Qawsalla Letteratura Maltija SEC 2010
Matteo Depares 07 March 2010
Matteo Depares 2010
Malti Letteratura, Pa치na 1
Tema 1: IL-PROTESTA
Malta Ġenna tal-Art Ġużè Ellul Mercer Jum ir-Rebħ Rużar Briffa Tradiment Victor Fenech San Niklaw Joe Friggieri Ir-Raba’ ta’ Samwel Frans Sammut Ħitan tas-Sejjieħ Marjanu Vella Iż-Żabra Victor Fenech Ir-Ribelli J J Camilleri
Matteo Depares 2010
6 14 98 112 113 116 120 136
Malti Letteratura, Paġna 2
Il-Protesta Soċjali
Malta Ġenna tal-Art
Jum Ir-Rebħ
Din il-kitba, sarkastika għall-aħħar, tikkritika lim ġiba tal-Maltin bejniethom biex tagħti stampa reali ta’ x’inhi Malta tabilħaqq, f’kuntrast ma’ kif bosta drabi ġiet deskritta mill-barranin u millMaltin liriedu jidealizzawha, bħala “Fjur tad-dinja”, “Perla tal-Mediterran” u “Estremo lembo del lido italico”.
Rużar Briffa tnebbaħ biex jikteb din il-poeżija minn każ li ġara nhar il-Ħadd 25 ta’ Marzu 1945 fl-istadium tal-Gżira. Il-Maltin kienu qamu jkantaw l-innu Malti bi Protesta wara li kien tħalla barra. “U l-Kotra għanniet f’daqqa u semmgħet ma’ l-irjieħ L-Innu ta’ Malta tagħna u l-leħen kien rebbieħ“
“triq twila xibrejn li fiha jgħammru xi tmien mitt ruħ”
Ir-Raba’ ta’ Samwel
Ir-Ribelli
F’din is-silta, Sammut jinqeda bl-istat ħażin u żdingat tar-raba’ ta’ Samwelbiex jiddeskrivi l-istat ta’ ruħ il-protagonista: bniedem maqtugħ għalih.Liżolament li Samwel irid jimponi fuqu nnifsu huwa għamla ta’ protesta personali kontra l-indħil tassoċjetà.
Jumi Harr u Petriga, meta jaraw li kulħadd qiegħed iħares lejn ir-relazzjoni ta’ bejniethom b’mod preġudikat għall-aħħar, jaħarbu mir-raħal lejn il-belt, fejn il-mentalità kienet iktar miftuħa, u fejn ħadd ma kien jerfa’ salib ħadd. “L-aktar li ddiżappuntaw ruħhom kienu x-xebbiet tar-raħal; f’qalbhom għeru għal Petriga li rnexxielha ġġennu għal warajha… Fid-dieher u bi kliemhom tkażaw bihom u skandalizzaw ruħhom, iżda fil-qiegħ ta’ qalbhom kienu jafu li kieku ġiet l-okkażjoni kienu jagħmlu l-istess…”
Min jaf x’kien qed jgħid bejnu u bejn ruħu l-Laqxi ta’ issa, iħares lejn ir-raba’ mitluq ta’ Sawmwel?
Matteo Depares 2010
Malti Letteratura, Paġna 3
Il-Protesta Ambjentali
Tradiment
San Niklaw
Tradiment ta’ Victor Fenech ma titħadditx biss dwar dawk li qegħdin jittradixxu ’l art twelidhom billi jeqirdulha l-ambjent naturali, imma wkoll dwar dawk li jagħżlu li jibqgħu ħalqhom magħluq, daqslikieku jaqblu mal-qerda li qiegħda ssir. L-isem tas-silta jfakkarna mill-ewwel fit-tradiment ta’ Kristu minn sieħbu stess, fl-ort tal-Ġetsemani.
Din il-poeżija, tixħet dawl fuq il-qerda tal-ambjent frott l-egoiżmu ta’ nies li ma jimpurtahom minn ħadd u minn xejn. Il-poeżija titkellem dwar qerda li ssir fil-wied ta’ San Niklaw.
“Missieri,tħallix dan il-kalċi jgħaddi mingħalina (madanakollu naf: li ridu huma jsir mhux li rrid jiena).
