihurtutako musulmana. Mosaikoa. Harrizko, beirazko, zeramikazko eta abarrezko koloretako pieza txikiak gainazal batean ahokatzeko arte-teknika. Mozarabiarra. Al Andalusen bizi arren, bere erlijioari eusten zion kristaua. Muladia. Islamdar bihurtutako Al Andalusko kristau ohia. Musulmana. Islama praktikatzen duen pertsona. Nasri erregeak. XIII. mendetik XV. mendera bitarteko Granadako errege musulmanen familia edo dinastia. Neolitikoa. Harri Aroaren azken zatia, gizon-emakumeak sedentario bihurtu zirenekoa, eta zeramika asmatu eta harlanduzko tresnak egin zituztenekoa. Nomada. Toki finko batean bizi ordez, beti batetik bestera bizi dena.

Iberiarrak. K.a. lehen milurtekoan Iberiar penintsulako hegoaldean eta ekialdean bizi izan ziren herriak.

Paleolitikoa. Historiaurrearen lehen zatia, gizakiak nomadak zirenekoa, eta harrizko tresnak egiten zituztenekoa.

Judua. Judaismoa praktikatzen duen pertsona.

Sedentarioa. Toki batean finkaturik bizi dena.

Kaliferria. Kalifak edo printze musulmanak gobernatutako lurraldea.

Sueboak. Erdi Aroaren hasieran Iberiar penintsula inbaditu zuen germaniar herria, penintsulako iparmendebaldean erresuma bat sortu zuena. Geroago, bisigodoek garaitu zituzten.

Kartagotarrak. Afrikako iparraldetik etorrita, K.a. III. mendearen inguruan Iberiar penintsulako ekialdean eta Balear uharteetan koloniak fundatu zituzten herri kolonizatzaileak.

Taifak. Kordobako Kaliferria desegin ondoren Iberiar penintsulan sortu ziren erresuma musulmanak.

Kolonia. Feniziarrek, greziarrek eta kartagotarrek Iberiar penintsulan merkataritzarako sortutako kokagunea Antzinaroan.

Termak. Erromatarren aisialdirako toki publikoak.

Konkistatu. Gerra-ekintzen bidez lurralde bat bereganatzea.

Uzta biltzea. Naturak ematen dituen fruituak batzea.

Legionarioa. Soldadu erromatarra.

Zeltak. K.a. lehen milurtekoan Iberiar goi-ordokian eta Atlantikoko itsasertzean bizi ziren herriak.

Medina. Islamdar hiriaren zati nagusia. Meskita. Musulmanen tenplua edo otoitz-etxea. Metal Aroa. Historiaurreko aroa, Harri Aroaren (Paleolitoa eta Neolitoa) ondorengoa; gizon-emakumeak metalak erabiltzen hasi ziren, tresnak egiteko.

1/5/09 10:56132815 _ 0215-0240.indd 221 132826 _ 0272-0300.indd 281

Tribua. Zenbait familiaz osatutako giza talde txikiak.

Zeltiberiarrak. Iberiar penintsulako herri zeltak; Iberiar herriekin harremanetan bizi ziren. Zeramika. Lokatz egosiz egindako objektuak. Zirkua. Gurdi-lasterketak eta beste zenbait ikuskizun egiteko erromatar eraikuntza.

