Del_I_Innleiing_og_hovudresultat

Kulturhistorisk publikasjon 3

Arkeologiske registreringar i samband med 420 kV kraftlinje ”Ørskog – Fardal”

Ingar M. Gundersen

Førde 2010 3

2010 Kulturhistorisk publikasjon 3 Arkeologiske registreringar i samband med 420 kV kraftlinje ”Ørskog – Fardal”

Utgjevar: Sogn og Fjordane fylkeskommune Kulturavdelinga Postboks 173 6801 Førde Tlf: 57 65 61 00 E-post: postmottak.kultur@sfj.no www.sfj.no

Redaktør: Ingar M. Gundersen Forfattarar: Ingar M. Gundersen Solveig Roti Dahl Oddhild Dokset Glenn Heine Orkelbog Morten Tellefsen

Oppgjev kjelde ved bruk av publikasjonen.

Illustrasjon på framsida: Morten Tellefsen ved den eldre kraftlinja på Skardsbøfjellet i Sogndal.

Illustrasjon på baksida: Anne Mette Haugen i Erdalsdalen i Førde i september 2009, i stiv kuling og snø.

4

Innhald Innleiande kommentarar.................................................................... 6 Del I: Hovudresultat og faglege problemstillingar………………...

Innleiing og bakgrunn………………………………….….

Undersøkte område………………………………………..

Konfliktgrad………………………………………….…...

Trong for tilleggsundersøkingar…………………………..

Praktiske utfordringar……………………………………..

Infrastruktur og logistikk……………………….................

Innmålingane………………………………………………

Faglege problemstillingar og resultat…………………...…

Fangstlokalitetane………………………………………....

Kol- og tjøremiler………………………………………….

Kolgroper og jernvinneanlegg…………………………….

Hellerar, stølsanlegg og tufter……………………………..

Kulturminner frå nyare tid………………………………...

Steinalderundersøkingane…………………………………

Overordna faglege resultat………………………………...

Formidling…………………………………………………

7 7 8 12 12 14 13 15 15 18 20 21 26 32 34 38 41

Del II: Sogndal.................................................................….…….. 45 Del III: Leikanger.............................................................………

115

Del IV: Balestrand...........................................................………

183

Del V: Høyanger..............................................................………

225

Del VI: Gaular……………………………………………..........

247

Del VII: Førde og Jølster……………………………………….. 275 Del VIII: Naustdal……………………………………………....

301

Del IX: Flora…………………………………………………..... 319 Del X: Bremanger………………………………………………. 345 Del XI: Eid……………………………………………………… 361 Samanfatting……………………………………………………. 402 Litteraturliste……………………………………………………. 402 Vedlegg…………………………………………………………. 407 C14-dateringar………………………………………….. 407 Kartvedlegg……………………………………………... 435 5

INNLEIANDE KOMMENTAR AR

Rapporten her omfattar resultata frå utmarksregistreringane.

Resultata frå flateavdekkingsundersøkingane inngår ikkje.

I løpet av fem hektiske månader under feltsesongen i 2009 blei 160 nye kulturminnelokalitetar registrerte i Sogn og Fjordane. Av desse er 109 såkalla etterreformatoriske kulturminne, og 51 frå førreformatorisk tid. Bakgrunnen for prosjektet var planane til Statnett om å bygge ei 420 kV kraftlinje frå Ørskog på Sunnmøre til Fardal i Sogndal. Undersøkingane har i all hovudsak blitt utført i utmark, og dei fleste funna kan dermed knytast til støling og utnytting av utmarksressursane. Spennvidda i materialet er likevel stort, og inkluderer så ulike kategoriar som steinalderbuplassar, stølsanlegg, kolgroper, jernvinneanlegg, tufter, hellerar osv. Prosjektet har på det viset vore unikt, varierande og ikkje minst vore ein unik sjanse til å kunne jobbe med fleire ulike problemstillingar samstundes. Ei rekkje praktiske utfordringar har også dukka opp, med store avstandar, krevjande terreng og tidvis manglande infrastruktur. På den andre sida har ingen dagar vore like.

I denne rapporten vil vi gjere greie for kvart einskild funn, overordna trekk og dei praktiske og faglege vurderingane som er gjort undervegs. Dei innleiande kapitla er forfatta av Ingar M. Gundersen, medan kapitla om dei respektive kommunane er forfatta av den einskilde feltleiar som hadde ansvaret for undersøkingane der. Denne teksten er ein gjennomarbeidd versjon av dei registreringsrapportane som er produserte i samband med prosjektet. Av plassomsyn er derfor visse underkapittel med vilje ikkje tekne med i denne samanhengen. For nærmare informasjon om XY-koordinatar for lokalitetane, gardsnamnhistorikk, og tidlegare funn i nærområdet, anna fotomateriale, strukturlister, fotolister osv. viser vi til dei originale registreringsrapportane hos Kulturavdelinga i Førde.

Prosjektleiar for undersøkingane har vore Ingar M. Gundersen. Sigmund Bødal fungerte som prosjektansvarleg i dei innleiande månadane. Eva Moberg tok over denne rolla frå og med juli same år. Under ei registrering av denne typen har det vore naudsynt med eit nært samarbeid med tiltakshavar, og den daglege kontakten med Statnett har gått via Christian Færø.

Samarbeidet har vore upåklageleg. Feltarbeidet har i hovudsak vore utført av feltarkeologane Solveig Roti Dahl, Oddhild Dokset, Anne Mette Haugen, Glenn Heine Orkelbog og Morten Tellefsen. Innsatsen til feltpersonellet har vore svært bra, og resultata som kjem fram er i stor grad deira forteneste.

Oslo 30. april 2010 Ingar M. Gundersen

6

DEL I: HOVUDRESULTAT OG FAGLEGE PROBLEMSTILLINGAR Tekst: Ingar M. Gundersen (prosjektleiar) INNLEIING OG BAKGRUN N

Dei kulturhistoriske registreringane i denne rapporten er gjort i samband med Statnetts planar om å bygge ei 420 kV kraftlinje frå Ørskog i Møre og Romsdal til Fardal i Sogn og Fjordane.

Traseen er delt opp i tre seksjonar, der seksjon 1 i hovudsak ligg i Møre og Romsdal, medan seksjon 2 og 3 ligg i Sogn og Fjordane. Denne rapporten omhandlar undersøkingar langs seksjon 2 og 3, som er Fardal – Moskog og Moskog – Leivdal, og strekninga frå Leivdal til Møre og Romsdal i nord i seksjon 1. Rapporten er organisert etter kommunegrensene, der Del I omhandlar dei overordna aspekta rundt prosjektet, og dei påfølgjande delane tek føre seg dei ulike resultata som er oppnådde i kvar einskild kommune.

Tiltaket omfattar 11 kommunar i Sogn og Fjordane, og leidningsnettet vil utgjere ei strekning på omlag 220 kilometer. Dei kommunane som er omfatta er Eid, Bremanger, Flora, Naustdal, Førde, Jølster, Gaular, Høyanger, Balestrand, Leikanger og Sogndal. Tilleggsregistreringar langsmed aktuelle traséalternativ resulterte likevel i at ei strekning på nær 250 km blei registrert. Inngrepet vil slik sett omfatte ei rekkje ulike landskapstypar, frå høgfjell og fjordområde i aust til kystlandskapet i vest. NIKUs konsekvensutgreiingar (Rapport Arealplan 19/06-21/06, Rapport Arealplan 17/07, Rapport Landskap 18/08) tilseier at det er eit stort potensial for å finne eldre og yngre kulturminne, som kan kome i konflikt med utbygginga.

For å klarleggje moglege konfliktar med kulturminne gjekk Sogn og Fjordane fylkeskommune inn med registreringar i perioden 4. mai til 9. oktober 2009. Det blei brukt 378 dagsverk i felt på prosjektet, fordelt på to lag à to feltarbeidarar. Morten Tellefsen, Glenn Heine Orkelbog, Solveig Roti Dahl og Oddhild Dokset har ambulert på feltleiaransvaret, og brukt 116 dagar til rapportarbeid. Ingar M. Gundersen har i tillegg fungert som prosjektleiar i eit engasjement på 10 månader, der 52 dagar blei brukt til feltarbeid.

Registreringslaga har virka uavhengig av kvarandre, med eit registreringslag sør for Førde og eitt i nord. Morten Tellefsen og Glenn Heine Orkelbog har gjennomført registreringane i Sogndal, Leikanger, Balestrand, Høyanger og Gaular. Oddhild Dokset og Solveig Roti Dahl gjorde registreringane i Førde, Naustdal, Flora, Bremanger og Eid. Anne Mette Haugen blei trekt inn i arbeidet mot slutten av sesongen, og tok over for Oddhild Dokset nord for Førde.

Den første veka deltok ho rett nok likevel i Gaular.

Deltakarar Ingar M. Gundersen *) Solveig Roti Dahl Morten Tellefsen Glenn Heine Orkelbog Oddhild Dokset Anne Mette Haugen *) Prosjektleiar 7

Frå 1. april 4. mai 25. mai 25. mai 4. mai 3. august

Til 31. januar 9. oktober 25. september 2. oktober 7. august 9. oktober

Dagar med rapportarbeid Innkalkulert 25 46 35 12 -

Kulturminnelova Nemningane kulturminne og kulturmiljø er definert i Lov om kulturminner (kml) § 2: Med Kulturminner menes alle spor etter menneskelig virksomhet i vårt fysiske miljø, herunder lokaliteter det knytter seg historiske hendelser, tro eller tradisjon til.

Kulturmiljø omfatter våre fysiske omgivelser hvor kulturminner inngår som en del av en større helhet eller sammenheng.

I samsvar med kml § 3 er det forbod mot inngrep i automatisk freda kulturminne, det vil seie kulturminne frå forhistorisk tid og frå mellomalderen fram til år 1537 (reformasjonen). Lova gir grunnlag for ein distinksjon i kulturminneforvaltinga mellom automatisk freda kulturminne, og vern av kulturminne frå nyare tid. I denne rapportserien vil vi skilje mellom eldre kulturminne og kulturminne frå nyare tid, der eldre kulturminne er nummererte med Rnummer og yngre kulturminne med K-nummer. R-nummereringa er identisk med nummereringa til lokaliteten i Riksantikvarens kulturminnedatabase Askeladden. I motsetnad til fornminna er kulturminne frå nyare tid ikkje automatisk freda, men dei kan vedtaksfredast etter kml § 15 og 19. I tillegg kan heile kulturminnemiljø fredast etter kml § 20.

Gjeldande registrering er del av oppfylling av undersøkingsplikta i samsvar med kml § 9.

Utgiftene til registreringa blir dekka av tiltakshavar, jamfør kml § 10. Det er understreka at samtlege kulturminne med R-nummer i rapportserien er automatisk freda i samsvar med kml § 4 og 6. Alle automatisk freda kulturminne er oppretta med ei vernesone på minimum 5 meter.

Dersom eit tiltak skaper konflikt i høve til freda kulturminne, må tiltakshavar vurdere alternativ arealdisponering. Unntaksvis kan det bli gitt dispensasjon frå kml, men då etter særskild søknad om dette. Fylkeskommunen og landsdelsmusea gir sine faglege tilrådingar, men Riksantikvaren har sjølv mynde til å frigi kulturminnet. Dispensasjon frå kml blir til vanleg gitt på vilkår om ytterlegare arkeologiske undersøkingar for å sikre kjeldeverdiane.

Kostnader til slike granskingar er det tiltakshavar som må dekke (jf. kml § 9 og 10).

UNDERSØKTE OMRÅDE

Då registreringane starta var ikkje trasévalet endeleg avklara, og vi byrja derfor arbeidet på dei strekningane der det berre var klart eit traséalternativ. Dette gjaldt i hovudsak strekninga traséalternativ 1.0 langsmed Moskog – Naustdal og langsmed Eikefjorden. I tillegg blei arbeidet oppstarta ved trasé 1.0 og 1.23/1.31 i Sogndal mot Kleppahaugen i Leikanger.

I anleggskonsesjonen frå Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE) av 10/6-09 blei Statnett gitt løyve til utbygging av 420 kV kraftlinje i strekninga Ørskog – Fardal langsmed desse traséalternativa i Sogn og Fjordane (sjå kart under): Møre og Romsdal – Ålfoten: 1.4.1, 1.0, 1.14, 1.0 Ålfoten – Moskog: 1.20, 1.11, 1.0, 1.17.1, 1.0, 1.23, 1.18, 1.22, 2.11, 1.0 Moskog – Høyanger: 1.20, 1.0, 1.21, 1.0, 1.24.2 Høyanger – Sogndal: 1.24.3, 1.0, 1.28, 1.0, 1.29, 1.0, 1.23, 1.31

8

I tillegg blei fylkeskommunen beden av Statnett om å registrere følgjande traséalternativ: 1.16 (Flora sør for Magnhildskartunnelen, parallelt med 1.17.1) og langsmed strekninga Høyanger – Moskog 1.24.1, 1.24 og 1.0.