“Kulħadd qal kemm hi sabiħa dik id-dar barra l-mogħoż li m’għadhomx jinżlu biex jirgħaw
barra dawk iż-żewġ namrati li ħadulhom l-aħħar rokna fejn kif tibda x-xemx tistaħba kienu jinżlu jinnamraw”
Ħitan tas-Sejjieħ
Iż-Żabra
Din il-poeżija, tagħmel użu mis-sarkażmu biex twaqqa’ l-attitudni favur l-iżvilupp bla rażan li ftit ftit qiegħed itemm l-aħħar ftit pulzieri “ta’ ħamrija għajjiena”
Iż-Żabra hija forma ta’ protesta kontra l-qerda talambjent, u twissi fuq il-prezz qares li jkollu jħallas il-bniedem meta jħassar id-dinja li jgħix fiha. Iqabbel ma stupru fuq mara.
“Sar il-Miraklu tal-konkrit.” “tfakkarni fir-riti antiki tal-mara fertili qed tongħos ħedlija” “U s-siġra la tniffset, protesta la lissnet la karba t’uġigħ.”
“Minkejja dan, it-Trejqa tal-Mistrieħ bejn żewġ ħitan titkennen tas-sejjieħ”
Matteo Depares 2010
Malti Letteratura, Paġna 4
Tema 2: Ir-Rispett filFamilja
Il-Bejjiegħ tal-Gazzetti Ir-Raġel tal-Klieb Lullaby Lil Yevgeny Missier u Iben Mur Orqod Binti Demgħat tas-Silġ Sentiment
Matteo Depares 2010
Ġorġ Borg Oliver Friggieri Mario Azzopardi Francis Ebejer Oliver Friggieri Mario Azzopardi Philip Sciberras
139 146 169 185 196 199 213
Malti Letteratura, Paġna 5
Tfal lejn il-Ġenituri Il-Bejjiegħ tal-Gazzetti Ġorġ Borg Ġorġ Borg juri kemm hi speċjali r-relazzjoni bejn l-iben u l-omm. Il-bejjiegħ tal-gazzetti jittratta ma’ ommu b’mod differenti ħafna minn kif iġib ruħu mal-bqija tal-bnedmin. “min ma jixtrix
ma jeżistix” “għalih hi kollox u biha id-dinja ma taqax”
Missier u Iben Francis Ebejer
n hija Ir-relazzjoni bejn missier u ibe ncis Ebejer. Lmistħarrġa f’din is-silta ta’ Fra kontra iben, għad li ma għandu xejn ma jistax missieru, jagħraf dak li missieru differenti minn jagħraf, u jagħżel li jgħix ħajja il-familja dik li għexet tradizzjonalment tiegħu. “xwejjaħ u qadim u antik”, “qisu xi ruħ mitlufa”
Demgħat tas-Silġ Mario Azzopardi
Din il-poeżija tistħarreġ in-n uqqas ta’ komunikazzjoni bejn il-bniedem u niesu, u tqis li hija sitwaz zjoni patetika li grupp ta’ nies jgħixu flimkien għal żmien twil bla ma jsiru jafu tassew lil xu lxin. Il-poeta hu w a iżolat fost niesu stess, u r-relazzjoni tiegħ u magħhom hija mibnija fuq l-imħabba daqs ke mm fuq ilħasra. “qatt m’afuni ni esi” ‘iżda nafhom se w”
Matteo Depares 2010
Malti Letteratura, Paġna 6
Ġenituri lejn it-Tfal
Missier u Iben
Lulluby lil Yevgeny
Ir-relazzjoni bejn missier u iben hija mistħarrġa f’din is-silta ta’ Francis Ebejer. Minħabba is-sekli ta’ ‘generation gap’ l-Missier ma jifimx li ibnu.
Din il-poeżija, tittratta r-relazzjoni bejn missier u ibnu ċkejken. Fiha l-missier jammetti quddiem ibnu li hu bniedem dgħajjef li mhux ta’ min ifassal ħajtu fuqu jew jidentifika ruħu miegħu.