221 21/5/09 10:56 28/9/09 16:16:06

Europako mapa politikoa OZ E A N O A R TI KOA

Reykjavik

ISLANDIA

Nor vegiako itsasoa

SUEDIA A

NORVEGIA

IRLANDA

Kopenhage

Ipar itsasoa

I K

Stockholm

Its

DANIMARKA

A T L A

Dublin

ERRESUMA BATUA

HERBEHEREAK

P POLONIA

Londres

Berlin

Amsterdam

Varso

ALEMANIA

Brusela

BELGIKA

Praga

Luxenburgo

O Z E A N O

ERRUSIAR FFEDERAKUND

LUXENBURGO

TXEKIAR KA ESLOVA ERREPUBLIK

Paris

Bratislava

Viena LIECHTESTEIN

FRANTZIA

Berna

Vaduz

Buda

AUSTRIA

SUITZA

HUNGARIA

Ljubljana

Zaggreb

ESLOVENIA KRO OAZIA ANDORRA

PORTUGAL

Madril

BOSNIA- Sarajevo SE HERZEGOVIN NA

San Marino

It s

Monako

Andorra la Vella

VATIKANO HIRIA Erroma

Podgorica

MONT ATENEGRO Tirana d

ria

ITALIA

ESPAINIA

Ceuta Melilla

AFRIKA

Tirreniar itsasoa

i t e

Bel

SAN MARINO

MONAKO

Lisboa

KANARIAK ISLAS CANARIAS

l t i k oa

Oslo

tik

Itsaso Jonikoa

MALTA Valleta

222 132815 _ 0215-0240.indd 222 132826 _ 0272-0300.indd 282

29/5/09 08:46 28/9/09 16:16:06

132815

Barents itsasoa

SUEDIA A FINLANDIA

ERRUSI AR FEDERAKUNDEA

Helsinki

l t i k oa

Tallinn

ESTONIA Mosku

LETONIA

Stockholm

Riga

Its

LITUANIA

Vilnius

ERRUSIAR FFEDERAKUNDEA

Minsk

BIELORRUSIA

P POLONIA Varsovia

Kiev Praga

K ar

Chisinau

Itsaso beltza

ARMENIA

Erevan

BULGARIA

Podgorica KOSOVO Sofía Pristina MONT TENEGRO Skopje Ad Tirana MAZEDONIA r

ITALIA

tik

ALBANIA

GREZIA

A Valleta

9/5/09 08:46

Ankara

TURKIA

Egeo itsasoa

Atenas

Itsaso Jonikoa e

AZERBAIJAN

BOSNIA- Sarajevo SERBIA HERZEGOVIN NA

Baku

Tbilisi

Bukarest

Belgrad

GEORGIA

Zaggreb

ENIA KRO OAZIA

ERRUMANIA

HUNGARIA

Ljubljana

MOLDAVIA

Budapest

AUSTRIA

Bratislava

Viena

It s

ASIA

UKRAINA

TXEKIAR RREPUBLIK KA ESLOVAKIA

Eskala

Nikosia ZIPRE

180

Kilometroak

LEGENDA Estatu-hiriburua Estatuaren muga

223 132815 _ 0215-0240.indd 223 132826 _ 0272-0300.indd 283

29/5/09 0 28/9/09 16:16:09

Europako mapa fisikoa OZ E A N O A R T I K OA

Hekla 1. 49 1 m

Reykianes lurmuturra

Ipar lurmuturra

Isla ndia uha rtea H

OA K

ak nd

Ir la

S an Bizente lurmuturra

no i ba ia

te M endik a Mulhac én B etik oa 3. 47 8 m

lt i k oa Ba

iba ia

AP E

Genovako golkoa

Korsika uhartea

Its NI

NO AK

Tirrenia r its a s oa

BALEAR Sardinia UHARTEAK uhartea

itsasartea

KANARIAK

AFR IKA

Di na r

Da n ubi oi ba

Ad r ia

lp ea

B AL

tik oa

ITALIAR PENINTS ULA

O 2.

BALKAN PENINT

Sizilia uhartea

t e

Etna 3. 34 0 m

Its a s o Joni koa

Matapan lurm

Malta uharte a

224 132826 _ 0272-0300.indd 284

HUNGARIAKO OR RDOKIA

A L P E A K Mont B lanc 4. 80 7 m Po

goi-ordokia

Gibraltarko

Teide 3. 71 8 m

K AR P A

Oihan B eltza

R óda

O Z E A N O

Liongo golkoa

Tajo iba i a

IBERIAR PENINTS ULA vir iba ia G u a dalqui

ia ba

Aneto 3. 40 4 m

a ai

ia iba

ba ia

Iberiar

iba

Vosgea k

Erdialdeko Mendi gunea

Duero iba

Eb r

i in

a ia ib

B iz k gol a ik o k oa

Vís tu

Loira iba i a

Finis terre lurmuturra

ba El

r te

a la ka n

I ts

Od A er NDI A ib H s I it K o O k D s i R a O Ca l OPA E UR Metal mendi ak a as

a ia

ko a ntxa S an Mateo M lurmuturra

es is

m Tá

JUTLAND PENINTS ULA

its a s oa

a ni n

oi ts a s

ha n

e aP

BRITAINIAR UHARTEAK

n de

non i

ba i a

la na

Irlanda uhartea

Vattern aintzira

Monte s Grampianos

Britainia Handia uhartea Ipa r

Finlandiak goi-ordokia

ES KANDINAVIAKO PENINTS ULA

Vanern aintzira

ar Ip

A T L A N T I K

Aintzira k

Cabo da Roca

KA N

Iba i garra ntzits uenak

Galdhöpiggen 2. 46 9 m

Shetland uharteak

Bo tni ak

LE GE NDA Gailur garra ntzits uenak

og olk oa

Nor vegia its a s oa

Faroe uharteak

28/9/09 16:16:10

B a rents its a s oa

Ipar lurmuturra

K IA

IA K

ga ibai a Vol

a ia ib

Dv in a

l Ura

ia iba

ld e k

lt i k oa

og olk oa

Bo tni ak

Me n de b a

E K IALD E K O D O K IA E U R OPAK O OR

Ladoga aintzira

Peipus aintzira

Onega aintzira

Finlandiako goi-ordokia

Ipa r

ibaia vina Di

Itsaso Mar Zuria B lanco

AKO LA

ern ira

a or tx

ai ib

KOLA PENINTS ULA

I ts

n Do

ib a a i

KAS PIAR ITSAS OAR EN SAKONUNE A

a ai

ASIA TO

K AR P A

R ULA

lp ea

B ALKANAK

tik oa

Olinpo 2. 91 1 m

BALKANETAKO PENINTS ULA

na 34 0 m

Its a s o B eltza

dr ia

KAUK ASO

Danubioren delta

Elbrus 5. 64 2 m

Da n ubi oi ba ia

Moldoveanu 2. 54 3 m

KRIMEAKO PENINTS ULA

Azoveko itsasoa

HUNGARIAKO OR RDOKIA

ia ba

e Dni

VĂs tu

Its a s o Joni koa Matapan lurm.