Statnett fekk også gitt konsesjon til følgjande transformatorstasjonar: Ålfoten (Førdedalen), Moskog (Moskog), Høyanger (Ekrene) og Sogndal (Skardsbøfjellet).

Samtlege traséalternativ som her er nemnde blei registrerte i løpet av feltsesongen i 2009.

Traseen har vore følgt i ei breidde på 40 meter. Det har i tillegg blitt gjennomført registreringar i nærområdet til traseen, men ikkje i eit fastlagt omfang. Registreringar i nærområda til traseen har vore baserte på vurderingar ut frå skjønn i høve til terreng, progresjon og eventuell visuell skjemming av kulturlandskapet. I tilfelle med vesentleg visuell skjemming har registreringslaga med andre ord gått breiare ut for å kartleggje eventuell innverknadsgrad, bevaringsgrad og opplevingsverdi på kjende og ukjende kulturminne i nærområdet.

Områda for transformatorstasjonane er også registrerte, men ved Moskog og Høyanger vil det vere trong for tilleggsundersøkingar med maskinell sjakting. Det er også gjort registreringar langsmed samtlege tilkomstvegar som er vurderte som moglege anleggsvegar under utbygginga. Dette gjeld anleggsvegar med følgjande nr. på kart utarbeidd av Statnett (er også avmerka på oversiktskarta i vedlegget): Vegnr.

1.16 1.17 1.23 1.8.1 138A 138B 139 140 141 142

143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 152A

152B 153 153 153 154 155 2.20 2.21 2.22 2.23 2.32

225 226 227 228 229 230 231A 231B 231C 232A 232B

232B 232B 232B 233A 233B 234 235 236A 236B 237 238

239 240 241 242 243 244A 244B 244B 245A 245B 246

247 248 249 250 251 252 253 254 255A 256 256A

257 257A 301 301A 302 303 304 306 307 308 308A

309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319

320 321 322 322A 323 325

I tillegg har trasé for to unummererte anleggsvegar på Kleppahaugen/Orrasete i Leikanger blitt registrerte, og prosjektert tilkomstveg over Slakkafjellet til Sogndal trafo.

Område for rigg/vinsj/trommel/baseområde er ikkje registrerte, sidan omfanget av arealbruk var uavklara då denne registreringa blei gjennomført.

Det er i denne rapporten utarbeidd eigne funnspreiingskart over dei områda som er registrerte, der traseen, anleggsvegane, rigg/vinsj/trommel/baseområda og trafostasjon er avmerka. Desse ligg som A3-vedlegg bakarst i rapporten. Det er også utarbeidd oversiktskart over markante funnkonsentrasjonar. For dei einskilde lokalitetane er det utarbeidd mindre kart, som viser utstrekninga til lokaliteten og plassering i terrenget. For nærare spesifikasjon av anleggsvegane og plassering av mastefesta, og plassering i høve til kulturminna, så viser vi til desse karta.

9

10

KONFLIKTGRAD

I denne rapporten er innverknad tiltaket har på kulturminna definert gjennom fire nivå: Nemninga Stor grad av konflikt blir brukt om situasjonar der kulturminna ligg direkte inn på mastefesta, anleggsvegar eller andre fysiske inngrep i terrenget som kan knytast til tiltaket.

Direkte konflikt tyder at kulturminna ligg innanfor gjeldande trasé. Indirekte konflikt viser til ei lokalisering tett attmed traseen, der det er fare for skade og visuell skjemming. Liten grad av konflikt blir brukt om kulturminne i nærområdet til traseen, der tiltaket kan føre til visuell skjemming av kulturlandskapet.

TRONG FOR TILLEGGSUNDERSØK INGAR

Det vil vere trong for registreringar på rigg/vinsj/trommel/baseområda når omfanget av den endelege arealbruken er klar. I tillegg er desse områda vurderte for sjakting (Sjå kartvedlegga bakarst i rapporten): 

Eksisterande vegar som blir vurderte å bruke som anleggsvegar er registrerte i ei smal linje på kvar side av vegen, for å avklare direkte konflikt med eventuelle nærliggande kulturminne. Ei utbetring av vegane, eller endringar av vegforløpet, kan gjere det nødvendig med tilleggsundersøkingar der potensialet for ikkje-synlege kulturminne i dyrka mark/beitemark blir rekna som stort. Dette gjeld områda i Klibberg/Dragsvik og Ese i Balestrand, Leivdalsmona i Eid, Vettreiene og Vårsætra i Førde, Njøsadalen i Leikanger og Øvstedalen i Sogndal.



Under registreringane i 2009 er det ikkje gjennomført maskinell sjakting i samband med tiltaket. Det vil derfor vere nødvendig med maskinell sjakting i dyrka mark/beitemark, der det er konflikt med mastefesta, nye anleggsvegar og trafostasjonar, eller andre former for fysiske inngrep i terrenget i samband med tiltaket. Dette gjeld områda i Eldalen i Gaular, Ese i Balestrand, Ekrene i Høyanger, Moskog trafo, Orrasete i Leikanger og Øvstedalen i Sogndal.



Transport eller ferdsel innanfor traseen over dyrka mark/beitemark kan også gjere det nødvendig med maskinell sjakting, for å unngå skader på eventuelt ikkje synlege kulturminne under markoverflata. Dette gjeld områda i Eldalen i Gaular, Ese i Balestrand, Vettreiene i Førde, Stakaldefossen i Førde, Skei og Grimset i Naustdal, Njøsadalen i Leikanger og Øvstedalen i Sogndal.

Dei avmerka areala på karta er ikkje det same som det totale arealet for sjakting, men viser kva beite/dyrkingsområde som blir råka av tiltaket. Det totale omfanget av ei maskinell sjakting blir avklara i samråd med fylkeskommunen.

Eventuelle omleggingar av traseen og anleggsvegane for å unngå konflikt med registrerte kulturminne, kan sameleis utløyse krav om tilleggsregistreringar. Dette gjeld spesielt i funntette område der ein meiner potensialet for ytterlegare funn er stort. Dette gjelde heile traseen generelt sett, men spesielt Leikanger og Sogndal. I nokre tilfelle vil gjeldande registrering vere dekkande for mindre justeringar.

11

PRAKTISKE UTFORDRING AR

Registreringane har i hovudsak vore gjennomført ved overflateregistrering. Det vil seie at heile området blir synfare og at ein supplerer med prøvestikking med spade på utvalde stader.

Alle synlege kulturminne er dermed dokumenterte (med unntak av spor etter moderne maskinell verksemd). Kulturlag, eldstader, og kulturspor utan visuell markering på overflata er påvist ved hjelp av prøvestikking. På stølsområda er det til dømes gjennomført prøvestikking for å påvise beite- eller dyrkingslag, for å kunne ta ut kolprøver for C14datering. Totalt 57 kolprøver er sende inn til C14-dateringar. Desse er tekne ut frå stølsanlegg, tufter, kulturlag, kokegroper og kolgroper med meir. Registreringslaga har brukt standardiserte dokumentasjonsskjema, for å sikre ein samordna dokumentasjon på prosjektet.

Nokre mindre skilnader i forma på dokumentasjon har likevel funne stad.

Feltundersøkingane har vore gjennomført av fire feltarbeidarar fordelt på to registreringslag.

Dette blei gjort for å sikre best mogleg progresjon, sidan eit stort registreringslag er noko upraktisk når ein skal følgje ein lang og smal trasé. Eit stort lag er også meir sårbart for uventa hindringar, i høve til tidsbruk, enn to lag som arbeider uavhengig av kvarandre. Med utgangspunkt i kraftlinjeregistreringa ”Fardal – Mel” i Sogndal, Leikanger og Balestrand i 2000 (Furnes 2001), blei det rekna ut at tidsbruken i snitt ville ligge på rundt 1,6 dagsverk pr km trasé. Vi tok då utgangspunkt i at arbeidet starta opp med Lag 1 den 4. mai og Lag 2 den 25. mai, og at arbeidet dermed ville bli avslutta innan 9. oktober. Sidan svært mykje av traseen går over fjellområde, ynskte ein ikkje å utvide sesongen lenger utover hausten. Trass i at nokre område tok vesentleg lengre tid enn forventa (spesielt Sogndal og Leikanger), medan andre blei gjennomførte på særs kort tid, blei denne progresjonen halden i all hovudsak. Vi har då i tillegg registrert fleire kilometer med anleggsvegar og arealet for fire trafostasjonar.

På grunnlag av gjeldande registrering og ”Fardal – Mel”-registreringa, kan ein dermed gå ut ifrå at 1,6 dagsverk per km trasé vil kunne vere retningsgjevande ved ei vurdering av tidsbruken ved tilsvarande feltundersøkingar.

Høgsvatnet i Høyanger (700 m.o.h.) 24. mai 2009 (privat foto, Ingar M. Gundersen)

I dei mest utsette fjellområda var det ikkje mogleg å starte arbeidet før i slutten av juni, sidan låge temperaturar førte til store snømengder og is til langt inn på forsommaren. Det er også ei viss fare for tidleg snøfall om hausten, og det blei dermed viktig for prosjektet å intensivere arbeidet på fjellet i dei varmaste sommarmånadane. I dei innleiande månadane blei derfor dei lågareliggande områda i Sogndal, Leikanger, Førde, Naustdal og Flora prioriterte, medan vi i juli og august spesielt prioriterte dei lange fjellpartia i Balestrand, Høyanger, Gaular, 12

Bremanger og Eid. I september og oktober blei mindre attverande parti i Førde og Flora ferdigregistrerte, i tillegg til Balestrand, Sogndal og Leikanger. Snøen la seg på fjellet alt i september. Det skapte visse vanskar ved avslutninga av feltarbeidet i slutten av september og tidleg oktober.

Lag 1 og 2 har arbeidd på kvar sin kant av fylket, med Lag 1 nord for Førde og Lag 2 sør for Førde. Av praktiske årsaker er dokumentasjonen og rapporteringa ordna etter kommunegrensene. Laga har med andre ord hatt ansvar for kvar sine område, og innbyrdes i laget hatt ei ambulerande ordning med rapportskrivinga. Dette har gjort koordineringa av arbeidet relativt lett, sidan det ikkje har vore naudsynt å samordne arbeidet mellom laga i særleg grad. Ulempa med ei slik arbeidsfordeling dukkar opp når det trengst ekstra arbeidskraft. I visse tilfelle ville det vore best å konsentrere innsatsen på konkrete område med mange funn, eller utsetje registrering i område der arbeidet bør gjennomførast på kort tid når vêret er optimalt. For prosjektleiar ville det også vore lettare å oppdatere seg på situasjonen i felt, dersom reiseavstanden mellom laga var mindre. I dei mest ekstreme tilfella har avstanden mellom Lag 1 og 2 i luftlinje vore på opptil 90 km. Dette gir også feltpersonellet færre høve til å diskutere felles utfordringar seg imellom, og diskutere dei faglege problemstillingane som måtte dukke opp. Framfor ein modell der laga har ansvar for kvar sin kant av fylket, kunne det vore praktisk med ein struktur der dei heile tida jobba med tilgrensande kommunar.

Glenn Heine Orkelbog med oppakning for dagen (Balestrandrapport foto #4)

INFRASTRUKTUR OG LOGIS TIKK

Dei største utfordringane ved ei registrering av denne typen er logistikk og infrastruktur.

Traseen går ofte gjennom svært utilgjengeleg terreng, og gjennom område som ligg langt vekk frå tettstader og offentlege vegar. Dette resulterte i at feltpersonellet måtte bere med seg alt utstyret til ei kvar tid, og i tillegg ruste seg for lange dagsmarsjar med svært varierande vêrtilhøve. Store delar av fylket har manglande mobildekning. Det kan vere utfordrande dersom det skjer ulykker. Feltpersonellet blei derfor utstyrt med walkietalkiar. Det gjorde det 13

også lettare å kommunisere innbyrdes i laget. Dette var ofte svært nyttig i krevjande terreng og tett vegetasjon.

Som oftast let det seg gjere å parkere nær traseen, og ta seg fram på traktorvegar og stiar. I visse tilfelle var det likevel opptil 2 timar gange før den eigentlege jobben kunne starte. Under slike tilhøve er det nær umogleg å gjennomføre arbeidet innanfor normal arbeidstid. I visse periodar var arbeidsdagar på 10-12 timar ikkje uvanleg for feltarbeidarane. Slike arbeidsøkter var alltid frivillige, og sparte inn svært mange timar. Alternativet ville vore å ta seg inn til dei same avsidesliggande områda fleire gonger. Det ville gitt vesentleg lågare progresjon. På grunnlag av desse erfaringane er det likevel verd å vurdere ei form for skiftarbeid ved framtidige prosjekt av denne typen, med lengre økter og regelmessig avspasering.