“Emminni, jien lilek ma nista’ nifhmek xejn”
“ibni taranix ġgant għax ġgant m’iniex”
Mur Orqod Binti
Sentiment
F’din l-eleġija, Friggieri juri d-differenza kbira li tgħaddi bejn kif adult iħares lejn ir-realtà u kif tħares lejha tifla. Waqt li l-adult jagħrafha din id-differenza – għax xi darba għex it-tfulija huwa wkoll, huwa ma jista’ jagħmel xejn biex jegħlibha. Tispikka l-innoċenza u n-nuqqas ta’ esperjenza tattifla, u l-weġgħa tal-għajxien tal-adult.
F’din il-poeżija, Sciberras jindirizza lil bintu ċkejkna u joffrilha l-protezzjoni, l-imħabba u l-fsied, waqt li jgħidilha li la tikber mhi se ssib lil ħadd min jieqaf magħha fin-niket tal-ħajja. Jinħass it-tħassib tal-missier dwar il-ġejjieni ta’ bintu, imġiba tipika tal-ġenituri li tidher ukoll f’Lullaby – Lil Yevgeny
“Iv’iva, binti, agħlaq dik it-tieqa għax daħal ġmielu l-lej’ u ħuk mhux ġej.” “Tibżax, papà, tibżax, imxi nfittxuh”
Għad tíkber u tíb-ki dmuħ ieħor ta’ wáħx u ta’ díqa
Matteo Depares 2010
Malti Letteratura, Paġna 7
Aktar Informazzjoni Ir-Raġel tal-Klieb Fin-novella, ir-raġel iqis lill-klieb daqslikieku bnedmin, u l-atteġġjament tagħhom ukoll huwa kważi uman: “Huma ħarsu lejh u stennew kliemu jispiċċa, dawru għħajnejhom lejn xulxin, bħallikieku biex jaqblu li dik kienet okkażjoni speċjali, aktarx stramba”; “Kull ħabib ġdid kien jitlob, malli jirfes id-dar, sett ta’ kundizzjonijiet xierqa.” Dan joħroġ b’mod naturali, forsi minħabba li r-relazzjoni bejn ir-raġel u l-klieb daħlet biex timla l-vojt ta’ relazzjoni umana li qatt ma eżistiet tassew. F’dalkuntest jidher li l-isem tan-novella jista’ jingħata wkoll, b’ironija, tifsira oħra: li r-raġel kien sar verament tal-klieb minflok ta’ martu.
Matteo Depares 2010
Malti Letteratura, Paġna 8
Tema 3:Tifkiriet
Żjara lil Ġesù L-Għajn fil-Misraħ Il-Vapur tal-Art Mal-Ewwel Qtar Tifkiriet ta’ Tfuliti L-Ewwel Darba li Ltqajt Magħha Niftakar Darba waħda għad-dawl tal-lampa
Matteo Depares 2010
Dun Karm Joe Friggieri Kilin Raymond Mahoney Karmenu Vassallo Trevor Żahra Anton Buttigieg Tarcisio Zarb
27 98 99 107 151 180 216 250
Malti Letteratura, Paġna 9
Tifkriet ta’ Malta Snajja
Żjara lil Ġesu’ Sid-il-Għalqa, Ragħaj, Sajjied
Il-Vapur tal-Art “Meta nikber hekk irrid inkun, sewwieq tal-vapur talart.”
Darba Waħda għad-Dawl tallampa L-Għelieqi
Drawwiet
Il-Vapur tal-Art “hi bl-ahjar ghonnella””jien blilbies ta’ ħadd.”
Darba Waħda għad-Dawl tallampa qari tal-fatti
Niftakar..... Tiġijiet u Funerali
Malta
Tifkiriet ta’ Tfuliti ħelu u logħob
Matteo Depares 2010
L-Għajn fil-Misraħ L-għajn, it-tfal wara l-iskola
Il-Vapur tal-Art
Malti Letteratura, Paġna 10
Żjara lil Ġesù
L-Għajn fil-Misraħ
Dun Karm, f’din il-poeżija juri li l-fidi hija lgħajn waħdanija tat-tama fil-ħajja solitarja tiegħu. Dan jagħmlu bis-saħħa tal-metafora tal-vjaġġ.