A LT I T U D E A (metrotan) 1.500

E geo its a s oa

1.000 E s k a la 0

o a

Kreta uhar tea

18 0

400 0 Sakonunea

K ilom etroa k

Zipre

225 132826 _ 0272-0300.indd 285

28/9/09 16:16:12

Espainiako mapa politikoa

B i z

Coruña

Oviedoo

LUGO

Santiago CORUÑA

ASTURIA S

Lugo

GALIZIA

Pontevedra

LEÓN Leóón

PAL

Ourense

PONTEVEDRA

OURENSE

ZAMORA

GAZT ELA

Valla Zamora

VALLADO Salamanca

O Z E A N O

SALAMANCA

Ávila ÁVILA

A T L A N T I K O A T

CÁCERES

EXTREMADU RA

Cáceres

Mérida Badajoz LEGENDA

BADAJOZ Estatuko hiriburua

KORDOBA

Autonomia Erkidegoko hiriburua Autonomia-erkidegoko eta probintziako hiriburua

Kordo

Probintziako hiriburua

HUELVA

Autonomia-hiria Estatu-muga

Huelva

Autonomia-erkidegoen muga Probintzia-muga

Sevilla

A N D A SEVILLA

MÁL O Z E A N O Santa Cruz Tenerifekoa

A T L A N T I K O A

KANARIAK Santa Cruz Tenerifekoa Las Palmas SANTA CRUZ TENERIFEKOA

SANTA CRUZ TENERIFEKOA

Málag

CÁDIZ Cádiz

Ceuta

Las Palmas

M A R O K O LAS PALMAS

226 132815 _ 0215-0240.indd 226 132826 _ 0272-0300.indd 286

21/5/09 10:56 28/9/09 16:16:12

132815

B i z k a i k o

Oviedoo

g o l k o a

BIZKAIA GIPUZKOA Santander Bilbo EUSKAL Donostia

STURIA S

K A N TA B R I A

AUTONOMIA ERKIDEGOA ARABA Gasteiz

EÓN

BURGOS

Leóón PALENTZIA Palentzia

AMORA

Logroño Burgos

ERRIOXA

VALLADOLID

SORIA

LLEIDA

GIRONA Girona

BARTZELONA Bartzelona Tarragona

TARRAGONA TERUEL Teruel

Madril

BALEAR UHARTEAK

CASTELLÓ

Cuenca

ERES

ARAGOI

ZARAGOZA

M A D R I L Guadalajara

ÁVILA

ANDORRA

Lleida

Zaragoza

GUADALAJARA Ávila

Huesca

Segovia

AMANCA

K ATA L U N I A

SEGOVIA

manca

Iruñea

Soria Valladolid

N A FA R R O A K O FORU HUESCA ERKIDEGOA

GA ZT EL A E TA L E O N Zamora

Castelló

Toledo Palma

CUENCA

TOLEDO

Valentzia VALENTZIA

GAZTELAMANTXA

MADU RA

VA L E N T Z I A o

érida

Albacete

Ciudad Real CIUDAD REAL

s a

ALBACETE

Alacant

KORDOBA Kordoba

ALACANT

MURTZIA

JAÉN

s t i

Murtzia

Jaén

evilla

A N D A L U Z I A

ALMERÍA

EVILLA

Granada MÁLAGA

Almería

Málaga

CÁDIZ ádiz

Ceuta Eskala 0

A R O K O

1/5/09 10:56

GRANADA

Melilla

Kilometroak

227 132815 _ 0215-0240.indd 227 132826 _ 0272-0300.indd 287

21/5/09 28/9/09 16:16:13

Estaca de Bares lurmuturra

iba

Torre Cerredo 2.648 m

es oa arlerr K

Peña Trevinca 2.124 m

Ourense

Cabeza de Manzaneda 1.778 m

p ak o m e

ANTAB RIAR

L EÓ

León

iba

E ur o

Oviedo

I p a r r a i b e r i a r g o

Pontevedra r ra ada ra s as ar t i d sa ko u sa o its a rr a k Aro a a d r a d sa s eve t t i n Po ok o Vi g

Lugo

Palen

S I A

iba Ulla

GALIZI

B A I X A S

Finisterre lurmuturra

menAnc di

Santiago

B A I A ME N

Coruña

B i Peñas lurm muturra

A RA IA K ADA R G

E E R I A LD R A IT S D ASAD

E o ib EA a

K IT R A O SA K S

Espainiako mapa fisikoa

Valladolid

Zamora

me s

Salamanca T oo r oa lerr nd i e am at

22.591 m

ón

D I A r e d o sAAlmanzor

ER ibaia

G U

San

Áv

M r ro O K di le E n e LD m

Peña de Francia 1.723 m

A T L A N T I K O A

iba i a

O Z E A N O

Adaj a ibai

I B E R

T e r r oa O e n d il m Cáceres l u p e ed d a Las Villluercas ro me 1.6001 m IA A nd B i lerr I oa A Mérida G U A D I A N M

Badajoz

LEGENDA

ac he

Estatuko hiriburua

i ba ia

Autonomia Erkidegoko hiriburua

aa új

iba

Autonomia-erkidegoko eta probintziako hiriburua Probintziako hiriburua

Arace na me ndile r ro a

Estatuaren muga

Ibai garrantzitsuenak

Gailur garrantzitsuenak

Autonomia-hiria

Ur tegiak

I QU K AL D A E NG S u RR GU VI I U G Q Sevilla en AL G AD u U G a

Huelva

S I E R R AV I

2 .4 2 6 m

La Palma Fuencaliente lurmuturra

Ga ra jo nay 1 .4 8 7 m

Gomera Hierro M al pa so 1 .5 0 0 m

Lanzarote

K A N A R I A K

Peñas del Chache 670 m

al Cád iz ad k o ba dia G u

e et

Cádiz

i. a

qu e de K A NRo lo sAmu R ch acI hoA s K

Peñas del Chache 670 m

Alegranza Graciosa

Ro qu e de lo s mu ch ac ho s 2 .4 2 6 m

A T L A N T I K O A

O Z E A N O

C á d iz k o go Alegranza Graciosa

MEN

o ak oa r nd R o d ile r en m

Lanzarote

La Punta de Anaga Fuerteventura Palma PuntaCruz de Anaga Fuerteventura Santa Tenerifekoa Santa Cruz Tenerifekoa Fuencaliente Las Palmas Tei de Ga ra jo nay 3 .7 1 8 m lurmuturra Canaria Tei de Jandía 1 .4de 8 7 Gran m Las Palmas 3 .7 Jandía 1 8 m807 m Jandía lurmuturra Gomera 807 m Jandía Rasca lurmuturra Pico de las Nieves lurmuturra Kanaria Hierro 1.949 m Rasca lurmuturra Kanaria Handia M al pa so Maspalomas lurmuturra Handia 1 .5 0 0 m