Nedrigging av teltleiren ved Steinbruvatnet i stiv kuling (Gaular-rapport foto #78)

Spesielt fjellpartia mellom Balestrand og Høyanger, og Høyanger og Viksdalsvatnet, ligg isolert til med manglande infrastruktur. Medan det går ein anleggsveg gjennom Langedalen i Høyanger og Balestrand, er området mellom Høyanger og Viksdalsvatnet utan vesentleg infrastruktur. Området ligg også relativt høgt med toppar opp mot 1160 meter, og er dermed utsett for både seine somrar og tidlege vintrar. Det blei derfor vedteke å gjennomføre registreringa på kort tid, og spare inn tid ved å flyge inn med helikopter frå Airlift Bringeland.

Det blei oppretta ein teltleir ved Steinbruvatnet i Høyanger, som blei utgangspunkt for registreringane langsmed trasé 1.24 mellom Høyanger i Viksdalsvatnet i veke 31. Ettersom området er utan både radio- og mobildekning, blei det plassert ein bil ved Viksdalsvatnet.

Bilen kunne nåast til fots dersom nødvendig. Ved avreise tre dagar seinare kom ikkje helikopteret, på grunn av tett skodde, regn og hard vind. Det blei derfor bestemt å ta seg ut til fots. Etter tre timar marsj blei feltarbeidarane til slutt plukka opp med helikopter ved Årteigstølen og flogne ut. Dei resterande partia langs trasé 1.24.1, ned frå fjellet mot Høyanger, blei registrerte på ein dag veka etter ved hjelp av helikoptertransport. Trass i slike utfordringar er telting og helikoptertransport det klart mest arbeidsparande i visse tilfelle. Ved Hjelmevatnet i Bremanger blei det også gjennomført helikoptertransport, men då utan overnatting i felt.

I Langedalen er anleggsvegen ikkje tilgjengeleg frå det offentlege vegnettet, og eventuell motorisert transport må flygast inn. På same måte som med Høyanger – Viksdalsvatnet blei 14

dagleg transport inn og ut av området vurdert som altfor tidkrevjande, og det blei bestemt å opprette ein mellombels buplass i felt også her. På same vis som i tilfellet med Høyanger – Viksdalsvatnet var også dette området utan dekning, og låg svært isolert til dersom det hende ulykker. Tiltakshavar organiserte derfor leige av ATV til bruk på anleggsvegen, og hytte ved Stølsvatnet. I vekene 34-36 blei traseen frå Høyanger til Balestrand langsmed traséalternativ 1.0 og 1.28 registrert, med transport ut og inn via kabelheisen ein gong i veka. Sidan ein var isolert i felt, blei det naturleg å jobbe intensive dagar med avspasering mot starten og slutten av arbeidsveka.

Helikoptertransport inn mot Botnafjellet i Høyanger i veke 32 (privat foto, Ingar M. Gundersen)

Bruk av ATV i Langedalen i Balestrand/Høyanger i veke 34-36 (privat foto, Ingar M. Gundersen)

På ein stad var traseen berre tilgjengeleg frå sjøsida, og ved hjelp av båttransport frå Firda Settefisk A/S blei Reiret/Hamnen ved nordsida av Norddalsfjorden registrert i overgangen september/oktober. Dette resulterte i funn av ein busetnad/aktivitetsområde med spor heilt tilbake til tidleg-neolittikum, noko som eksemplifiserer funnpotensialet på denne typen flater.

Utover desse tilfella, blei arbeidet gjennomført som ei ordinær kulturminneregistrering i utmark, der dei primære reiskapane var spade, jordbor og godt fottøy.

INNMÅLINGANE

Innmålingane i felt blei gjennomført med handhelden GPS av typen Garmin GPSmap 76Cx. Denne GPS’en har ein feilmargin ned til eit par meter under optimale tilhøve, men viste seg å vere langt meir unøyaktig enn det som blei oppgitt ved innmålinga. Det må derfor reknast med ein feilmargin på fleire meter på dei karta som er brukte i denne rapportserien.

Samtlege kart er utarbeidde av Ingar M. Gundersen, og har bokmål som målform.

FAGLEGE PROBLEMSTILLI NGAR OG RESULTAT

Ved oppstart av prosjektet, blei det sett ned nokre faglege prioriteringar retta mot markante ”kvite hol” i funnsamansetjinga i fylket. Dette gjaldt mangelen på fangstanlegg og steinalderbuplassar på fjellet i dei kommunane traseen går, og i særskild grad mangelen på 15

jernvinneanlegg og kolgroper generelt i fylket. Det blei venta at manglande funn skuldast manglande registreringsundersøkingar, sidan store delar av traseen går gjennom kupert og ulendt utmark med lite utbygging. På bakgrunn av dei arkeologiske undersøkingane på NysetSteggje og Breheimen på 80-talet (Bjørgo et al. 1992; Kvamme og Randers 1982; Randers og Kvamme 1992; Randers 1986), og dei funna som blei påviste ved desse høgfjellsundersøkingane, gjekk vi ut ifrå at det ville vere mogleg å påvise steinalderbuplassar og fangstanlegg på fjellstrekningane i Balestrand, Høyanger og Gaular.

Kartet viser to av satsingsområda: søk etter steinalderbuplassar og fangstanlegg på fjellet (grønt), og jernvinne og kolgroper (gult). Raud farge illustrerer kommunar med mange funn frå steinalder ved kysten og høgfjellet i Lærdal og Årdal.

I høve til jernvinne og kolgroper hadde kraftlinjeregistreringane i 2000 (Furnes 2001) påvist mange kolgroper i Sogndal og Leikanger, og eit hovudfagsprosjekt hadde påvist jernvinneslagg på eit seteranlegg i Friksdalen i Leikanger (Skrede 2002). I hovudfagsoppgåva (Skrede 2002:100) blei det også framheva at det var mykje jernmalm i myrane – ein observasjon som kan seiast å vere dekkande for store delar av Sogndal og Leikanger. Det var likevel ikkje registrert jernvinneanlegg i Sogn og Fjordane nord for Sognefjorden, trass i mange kolgroper under 2000-registreringa. Ei delmålsetjing med prosjektet var dermed å systematisk søkje etter jernvinneanlegg i myrlende område, og generelt sett prøve å påvise kolgroper.

Dersom vi ser nærare på dei kulturminna som var registrerte i fylket i Askeladden (Riksantikvarens kulturminnedatabase) før denne registreringa tok til, får vi dette mønsteret:

16

Automatisk freda kulturminne i Sogn og Fjordane før kraftlinjeregistreringane blei iverksette på 420 kV ”Ørskog-Fardal”(basert på tal frå Askeladden pr. 01.04.2009).

Som det går fram av oversikta er det i hovudsak visuelle kulturminne som var kjende, som helleristingar, gravhaugar og gravfelt. I tillegg utgjer busetnads-/aktivitetsområde ein relativt stor del, men denne kategorien er på eit vis ei samlenemning for alt frå steinalderbuplassar og tufter i utmark, til busetnadspor påviste ved flateavdekking. Det siste representerer i stor grad registreringar og utgravingar gjort i samband med utbyggingar i tettbygde strok, og vedkjem i liten grad utmarka. Mange av gravhaugane blei tidleg registrerte sidan dei ligg i tilknyting til innmarka, og med si visuelle utforming var lette å oppdage. Sidan Sogn og Fjordane i stor grad er eit fylke av utmark, treng ikkje denne funnsamansetjinga vere representativ for heile fylket. Den reflekterer heller ein eldre funnspreingsoversikt frå tida før generell undersøkingsplikt tok til med Lov om kulturminner av 1978, og dei resultata det fekk for utbyggingstiltak i pressområde.

Det var grunn til å tru at systematiske utmarksundersøkingar ville endre på dette inntrykket.

Undersøkingane på Nyset-Steggje og i Breheimen illustrerer også det; Det var mange funn av tufter, nedlagde stølar, steinalderbuplassar og fangstanlegg (Kvamme og Randers 1982; Bjørgo et al. 1992). Resultata frå desse undersøkingane ligg ikkje i Askeladden. Det låge talet med registrerte stølsanlegg er også slåande, sidan fleire resultat på Vestlandet i seinare år har påvist tidleg verksemd på gards- og stølsområda, i nokre tilfelle heilt attende til yngre steinalder, og med ein klar ekspansjon i jernalder (Skrede 2002, Øye et al. 2002). Dei mest konkrete resultata har i stor grad kome som eit resultat av forskingsprosjekt, spesielt Vestlandsgårdsprosjektet (Øye et al. 2002) og Marit Skredes undersøkingar i Friksdalen. For 17

Sogn og Fjordane sin del er det også nokre resultat frå eldre registreringar i Henjadalen (R 116274 og R 116275) i Leikanger. På same måte som med andre utmarkskategoriar, blei det rekna med at årsaka til manglande funn var at ein ikkje hadde høve til å gå inn med kulturminneregistreringar. På bakgrunn av dette blei det avgjort å prioritere prøvestikking på stølsanlegga langsmed traseen, for å kunne påvise tidlege dyrkingsspor, avsviingslag eller kulturlag.

Som det går fram av oversikta under blei også resultatet frå 420 kV ”Ørskog-Fardal” vesentleg annleis enn det tidlegare funninntrykket. Den einaste funnkategorien som er nokolunde lik er ”busetnads-/aktivitetsområde”, medan ”kolframstillingsanlegg” utgjer den største delen. Stølsanlegga har også fått langt meir markant representasjon. Det blei påvist ein ny bergkunstlokalitet, men ingen nye gravminne eller gravfelt.

Fordelinga av automatisk freda kulturminne i samsvar med funnkategoriseringa i Askeladden, påvist i samband med registreringane for 420 kV ”Ørskog – Fardal”.

Utanom desse prioriteringane blei samtlege kulturminne i nærområdet til traseen registrerte, med unntak av spor etter moderne maskinell verksemd. Tufter, steingjerder og vegfar frå nyare tid blei dokumenterte for å samle inn statistiske data og kartfeste desse. Eit særskilt fokus blei også retta mot hellerar, sidan desse i fleire høve i fylket har spor tilbake til førreformatorisk tid. Vi skal no sjå nærare på dei konkrete resultata frå dei einskilde kategoriane.

FANGSTLOKALITETANE

Svært få lokalitetar knytt til fangst blei registrerte i løpet av undersøkingane, og avgrensa seg til nokre bogastiller på fjellet i stølsnære område. Bogastillene er av ulike typar, men det er ikkje mogleg å datere desse nærare. Dei er derfor registrerte som kulturminne frå nyare tid.

Det blei registrert fem bogastiller totalt på prosjektet, og i tillegg blei det dokumentert to 18

usikre strukturar som kan tolkast i same retning. Fangstinnretningane ligg svært spreidde langsmed traseen, med to i Sogndal, to i Gaular og ein i Eid. Begge dei to usikre strukturane ligg i Flora. Den eine av desse er bygd opp i framkant av ein heller med C14-dateringar til overgangen mellom sein bronsealder og førromersk jernalder (R 129196), men oppmuringa ser ut til å vere langt yngre. Dei fleste strukturane ligg i utmark, anten i skog eller på fjellet, men kan likevel definerast som stølsnære område. K 130097-5 i Eid ligg i tillegg innanfor eit stølsområde, og er samansett av mindre oppkonstruerte ”holer”. Strukturen skal ifølgje munnlege kjelder ha vore brukt til bjørnejakt.

Fangstlokalitet K 129950 i Gaular (Gaularrapport foto #89)

Fangstlokalitet K 129717 i Gaular (Gaularrapport foto #73)

Dei to lokalitetane i Sogndal (K 129639 og K 129634) ligg begge på Skardsbøfjellet nord for Fardal, og kan henge saman i eit større fangsystem med skytestillingar. I området ligg fleire historiske stølar, og to tuftkompleks som er funne i samband med gjeldande registrering.

Dei to lokalitetane i Gaular (K 129717 og K 129950) ligg begge på fjellet i den sørlege delen av kommunen, i relativt kort avstand frå Årteigstølen. Nær det eine bogastillet blei det også registrert ein heller (K 129951), som truleg har vore brukt til jakt i samband med bogastillet.

Mellom desse to lokalitetane var det fri siktlinje, og det var ordna med sitjeplassar. Det var likevel ikkje mogleg å datere helleren, sidan rasmassar har dekka den opphavelege flata. Frå helleren hadde ein god oversikt over dei nedre delane av fjelldalen. Bogastillet var enkelt utforma med tørrmura steinveggar på tre sider. Den andre fangstinnretninga låg lengre oppe på fjellet, og hadde ein meir atypisk karakter, og låg klemd inne mellom berg og steinblokker.

