Ingurugiro–hezkuntza koadernoak
Etorri Kantauri aldeko ibarretara
“Bertiz Jauregia” Natur Parkea D.B.H. (1. eta 2. ziklokoak, 12 eta 16 urte)
Ingurumena
Bertiz
3
Etorri Kantauri aldeko ibarretara
“Bertiz Jauregia� Natur Parkea D.B.H. (1. eta 2. ziklokoak, 12 eta 16 urte)
Ingurumena
Material hauek AIANSORO S.L. enpresak (Ana Varela eta Isabel Ibarrola) prestatu eta diseinatu ditu, Bertizko Parke Naturalerako. Cristina Alfonso Seminariok eta Alberto Gim茅nezek, biak OSTADAR Ingurumen-Hezkuntzako Elkartekoak, materialak berrikusi eta ideiak nahiz iradokizunak eman dituzte.
Diseinua: HEDA-Comunicaci贸n
Bertiz
5
Aurkezpena
aurkezpena
1 Ingurugiro hezkuntza Nafarroako Gobernua, 2000ko martxoan, “Ingurugiro Hezkuntzako koadernoak� seriea hasi zen argitaratzen. Lehen argitalpena 8 eta 16 urte bitarteko ikasleei zuzenduta zegoen, eta 10 izenburu desberdin bildu zituen. Arrakasta handia izan zuen, argitaratutako 1.500 aleak berehala agortu izanak horren froga delarik. Horren gaineko interes handia Nafarroako Komunitateko hezkuntza zentroek zein Espainiako beste leku batzuek erakutsi dute. Jadanik, Interneten ere daude eskura koadernoak. Eskuan duzuen testu hau aipatu ildotik doa, Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentuak ingurugiro hezkuntza gizarte alor guztietan sustatzea helburu duen bere politika globalaren barruan. Bertizko Jaurerriko ingurugiro hezkuntzako koaderno honek Nafarroako iparreko leku eder hori ezagutzeko aukera ematen du. Bertiz leku berezi-berezia da, dudarik gabe, ingurugiro ezaugarriak kontuan harturik. Izan ere, Nafarroak izendatutako lehen natur parkea izan zen. Ordutik hona, hau da, 1984tik, gure herrialdean dauden artean bisitari gehien jasotzen duen gune babestua da.
Foru Gobernuak ingurugiro hezkuntza langai duen beste material berri bat argitaratu du, ikastetxeentzat zein horretan interesaturik dauden guztientzat. Ez du nahi, hala ere, koadernoak ezaguerak eskualdatzeko funtsezko helburua soilik betetzea. Izan ere, irakurri eta aztertuko dituzten horiek ingurugiroa gizon-emakumezkoen gizarte eta ekonomi kulturaren barruan sartzearen defendatzaile sutsu bihurtzea nahiko genuke, Nafarroak biltzen duen natur biodibertsitate zein oparotasunarekiko begirunea erakutsiz beti ere. Ingurumena babestu eta zaintzeko jarrera eta ohiturak garatu beharrean gaude, zerbait errespetatzeko, ezagutu eta maitatu behar baita lehen.