Trafalgar lurmuturra Tarifa

Santa Cruz de Tenerife

Europa lurmuturra

lurmuturra

Gibr

o ltark

itsa

sar t

e a Ceuta

M A R O K O

Maspalomas lurmuturra

228 132815 _ 0215-0240.indd 228 132826 _ 0272-0300.indd 288

21/5/09 10:56 28/9/09 16:16:14

132815

g o l k o a

D e m and a il er r o a me nd

A Li o n go go l ko a

Pica d'Estats 3.143 m

Aneto 3.404 m

i b a i a Monte Perdido 3.355 m

ANDORRA Creus lurmuturra F

Gá lle go ib aia

i baia

Te r ib

I p a r r a l d e k o b e r i a r g o i - o r d o k i a

a ibai a

iba a i

a ba l i b a i

Logroño Burgos

Iruñea

Gasteiz

León

Aizkorri 1.544 m

s o a ib a ia Hiru Erregeen Mahaia 2.438 m

ANTA B RIAR MENDI

A KATE

p ak o m endiak

E ur o

Bid

Torre Cerredo 2.648 m

Matxitxako lurmuturra Donostia Bilbo K EUSK AL M E N DIA De

Oviedo

ko ra bo ar B i l s ad a its

Ajo lurmuturra Santander

L lo b r e g a t ib a i a

B i z k a i k o Peñas lurm muturra

ai z

rra

viá ib a i a

R o s e s ko go l ko a

Cinc

i b ai

iba i a

Adaj a ibaia

me s

ia Jil oca i ba

Girona EB ai m M a Huesca R EA o en n Palentzia I B bi ó O AT Turó de aia rg n g o m e ndiak d i l c a y IK I ib l'Home B D er o E AI 1.712 m roa R EN R A M O O I BAIA Moncayo R I E Soria U R Valladolid D O t A 2.313 m E N Zaragoza an a Lleida R n t sl e r r o T Bartzelona o S a i S Zamora I B E R I A R i M nd AK M me Ay a KO ON ib nd lló me A KO Er E UNE A ón l I n e a i J le sm N UN rr TA L Tarragona D oa KA IK Segovia lamanca T oo r A Sa n t Jo r d i go l ko a A rroa T Ea TE d il e A n m Ávila Tortosa lurmuturra A I dKa r r ar r o a me Cu e K a d ile ND m e n d inl c a k o Guadalajara u E e G en r ro E A Cavalleria M a cia T o a m r Teruel r Cerro de Madril R KO m di le San Felipe a AFormentor lurmuturra Peñagolosa ij L Do sEm e n 1.839 m ai ar A 1.813 m H I b i Toro es d D lurmuturra diako 357 U iba G O I - O R D O K I A r e A2Almanzor m he 2.591 m ia Cuenca Javalambre rc lcu d ia a A e b a R Puig Major i Castelló de la Plana b TA J O B A IA lb l i a A 2.020 m Ja va l a I 1445 m n d Menorca A el e E m m e nd i l m b re TO a e n Toledo r a oa r r L roa LE d il e n t Palma H e g o a l d e k o ia mu A DO m en Tr a Va l e n tz i ako i baia s lup e K A K I D O N E M Mallorca go l ko a d a Las Villluercas i b e r i a r g o i - o r d o k i a Ses Salines Valentzia 1.6001 m I IA A J lurmuturra Zánca ra i IBA A R Ú A B Cabrera C I roa A Albacete UA DI AN Ibiza Ciudad Real Pico Molatón Jab oa z oa 1.245 m r a lón r a Nao lurmuturra e r a iba i Formentera il ia ca rr m e nM a d r nd iba Al nd ile d il on m e Aitana rr e er a i o aa b d a a n j i n m Mu ro ú 1.558 m Z l a ita SEGUR i ba Bañuela ia ia A a a 1.323 m A Alacant ib IB rl ro N R E d a l i m r C a z oi l e r Revolcadores A I A a O 2.001 m a M IA nd Gu aia o oa S I E R R A I R I B A me b Murtzia i IV Sagra A n Q U Kordoba N E A s tí l e 2.382 m I K Om E s n AL i U Jaén N p KO T D e d SA le u N E n A Mar Meno r E G n ñ a uad B a R d a U e d B i a ler G u a G U joz m IR ro a E S IV na s Palos lurmuturra G M á g i N D I K AT QU evilla A en L E O t A M i o r a z n a i K l m l A ba iba G AD TI ia i u ia GU B E a Nevad E a rr e T i S o K A Granada Mulhacén a NDI e 3.479 m A E ai M b O i IK o n Almería te IBET ak le n d l e r r o a Málaga M EN D I K AT E P E N a o a R d di r Gata lurmuturra en A l m e r ía ko r m diz ALTITU DEA go l ko a e Ur

gü

b aia

Pa lm ba a k o d ia

rro

aia

i. a

Europa lurmuturra

a Tarifa

urmuturra

itsa

sar t

e a Ceuta

Alborán

(metrotan)