Konstruksjonen har likevel gjort det lettare å utstyre lokaliteten med eit tak i form av ei presenning eller liknande. Dei tre lokalitetane i Gaular bør sjåast i samanheng, og kan vere restar etter eit system av jaktstillingar i samband med dyretrakk opp mot fjellet mellom Gaular og Høyanger. Lenger inn på fjellet, ved Steinbruvatn, blei det i tillegg registrert ei tuft og to hellerar (utan daterbart materiale), som også kan tolkast som tilknytt jakt. Dette gjeld R 129719, K 129720 og K 129721. Ei nærare utgreiing for desse tre lokalitetane finst i denne rapportserien under Del V: Høyanger kommune.

Mangelen på ytterlegare fangstlokalitetar på fjellområdet Gaular/Høyanger var likevel overraskande, spesielt med tanke på at dette er definert som eit villreinområde. Dette kan likevel skuldast registreringsforma. Ved ei registrering av denne typen, der ein følgjer ein fastlagd trasé, er det færre høve til å gå etter spesielt eigna punkt i terrenget, som ved registrering av eit større planområde.

19

Dersom ein ser heile registreringa langsmed 420 kV ”Ørskog-Fardal” under eitt, er det likevel eit slåande lågt tal på fangstanlegg, og dyregraver er uventa nok fråverande. Det er likevel nokre topografiske skilnader mellom fjellområda der traseen skal gå, og område med kjende fangstanlegg i fylket. Ei rekkje spor etter dyregraver og bogastiller er som nemnt dokumentert i Breheimen og Nyset-Steggje i Luster, Årdal og Lærdal (Bjørgo et al. 1992:19-29; Kvamme og Randers 1982:13-14). I desse områda ligg fangstanlegga på høgfjellet og/eller utanfor område der det blei dokumentert stølar eller tufter av førreformatorisk karakter. Dette er spesielt tydeleg i Breheimen. Her er det dyregraver og tufter i same geografiske område berre i to tilfelle, og det går eit tydeleg skilje mellom dyregravene på høgfjellet og tuftene i stølsdalane.

Traseen vi undersøkte ligg kort og godt lågare, fjellpartia har mindre utstrekning og ligg nærare opp mot tradisjonelle stølsområde. I Gaular/Høyanger blei det i tillegg registrert tufter etter eldre stølar relativt langt inn på fjellet (R 129718 og R 129715), og fjellpartiet blir framleis brukt til beite for sau. Spesielt ei etablering av fangstanlegg med dyregraver vil truleg ha vore i konflikt med stølsdrift og beite, og det er mogleg at ein finn noko av forklaringa i desse faktorane. Det same er tilfelle også i Langedalen/Eiriksdalen lengre aust i Høyanger, der ingen fangstinnretningar kunne dokumenterast. Fjelldalen har likevel ei rekkje kjende stølar frå historisk tid.

KOL- OG TJØREMILER

Tre tjøremiler blei registrerte under prosjektet: Desse er i Flora (R 129191), Eid (R 130134) og i Gaular (R 129709). To moglege tjøremiler er også påvist på eit tuftkompleks i Sogndal (R 105899), men er ikkje undersøkte nærare. Dei vil derfor ikkje bli tatt med i denne utgreiinga.

Tjøremila i Eid ligg i utkanten av ei større kulturminneflate med ei rekkje rydningsrøyser, ruin frå stølsdrift i nyare tid, og eit kulturlag/mogleg eldstad med datering til yngre jernalder.

Lokalitetane i Gaular og Flora er frittliggjande strukturar i utmark utan tilknyting til andre synlege funn. Medan lokaliteten i Flora skil seg noko ut, med oppbygde tørrmurar i ytterkant og markant grøft, har dei to milene i Eid og Gaular fleire fellestrekk. Begge er relativt visuelt utforma med kraftige jordblanda vollar og markert nedskjering, ligg i svakt hellande terreng og med ei tydeleg opning på ei side. Begge milene er omlag 1 meter djupe, men strukturen i Eid er vidare og breiare.

Endå ein struktur blei dokumentert i Gaular, men er definert som kolmile (R 129712). Det er likevel mogleg at også dette kan vere ei tjøremile, evt. ein tjørehjell. Strukturen ligg i hellande terreng, noko som ville vore svært upraktisk for ei kolmile. Det har likevel ikkje lukkast å påvise ei tapperenne, og mila er noko lita og grunn. Kategoriseringa av kulturminnet er dermed noko uklar.

C14-dateringane frå dei tre tjøremilene og kolmila er alle innanfor førreformatorisk tid.

Medan strukturane i Eid og Flora, og kolmila, fekk dateringar til mellomalder, fekk tjøremila i Gaular ei datering til sein bronsealder. Til tjørebrenning blei det likevel brukt kjerneved og røter frå furu, og i mellomalderen var det lovforbod mot å hogge ferske tre til tjørebrenning (Amundsen et al. 2007:289 med ref.; Jacobsen og Follum 1997:158). Sidan furu også har høg eigenalder, kan dette gje store feilmarginar ved ei C14-datering av strukturane (Amundsen et al. 2007:302). Fossilt brennstoff kan også ha blitt brukt, noko som kan forklare den svært 20

tidlege dateringa av R 129709. For dei andre milene er dateringane til mellomalder også usikre. Ved Gråfjellprosjektet i Hedmark blei det i 2003 og 2005 undersøkt fire tjøregrøfter, og trass i nokre dateringar frå førreformatorisk tid, viste kontrolldateringar av never og bork at milene hadde vore i bruk i nyare tid (ibid.). Det er likevel nærliggjande å tolke tjøreproduksjonen i mellomalderen som omfattande, og ei datering av strukturane til mellomalder kan derfor ikkje utelukkast. Sidan det på R 130134 i Eid er dokumentert verksemd alt i yngre jernalder, er det ikkje utenkjeleg at mila kan ha vore i bruk alt i mellomalderen. Ei nærare fastsetting av alder på dei registrerte tjøremilene kan berre avklarast ved nærare undersøkingar.

Tjøremile R 130134-10 i Eid (Eid-rapport foto #110)

Tjøremile R 129709 i Gaular (Gaular-rapport foto #25)

Kolmiler blir tradisjonelt sett tolka som etterreformatoriske (Jacobsen og Follum 1997:151; Larsen 2009:33), og ei datering av R 129712 til seinmellomalder er dermed noko uvanleg.

Dette kan indikere at det handlar om ein tjørehjell, eller at det er ei tidleg kolmileform.

Strukturen er sirkulær, noko som gjer reismile til den mest nærliggjande typedefinisjonen.

Reismiler har likevel ingen forløparar i norsk kolproduksjon, og ein reknar med at den er innført frå Falun og Thüringen på 1600-talet via Østerdalen (Narmo 1997:180). Som etterreformatoriske kulturminne er dei ofte utanfor forvaltningsinitierte utgravingar, og det samanliknbare materialet er dermed noko avgrensa. Tradisjonelt blir dei gjerne også kopla til verksemda ved bergverka, der kolbrenning fann stad i nærast industriell skala. Totalt sett kan dette ha ført til at mindre kolmiletypar er lite påakta. Dette er også eit kjeldekritisk spørsmål, sidan mindre og enklare kolmileformer vil vere vanskelegare å oppdage ved ei overflateregistrering. Endå fleire undersøkingar av R 129712 og tilsvarande funn har dermed potensial til å kunne tilføre viktig kunnskap om tidleg bruk av kolmiler.

KOLGROPER OG JERNVIN NEANLEGG

Totalt 25 kolgroper fordelt på 18 lokalitetar blei registrerte, noko som gjer dette til den største funnkategorien blant dei førreformatoriske kulturminna på prosjektet. I tillegg er fire moglege kolgroper dokumenterte på eit større tuftkompleks i Sogndal. Kolgroper er tradisjonelt knytt til kolproduksjon i utmarka i samband med jernutvinning og smieverksemd (Jacobsen og Follum 1997:148; Larsen 2009:57-66; Østmo og Hedeager 2005:227). Kulturminnetypen er runde eller kvadratiske/rektangulære groper, med låge vollar på ei eller fleire sider, og kan variere svært mykje i storleik. Gropene finst både på flatmark og i hellande terreng, og ved 21

prøvestikking vil det som oftast kunne dokumenterast eit tydeleg kolsjikt etter kolbrenninga i botnen av gropa.

12 av strukturane blei C14-daterte, og dateringane spriker frå sein bronsealder til etterreformatorisk tid. Generelt sett er viktigaste brukstid for kolgroper innanfor vikingtid og mellomalder (Damlien og Rundberget 2007; Larsen 2004), men etterreformatoriske dateringar er også kjende i andre tilfelle (Amundsen 2008; Gundersen 2008, Larsen 2009:66). Det vanlegaste er likevel at kolproduksjonen føregår i kolmiler i etterreformatorisk tid.

Skjematisk framstilling av C14-dateringane frå kolgropene og jernvinneanlegget (øvst) på prosjektet.

Kolgropene blei i all hovudsak registrerte i Leikanger og Sogndal, og berre eitt funn blei gjort utanfor dette området. Dette gjeld K 130109 i Eid, som ligg på eit stølsområde og er datert til etterreformatorisk tid. Sistnemnde struktur er noko usikker, og kan også handle om spor etter anna verksemd. Samtlege kolgroper som blei dokumenterte på prosjektet kan definerast som små, etter gjeldande definisjonar på denne typen kulturminne (Narmo 1996:170). Funna er i hovudsak gjort i utmark, utan direkte tilknyting til spor etter busetnad eller stølar. Unntaket i denne samanhengen er K 130109 i Eid, og dei fire moglege kolgropene på tuftkomplekset i Sogndal.

Seks strukturar fordelt på fem lokalitetar blei dokumenterte i Leikanger, og tre av desse blei C14-daterte. To av desse gav dateringar til yngre jernalder og vikingtid, det samsvarar godt med hovudbrukstida for kulturminnetypen. Den tredje lokaliteten (R 129602) gav likevel utslag til sein bronsealder/tidleg jernalder, men det er i faglitteraturen ikkje rekna med at kolgroper blir brukt før i yngre jernalder (Larsen 2009:66). Dette reiser ein del kjeldekritiske spørsmål om dateringa av R 129692, og kategoriseringa av denne som kolgrop. Kolprøva var likevel på 17 gram og kjem frå eit tydeleg kolsjikt, og konteksten blir dermed rekna som god.

Det blei ikkje gjort funn av skjørbrent stein i gropa, og det virkar dermed ikkje som om det 22

handlar om ei kokegrop. Dette skal likevel ikkje avskrivast, heller ikkje at strukturen kan vere spor etter anna uidentifiserbar verksemd i utmarka – evt. ein nedgraven eldstad.

Tydeleg jernutfelling av svart myrmalm ved nordsida av Svartavatnet (Sogndal-rapport foto #100).

I Sogndal kunne heile 22 kolgroper dokumenterast fordelt på 13 lokalitetar. Alle funna blei gjort i Øvstedalen nord for Fardal, og på dei omkringliggande høgdene. Åtte av desse blei C14-daterte, og tre av desse skriv seg til merovingartid, tidleg mellomalder og mellomalder.

Dei fem resterande prøvene gav likevel utslag til overgangen mellom seinmellomalder og etterreformatorisk tid, noko som er svært uvanleg. Prøvene kjem frå fem ulike lokalitetar, men innanfor same område på Skardsbøfjellet aust i Øvstedalen. Resultata frå dei fem kolgropene ser ut til å reflektere eit reelt fenomen – at kolbrenning i grop har funne stad i området i etterreformatorisk tid. Dei eintydige dateringane, og mangelen på tilsvarande dateringar frå dei andre kolgropene i Sogndal og Leikanger, indikerer på den andre sida at ein så markant ekspansjon i etterreformatorisk tid kan ha vore eit lokalt fenomen. Alternativt kan dateringane forståast som spor etter ein skogbrann i området, men utforminga til gropene tyder på at ”kolgrop” er den mest trulege definisjonen.

Totalt blei 12 kolgroper registrerte på Skardsbøfjellet, og endå fem blei registrerte i nærområdet til Skardsbøfjellet i nord og vest. Nordvest i Øvstedalen blei ei kolgrop funne, i tillegg til fire moglege kolgroper på tuftkomplekset R 105899. Frå tidlegare registreringar er det også kjende kolgroper i området (R 45522 og R 60590). Det har med andre ord vore ein markant kolproduksjon i Øvstedalen, samanlikna med dei andre områda som blei registrerte i samband med 420 kV ”Ørskog-Fardal”. Området er prega av ei rekkje mindre myrparti i

23

skrånande terreng, og myrane ser ut til å ha eit tydeleg innslag av jernmalm. Spesielt ved Svartavatnet nord i Øvstedalen kunne markant jernutfelling observerast.