Javier Marcotegui Ros Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentuaren kontseilaria Nafarroako Gobernua
Ingurumena
Bertiz
7
Aurkibidea
aurkibidea
1. Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 2. Gida didaktikoa
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
2.1. Norentzat den . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 2.2. Materiala nola antolatu den . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 2.3. Denbora nola banatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 2.4. Metodologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 2.5. Arloak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 2.6. Parkeko bisita nola antolatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 2.7. Ohar eta aholkuak bisitarako . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 2.8. Helburu orokorrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 2.9. Helburu berariazkoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 2.10. Edukiak: kontzeptuak, prozedurak, jarrerak . . . . . . . . . . . .14 2.11. Curriculumari txertatzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 2.12. Jarduerak nola egin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
3. Jardueren koadernoa 4. Informazio dosierra
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
4.1. Bertizko Parkeko ekipamendua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 4.2. Materiala eta informazioa, jardueren lagungarri . . . . . . . . .63 4.3. Parkea bisitatzeko aholkuak eta arauak . . . . . . . . . . . . . . .63 4.4. Informazioa, Kantauri aldeko ibarretako hezkuntza arloko beste baliabide batzuei buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 4.5. IHko beste ekipamendu batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 4.6. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66
Ingurumena
Bertiz
Bertiz
9
Etorri Kantauri aldeko ibarretara
“Bertiz Jauregia� Natur Parkea Gida didactikoa Ingurumena
Bertiz
agurra
1
10
Agurra
Nafarroan Natur Parke deklaratu den lehena izan da Bertizko Jaurerria, eta ordutik, 1984. urtetik, jendeari zabaldu zenetik, hain zuzen, ikasle talde ugarik programatu dute urtero jardueraren bat naturgurne babestu honetan. Azken urteotan, ez du gora egin Bertizera datozen ikasle kopuruak. 15.000 inguru dira: garrantzi handiko kopurua da, Parkera guztira datozen bisitarien kopuruarekin alderatuta. Horregatik, gune honen erabilera publikoa kudeatzeko, helburu nagusietako bat izan da Hezkuntza Programa koherente bat ezartzea, eskola talde bakoitzari bere mailari egokitutako eskaintza egin ahal izateko. Duela gutxi, Parkea bera arduratu da hezkuntza materialak argitaratzen Lehen Hezkuntzarako, eta orain, beste material berri hauek aurkeztu nahi dizkiegu Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako ikasleei eta irakasleei. Hezkuntza Programaren bidez, naturgune honen eta, oro har, Kantauri aldeko ibarren gaineko jakingarriak helarazi nahi dizkizuegu, eta zuen interesa piztea bertan parte hartzeko. Bertizko Natur Parkean,
ยกZuen bisitaren zain gaude!
Ingurumena
Bertiz
gida didaktikoa
2
11
Gida didaktikoa
2.1. NORENTZAT DEN Material hauek Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloetako eskola-elkartearentzat prestatu dira. Beraz, 12 eta 16 urte bitarteko ikasleentzat.
2.2. MATERIALA NOLA ANTOLATU DEN Honela antolatu dira materialak: Irakasleentzat: Gida didaktikoa: irakasleak behar duen informazio metodologikoa jasotzen du, bere programazioaren barrenean irakasgai batean baino gehiagotan erabil dezan. Baliabideak: informazio dosierra eskaintzen dugu. Atalez atal, ikasgelako eta bisitaldiko jarduerak prestatzen eta aurrera eramaten lagundu nahi da. Osagarri gisa ere balioko dute. Ikasleentzat: Jardueren koadernoa: Natur Parkeko bisitaren inguruan egin daitezkeen jarduerak biltzen ditu. Material hauek bi gai-multzo lantzeko aukera ematen dute "Naturgune babestuak" eta "Biodibertsitatea", jarduera komunen inguruan, bi-biak. Talde bakoitzak multzo horietako bat aukeratu beharko du, lantzeko.
2.3. DENBORA NOLA BANATU Jarduerak zenbait lan-saiotan banatuko dira. Ikasgelan motibazioa landuko da, Parkera etorri aurretik, ikasleak dakienari heldu eta gehiago ikastera bultzatzearren, batez ere. "Naturgune babestuak" edo "Biodibertsitatea" aukeratu, 4 edo 5 saio egin beharko dira, 50 bat minutukoa bakoitza.
Bertizko Jaurerriko Natur Parkera etorrita, programako edukiak landu eta ikasiko dira. Ikasgelara itzulirik, gogoeta eta sintesi lana eginen da 4 saiotan, edo besteren bat gehiagotan, gaietako batean sakontzea erabakiz gero, "simulazio-jokoan" esate baterako (IX. jarduera).
2.4. METODOLOGIA Behaketan eta ikerketan oinarrituta diseinatu dira jarduerak, naturarekin harreman zuzena eta atsegina bilatuz. Horrela, jokabide koherenteak eta naturaren aldeko jarrerak sustatuko dira ikasleen baitan.
Ingurumena
Bertiz
12
Gida didaktikoa
Taldeko lana bultzatuko da (informazioa eta esperientziak elkarri pasatuz), eta denek parte hartzea jarduerak antolatzen eta aurrera eramaten, baita erabakiak hartzen ere; halaber, ikuspegi guztiak baloratu eta errespetatzea. Parkeko jardueretan saiatuko gara gaiak deskubritzen eta haiei azalpena ematen. Betiere, pentsaraztera behartuko gaituzte.
