ดาวเพดาน มนัสนันท์ ได้ลาภ
ดาวเพดาน มนัสนันท์ ได้ลาภ
2
3
การศึกษาเรื่องราวเกี่ยวงานศิลปกรรม
“ลวดลายเพดานประดับวิหาร ในเขตอำ�เภอเมือง จังหวัดลำ�ปาง” ศึ ก ษาถึ ง ประวั ติ ค วามเป็ น มาและคติ ค วามเชื่ อ เกี่ ย วกั บ การสร้ า ง ลวดลายรวมถึงเทคนิควิธีการสร้างลวดลายดาวเพดานประดับวิหาร ซึ่งจังหวัด ลำ�ปางเป็นดินแดนที่เก่าแก่และมีประวัติศาสตร์ความเป็นมาควบคู่กับดินแดน ล้านนา อีกทั้งยังมีความสำ�คัญและความเจริญรุ่งเรืองทางด้านพระพุทธศาสนา ศิลปวัฒนธรรม เศรษฐกิจและการเมืองการปกครอง สืบต่อกันมาหลายยุค หลายสมัย ดังนั้นจึงปรากฏหลักฐานในรูปของงานศิลปกรรม ลวดลายที่ปรากฏ ในงานศิลปกรรมในจังหวัดลำ�ปางได้แสดงถึงเทคนิควิธีการในการสร้างสรรค์ ลวดลายขึ้นมาเป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัว ที่เรียกได้ว่า “งานสกุลช่างลำ�ปาง” โดย เฉพาะลวดลายที่รังสรรค์ผ่านในงานศิลปกรรมเนื่องในศาสนา ปรากฏให้เห็น เช่น ลวดลายในงานปูนปั้น งานแกะสลัก งานฉลุไม้ งานลายคำ� เป็นต้น สิ่งสำ�คัญ ประการหนึ่งในลวดลายเหล่านี้ก็คือ การผสมผสานลวดลายหรือรับอิทธิพลจาก ลวดลายภายนอกวัฒนธรรม มีพัฒนาการของลวดลายที่ได้รับลวดลายแบบจีน ลวดลายแบบรัตนโกสินทร์ ลวดลายแบบพม่า เป็นต้น
4
อีกช่วงเวลาหนึ่งที่พม่าเข้ามาอิทธิพลในจังหวัดลำ�ปางคือ ช่วงปลาย พุทธศตวรรษที่ 23 สมัยรัชกาลที่ 5ในขณะนั้นพม่าตกเป็นเมืองขึ้นของอังกฤษ ได้เข้ามาทาสัมปทานป่าในเขตล้านนา โดยเฉพาะในจังหวัดลำ�ปางและเชียงใหม่ จนมีฐานะดีและร่ำ�รวย ชาวพม่าจึงได้เข้ามามีอิทธิพลในการสร้างและบูรณะวัด ในลำ�ปาง ในรูปแบบศิลปะพม่าของตนเอง องค์ประกอบของวัด ประกอบไปด้วย งานศิลปกรรมต่างๆ ทั้งในด้านของานสถาปัตยกรรม เช่น พระวิหาร พระอุโบสถ อีกทั้งงานจิตรกรรม งานประติมากรรม เช่น งานสร้างพระพุทธรูป รวมถึง องค์ประกอบต่างๆภายใสอาคาร เช่น ธรรมาสน์ ฐานชุกชี ตลอดจน ดาวเพดาน “ดาวเพดาน” นี้มีความสำ�คัญอย่างมาก เพราะส่วนนี้สะท้อนให้เห็นถึง ความเชื่อ และคติจักรวาล
5
“ดาวเพดาน” ภายในอาคารพุทธศาสนาใช้สัญลักษณ์ดอกบัวกันมา ตลอด ทำ�ให้นึกถึงคติของอินเดียดึกดาบรรพ์ที่ยึดถือดอกบัวว่าเป็นสัญลักษณ์ ของจักรวาล ก่อนที่จะกลายเป็นสัญลักษณ์ของพุทธปัญญา ในภายหลังที่ถ้า ตุงฮวงในประเทศจีน ช่างสมัยถังก็ได้สร้างดาวเพดานขึ้นในถ้าวิหารมีเส้นขอบ จัตุรัสซ้อนกันเป็นห้วงๆกลางห้วงนี้มีดอกบัวใหญ่ ล้อมด้วยขอบนอกที่มีลวดลาย คล้ายดอกจอกของดาวเพดานสมัยอยุธยา ดาวเพดานอันนี้เป็นสัญลักษณ์ “ครอบฟ้าสวรรค์”