Din il-poeżija titkellem dwar il-qerda tal-ambjent raħli tipiku, li għamel il-wisa’ għall-ambjent modern bil-ħtiġijiet kollha tiegħu. L-għeluq tal-gajn tal-misraħ, li lill-poeta kienet tnissillu xmara ta’ tifkiriet, tħalli l-vojt mhux biss filmisraħ imma wkoll f’qalb il-poeta.
“Ftakart fik,żmien ħelu, meta kont f’dar missieri, u mejda waħda kienet tiġborna Ikoll, f’rabta ta’ mħabba”
“Ghalquha l-għajn fil-misraħ u ma’ l-ilma i nixef f’qalbha nixfet nixxiegħa f’qalbi”
Il-Vapur tal-Art
Mal-Ewwel Qtar
Fiha Kilin jirrakkonta, blimma immaġinazzjoni u s-sens qawwi ta’ osservazzjoni ta’ tifel, vjaġġ bil-ferrovija mir-Rabat għall-Belt. Id-deskrizzjonijiet ħajjin li jagħti mhux biss huma dettaljati imma wkoll ippreżentati b’mod oriġinali.
F’din il-poeżija nostalġika Mahoney jorbot it-tisfija li ġġib magħha l-ewwel xita mas-safa fil-ħsieb u l-qalb li kellu meta kien daqsxejn ta’ tifel tal-preċett. Meta jerġa’ lura bil-ħsieb lejn tfulitu, huwa jerġa’ jġarrab l-hena li kien iħoss meta kien żgħir, u hekk jiġġedded.
“Meta nikber hekk irrid inkun, sewwieq tal-vapur tal-art.”
Matteo Depares 2010
“niftakar ta’ tfuliti ‘l fwejjaħ nodfa”
Malti Letteratura, Paġna 11
Tifkiriet ta’ Tfuliti
L-Ewwel darba li Ltqajt magħha
F’din il-poeżija Vassallo juri kif l-hena tat-tfulija qatt ma jitgawda b’mod konxju, u li meta tinduna bih issib li jkun diġà għadda. Minkejja kollox, għalkemm ħajtu tilfet kulma hu “sabiħ u bnin” , huwa xorta jinqeda bit-tifkiriet ta’ tfulitu u bilpoeżija biex għallinqas jerġa’ lura lejn tfulitu bil-memorja u jsib xi ftit tas-serħan.
Trevor Zahra, jurina x’bidla ġġib l-ewwel imħabba f’min qatt ma jkun daqha qabel. Ir-relazzjoni li mhix bilanċjata, jew għax tqis lis-sieħeb jew lis-sieħba bħala oġġett, jew għax tinjora għal kollox l-aspett fiżiku, mhix relazzjoni b’saħħitha u aktarx li ma ddumx żmien twil. “Kont inħoss li anke bilqiegħda ħdejn xulxin kien ikun biżżejjed, bla ma nitkellmu… bla ma nitniffsu.”
“Tfuliti kienet Ġenna: u ma kontx naf!”
Niftakar
Darba Waħda għad-Dawl tal-Lampa
Din il-poeżija, hija waħda mill-eleġiji li Anton Buttigieg kiteb wara l-mewt ta’ martu Carmela, li ħallietu armel bi tlitt itfal żgħar, fl-għomor ta’ 29 sena. Fiha jqabbel ittifkira ta’ jum it-tieġ mat tifkira ta’ jum il-funeral ta’ martu u bis-saħħa talparalleliżmu u tal-kuntrast jiddeskrivi l-vojt li ħalliet f’ħajtu t-telfa tal-maħbuba tiegħu.
Din il-kitba, li tinkludi siltiet minn intervista li kienet saret fuq ir- Rediffusion ma’ Ġuzeppa Borg minn Selmun, minbarra li tagħtina ħjiel dwar kif kienet ilħajja Maltija qabel, meta ma kienx hawn elettriku u meta r-rutina kienet inqas mgħaġġla, iddewwaqna xi ftit mill-ħlewwa tar-rakkonti popolari li minnhom żviluppat il-letteratura kolta. “Għax kienet taqra l-fattijiet..ir-rumanzi...intom rumanzi tgħidulhom,eh...”