2.5. ARLOAK Arlo askotan landu daitezke gaiok: Natur Zientziak, Plastika eta Ikus-Hezkuntza, Gorputz Hezkuntza, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia, Gaztelania edo Euskara eta Literatura.
2.6. NATUR PARKEKO BISITA NOLA ANTOLATU Parkeko bisitak 4 ordu irauten du, gutxienez, eta 60 ikaslek hartzen dute parte, gehienez. Jardueretarako, 20 laguneko hiru talde egiten dira, txandaka aritzeko.
Ordutegia eta denbora banaketa: 10'00 Harrera taldeari. Gosaria. 10'30 Taldeak egitea. Jarduera aurkeztea Erabilera Anitzeko Gelan. 10'45 Jarduera, Naturaren Interpretazio Zentroan. 12'00 Ibilbidea, oihanean barna. 13'45 Bateratze-lana eta jarduera ebaluatzea. 14'00 Bazkaria. 16'00etatik aurrera, lorategiko bisita autogidatua. Badira jokoak eta ibilbideak zuen eskura(Aukerakoa).
Ingurumena
Bertiz
13
Gida didaktikoa
2.7. OHAR ETA AHOLKUAK BISITARAKO - Autobusak aparkatzeko: Bertizko Jaurerriko Natur Parkearen aparkalekuan. - Bazkaltzeko tokia: askaldegi estalia edo belardia eta josteta aldea. - Aldagelak: arropa erosoa ekarri, baita botak eta zira ere. - Behar den materiala: Jardueren Koadernoaz gain, ikasleak arkatzak ekarriko ditu, zorro batean.
2.8. HELBURU OROKORRAK 1- Ikasleek Bertizko Jaurerriko Natur Parkea eta Nafarroako Kantauri aldeko Ibarren ingurunea ezagutzea. 2- Naturgune Babestu honetako eta, oro har, naturako ondasun eta balioak ulertzea, eta horiek zaindu eta kontserbatzeko grina piztea. 3- Naturgune babestuen ezagutza ikasleei hurbiltzea; duten eginkizun soziala eta kulturala eta nola kudeatzen diren aztertzea. 4- Egun batez ikasleak naturan gozatzeko aukera ematea.
2.9.
HELBURU BERARIAZKOAK
1- Bertizko ezaugarri fisikoak ezagutzea. 2- Haren historiako zenbait xehetasun ezagutzea. 3- Naturguneak babesteko moduak ezagutzea; zergatik eta zertarako babesten diren, eta haien sailkapena. 4- Bertizko Natur Parkearen kudeaketa ezagutu eta aztertzea (araudia eta kontserbazioari kalte egiten ez dioten jarduerak: turismoa, kirola, etab. eztabaidatzea. 5- Ikasleak dibertsitate biologikoaren kontzeptua ezagutzea eta haren garrantzia eta balioak deskubritzea, norberaren jarreraz gogoeta egitera bultzatuz. 6- Zenbait bizidun ezagutu (animaliak eta landareak), haiek bereizteko irizpideak ezarri, eta ingurune fisikoarekin duten lotura eta beren arteko harreman trofikoak aztertzea. 7- Natur baliabideen erabilera razionalaz jabetzea, erabilera tradizionalak aztertuz. 8- Naturaz gozatzea. 9- Natur Parkea baloratzea, bai haren ezaugarri biofisiko bereziak bai baliabideak ezartzen egiten den ahalegina, Bertizen eta bere ingurunean parte-hartze soziala eta ingurumenari loturiko informazioa zabal daitezen.
Ingurumena
Bertiz
14
Gida didaktikoa
2.10.