Det kan med andre ord vere mogleg å finne anlegg for framstilling av jern i Øvstedalen, men svært få jernvinneanlegg er tidlegare funne i fylket. Brorparten av dei registrerte anlegga i fylket ligg i Smeddalen opp mot Filefjell, og på Oppland-sida av Filefjell kjenner ein også til omfattande jernproduksjon frå jernalder/mellomalder (Eide 2005). Nokre anlegg er rett nok kjende sør for Sognefjorden, men dei er svært få.

Oversiktsbilde over jernvinneanlegget R 129617på Smiereset (Sogndal-rapport foto #5).

Vestsørvest for Svartavatnet, på Smiereset, blei likevel eit jernvinneanlegg registrert (R 129617), som fekk C14-datering til vikingtid/tidleg mellomalder. Dette tilsvarar Fase II, som er prega av såkalla sjaktomnar med slaggavtapping (Larsen 2009:77). I motsetnad til Fase I i eldre jernalder blei jernvinna i Fase II driven ved hjelp av kol, og det er derfor ofte kolgroper i terrenget rundt. Sjølv om ingen av dei daterte kolgropene er frå same tidsperiode som anlegget, er det likevel nærliggande å sjå kolgropene i Øvstedalen i samanheng med jernproduksjon. Det blei heller ikkje gjennomført systematiske søk etter kolgroper rundt R 129617, sidan anlegget blei funne med ein viss avstand frå traseen. Det finst dermed ingen gode data frå kolgroper rundt lokaliteten. Ei grundig registrering i området vil truleg endre på dette.

I 1987 blei nokre kolgroper (R 45522) registrerte nær opp til Smiereset, og sjølv om ikkje eit jernvinneanlegg kunne lokaliserast, blei det likevel dokumentert slagg i stien på staden. Under ei synfaring i samband med 420 kV ”Ørskog-Fardal” blei funn av jernvinneslagg stadfesta, og eit slaggutkast blei oppdaga tett inntil ei av kolgropene. Ut ifrå slaggtypologien er det 24

nærliggande å tolke at anlegget høyrer til Fase II, med andre ord av typen sjaktomn med slaggavtapping. Innanfor ein relativt liten radius sør for Svartavatnet er to jernvinneanlegg dokumenterte, og potensialet for ytterlegare funn av jernvinneanlegg i Øvstedalen virkar med andre ord stort. Dette blir også understreka av stadnamnet Smiereset. I Fylkesarkivet (2010) står det følgjande om Smiereset: ”Frå gamalt av tok dei ut jern frå myrane. Så dreiv dei smiene nede på reset”. Myra rett nord for jernvinneanlegget blir også kalla Smieresmyri, og ligg ved den sørvestre enden av Svartavatnet. I ei rekkje andre tilfelle er det påvist at stadnamn kan knytast til jernframstilling (Larsen 2009:13). Variasjonane i namneutforminga er stor, og blant anna svart- har vore trekt fram som ein indikator på jernframstilling i stadnamnforskinga. Med den bakgrunnen kan også namnet Svartavatnet vise til uttak av myrmalm og blåstring av jern i tidlegare tider.

Felles for dei to anlegga er at dei har ei svak visuell utforming i terrenget, det gjer dei vanskelege å oppdage. Mangelen på tidlegare funn av jernvinneanlegg kan skuldast dette. Dei to anlegga ligg heller ikkje nær myrpartia, men ser ut til å vere lokaliserte i utkanten av tradisjonelle stølar. Organiseringa av jernframstillinga virkar med andre ord noko ulik det som er dokumentert på Filefjell og i Smeddalen, der myrpartia og bekkane openberrt ligg nær.

Dette blir også underbygd av stadnamnhistorikken i Øvstedalen, sjølv om det er uklart kor gamal tradisjonen informanten sikta til er, og kan bygge på uttak av myrmalm i etterreformatorisk tid. Når ein i denne samanhengen tek omsyn til dei svært seine dateringane av kolgropene på Skardsbøfjellet, er det mogleg at det kan ha vore langvarig jernutvinning i området – heilt opp i etterreformatorisk tid. I den etterreformatoriske ”Evenstadtradisjonen”, eller Fase III, blei likevel ikkje kol brukt i prosessen, sidan veden blei reduksjonsbrend i sjølve blåsteromnen (Larsen 2009:12). Den relativt seine kolproduksjonen i Øvstedalen kan eventuelt koplast til vidare foredling av jernet i smiene. Alternativt kan ein tolke dette i retning av at den eldre tradisjonen frå Fase II også kan ha vore brukt i etterreformatorisk tid i området, men ein manglar funn som kan underbygge ei slik tolking. Medan ein i nokre tilfelle har påvist Fase III-teknologi alt i tida rundt Svartedauden, manglar ein dateringar som påviser bruk av Fase II-teknologi i etterreformatorisk tid (Larsen 2009:77-86).

Jernvinneanlegga R 129617 og R 45522 er dei første jernvinneanlegga som er dokumenterte nord for Sognefjorden i fylket, men R 45522 blei ikkje undersøkt nærare etter at slaggutkastet blei påvist – på grunn av stor avstand til traseen. Heile R 129617 blei likevel dokumentert, og både blåstertuft, slaggutkast og omnsområde kunne lokaliserast. Det blei grave eit prøvestikk i slaggutkastet, og ei kolprøve blei teken ut av denne. Prøva fekk ei C14-datering til 900-920 og 960-1040 e. Kr. Det blei også teke ut slaggprøver, og funn av renneslagg og fragment frå sjaktomnen viser at også dette handlar om ein sjaktomn med slaggavtapping. Dette underbygger ei datering av anlegget til Fase II. Det blei i tillegg funne ein annan slaggtype som var vanskeleg å definere, og med den knudrete forma snarare minna om ein eldre slaggtype enn det som er vanleg i vikingtid/mellomalder. Liknande slagg er mellom anna funne på Filefjell i ein sjaktomn med hellelagd grop, utan slaggavtapping, med datering til merovingartid (Mjærum 2006). R 129617 kan dermed ha hatt lang brukstid, men dette kan også indikere at jernvinneteknologien på Smiereset i vikingtid har vore noko annleis enn det som er kjent frå Smeddalen/Filefjell. Ytterlegare registreringar og utgravingar i området vil dermed kunne gje ny og viktig kunnskap om jernvinna si utvikling på Vestlandet.

25

HELLERAR , STØLSANLEGG OG TUF TER

Ei rekkje hellerar blei undersøkte i løpet av registreringane, og frå sju av dei blei det sendt inn kolprøver for C14-datering. I seks av hellerane blei det påvist førreformatorisk verksemd, medan det i den sjuande blei påvist opphald i nyare tid. I endå fire tilfelle blei det påvist verksemd i hellerar, men utan at det var mogleg å samle inn daterbart materiale. Desse fire blei derfor registrerte som kulturminne frå nyare tid (K 130303 i Førde, K 129720 og K 129721 i Høyanger og K 129951 i Gaular).

Heller K 129721 i Høyanger (Høyanger-rapport foto #20)

Heller K 129951 i Gaular (Gaular-rapport foto #90)

Heller R 129740 i Balestrand (Balestrandrapport foto #31)

Glenn Heine Orkelbog ved heller R 129605 i Leikanger (Leikanger-rapport foto #156)

Dei 10 registrerte hellerane fordeler seg jamt over fylket, og er funne i Leikanger, Balestrand, Høyanger, Gaular og Flora. Lokalitetane er av ulik karakter, frå relativt små opne flater med høgt overheng, til tronge bergsprekkar med enkle tørrmura leveggar. Alle hellerane er likevel relativt små og kan nærast definerast som ”herbyrgjer” (jf. Kvamme og Randers 1982:17), med plass til ein eller to personar.

Alle kolprøvene frå hellerane er tekne ut frå kolsjikt som er påviste ved prøvestikking, og stammar anten frå eldstader eller kulturlag. Trass i store avstandar mellom lokalitetane er dei seks førreformatoriske dateringane relativt identiske. Dei ligg innanfor eldre jernalder, med eit klart tyngdepunkt innanfor førromersk jernalder. I eitt tilfelle (R 129196 i Flora) gav ei kolprøve utslag til overgangen mellom sein bronsealder og tidleg førromersk jernalder.

26

I heller R 129600 i Leikanger kunne ei datering til eldre jernalder stadfestast av funn av gjenstandar. I prøvestikket kunne vi påvise eldstadaktivitet 28 cm under overflata. I øvre del av laget blei det funne fire skår av eit tynnvegga klebersteinskar, der to av stykka var randskår. Tynnvegga kleberkar er tidstypiske for sein bronsealder og førromersk jernalder. Ei kolprøve frå same sjikt gav ei datering til 160 f. Kr. – 60 e. Kr., det samsvarar godt med funnet av gjenstandane.

Skjematisk framstilling av C14-dateringane frå hellerane, tuftene og stølsanlegga.

Medan hovudbrukstida for hellerane i prosjektet ser ut til å ha vore i førromersk jernalder, er det ingen dateringar frå registrerte utmarkstufter frå denne perioden. Samtlege dateringar frå tufter og tuftkompleks ligg innanfor romersk jernalder til og med høgmellomalder, noko som fell godt saman med dateringane frå registrerte stølsanlegg. Nokre av lokalitetane kan også tolkast som tilknytt tidleg stølsdrift, på grunnlag av lokalisering og omfang. Dette gjeld spesielt R 129715 i Gaular og R 105899 i Sogndal. I motsetnad til tuftene ligg likevel mange av dateringane frå stølane ikkje frå definerbare strukturar, men frå dyrkingslag og avsviingslag. Eg kjem derfor til å handsame desse to funnkategoriane separat i starten, før vi ser nærare på dei generelle trekka under eitt.

Dei registrerte utmarkstuftene er samansette av fem lokalitetar, der ein ligg i Gaular (R 129715), ein i Høyanger (R 129719) og tre i Sogndal (R 105899, R 129624 og R 129625).

Andre førreformatoriske tufter er også registrerte på prosjektet, men tolka som at dei tilhøyrer nedlagde stølsanlegg (R 129718 i Høyanger, R 105910 og R 105905 i Leikanger). Når utmarkstuftene ikkje er tekne med i kategorien ”stølstufter”, er det fordi det er noko uklart kva tuftene er brukt til. Det er nærliggande å tolke tuftene som knytt til stølsdrift, men dei kan også vere spor etter opphald i samband med jakt, ferdsel, kolbrenning og liknande. Dei ligg 27

også med ein viss avstand frå dei historiske stølane, og landskapet er ikkje like prega av kultivering og rydding.

Ei av utmarkstuftene er ikkje C14-datert, og dette gjeld R 129719 i Høyanger. Tufta ligg utsett til på høgfjellet ved Steinbruvatn, i eit relativt karrig terreng, og har ein noko uklar alder. I motsetnad til dei andre utmarkstuftene er den frittliggande og har tydelege steinveggar, men skil seg også ut ved kvar den ligg. Den er heller ikkje merka på historiske kart over området, i motsetnad til stølane. Den ligg nær opp til to mindre hellerar/herbyrgjer frå nyare tid. Desse er omtalte i kapitla over. Tufta og hellerane er dermed tolka som knytt til ferdsel, jakt og fangst framfor stølsdrift.

Tuftlokalitet R 129715 i Stølsdalen i Gaular. Tufta i framgrunnen fekk ei C14-datering til folkevandringstid, og tufta i bakgrunnen vikingtid/tidleg mellomalder (Gaular-rapport foto #68).

Dei fire andre lokalitetane er samansette av eit omfattande tuftkompleks, og tre mindre lokalitetar med to tufter kvar. Felles for tuftene er at dei er samansette av jord- og steinblanda vollar og er nær like store. Lengda på tuftene varierer mellom 4 og 10 meter, og er anten tolka som rektangulære eller hesteskoforma. Sju kolprøver blei sende inn til C14-datering, frå seks tufter og ei kokegrop. Tre av dateringane er frå tuftkomplekset R 105899 i Øvstedalen, der to av tuftene er C14-datert til yngre romersk jernalder, og ei kokegrop til yngre jernalder. Dette er samanfallande med fire dateringar frå lokaliteten som blei sendt inn etter ei registrering i 2000 (Furnes 2001). Dei fire dateringane, som kjem frå to tufter og to kol/kokegroper, ligg innanfor folkevandringstid og yngre jernalder. Dei to undersøkingane i 2000 og 2009 har med andre ord påvist meir eller mindre samanhengande verksemd på lokaliteten frå romersk jernalder og opp i vikingtid.