6
ลวดลายที่ใช้ในการประดับเพดานวิหาร
เทคนิคงานลงรักปิดทองลายฉลุ เป็นงานตกแต่งลักษณะหนึ่ง ทำ�ขึ้นด้วยการลงรักแล้วปิดทองคำ�เปลวให้เป็นลวดลายแบบต่างๆ โดยอาศัย แบบลายฉลุ เป็นเครื่องกำ�หนด ให้เกิดเป็นลวดลายเช่นนั้น งานลงรักปิดทอง ลายฉลุนี้ พึงหาตัวอย่างดูได้ตามเพดาน ท้องขื่อ ฝ้าเฉลียง ไขรา ฝาผนังใน พระอุโบสถ พระวิหาร หอพระธรรมพระมณฑป เป็นต้น ลักษณะทั่วไปมักเป็น ลวดลายหย่อม เช่น ลายดาว ลายดอกจอก ลายดาวรังแตน ลายดอกไม้ร่วง หรือ ทาเป็นลวดลายติดต่อ เช่น ลายก้านแย่งดอกใน ลายกรวยเชิง ลายเกลียว ก็มีลักษณะของลวดลายเป็นสีทองบนพื้นสีแดงบ้าง สีคราม และสีเขียวบ้าง ลวดลายแบบนี้มีลักษณะเป็นตัวขาดจากกัน ไม่ต่อเนื่องกันดัง เช่นลายเขียน ทั้งนี้ เนื่องจากมี “ขื่อ” ทำ�ขึ้นในแบบลายฉลุเป็นเครื่องกั้นลาย แต่ละตัวให้ขาดกัน
7
งานลงรักปิดทองลายฉลุ และ วิธีการลงรักปิดทองลายฉลุนี้ เป็นมา ด้วยการแก้ปัญหาทางการช่าง ในการทำ�ลวดลายตกแต่งตามที่สูงๆ เป็นต้น ฝ้า เพดาน ท้องขื่อ หรือฝ้าปีกนก ฯลฯ ซึ่งเป็นพื้นที่ดาดอยู่เหนือศีรษะ เป็นตำ�แหน่ง ที่ยาก และลำ�บากแก่การแหงนหน้าขึ้นเขียนลวดลายที่ประณีต และละเอียด จึง ได้ใช้วิธีทำ�แบบลวดลายขึ้นบนกระดาษบ้าง หนังแพะบ้าง แล้วฉลุตัวลายให้ขาด เป็นช่องๆ ตามรูปแบบลายนั้น ขึ้นไว้บนพื้นกระดาษนั้น เมื่อจะทำ�ลวดลาย ก็เอา น้ำ�ยาขึ้นไปทาพื้น ตรงที่จะทาให้เป็นลวดลาย แล้วเอาแบบลวดลายปะติดเข้า ตรงที่ต้องการ
8
9
งานเครื่องไม้จำ�หลัก งานศิลปกรรมที่ทำ�บนเนื้อไม้ด้วยวิธีการสลัก หรือจำ�หลัก เป็นรูปร่าง ลวดลาย ด้วยเครื่องมือต่างๆ เป็นงานประณีตศิลป์อย่างหนึ่งที่ช่างผู้ดำ�เนิน งานต้องมีความรู้ความชำ�นาญเฉพาะตัว เพราะต้องใช้ความประณีตในการ ถ่ายทอดรูปแบบและลวดลายลงบนวัสดุที่เป็นไม้ ด้วยการใช้เครื่องมือที่ทำ�จาก โลหะในการแกะสลัก
งานประดับกระจก โดยการประดับด้วยกระจกสีต่างๆผิวมันวาว ซึ่งได้รับการตัดแบ่งและ แต่งเป็นชั้นเล็กชิ้นน้อยติดต่อกันเป็นลวดลายหลากหลายแบบด้วยกัน