2.000 1.500

1.000 Eskala 0

M A R O K O

1/5/09 10:56

Melilla

Kilometroak

700 500 0

229 132815 _ 0215-0240.indd 229 132826 _ 0272-0300.indd 289

21/5/09 28/9/09 16:16:16

Espainiako ibaiak B ia via ib aia Nar ce

Eo iba

lón i ba

Tambre ibaia

ia ba ai

Cea ibaia aia

bu ey i

ba ia

igo ibaia Órb la ib a ia

il ibaia

era

OI IÑ M

Ulla ibaia

AIA

La Almendrako To rm urtegia es iba ia Hu eb ra iba ia

ibaia

IB DUERO

Va ld

Ricobayoko urtegia

u Ág

O Z E A N O

ANA GUA DI

iba i

i n to

iel

LQ ADA GU G en

ia r iba Via

Isurialde mediterraneoa

i b a ia

i iba

ia ba a

Urtegia Estatu-muga

r ja Zú

tac

ila ibaia Ard

Uharra

Bizkaiko golkoko isurialdea

Alberc a ibai tar

Alcántarako Valddecañaseko urtegia A urtegia l m onte ibaia Cí S alo r ibaia u AI A B AI N A I D GU A Serena urtegia Ma

LEGENDA Ibai garrantzitsuenak

T ié

aia n ib gó

IBA I

TA JO

IB AI A

Ala

A T L A N T I K O A

Gua da ir

Isurialde atlantikoa

ia iba

ai a ib

adalh Gu

d Gua

ce or

aro

A T L A N T I K O A

ia ba ei t le

Guadi

O Z E A N O

il i

KANARIAK

Santa Cruz de Tenerife

Ceuta

M A R O K O

230 132815 _ 0215-0240.indd 230 132826 _ 0272-0300.indd 290

21/5/09 10:56 28/9/09 16:16:17

132815

B i z k a i k o

aia

Llo b regat ibaia

uviá ibaia

a r e s a ib

P all

ra Nog ue

baia

Cinca

i bai a

Gállego ibaia

ANDORRA

T e r ib a ia

gre

iba i

ia uera Rib ag o rza n a iba og

ba De ba i

i ba

ei ba

rtí ni

Hu er va

Mequinenzako urtegia

ua da

lop

ibaia

r es

Cig

ib a

Tur ia

b aia

B iba

T AR

J ÚCA R IBAIA

ibaia

do ibaia Mun a

di a n

Iznájarreko urtegia

d G ua

en al

tín

ia iba

a o

ia iba

nzora iba ia ma

ce ibaia or

nd a r ax i

Guadi

Ceuta

aia

adalh Gu

ai a ib

SEGURA I BA IA

enor i.

ai a

il i b

ali m

baia

ad Gu

ba ri

ibaia

IVI LQU ADA U G Guad ajoz

aro

aia

Jaba lón

te a le

ela

Z ánca r a i

IA R IBA

ia iba

Serenako urtegia

ba i ri a j Zú

Gua da ir

Buendiako urtegia ij a

ad Gu

Cíjarako urtegia

b el i

A IB

bri

GU AD I AN

i b a ia

BAI T AJO I

Valddecañaseko urtegia

AI A

Taj uñ

a r r ama i b

aia

i res na e H

onte ibaia

he ibaia Alberc a i iba tar

J arama i ba

T ié

Ibaizabal ibai a

Arg a

Pisuerga ibaia Ar la

Ca r

ib a

aia

AIA ba Jaló n i

es ib

Adaja ibaia

Tor m

gón ibaia Ara Esako urtegia

EB RO

Cega ibaia Er es m

a iba ia

ón ibaia nz

D U ER O IB

Va ld

yoko egia

AIA

Arlanza ibaia

era

bu ey i

ba ia

igo ibaia Órb la ib a ia

Cea ibaia a ibai rión

EB R O IB

F a

Bi d

lón i ba

va i.

ia ba

g o l k o a

Eskala 0

M A R O K O

1/5/09 10:56

Melilla

Kilometroak

231 132815 _ 0215-0240.indd 231 132826 _ 0272-0300.indd 291

21/5/09 28/9/09 16:16:19

Espainiako parke nazionalak B iz k ai k o go l k o a

ASTURIAS M

KANTABRIA

Europako mendiak

GALIZIA

Galiziako Atlantikoko uharteak

F R A N T Z I A

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA

NAFARROAKO FORU ERKIDEGOA

ANDORRA Ordesa eta Monte Perdido Aigüestortes eta Estany de Sant Maurici aintzira

ERRIOXA GAZTELA ETA LEON

KATALUNIA ARAGOI

AT L A N T I KO A

P O R T U G A L

OZEANO MADRIL AK

Monfragüe

Cabañeros

VALENTZIA

GAZTELA-MANTXA EXTREMADURA

Cabrerako uhartedia

Tablas de Daimiel

MURTZIA

ANDALUZIA

s a i t

Sierra Nevada

Doñana

O Z E A N O AT L A N T I KOA KANARIAK Timanfaya Caldera de Taburiente

Garajonay

Teide

CEUTA

r a e r t i e d

LEGENDA

Parke nazionala Estatu-muga

MELILLA

MAROKO

Galiziako uharte atlantikoak. Cíes uharteak, airetik ikusita.

Ordesa eta Monte Perdido. Las Tres Sorores mendigunea, Pineta haranetik ikusita.

ALJERIA

Autonomia Erkidegoen muga

Europako mendiak. Basoa eta goi-mendia, Fuente Dé-n (Kantabria).

S Ib

Aigüestortes i Estany de Sant Maurici. Sant Maurici aintzira eta Els Encantats mendia.

232 132826 _ 0272-0300.indd 232 292 132815 0215-0240.indd

32815 _ 0215 28/9/09 16:16:20 21/5/09 10:

Caba単eros. Larreak mendi artean.

Cabrera uhartedia. Saguen harkaitza.