28

R 105899 er eit svært omfattande tuftkompleks, med heile 22 definerte tufter på eit område på omlag 370 x 150 meter. Lokaliteten inneheld også ei rekkje andre strukturar, som 9 kokegroper, fire moglege kolgroper, to skålgropsteinar og to moglege tjøremiler. Eit tilsvarande kompleks er undersøkt i Friksdalen i Leikanger (Skrede 2002). Kolgropene kan tyde på jernframstilling i området. To moglege tjøremiler på lokaliteten kan også peike i ein slik retning, sidan kol- og tjørebrenning kan føregå parallelt. Medan stammane blir brukt til kolbrenning, kan røtene brukast til tjøreproduksjon. Det var likevel ikkje mogleg å påvise jernvinne i området, trass i malmrike myrar vest for lokaliteten. Kolgropene og tjøremilene kan derfor vere knytt til bruk av utmarksressursar i samband med støling.

Breddalstølen (R 129718) R 129715

Oppedalstølen

Høyanger

Utsnitt av amts-kart fra 1866, teikna av løytnant A. Ræder, over Høyanger og Gaular, som blant anna viser ei ferdsleåre frå Breddalstølen over mot Gaular. Statens Kartverk.

To av dei andre tuftlokalitetane er også i Øvstedalen, men på motsett side opp mot Skardsbøfjellet i aust. På begge lokalitetane blei det teke ut kolprøver frå ei av tuftene, noko som gav C14-dateringar til høgmellomalder (R 129624) og merovingartid (R 129625). Begge lokalitetane ligg på mindre flater i kupert og skrånande terreng. Den siste tuftlokaliteten blei funnen i Stølsdalen på fjellet i Gaular (R 129715), men ligg med ein viss distanse frå Oppedalstølen frå nyare tid noko lengre sør. Dateringane frå denne lokaliteten passar med dei andre resultata frå tuftlokalitetane, med folkevandringstid og vikingtid/tidleg mellomalder.

Totalt sett reflekterer tuftlokalitetane ein jamn ekspansjon i utmarka i jernalder og mellomalder, utan at det er mogleg å spore eit meir spesifikt mønster. Det er likevel når ein 29

samanliknar data med C14-dateringane frå stølane, at eit meir konkret mønster viser seg. På same måte som med tuftene viser også stølane ei jamn utvikling i jernalder og mellomalder, og i etterreformatorisk tid. Blant dei eldre dateringane frå stølane er det likevel ein noko svak konsentrasjon i perioden ca. 400-600 e. Kr., med andre ord hovudsakleg innan folkevandringstid. I eitt av tilfella gjeld dette Breddalstølen i Høyanger (R 129718), som ligg i same fjellområde som R 129715 i Stølsdalen i Gaular. Dei eldste dateringane frå begge lokalitetane går attende til folkevandringstid, og Breddalstølen var framleis i drift som støl inn på 1800-talet. Eit amts-kart frå 1866 viser dette (sjå over), men også at det har gått ei ferdselsåre over fjellet frå Breddalstølen til Gaular, som har stått i samband med Oppedalstølen i Stølsdalen. Denne stølsvegen ligg i tillegg i samband med R 129715, som truleg var gått ut av drift på denne tida. C14-dateringane frå Breddalstølen kjem frå prøvestikk i tufter, som har ei relativt lik utforming som tuftene på R 129715. Dette samsvaret er eit argument for at utmarkstufter med tilsvarande utforming kan forståast som stølstufter, sjølv om dette ikkje er nok kriterium åleine. Meir spesifikt indikerer desse to lokalitetane at fjellpartiet mellom Høyanger og Gaular har vore teke meir ekstensivt i bruk i folkevandringstid. Det er også nærliggande å tolke R 129715 som spor etter tidleg stølsverksemd i Stølsdalen, eventuelt som ein eldre forløpar til Oppedalstølen.

Med unntak av R 105910 i Leikanger kjem dei andre C14-dateringane frå stølane ikkje frå definerbare strukturar. Desse kolprøvene er tekne ut av kultur-, dyrkings- og avsviingslag påvist ved prøvestikking, og kontekstane er dermed noko meir usikre. Desse stølsanlegga har heller ikkje spor etter førreformatoriske strukturar, og framstår som tradisjonelle stølsanlegg frå nyare tid med ståande bygningar og tufter med solide tørrmurfundament. Nokre trekk er likevel mogleg å påvise i det innsamla materialet. 16 kolprøver blei sende inn frå 10 lokalitetar, og i berre to av tilfella var dei eldste dateringane frå etterreformatorisk tid. Av dei andre lokalitetane kunne to sporast tilbake til yngre jernalder, medan heile seks gav utslag til eldre jernalder. I begge tilfella der dateringane er baserte på kolprøver frå tufter, kunne lokalitetane sporast tilbake til same periode. Trass i dei noko usikre kontekstane på dei andre prøvene, indikerer likevel det innsamla materialet at det har vore ein markant ekspansjon på stølsområda i eldre jernalder. Stølane er jamt spreidde frå Sogndal i sør til Førde i nord, noko som tyder på at dette kan vere eit generelt trekk ved utviklinga i Sogn og Fjordane i eldre jernalder. Det er likevel viktig å trekke fram resultata frå tuftene på det som blir omtala som øydestølane ved Breheim-undersøkingane (Kvamme og Randers 1982:18), der resultata frå C14-analysane er innanfor yngre jernalder og mellomalder. Andre resultat frå lågareliggande stølsområde peikar likevel i retning av bruk alt i eldre jarnalder.

Av samtlege stølar med førreformatoriske dateringar ligg ein i Sogndal, to i Leikanger, ein i Høyanger, tre i Førde og ein i Eid. I tillegg er Gamlestølen (R 105905) i Leikanger tolka som førreformatorisk på grunnlag av utforminga av tre av tuftene. Det er ikkje gjort C14dateringar frå denne lokaliteten . Samla sett blei 48 stølar undersøkte i løpet av prosjektet, og i ni tilfelle blei førreformatorisk verksemd påvist. Dette tilsvarar 19 %, eller omlag kvar femte støl.

30

Ein tradisjonell støl frå nyare tid? I fleire tilfelle var det mogleg å påvise eldre verksemd ved hjelp av prøvestikking. Her på Rotenesstølen i Erdalsdalen i Førde gav ei kolprøve utslag til folkevandringstid, medan kontekstane i desse tilfella ofte er noko usikre (Førde-rapport foto #57).

Når ein ser på dei samla dateringane frå hellerane, tuftene og stølane under eitt, kjem det også fram eit anna trekk: Medan hellerane i all hovudsak er daterte til førromersk jarnalder, er det berre ei datering frå stølane og tuftene til same periode. Dette gjeld stølsanlegg R 129606 i Grindsdalen i Leikanger, der det blei teken ut kolprøve frå eit prøvestikk i ei åkerrein. Det ser med andre ord ut til at det går eit relativt tydeleg skilje mellom brukstida for hellerane og stølane/tuftene. Den jamne spreiinga av lokalitetane langs heile traseen styrkar også denne oppfatninga, sidan resultata med dette ikkje representerer eit lokalt fenomen, men kjem tilbake over store avstandar. Hellerane ligg likevel ikkje tett opp til stølane, men i det som uansett kan definerast som eit tradisjonelt stølslandskap. Sidan hellerane generelt sett er relativt små, der det berre er plass til få personar, er det mogleg å tolke dette til at hellerane blei brukte til korte opphald i samband med jakt eller ferdsel. Funn av skår frå kleberkar i eit høve kan indikere det motsette, og dei fleste kolprøvene kjem frå markante kolsjikt i eldstader eller kulturlag. Dette kan tyde på lange opphald, eller bruk fleire gonger over lang tid. Tjukke kulturlag er også dokumenterte i to mindre hellerar i samband med Breheimundersøkingane i 1981, som gav dateringar til eldre jernalder (Kvamme og Randers 1982:13; Randers og Kvamme 1992:74-76). Begge ligg i stølsområda, der det også er dateringar frå bronsealder og eldre jernalder frå kokegroper.

Det klare mønsteret i C14-dateringane frå 420 kV ”Ørskog-Fardal” peikar også i retning av tidleg støling. Materialet er likevel i det store og heile for avgrensa til at det kan trekkast noko slutning i ei viss retning, og den konkrete bruken av hellerane må seiast å vere eit ope 31

spørsmål inntil grundigare undersøkingar kan gjennomførast. Det er likevel viktig å påpeike at dei ulike bruksområda ikkje er innbyrdes eksklusive, og at bruken kan ha endra seg over tid.

KULTURMINNE FRÅ NYAR E TID

Av 160 registrerte lokalitetar er heile 109 vurderte som kulturminne frå nyare tid. Dette utgjer ca 2/3 av funnmengda, men svært mange av kulturminna har likevel ein usikker alder. Ei datering til etterreformatorisk tid er som oftast grunngjeve ut frå mangelen på eintydige førreformatoriske strukturar eller C14-dateringar. På dei mange stølsanlegga har det til dømes ikkje vore nok jordsmonn til prøvestikking, og steinfundamenta etter stølsbygningane er berre i få tilfelle mogleg å datere typologisk. Typologisk datering er likevel ein usikker metode, og kan illustrerast med tidlegare omtalte Breddalstølen (R 129718) i Høyanger, der dei eldste dateringane går tilbake til folkevandringstid. Dateringane kjem frå lågt markerte tufter av førreformatorisk karakter. I eitt tilfelle blei det likevel teke ut ei prøve frå ein struktur. På grunnlag av utforminga blei det vurdert at den tilhøyrer den yngre fasen i bruk av stølen i etterreformatorisk tid. Strukturen har solide og godt tekne vare på tørrmursider, og er tolka som ei enkel innhegning. C14-dateringa gav likevel utslag til 1260-1390 e. Kr., noko som var langt eldre enn vi trudde.

I eit anna høve blei det registrert eit stølsanlegg i Langedalen/Eiriksdalen i Balestrand (K 129737), og to av tuftene hadde tydelege tørrmurargrunnmurar av nyare karakter. Ifølgje bygdebøkene blei heller ikkje dalføret teke i bruk før på 1700-talet. Undergrunnen i området er svært skrinn og prega av rasmassar, og det var ikkje mogleg å påvise kulturlag eller eldstader. Anlegget er dermed tolka som etterreformatorisk.

Stølsanlegget ligg likevel ikkje i SEFRAK, og er heller ikkje markert på kart over området. Amtskart frå 1866 viser heller ikkje stølen, i motsetnad til Balestrandstølen ein kilometer lengre vest. Det virkar med det som om stølen var gått ut av drift alt ved midten av 1800-talet, og kan vere ein yngre forløpar til Balestrandstølen. På lokaliteten blei det rett nok registrert fleire strukturar enn ved nokon annan støl i Langedalen/Eiriksdalen, og stølen ber med andre ord ikkje preg av kortvarig brukstid. Lokaliteten kan dermed Innhegning på Breddalstølen med C14-datering til høgmiddelalder (Høyanger-rapport foto #6) vere eldre enn tidlegare rekna med, men ei nærare tidfesting av alderen til stølen er vanskeleg. Få hundre meter vest for Balestrandstølen blei det datert verksemd tilbake til førromersk jernalder i ein heller. Dette er det første før-reformatoriske funnet som er gjort i dalføret, og viser at området blei teke i bruk langt tidlegare enn det ein har rekna med.

32

Eit anna døme har vi i Naustdal, der det på stølsanlegg K 129175 blei påvist to svakt markerte tufter av tilsynelatande før-reformatorisk karakter. Ettersom det ikkje var mogleg å ta ut daterbart materiale ved prøvestikking, har lokaliteten ein noko uklar alder og er definert som kulturminne frå nyare tid.

Det er med andre ord truleg at stølsanlegga i fleire tilfelle kan vere langt eldre enn det som er rekna med i denne rapportserien. Medan delen automatisk freda kontra kulturminne frå nyare tid sør for Førde er 1:1,4, er tilhøvet nord for Førde 1:6,25. Den høge delen kulturminne frå nyare tid er dermed også avhengig av topografi, sidan landskapet generelt sett er skrinnare i nord og strukturane i mange tilfelle er konstruerte på areal med lite jordsmonn. Dette har gjort det vanskeleg med uttak av kolprøver. Kulturminna frå nyare tid er i stor grad steingjerde og enkle oppmuringar i utmarka. Dette er strukturar som i utgangspunktet er vanskelege å datere, og eksistensen av kulturlag er ofte vilkåret for ei nærare spesifikasjon av alderen til strukturen.

Oversikt over talet på lokalitetstypar frå nyare tid, registrerte i samband med 420 kV ”Ørskog-Fardal”.

Ved registreringa av kulturminne frå nyare tid er det ikkje brukt eit skarpt skilje for tid eller kategori mellom kva som blei registrert og kva som ikkje blei teke med. Vi har snarare teke utgangspunkt i eit skilje mellom kulturminne konstruerte med tradisjonelle metodar, og strukturar som er laga ved maskinell drift. Strukturar frå sistnemnde kategori blei ikkje registrert, men utveljinga er basert på ei omtrentleg vurdering i felt ut frå vurdering av utsjånaden og oppbygginga til kulturminnet. Avvik kan derfor finne stad, sidan skiljet mellom manuell og maskinell drift ofte er vanskeleg å påvise, og det er mange gråsoner.