“jien u int | u int u jien” “jien u l-Baħħ | il-Baħħ u jien”
Matteo Depares 2010
Malti Letteratura, Paġna 12
Tema 4: Ġrajja u Identità
F’Ħaġar Qim Il-Fidwa tal-Gżejjer Taħt in-Nar Jum ir-Rebħ Il-Għanja tar-Rebħa Rewwixta Il-Mandraġġ Il-Malti – L-Ilsien Nazzjonali tagħna
Matteo Depares 2010
Ġorġ Pisani Ġużè Galea Ġużè Chetcuti Rużar Briffa Dun Karm Oliver Friggieri Ġużè Orlando
1 2 11 14 17 19 117
Manwel Mifsud
262
Malti Letteratura, Paġna 13
F’Ħaġar Qim
Il-Fidwa tal-Gżejjer
Ġorġ Pisani jgħix għal ftit waqtiet fil-preistorja ta’ Malta, skond kif jimmaġinaha hu, u jrodd qima lill-maqdes ta’ Ħaġar Qim bħala mkien għal daqs postijiet oħra li ngħataw aktar prominenza tul is-snin, għax bħalhom jista’ jixhed l-għożża tal-identità Maltija.
Din is-silta, hija ambjentata fi-żmien meta Malta kienet taħt il-ħakma ta’ Aragona, u kienet bħall-bqija talEwropa mdaħħla f’sistema fewdali li fiha ta’ taħt jaħdmu għal ta’ fuqhom.
“F’dak il-għaks, f’dak il-faqar, taw ġidhom, taw għaraqhom, taw ħwejjiġhom biex jifdu ‘l Malta, u jeħilsuha mill-madmad talbarrani, biex lilna jħalluna b’rajna f’ideja, u mhux inqas millġnus ta’madwarna.”
“Qamar ta’ Mejju , tgħid ‘il ħadd il-lejla Għala ġejt waħdi f’dan l-imkien ħemdieni”
Taħt in-Nar
Jum Ir-Rebħ
F’dan is-silta minn Id-Dawl tal-Ħajja (1957), Ġużè Chetcuti bir realiżmu tipiku tiegħu jiddeskrivi lewwel attakki fuq Malta matul it-Tieni Gwerra Dinjija. B’attenzjoni insistenti għad-dettalji, huwa jirnexxilu jdaħħal lill-qarrej fl-atmosfera ta’ taħwid u konfużjoni li ħakmu lill-poplu nhar il-11 ta’ Ġunju 1940. “Bid-dawl tal-fidi t’Alla jixgħel quddiemha l-ħin kollu,hi
Rużar Briffa tnebbaħ biex jikteb din il-poeżija minn każ li ġara nhar il-Ħadd 25 ta’ Marzu 1945 fl-istadium tal-Gżira. Il-Maltin kienu qamu jkantaw l-innu Malti bi Protesta wara li kien tħalla barra. “U l-Kotra għanniet f’daqqa u semmgħet ma’ l-irjieħ L-Innu ta’ Malta tagħna u l-leħen kien rebbieħ“
riedet li tibqa’ titqabad sal-aħħar sakemm toħroġ rebbieħa”
Matteo Depares 2010
Malti Letteratura, Paġna 14
L-Għanja tar-Rebħa
Rewwixta
Din il-poeżija, miktuba fl-1927, titqies fost laqwa poeżiji li kiteb Dun Karm dwar l-identità Maltija. Fiha Dun Karm iħares lura lejn lAssedju l-Kbir biex itella’ fil-wiċċ id-dinjità ta’ Malta u juri li dil-gżira ilha li saret nazzjon fuq il-livell kulturali.
F’din is-silta min dramm l-poeta jkabba ilqlubija li kellhom il-Maltin fiż-żmien il-Franciżi. “u ħadd, kbir kemm hu kbir,m’hu kbir biżżejjed” “Imbierka ż-żgħar li qatt ma jniżżlu rashom quddiem il-kbar. Fil-mewt m’humiex telliefa. Xewqitkom għad isseħħ. Din hija l-wegħda.”
“Qatt rajt iljuni eħrex mill-Maltin?”