Tablas de Daimiel. Putzuetako bat egunsentian.

Do単ana. El Acebucheko padura eta pinudia.

Sierra Nevada. Mulhac辿n mendia, Iberiar penintsulako garaiena.

Caldera de Taburiente. Hodei-estalkia, parkearen gainean.

Monfrag端e. Artadia, baso mediterraneoa.

Garajonay. Laurisilvako landaretza.

Teide. Teide sumendia, Espainiako gailurrik garaiena.

Timanfaya. Mendi bolkanikoak eta laba-blokeak.

233 32815 _ 0215-0240.indd 233 21/5/09 10: 132826 _ 0272-0300.indd 293

21/5/09 10:56:5 28/9/09 16:16:21

O Z E A N O A T L A N T I K O A

Eskala

KANARIAK

GALIZIA

L BA

KATALUNIA

T AR UH

K EA

Klima lehor-lehorra

Klima lehorra

Klima nahiko hezea

Mendialdeko klima

Klima ozeanikoa

Barrualdeko klima mediterraneoa

Klima mediterraneo ohikoa

LEGENDA

ANDORRA

F R A N T Z I A

A L J E R I A

VALENTZIA

MURTZIA

Melilla

ARAGOI

NAFARROAKO FORU ERKIDEGOA ERRIOXA

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA

g o l k o a

KANTABRIA

B i z k a i k o

ASTURIAS

GAZTELA ETA LEON

MADRIL

GAZTELA-MANTXA

M A R O K O

Ceuta

ANDALUZIA

EXTREMADURA

CANARIAS 0 67 CANARIAS Santa Cruz de Tenerife Kilometroak CANARIAS CANARIAS CANARIAS KANARIAK CANARIAS O Z E A N OCANARIAS A T L A N T I K O A CANARIAS

P O R T U G A L

29/5/09 08:132815 _ 021 28/9/09 16:16:22

132815 _ 0215-0240.indd 234 132826 _ 0272-0300.indd 294

E Espainiako klimak

234

29/5/09 08:132815 _ 0215-0240.indd 235 132826 _ 0272-0300.indd 295

O Z E A N O

Pontevedra

PONTEVEDRA

SANTA CRUZ TENERIFEKOA

Santa Cruz Tenerifekoa Las Palmas

LAS PALMAS

O Z E A NO AT L A N T IKOA

A T L A N T I K O A

Cáceres

CÁCERES

SALAMANCA

Gasteiz

Iruñea

Bilbo GIPUZKOA

Donostia

Ceuta

Málaga

MÁLAGA

Kordoba

d Melilla

Kilometroak

Eskala 0 65

GRANADA

ALMERÍA

LE BA

Tarragona

K TEA AR

Palma

H RU

Bartzelona

Girona

100.000-249.999 100.000tik behera

10-30 10etik behera

250.000-499.999

500.000-999.999 31-60

1.000.000-3.000.000 61-100

3.000.000tik gora 101-600

600dik gora

Probintzia-muga BIZTANLERIAREN DENTSITATEA PROBINTZIAKA PROBINTZIA-HIRIBURUETAKO BIZTANLERIA (Biztanleak kilometro koadroko) (Kopurua)