งานเขียนน้ำ�ยาปิดทอง บางแห่งเรียกอย่างสั้นๆว่า“ปิดทองรดน้ำ�”เป็นรูปภาพชนิดเอกรงค์ คือ มีลักษณะโดยรวมของรูปลักษณะที่ปรากฏเป็น“ลวดลาย”สีทองบนพื้นสีดำ� เป็นส่วนมาก ที่เขียนเป็นภาพมนุษย์ หรือ ภาพสัตว์ ในลักษณะงานตามกล่าว นี้ มีเป็นส่วนน้อย แต่ก็แสดงรูปลักษณะทั้งนั้น เป็นสีทองเช่นกัน ลวดลายหรือ รูปภาพที่ทาให้สำ�เร็จในขั้นสุดท้าย ด้วยการ“รดน้ำ�” ชาระล้าง“น้ำ�ยา” ซึ่งได้ ดำ�เนินการเขียนตามกรรมวิธีเขียนน้ำ�ยามาแต่ต้น ให้น้ำ�ยาหลุดถอน และคง เหลือแต่สีทองที่ต้องการให้เป็นลวดลาย หรือ รูปภาพบนพื้นนั้น อาศัยสาระของ กระบวนการขั้นสุดท้าย ของงานเขียนดังว่ามานี้ จึงมีชื่อเรียกเป็นอีกอย่างหนึ่ง ว่า“ลายรดน้ำ�”
10
ลวดลายที่ใช้ในการประดับตกแต่ง ลายเครือเถา มีลักษณะคล้ายเถาวัลย์ ใบไม้ หรือช่อ กิ่ง ใบที่เกาะกันเป็นช่อหรือเถาขนาด ใหญ่ ลายชนิดนี้อาจจะมีดอกเดียว หรือไม่มีดอกเลย เน้นที่ก้านและใบ
ลายดอกไม้และใบไม้ มักเป็นดอกไม้ที่มีก้านและใบประกอบ ก้าน มีลักษณะเป็นธรรมชาติ มีทั้งที่ แบบคล้ า ยภาคกลางและมี ลั ก ษณะ เฉพาะของล้ า นนาส่ ว นมากเป็ น ดอก บาน ส่วนดอกที่ตูมจะมีน้อยกว่า ลายสัตว์ จะใช้ลวดลายที่รูปสัตว์ต่างๆแตกต่าง กันออกไป อาทิ กระต่ายนกยูง เป็นต้น
11
เอกลักษณ์อันเด่นชัดของลวดลายที่ปรากฏในล้านนา จะเห็นได้ว่ามี ลักษณะอันเป็นลายประเภทของพันธุ์พฤกษา แรงบันดาลใจที่เป็นเหตุแห่งการ สร้างสรรค์ประเภทแรก อาจเกิดจากการรับเอาแนวคิดและอิทธิพลทางศิลปะ จากดินแดนอื่นเข้ามา และต่อมาได้มีการดัดแปลงให้เข้ากับรสนิยมในท้องถิ่น และลักษณะการใช้งานของพื้นที่ ถ้าพูดถึงลักษณะของงานศิลปกรรมในล้านนา จะพบว่า วัสดุแต่ละอย่างจะให้ผลในงานศิลปะต่างกัน รวมถึงวิธีการประดิษฐ์ การแก้ไขปัญหาของช่าง และเทคนิคต่างๆ เป็นต้น ลวดลายที่ปรากฏบนงานศิลปกรรมไม้ เนื่องจากในดินแดนล้านนา เป็นดินแดนซึ่งอุดมไปด้วยป่าไม้นานาพันธุ์ โดยเฉพาะไม้สักถือเป็นวัตถุดิบใน การนำ�มาสร้างสรรค์งานศิลปกรรมจึงปรากฏรูปแบบงานศิลปะอันสร้างสรรค์ มาจากไม้เป็นจำ�นวนมาก รูปแบบของลวดลายที่พบและนิยมในหมู่ช่างนั้นมี ที่มาจากพระพุทธศาสนาและแรงบัลดาลใจจากธรรมชาติเป็นสำ�คัญซึ่งรูปแบบ ลวดลายได้ปรากฏและรับใช้ทั้งงานพุทธศิลป์และศิลปะประดับตกแต่งที่พัก อาศัยทั่วไปนอกจากนี้ การสร้างลวดลายดาวเพดานประดับวิหารมีความเชื่อเข้า มาเกี่ยวข้องมากมาย รูปแบบดาวเพดานในงานสถาปัตยกรรมล้านนา โดยส่วน มากจะเห็นได้ว่า ลักษณะลวดลายจะมีลักษณะเป็นลวดลายดอกไม้ใบไม้ในการ มาสร้าง ลวดลายดาวเพดาน หรือลวดลายที่เกี่ยวกับสัตว์ในราศีต่างๆ รูปแบบ ดาวเพดานจะสร้างในรูปแบบของคติความเชื่อในเรื่องของคติจักวาล ถ้าเรา พิจารณาดูส่วนละเอียดดาวเพดานนี้ ส่วนมากนักจะเป็นลวดลายของดอกไม้ ใบไม้ มีการยึดถือดอกบัวว่าเป็นสัญลักษณ์ของจักรวาลที่สำ�คัญ