Il-Mandraġġ
Il-Malti
Din is-silta, meħuda mill-kapitlu “Il-Pulitku Xriha”, F’din il-kitba, Manwel Mifsud juri r-rabta li mir-rumanz L-Ibleh(1948), turi kemm kien qawwi l- hemm bejn l-ilsien u l-kultura, jintraçça limpenn soçjali ta’ Ġużè Orlando. Dan istorja tal-lingwa fid-dawl tal-ġrajjiet li il-kittieb, apparti li fittex li jtejjeb il-qagħda soçjali għadda minnhom pajjiżna, u jistħarreġ tal-poplu bil-politika,inqeda wkoll bil-kitba biex jilħaq b’mod ħafif il-qagħda tal-Malti llum. l-iskop tiegħu. Jittratta b’mod speċjali s-self ta’ kliem mill“fejn kienet issir xi wirja jew fejn setgħu jidhru u juru ruħhom kont dejjem issibhom minn tal-ewwel” u li “ftit li Ingliż u l-bilingwiżmu. xejn kienu jitħassbu dwar il-qagħda ta’ għajrhom u ta’ arthom”, u l-Pulitku Xriha li ried jara b’għajnejh stess “il-faqar ta’ poplu”.
Matteo Depares 2010
Malti Letteratura, Paġna 15
Tema 5: Karattri
Qasba Mananni Il-Ġieda Laqgħa ma’ Poeta Mill-Ìdid Poeta Mass Meeting Dak it-Taraġ Jien Siġra Kbira
Matteo Depares 2010
Mario Azzopardi Ġorġ Pisani Wistin Born Frans Sammut Rużar Briffa Lino Spiteri Charles Flores Ġorġ Borg
38 106 170 190 195 203 218 223
Malti Letteratura, Paġna 16
Il-Qasba
Mananni
F’din il-poeżija qasba qeda tiġi mqabla ma armla. L-qasba tagħti imaġġni ta’djufija. Din ilqasba biss għada tħares il-fuq u titlob.
Din il-poeżija titkellem dwar Mannani, mara li qeda tħit il-bizzila. Mananni tibda taħseb dwar fejn ser tkun mifruxa din id-dvalja.
“Hemm dil-qasba donnha xi armla titlob solitarja”
“platti tal-fidda, ġurnata għad jitqied fuq wiċċ it-tvalja tagħha”
Laqgħa ma’ Poeta
Il-Ġlieda
Samwel jiltaqa’ mal-poeta Xandru. Xandru għandu ħafna komuni ma Samwel imma Xandru kapaċi jesprimi dan fejn Samwel ma jistax.
F’din is-silta Born jitkellem dwar Gerit, mara li tiġġieled ma Ċikka. Gerit terfa idejha fuq Ċikka u jispiċċaw il-qorti. Xandru jitla jixhed għal Gerit.
“Madwari ċpar biss, nofroq mewġietu għolja biex insib it-Tarf.”
“L-għadu ta’ Gerit kien mara bħalha, qaddejja bħalha, għajjura u ħajna bħalha”
Matteo Depares 2010
Malti Letteratura, Paġna 17
Mill-Ġdid Poeta
Mass Meeting
Rużar Briffa, jifraħ f’din il-lirika għax reġa’ sab it-triq tal-għana, wara li għal xi żmien, nixfulu l-għejun tal-ispirazzjoni.
Novella dwar l-avukat Gatt u l-politka ta’ qerq tiegħu. It-tabib Grima jispiċċa jirnexxielu jkun ta’ kompetizzjoni ġhall-Gatt.
“u smajt is-sejħa sbejħa
“Għal kollox jinqala’!”
ta’ min ġo qalbu jaf li hu poeta”
Dak it-Taraġ!
Jien Siġra Kbira
Analiżi ta’ ħafna karatri li jiprovaw jilħqu kompromess biex jirranġaw it-taraġ komuni bejnethom. Jispikka l-karattru ta’ Caroline.
L-awtur jidentifika ruhu ma’ siġra.u jinnamra ma għadira. Il-vokabularju hu wieħed li jagħik sens ta’ Intimita.
“Inkellmu lil caroline. Dik tkellem lil kulħadd u kulħadd ikellimha”
“taħt il-qamar” “il-weraq ninża””l-ġmiel għarwien”
Matteo Depares 2010
Malti Letteratura, Paġna 18