Estatu-muga

LEGENDA

e i t

a r r

MURTZIA

Alacant

ALACANT

Castelló

GIRONA

BARTZELONA

TARRAGONA

Lleida

LLEIDA

CASTELLÓ

VALENTZIA

Valentzia

Teruel

Huesca

A N D O RR A

F R A N T Z I A

HUESCA

TERUEL

Murtzia

ALBACETE

Albacete

Almería

Zaragoza

ZARAGOZA

CUENCA

Cuenca

Guadalajara

Granada

Jaén

JAÉN

CIUDAD REAL

Ciudad Real

SORIA

Soria

GUADALAJARA

TOLEDO

MADRIL Madril

Toledo

KORDOBA

ÁVILA

Ávila

Segovia

VALLADOLID SEGOVIA

Palentzia Valladolid

MAROKO

CÁDIZ

Cádiz

Sevilla

SEVILLA

BADAJOZ

HUELVA Huelva

Zamora Salamanca

KANTABRIA

BIZKAIA

g o l k o a Santander

ARABA BURGOS NAFARROA León Logroño PALENTZIA ERRIOXA Burgos

ZAMORA

LEÓN

ASTURIAS

Oviedo

B i z k a i k o

Badajoz

Ourense

Lugo

LUGO

OURENSE

CORUÑA

Coruña

P O R T U G A L

Espainiako biztanleria

235

21/5/09 10:56: 28/9/09 16:16:23

KAN TAB RIA

Plentzia Bermeo

Gernika-Lumo

Lekeitio Donostia

Hernani

Irun

BIDASOA BEHEREA

Pasaia

Errenteria

DONOSTIALDEA Villabona-Amasa

Berastegi

AIARA

Eskualdea

Eskualde-muga

Autonomia-erkidegoen muga

Herrigune nagusiak

Lurralde historikoko hiriburua

Autonomia Erkidegoko hiriburua

LEGENDA

N A FA R RO A KO FORU ERKIDEGOA

TOLOSALDEA Tolosa

GOIERRI

Beasain Ordizia

Zumarraga

Azkoitia

Azpeitia

U RO L A KO S TA

DEBABARRENA

Oñati

Agurain

Zarautz

Bizkaiko golkoa

Ondarroa

LEA-ARTIBAI Eibar

Elgoibar

Markina-Xemein

BUSTURIALDEA

Mungia

URIBE-BUTROE

Barakaldo Bilbo Amorebieta Durango

Bergara Arrasate

DURANG AL D EA

ARRATIA-NERBIOI

Igorre

BILBOALDEA

Santurtzi Portugalete

Zalla

ENK ANT ER R I

VI LL AV ERD E Balmaseda TUR TZ I O Z Laudio

Amurrio

AIARA

AÑANA

DE BAGOI ENA Aramaio

Gasteiz

Oion

A RA B A KO E R R I O X A

Kanpezu

A RA B A KO M E N D I A L D E A

GORBEIABARRENA

Bastida

ERRIOXA

Lantaron

Añana

Kuartango

ARA BA KO L AUTA DA

GA Z T E L A E TA L E O N

Eskala 0 6 Kilometroak

21/5/09 10:5 132815 _ 021 28/9/09 16:16:24

132815 _ 0215-0240.indd 236 132826 _ 0272-0300.indd 296

E Euskadiko mapa politikoa

236

da rra

Las Muñecas gaina

as a

l va da

il e

llo

i nd

Kilometroak

a ci

Eskala 0 6

A rcen

r ro a A m en r ka di mu le rr Om e o a

Ganekogorta 998 m

Matxitxako lurmuturra

AK ARAB

ri men d ig u

O L A U TA D A

EUSKAL MENDI AK

Aratz 1.445 m

ERRIOXA

Toloño 1.267 m

Peña del Castillo 1.436 m

Joar 1.414 m

ARA BAKO E RR I OXA

Herrera gaina

Bidaniko gaina

Urto gaina

Donostia Jaizkibel 543 m

Higer lurmuturra

500

700

1.000

1.500

A LT I T U D E A (metrotan)

FORU ERKIDEGOA

Aralar mendilerroa N A F A R R O A K O Etxegarate gaina

Ernio 1.072 m

Aizkorri n e a 1.544 m

a Urbasa iet k r r a teiz u mendilerroa i t d I ko m e n Kapildui en d m iak 1.180 m Lokiz mendilerroa ia i b aTRE BI Ñ U a Izki mendiler roa u d KO N D ERR IA