12
13
ลวดลายดาวเพดานประดับวิหาร ทำ�ให้ทราบถึงรูปแบบลักษณะของ ลวดลายและเทคนิคในการสร้างลวดลาย จากการที่ได้ไปศึกษาลวดลายดาว เพดานประดับวิหารในเขตอาเภอเมือง จังหวัดลำ�ปาง ลวดลายส่วนใหญ่จะเป็น ลวดลายพันธ์พฤกษา เช่น ลายเครือเถา มีลักษณะคล้ายเถาวัลย์ ใบไม้ หรือช่อ กิ่ง ใบที่เกาะกันเป็นช่อหรือเถาขนาดใหญ่ ลายชนิดนี้อาจจะมีดอกเดียวหรือไม่มี ดอกเลยเน้นที่ก้านและใบ ลายดอกไม้และใบไม้ มักเป็นดอกไม้ที่มีก้านและใบ ประกอบกัน มีลักษณะเป็นธรรมชาติ มีทั้งที่แบบคล้ายภาคกลางและมีลักษณะ เฉพาะของล้านนาส่วนมากเป็นดอกบาน ส่วนดอกที่ตูมจะมีน้อยกว่า เป็นต้น ในส่วนของเทคนิคที่พบส่วนมากจะเป็นการใช้เทคนิคลงรักปิดทองการ ลงรัก คือใช้ยาง จากต้นรัก ยางมีสีดำ� เหนียว คล้ายกาว ยางรัก เมือถูก หรือ สัมผัสผิวหนังจะมีอาการ คัน เรียกว่าแพ้รัก เมื่อทารักเสร็จก็เอาทองคำ�เปลว ปิดลงไป เค้าจึงเรียกว่า ลงรักปิดทองงานที่ออกมา จะคงทน สวยงาม และ อีกเทคนิคหนึ่งคือลายคำ� ในความหมายของศิลปกรรมล้านนา คือ ลวดลาย ที่ประดับตกแต่งสิ่งของเครื่องใช้ อาคารสถานที่ด้วยทองคาเปลว มีลวดลายสี ทองบนพื้นสีแดงหรือดำ� หากดูแต่ผิวเผินแล้วจะเห็นเป็นเพียงลวดลาย 2 มิติ ที่ ใช้วิธีการประดับลวดลายโดยการฉลุแบบแล้วปิดทองคำ�เปลว ซึ่งเป็นวิธีการที่ นิยมใช้กันโดยทั่วไป แต่แท้จริงแล้วการประดับตกแต่งลายคาของล้านนานั้น มี วิธีการแบบอื่นที่ต่อเนื่องจากการฉลุ การฉลุแบบปิดทองคาเปลว เป็นวิธีการที่ พบมากที่สุด เนื่องจากเป็นวิธีการประดับตกแต่งที่มีกระบวนการไม่ยุ่งยากซับ ซ้อนมากนัก โดยวิธีการเจาะฉลุลวดลายแม่แบบกระดาษตามต้องการ แล้วนำ� ไปวางทาบตรงส่วนที่ต้องการจะประดับตกแต่งลวดลาย แล้วปิดทองคำ�เปลวลง ไปตามช่องที่ฉลุลวดลายนั้นตามต้องการ
ดาวเพดาน มนัสนันท์ ได้ลาภ 530310135 ภาษาไทย © 2556 ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ สงวนลิขสิทธิ์ พิมพ์ครั้งแรก กรกฎาคม พ.ศ. 2556 จัดพิมพ์โดย ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ออกแบบโดย มนัสนันท์ ได้ลาภ