33

Den største hovudkategorien blant kulturminna frå nyare tid er stølsanlegga, som utgjer heile 38 registrerte lokalitetar. Utover stølsanlegga er det registrert 16 lokalitetar med frittliggande tufter, og 20 steingjerder/oppmuringar og ni grensesteinar. Desse lokalitetane kan også knytast til støling, beiting og utnytting av utmarksressursane, men ikkje nødvendigvis til eit konkret stølsanlegg. Dei såkalla tuftlokalitetane kan likevel representere nedlagde stølar, men funnmaterialet er såpass marginalt at det ikkje har vore mogleg å definere verksemda nærare.

Det har i nokre tilfelle også blitt registrert ståande bygningar, som utmarksløer med meir, men dette er ikkje konsekvent gjennomført på heile prosjektet. Desse tala gir ikkje den absolutte fordelinga av ulike strukturtypar, sidan til dømes stølsanlegga ofte inneheld fleire av dei andre kategoriane som er nemnde her. I tillegg er det ikkje registrert frittliggande rydningsrøyser.

Rydningsrøysene er berre funne i tilknyting til andre strukturar, som på tuftlokalitetane og stølane, og viser derfor ikkje på denne oversikten. Tala gir likevel ein peikepinn på omfanget av kulturminne i utmarka, og kva som er dei mest særmerkte lokalitetstypane.

STEINALDERUNDERSØKIN GAR

I samband med undersøkingane i Breheimen og Nyset-Steggje på 80-talet blei ei rekkje spor frå steinbrukande tid dokumenterte på buplassar og i hellerar (Bjørgo et al. 1992; Kvamme og Randers 1982; Randers og Kvamme 1992; Randers 1986). Spesielt i Nyset-Steggje i Årdal og Lærdal var det flest buplassar frå både steinalder og bronsealder (Bjørgo et al. 1992:285, 302304). Lokalitetane frå eldre steinalder var relativt få, funnfattige og hadde lita utbreiing, medan dei yngre hadde større preg av lengre opphald og bruk. I høve til spreiinga av funna viste det seg at svært mange av buplassane låg med opptil 1,5 km avstand frå innsjøane, men dette kjenneteikna i særskild grad dei yngste lokalitetane. Dette heng truleg saman med endringar i ressursutnyttinga, og sterkare tilknyting til område som seinare blei brukt til beiting og stølsdrift. Resultata frå Nyset-Steggje uttrykkjer med andre ord potensialet for å finne buplassar frå steinbrukande tid både ved fjellvatna og nær tufter og stølsanlegg, og at prøvestikkinga ikkje bør avgrensast til stader med sterk tilknyting til vatn.

Dersom ein ser bort frå dei funna som er gjort på høgfjellet i samband med undersøkingane på Nyset-Steggje og Breheimen, er likevel innlandsbuplassar frå steinalder underrepresenterte i fylket. Det er også eit markant fråver av buplassar frå eldre steinalder langsmed indre og midtre delar av Sognefjorden, med andre ord i området mellom dei mange kystbuplassane og dei omtalte buplassane i Årdal og Lærdal (Lødøen 1995:49-76).

I fjellområda der traseen skal gå er funn frå steinalder så godt som fråverande. Dette kan skuldast manglande undersøkingar i desse områda – spesielt på dei mange skrinne og kuperte fjellpartia. Sidan det er altfor tidkrevjande å gjennomføre systematisk steinalderstikking på heile traseen, har det vore valt ut nokre område som er vurderte å ha eit spesielt potensial for funn av aktivitet i steinalder. Dette gjeld i særleg grad fjellovergangen mellom Balestrand og Høyanger over Langedalen og fjellpartiet mellom Høyanger og Viksdalsvatnet i Gaular. I tillegg er det prøvestukke ved overgangen mellom Fjærlandsfjorden og Sognefjorden, og i nokre mindre område i Bremanger og ved Norddalsfjorden. Oversiktskart over område som er prøvestukne er lagt ved bakarst i rapporten. Tradisjonelt er dei fleste steinalderbuplassane i fylket funne ved kysten og ved fjordane. Traseen kryssar likevel i liten grad fjordane i Sogn og Fjordane. Unntaket er kryssingane over Fjærlandsfjorden, Norddalsfjorden og Ålfoten/Hundvikfjorden. Av desse blei Fjærlandsfjorden og Norddalsfjorden rekna for å ha særleg potensial, medan partia ved Ålfoten/Hundvikfjorden blei rekna for å vere for bratte.

34

Dei omtalte fjellområda i Balestrand, Høyanger og Gaular blei valt ut på grunn av dei mange små fjellvatna som er i området, og at området virkar relativt urørt av moderne verksemd.

Desse strekningane var heller ikkje tidlegare registrerte, det auka forventningane til kva som kunne dukke opp. Området mellom Høyanger og Viksdalsvatnet er også definert som villreinområde, og vi gjekk derfor ut ifrå at det skulle vere mogleg å finne tidlege jaktbusetnader ved fjellvatna.

Forsøk på prøvestikking på fjellet i Langedalen mellom Urdavatnet og Ågåtastølvatnet. Dei austre delane av dalføret var svært skrint og delvis uframkomeleg (Balestrand-rapport foto #86)

I Bremanger blei det prøvestukke ved nokre utvalde mindre område, men terrenget var i det store og heile svært skrint og lite eigna for prøvestikking.

Undersøkingane resulterte i funn av tre steinalderlokalitetar ved Dragsvik i Balestrand, der det eine er eit lausfunn. Funna blei gjort i området der Fjærlandsfjorden møter Esefjorden. Ved Reiret/Hamnen ved Norddalsfjorden blei det også funne eit busetnad-/aktivitetsområde frå tidleg neolittikum, men her blei det ikkje funne artefakter. Lokaliteten blei berre påvist via daterte C14-prøver frå eit aktivitetslag/dyrkingslag, og det er dermed noko usikkert kva funnet representerer. To andre C14-prøver frå same prøvestikk gav likevel dateringar til overgangen mellom eldre og yngre bronsealder, og det er derfor nærliggande å tru at lokaliteten kan representere ei tidleg jordbruksbusetting ved Norddalsfjorden. Utanom eit lausfunn av eit økseemne/forvitra mesolittisk øks på fjellet i Bremanger, blei det ikkje gjort ytterlegare funn frå steinalder på prosjektet.

35

I det følgjande vil eg gjere greie for dei områda som er prøvestukne, og kaste lys over nokre faktorar som kan ha virka inn på funnspreiinga. For nærare presisering av kva areal som blei prøvestukne, viser vi til eigne kartvedlegg bakarst i rapporten.

Den mest intensive prøvestikkinga blei gjennomført i Langedalen i fjellovergangen mellom Balestrand og Høyanger. Dei lågareliggande vatna i vest heilt opp mot Hardbakkavatnet i aust er likevel regulerte for kraftproduksjon, noko som avgrensar potensialet for funn. Det blei likevel avgjort å prøvestikke ved Kaldosvatnet, Langavatnet og Stølsvatnet. Det er også prøvestukke noko ved Roesvatnet og Høgsvatnet. Urdavatnet lengre mot aust er ikkje regulert, og det blei derfor intensivert prøvestikking ved austre og vestre breidde av vatnet.

Lengre aust for Urdavatnet var terrenget så skrint og prega av store rasmassar, at det ikkje hadde noko for seg å prøvestikke. Det blei ikkje gjort funn av steinalderlokalitetar i området.

Det kan mest truleg tilskrivast kraftreguleringa. Magasina var også fylte heilt opp, slik at det ikkje var mogleg å leite etter framvaska artefakter i vasskanten. Truleg er det likevel mogleg å gjere funn av steinalderlokalitetar i dalføret, men både topografien og kraftreguleringa gjer dette vanskeleg. Langedalen er ein relativt lang og lun dal, og er derfor godt eigna for tidleg utnytting av utmarksressursane. Dei bratte fjellformasjonane i både sør og nord gjer også Langedalen til ei naturleg ferdselsåre mellom Balestrand og Høyanger.

Prøvestikking blei også gjennomført ved to mindre vatn i området sør for Steinbruvatn på fjellpartiet mellom Høyanger og Viksdalsvatnet. Vatna ligg i eit dalsøkk på litt over 900 m.o.h., nemnt som Steinbrudalen, mellom Larsselfjellet og Tormodset-Larsselfjellet. Desse småvatna er ikkje regulerte, og det var fleire stader nok jordsmonn til at prøvestikking kunne gjennomførast. Ved dei andre fjellvatna blei det ikkje prøvestukke, sidan fleire av desse er regulerte. Fjellområdet er også utan infrastruktur av noko slag, og vi måtte ta alt utstyr med heile tida. På grunn av krevjande terreng blei dette gjort til eit minimum, og prøvestikkinga blei konsentrert til området rundt leirplassen, som var plassert ved sørsida av Steinbruvatnet.

Steinbrudalen utgjer også eit naturleg dyretrakk frå Øvre Breiddalsvatnet og nordover, via Steinbrua over Steinbruvatnet, og det blei derfor rekna som truleg at ein ville kunne finne fangstbuplassar i området. To hellerar og ei tuft ved Steinbrua har truleg blitt brukt ved jakt.

Manglande funn kan eventuelt skuldast at tilhøva er meir gunstige ved dei større fjellvatna, som Øvre Breiddalsvatnet, enn ved dei mindre tjerna. Området ved Steinbrudalen er også utsett for mykje hardt vêr og er skrint, og meir eigna for kortvarig enn langvarig opphald, noko som minskar sjansen for funn.

I Bremanger blei det prøvestukke på Myklebustfjellet vest for Magnhildskartunnelen, i Myklebustdalen, ved Knoltrevatn og ved Hjelmevatnet. Landskapet på Myklebustfjellet er svært skrint, og det blei berre gjort nokre forsøk. Det blei derfor fokusert på småvatna og elva i Myklebustdalen, men dette området viste seg å vere fuktig, myrlendt og med eit tjukt torvlag. Ei rekkje prøvestikk blei likevel gjennomført, men det blei ikkje gjort funn. Det er relativt lett å komme fram i området og området ligg med kort avstand til fjorden i nord. Det er derfor truleg at området likevel kan ha eit visst potensial for funn frå steinalder. Lengre nordaust, ved Knoltrevatn, blei det også gjennomført ein del prøvestikking. Området var rett nok kupert og prega av ein del blokkstein i undergrunnen. Undersøkinga blei gjennomført på små tørre flater rundt vatnet, men blei etter kvart vurdert til å ha eit lågt potensial for funn.

Nær Hjelmevatnet blei det tidleg i prosjektet gjort eit lausfunn av ei sterkt forvitra mesolittisk øks/økseemne under ei synfaring. Stien som funnet blei gjort i, er ei naturleg ferdselsåre frå Sørdalen over Dolsen mot Hjelmevatnet, og frå staden er det berre nokre få kilometer vestover mot helleristingsfeltet i Vingen. Frå austre enden av Hjelmevatnet er det også lett 36

framkomeleg mot Ålfoten. Området er i dag svært vêrhardt med klassisk høgfjellskarakter og svært lite vegetasjon. Oppe ved Hjelmevatnet, som då var nedregulert, blei det likevel funne innturka stammar av furu i ei lun vik. Området har med andre ord tidlegare vore skogkledd, og vika har den gongen hatt gunstige tilhøve for busetting med ly i både nord, aust og vest.

Rundt funnstaden var det altfor skrint for prøvestikking, men det blei gjort nokre forsøk i vika inntil nordvestre sida av Hjelmevatnet. Området er likevel prega av at vasstanden tidvis står langt høgare, og opp- og nedjusteringa av vatnet har snudd totalt om på lausmassane. Vi gav derfor raskt opp prøvestikkinga, men det blei gjennomført overflatesøk etter artefakter. Ingen funn blei gjort, men det er grunn til å tru at Hjelmevatnet har stort potensial for funn av steinalderbuplassar.

Innturka furustamme ved Hjelmevatn (privat foto, Ingar M. Gundersen)

Oversikt over lun vik ved det nordvestre hjørnet av Hjelmevatnet (Bremanger-rapport foto # 113)

Områda som blir omfatta av traseen ved Fjærlandsfjorden er svært bratte, men ved Dragsvik blei det funne nokre område med mindre flater. Prøvestikking her resulterte i funn av to steinalderlokalitetar, i tillegg til eit lausfunn (R 129983, R 129987 og R 129988). I midtre og indre delar av Sognefjorden har det tidlegare blitt ettersøkt buplassar frå steinalder, som kan vere bindelekk mellom dei mange steinalderbuplassane på fjellet i Årdal og Lærdal og langs kysten (Lødøen 1995:49-76). Undersøkingane har likevel vist få resultat. R 129983 som blei funnen ved Dragsvik har rett nok likevel nokre indikatorar på bruk i eldre steinalder, og kan representere eit slikt ”manglande mellomledd”. Plasseringa av buplassen ville ha vore optimal i eldre steinalder, i le av fjellsidene og med naturleg båtopptrekk ved fjorden – føresetnaden er at den har vore strandbunden. Funnstaden kan også karakteriserast som svært typisk for steinalderbuplassar ved fjordane, med ei plassering på eit nes ved inngangen til ein mindre fjordarm (Bjørgo 1981:157).