Ga s

Bizkaiko golkoa

Urkilla mendilerroa

Ai z ko r

Barazar gaina

Anboto 1.296 m

Oiz 1.026 m

ia ba i a Gasteiz orr

Gorbeia mendigunea

Oka i b ai a Le a

Urkiola gaina

iba

Gorbeia 1.475 m

bal

Gernika-Lumo

Sollube 633 m

Ibaiza

VI LL AV ERD E a i b Bilbo a TUR TZ I O Z u g a Ca d

KAN TAB RIA

it s

G A Z T E L A E TA L E O N

ok o

a ai

ia A r t ib a i ib a

rb i o ii b ibaia

ub e Alt ibaia

a ia

B a ia

Oñ

ia ba iba De

la ib

ia Or ia i ba

21/5/09 10:5 132815 _ 0215-0240.indd 237 132826 _ 0272-0300.indd 297

Euskadiko mapa fisikoa

i bai a

237

21/5/09 10:56: 28/9/09 16:16:24

KA NTA BRI A

Bu t ro

e ib ai a

Bizkaiko golkoa

Uribarri Ganboako urtegia

Oñ ba

iba

Urrunagako urtegia

rra

llo

AI A

Oria i ba

Iba iz

aba l ib a

ia i b aTR EBI Ñ U d a KO NDE RRI A

EB ERRIOXA

ia iba

ia VI L LAV ER D E ba a i TU RT ZI O Z C a d a g u

Ome

Puentelarrako urtegia

Sobrongo urtegia

GA Z TE LA E TA L E ON

Eskala 0 6 Kilometroak

la ib

Oka i b ai a Lea ib ai a b i a t i r A iba ia

ii b ibaia

Artikutzako urtegia

Añarbeko urtegia

N A FA R R O A KO FORU ERKIDEGOA

LEGENDA

Urtegia edo aintzira

Ibaia

21/5/09 10:132815 _ 021 28/9/09 16:16:25

132815 _ 0215-0240.indd 238 132826 _ 0272-0300.indd 298

i bai a be u t Al B a ia

E Euskadiko ibaiak

238

i baia

21/5/09 10:132815 _ 0215-0240.indd 239 132826 _ 0272-0300.indd 299

VI LL AV ERD E TUR TZ I O Z

Kilometroak

Eskala 0 6

Arcena mendilerroa

Arcena mendilerroa Valderejo Salburua

Izki

Guardiako aintziragunea

Guardiako urmaelak

Pagoeta

Inurritza

Aralar

Bizkaiko golkoa

Uribarriko urtegiaren luzapenak

Arabako Hegoaldeko mendilerroak

ERRIOXA

Caicedo aintzira

Gorbeia

Itxina mendigunea Itxina

URKIOLA

Urdaibai

Urdaibaiko itsasadarra

Gaztelugatxeko Doniene

Gesaltza A単ana

Salvada mendilerroa

KAN TAB RIA

G A Z T E L A E TA L E O N

Beste gune babestu batzuk

Eskualde-parkea

Parke naturala

LEGENDA

N A FA R RO A KO FORU ERKIDEGOA

Leitzaran ibaia

Aiako Harria

Txingudi

Euskadiko naturagune babestuak

239

21/5/09 10:56: 28/9/09 16:16:25

Arte-zuzendaritza: José Crespo Proiektu grafikoa Azala: Carrió/Sánchez/Lacasta Barrualdea: Paco Sánchez eta Avi Azaleko irudia: Max Proiektu-burua: Rosa Marín Irudien koordinazioa: Carlos Aguilera Proiektuaren garapenerako arduraduna: Javier Tejeda Garapen grafikoa: José Luis García eta Raúl de Andrés Zuzendaritza teknikoa: Ángel García Encinar Koordinazio teknikoa: Maitane Barrena eta Alejandro Retana Konposaketa eta muntaketa: Miren Pellejero eta Pedro Valencia Kartografia: Ana Isabel Calvo, José Luis Gil, Belén Hernández, Tania López, José Manuel Solano eta Olga Terroba Hizkuntza-egokitzapena: Leire Otxotorena, Ramon Iriarte, Xabier Sarasola, Ainitze Etxaniz eta Ihintza Elsenaar Argazkien dokumentazioa eta aukeraketa: Miguel Ángel Corcobado Argazkiak: A. Real; A. Viñas; Algar; B. Vilanova; C. Jiménez/photoAlquimia; C. Valderrábano e I. Hernández; C. Villalba; D. Lezama; E. Cánovas; F. de Madariaga; F. Ontañón; G. M. Azumendi; GARCÍA-PELAYO/Juancho; Gilbert Rigaud; I. Rovira; J. C. Martínez; J. C. Muñoz; J. I. Medina; J. J. Arrojo; J. Jaime; J. L. G. Grande; J. Lucas; J. M. Borrero; J. M. Gil-Carles; J. M.ª Barres; J. M.ª Escudero; J. V. Resino; L. Gallo; Larrión-Pimoulier; M. Blanco; M. San Félix; M. Sánchez; Michele di Piccione; O. Boé; O. Torres; ORONOZ; P. Arceo; P. Esgueva; Prats i Camps; R. Manent; R. Mora/P. González; Roca-Madariaga; S. Cid; S. Enríquez; S. Padura; S. Yaniz; TERRANOVA INTERPRETACIÓN Y GESTION AMBIENTAL; A. G. E. FOTOSTOCK/ Biophoto Associates, Javier Larrea, Ioseba Egibar, Walter Zerla, Eric Baccega, David Parker, Paco Elvira, Kaisa Siren, Alan Copson, Paco Ayala, Roland Birke, J&C Sohns, Dan Suzio, Thonig, Larry Landolfi, FSG, WORLDSAT INTERNATIONAL, Carolina Biological S., Science Photo Library, Topic Photo Agency, Juan José Pascual, Pablo Galán Cela, David Buffington, Bartomeu Borrell, Xavier Florensa, Robert J. Erwin, M. A. Otsoa de Alda, Jerry Lodriguss, J. José Pascual, ARCO/C. Huetter, Santiago Fernández Fuentes, Luis Castañeda; ACTIVIDADES Y SERVICIOS FOTOGRÁFICOS/J. Latova; ALBUM/akg-images/British Library; ARGAZKI PRESS; CONTIFOTO/SYGMA/John Van Hasselt; CORDON PRESS/CORBIS/SYGMA/André Fatras, Zefa/ Awilli, Xinhua/Landov; COVER; EFE/Bernardo Rodríguez, Domenech Castelló, Javier Lizón, RENFE; EFE/PANA/Haruyoshi Yamaguchi; EFE/SIPA-PRESS/Juhan Kuus, Letterio Pomara; Xurxo Lobato; GETTY IMAGES SALES SPAIN/The Image Bank/ Daisy Gilardini; HIGHRES PRESS STOCK/Nature Production/naturepl.com, naturepl.com/Georgette Douwma, naturepl.com/ Jouan & Rius, naturepl.com/Kim Taylor, AbleStock.com; I. Aguirre; I. Preysler; ISTOCKPHOTO; JOHN FOXX IMAGES; LOBO PRODUCCIONES / C. Sanz; LURRAK/Manuel Díaz De Rada; MELBA AGENCY; MUSEUM ICONOGRAFÍA/J. Martin; NASA/ESA, and The Hubble Heritage Team (STScl/AURA), JPL; NOVOSTI; ORONOZ FOTÓGRAFOS; PHOTODISC; SEIS X SEIS; SEMEYES. COM/Roberto Tolín Sommer; SPAIN PHOTO STOCK/Rafael Delgado, Justino Díez, José Latova, Tono Arias; STUDIO TEMPO/J. Sánchez; Arabako Arkeologia Museoa/Quintas; BIBLIOTHÈQUE DE L’ARSENAL, PARÍS; Castillo Hotel Son Vida; EUSKAL ARKEOLOGIA, ETNOGRAFIA ETA KONDAIRA MUSEOA, BILBO; ESPAINIAKO GEOMEATZARITZAKO INSTITUTUA; M. Vives; MATTON-BILD; MUSÉE CONDÉ CHANTILLY; ARKEOLOGIA MUSEO NAZIONALA, MADRIL/’Argazki artxiboa. Arkeologia Museo Nazionala’.; KONTZILIOEN ETA KULTURA BISIGOTIKOAREN MUSEOA, TOLEDO; HISTORIAURREAREN MUSEOA, VALENTZIA; ZARAGOZAKO MUSEOA; MUSEO NUMISMATIKOA, ATENAS; Málagako Historiaurrearen Museoa; SERIDEC PHOTOIMAGENES CD; Gure esker ona Radio Galegari; SANTILLANAREN ARTXIBOA

ISBN: 978-84-8147-981-2 EK: 132826 Lege-gordailua:

132826 _ 0272-0300.indd

300

Lan hau edozein modutan erreproduzitzeko, banatzeko, jendaurrean erakusteko edo aldatzeko, nahitaezkoa da beraren jabeen baimena izatea, legeak aurreikusitako kasuetan izan ezik. Lan honen zatiren bat fotokopiatu edo eskanerretik pasatu nahi izanez gero, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos / Erreprografia Eskubideetarako Espainiako Zentroa, www.cedro.org).

6/10/09

15:57:36