Plasseringa er svært typisk for denne typen kulturminne, men ligg på 50 – 55 m.o.h. og er dermed noko høgare i terrenget enn tidlegare funn i regionen. Strandlinjekurvene for Sognefjorden er likevel usikre, det kan vere årsaka til at ein tidlegare ikkje har funne steinalderbuplassar på denne høgda over havet i området. Noko høgare i terrenget blei det påvist endå ein steinalderlokalitet. Den er tolka som yngre enn den første nemnd ovanfor. Den sist omtalte lokaliteten er tolka som ein mogleg tidleg jordbruksbusetnad, sidan den ligg på ei større flate som er godt eigna til dyrking og beiting. Dei få funna som blei gjort indikerer også yngre steinalder. Buplassen har dermed heller ikkje vore like avhengig av direkte fjordtilknyting som den eldre buplassen. Dyrking og beiting i både sein bronsealder/tidleg jernalder og nyare tid har likevel øydelagt dei opphavelege kontekstane på begge flatene.

37

Mellom desse to flatene blei lausfunnet gjort; eit avslag av svart kvartsitt. Funnet blei likevel gjort nær ein mindre trafostasjon, og det er dermed fare for moderne forstyrringar.

Ved Norddalsfjorden var det berre mogleg å prøvestikke ved Reiret/Hamnen på nordsida av fjorden, men området var ikkje tilgjengeleg frå landsida. Det var naudsynt med båttransport for å få undersøkt området. Det blei likevel rekna for å ha potensial for steinalderbusetnad, men det skal i nyare tid ha vore ein husmannsplass på staden. Dette kan ha ført til nokre forstyrringar i undergrunnen. Det blei ikkje gjort funn av steinalderartefakter, men verksemd i steinalder blei som nemnt påvist ved hjelp av C14-prøver frå eit dyrkings-/aktivitetslag. Flata har nokre topografiske likskapar med lokalitetane ved Dragsvik, med ei svakt hellande og godt drenert flate, i le av ei bratt fjellside i bakkant. I motsetnad til Dragsvik-lokalitetane ligg likevel ikkje Reiret/Hamnen ved inngangen til ein sidefjord, men ligg sentralt plassert på den nordlege langsida av Norddalsfjorden. Lokaliteten ligg også noko lågare, og er rekna for å vere yngre enn den eldste lokaliteten ved Dragsvik.

OVERORDNA FAGLEGE RE SULTAT

Dei overordna faglege resultata frå prosjektet omfattar både unike einskildfunn og sentrale trekk ved større funnkategoriar. I tillegg er det samla inn eit omfattande statistisk materiale frå støl og utmark i Sogn og Fjordane i både historisk og forhistorisk tid. I førstnemnde kategori har vi jernvinneanlegget i Sogndal og steinalderbuplassane i Balestrand. Desse lokalitetane står i ei særstilling i sitt område, men oppdaginga av desse har også implikasjonar for større regionale fortolkingar av forhistoria innanfor dei respektive fagfelta dei representerer.

Jernvinneanlegget som blei oppdaga på Smiereset (og omdefineringa av R 45522 til jernvinne) er som tidlegare omtala det første jernvinnefunnet nord for Sognefjorden i fylket. I denne samanheng skal det likevel peikast på at R 35793 i Gloppen er oppført som jernvinneanlegg i Askeladden. Ein nærare gjennomgang av innrapporteringa, og ei synfaring på funnstaden, tyder likevel på at dette er ei feilkategorisering. Det er uklart kva funnet representerer, men det er neppe eit jernvinneanlegg av førreformatorisk type.

Jernvinneanlegga ved Smiereset er likevel sikre funn, og kan også definerast som tilhøyrande yngre jernalder og mellomalder. Andre funn frå same område indikerer at det er eit ytterlegare potensial for funn av jernvinne, og at verksemda kan ha funne stad over eit lengre tidsrom.

Det trengs likevel ytterlegare undersøkingar for å stadfeste tolkinga, og avklare omfanget av dette. Jernvinneanlegg generelt sett, og frå yngre jernalder/mellomalder spesielt, er rett nok få på Vestlandet. Smiereset har slik sett ikkje berre implikasjonar for jernvinna i Sogn og Fjordane, men også for dei overordna fortolkingane for Vestlandet som heilskap.

Steinalderlokalitetane ved Dragsvik er på same vis eit viktig tilskot til den lokale kulturhistoria i Balestrand, som dei mogleg eldste buplassfunna i kommunen. Lokalitetane kan også setjast i relasjon til den store regionale forståinga av områda langsmed Sognefjorden i steinalderen. Dette gjeld spesielt det som er tolka som den eldste buplassflata, som kan ha vore brukt i både eldre og yngre steinalder. Trond Lødøen (1995) har tidlegare ettersøkt buplassar frå eldre steinalder i akkurat midtre og indre delar av Sognefjorden, der målet har vore å påvise bindeledd mellom kystbuplassane og lokalitetane på høgfjellet. Undersøkingane den gong kunne likevel ikkje påvise dette sikkert. Dei funna som no er gjort kan vere med på å kaste lys over denne problematikken endå meir.

38

I den andre kategorien har vi ei rekkje resultat frå funntypane ”kolgroper”, ”hellerar”, ”stølar” og ”tufter”. Medan hovudbrukstida for kolgropene vanlegvis blir definert som vikingtid/mellomalder, avvik C14-dateringane på prosjektet frå dette mønsteret. Heile seks av tolv C14-dateringar frå kolgropene kjem frå overgangen til etterreformatorisk tid, medan dei andre ligg jamt fordelt i jernalder/mellomalder. Dette indikerer at kolbrenning i grop også kan ha funne stad i etterreformatorisk tid på Vestlandet, men avgrensar seg i denne saka i hovudsak til funn i Sogndal. Blant hellerar, stølar og tufter har det blitt påvist omfattande verksemd i jernalder og mellomalder, og ei rekkje stølar har fått dateringar heilt tilbake til eldre jernalder. Blant tuftene og stølane er det også ei rekkje samanfallande dateringar til folkevandringstid, som kan indikere ein forsterka bruk av utmarksressursane og støling i perioden. Dateringane frå hellerane er relativt einsarta, og ligg i all hovudsak innanfor førromersk jernalder. Det ser dermed ut til å gå eit kronologisk skilje mellom bruken av hellerane og stølane/tuftene, med få samanfallande dateringar. Resultata frå hellerane, stølane og tuftene strekkjer seg også over ei rekkje kommunar, og ser ut til å representere eit generelt trekk ved utviklinga i fylket i jernalder. Det skal likevel leggast vekt på at det er få C14dateringar nord for Førde, og at dei daterte hellerane og stølane/tuftene ikkje nødvendigvis ligg i same område.

Oversikt over dei ulike lokalitetstypane blant automatisk freda kulturminne på 420 kV ”Ørskog-Fardal”.

Registreringane i samband med 420 kV ”Ørskog-Fardal” har i tillegg ført til at eit omfattande statistisk materiale er samla inn på tvers av fylket frå både før- og etterreformatorisk tid. I høve til dei tidlegare registrerte lokalitetane i kulturminnedatabasen Askeladden, har førreformatoriske stølsanlegg og kolframstillingsanlegg fått ein meir markant representasjon enn tidlegare. Heile materialet sett under eitt viser at stølsanlegga er den klart mest dominerande lokalitetstypen i utmarka i Sogn og Fjordane. Ei rekkje tufter er også registrerte frå både førog etterreformatorisk tid, som eventuelt kan setjast i samband med støling.

39

Det statistiske materialet viser ein viss regional variasjon i funnmaterialet. Dette gjeld spesielt anlegga for framstilling av kol, som i all hovudsak er funne i Sogndal og Leikanger. Utover desse to kommunane er funntypen langt sjeldnare. Det er i tillegg ein svak konsentrasjon av tuftlokalitetar i Sogndal, men materialet er i det store og heile for lite til at det kan trekkjast spesielt store konklusjonar ut av dette. I tillegg kan det vere grunn til å setje tuftlokalitetane i samanheng med stølane, der distribusjonen blir meir jamn. Dei andre funnkategoriane har ein langt jamnare distribusjon, med få openberre funnkonsentrasjonar. Sett under eitt er Sogndal og Leikanger dei to klart mest funnrike kommunane på prosjektet med heile 67 lokalitetar, eller 41 prosent av den totale funnmengda. Den høge delen kolgroper har også ført til ein relativt høg del eldre kulturminne i desse to kommunane (47 %).

Oversikt over samtlege lokalitetstypar som er registrerte på prosjektet. Kulturminna frå nyare tid /usikker datering er markert med grønt, og automatisk freda kulturminne med raudt. I dei sakene der både automatisk freda (AUT) og kulturminne frå nyare tid (NT) er i same kategori, er lokalitetar frå nyare tid skilt ut og visualisert med blått.

Medan delen automatisk freda kulturminne nord for Førde er på 13,8 %, ligg den på heile 41,3 % i sør. Dette skuldast den sterke funnkonsentrasjonen i Leikanger og Sogndal, men er også illustrerande for gradvis færre funn av automatisk freda kulturminne frå sør mot nord.

Nord for Gaular blir også den generelle mengda med funn mindre, og då i spesielt i Bremanger. Dette endrar seg heilt nord i Eid, som kan vise til heile 22 lokalitetar. Dette er den tredje mest funnrike kommunen, men av desse var det berre ein lokalitet med spor etter førreformatorisk verksemd. Som drøfta tidlegare i teksten kan dette delvis skuldast topografiske tilhøve. Den høge delen kulturminne frå nyare tid nord for Førde kan dermed til ein viss grad også tilskrivast funnsituasjonen i Eid. For å få eit meir representativt tilhøve mellom kulturminne frå nyare tid og automatisk freda kulturminne i fylket, kan det dermed vere tenleg å sjå bort frå dei tre funnrike kommunane Eid, Leikanger og Sogndal. I dei andre kommunane blei det registrert 73 lokalitetar, og 18 av desse er automatisk freda. Dette gir ein del automatisk freda kulturminne på 24,7 %, eller ca.

40

kvart fjerde kulturminne. Dette illustrerer den markante regionale variasjonen i fylket når ein samanstiller tala med dei frå Leikanger/Sogndal og Eid. Tala indikerer også at utnyttinga av utmarka i førreformatorisk tid i Leikanger og Sogndal har vore meir intensiv enn i dei andre kommunane som traseen omfattar. Det store talet på kolgroper, og funn av jernvinneanlegg, indikerer på same måte at ressursutnyttinga i Sogndal og Leikanger har vore noko annleis, og i større grad vore retta inn mot jern- og kolproduksjon, og smieverksemd. Ei tilsvarande utnytting av ressursane har ikkje vore mogleg å påvise i andre område langsmed traseen.

FORMIDLING

Resultata frå prosjektet blei formidla gjennom lokalavisene, og spesielt Sogn Avis viste stor interesse for undersøkingane. Svært mange av funna ligg langsmed Sognefjorden, og fleire av dei mest oppsiktsvekkande funna blei også gjort her. Dette resulterte i fire større oppslag i Sogn Avis, med ein omtale av jernvinnefunnet i Øvstedalen i Sogndal og to om steinalderbuplassane ved Dragsvik i Balestrand. Då feltsesongen var avslutta samarbeidde vi om eit større oppslag om dei overordna resultata frå prosjektet, der vi spesielt trekte fram funnspreiinga langsmed Sognefjorden. Dette blei førstesideoppslag, noko som resulterte i omtale i distriktssendinga i NRK Sogn og Fjordane og mindre notisar i andre aviser.

Det har primært vore brukt pressemeldingar via nettsidene til fylkeskommunen for direkte formidling til publikum.

Pressemeldingane har også vore utgangspunkt for oppslaga i media, og det har vore samarbeidd med Statnett om desse.

Noko formidling har blitt retta mot fagmiljøet for å presentere dei faglege resultata frå prosjektet. To foredrag er haldne, på Det norske arkeologmøtet 6. november i Trondheim og seminaret ”Jordbruksbosetningens utvikling på Vestlandet” 20. november i Bergen.

Sogn Avis 10.09.09

41

Sogn Avis 05.11.09

42

43

44