EDUKIAK
Kontzeptuak: - Ezaugarri fisikoak (erliebea, klima‌), Bertizko eta Kantauri aldeko ibarretako paisaiaren eragileak. Bertizko Jaurerriaren historia; gertaera historiko garrantzitsuenak, azken mendekoak batez ere (gaur egun bitartekoak). - Naturgune Babestuak; helburuak, Nafarroako NBen motak, erabilera eta kudeaketa. - Natur Parkea kudeatzeko Plana. - Biodibertsitatearen kontzeptua. - Biodibertsitatea Nafarroan. - Natur Parkeko bizidunak, ezaugarriak, habitata eta harreman trofikoak. - Oihaneko lanak eta erabilera tradizionalak. - Naturari loturiko jarduerak. - Erabilera publikoko baliabideak Natur Parkean. Prozedurak: - Informazioa bilatu eta aukeratzea liburuetan, Interneten, eta, oro har, ikastetxeko baliabideetan. Halaber, Parkeak eskaintzen dituen ekipamenduetan. - Planoak, grafikoak, etab. egitea, aipatu baliabideetan hartutako informaziotik abiatuz. - Parkeko bisitan, jardueren koadernoan hartutako apunteak. - Klabe errazak prestatu eta erabiltzea, espezieak identifikatzeko. - Zuzenean behatu eta ingurunea aztertzea zentzumenak erabiliz. - Lantaldeetan parte hartzea, bai bisita prestatzean bai bisitan berean eta ondoko analisian. - Ibilbideak egitea. Jarrerak: - Natur Parke honen eta, oro har, naturaren dibertsitate, ondasun eta edertasunaz jabetu eta baloratzea. - Animaliak, landareak eta, oro har, inguruneko elementuak, zaindu eta errespetatzeko konpromisoa. - Landutako gaien ezaugarriak behatu eta aztertzeko jakinmina eta interesa. - Ingurune honetako eta beste edozeinetako elementuekiko sentsibilizazioa, eta zenbait jardueraren ondoriozko arriskuaz jabetzea.
Ingurumena
Bertiz
Helburu berariazkoak
15
Kontzeptuzko edukiak
Gida didaktikoa
Prozedurazko edukiak
Jarrerazko edukiak
I
Aldez aurreko ideien jarduera.
Bertizko ezaugarri fisikoak ezagutzea.
Haren historiako xehetasun batzuk ezagutzea.
Naturguneak babesteko moduak, zergatik eta zertarako babesten diren eta haien sailkapena ezagutzea.
Bertizko Natur Parkearen kudeaketa ezagutu eta aztertzea (araudia eta kontserbazioari kalte egiten ez dioten jarduerak: turismoa, kirola, etab. auzitan jarriz).
Ikasleak dibertsitate biologikoaren kontzeptua ezagutzea eta haren garrantzia eta balioak deskubritzea, norberaren jarreraz gogoeta egitera bultzatuz. Zenbait bizidun ezagutu (animaliak eta landareak), haiek bereizteko irizpideak ezarri, eta ingurune fisikoarekin duten harremana eta beren arteko harreman trofikoak aztertzea.
Ezaugarri fisikoak (erliebea, klima‌), Bertizko eta Kantauri aldeko ibarretako paisaiaren eragileak. Bertizko Jaurerriaren historia; gertaera historiko garrantzitsuenak, azken mendekoak batez ere (gaur egun bitartekoak).
Naturgune Babestuak; helburuak, Nafarroako NBen motak, erabilera eta kudeaketa.
Natur Parkea kudeatzeko plana.
Biodibertsitatearen kontzeptua Biodibertsitatea Nafarroan.
Natur Parkeko bizidunak, ezaugarriak, habitata eta harreman trofikoak.
Natur baliabideen erabilera razionalaz jabetzea, erabilera tradizionalak aztertuz.
Oihaneko lanak eta erabilera tradizionalak.
Naturaz gozatzea.
Naturari loturiko jarduerak.
Natur Parkea baloratzea, bai haren ezaugarri bereziak bai baliabideak ezartzen egiten ari den ahalegina, Bertizen eta bere ingurunean partehartze soziala eta ingurumenari loturiko informazioa zabal daitezen.
Jarduerak
II, IV, V, XIV
III, V Informazioa bilatu eta aukeratzea liburuetan, Interneten, eta, oro har, ikastetxeko baliabideetan. Halaber, Parkeak eskaintzen dituen ekipamenduetan. Planoak, grafikoak, etab. egitea, aipatu baliabideetan hartutako informaziotik abiatuz.
VI Natur Parke honen eta, oro har, naturaren dibertsitate, ondasun eta edertasunaz jabetu eta baloratzea.
Parkeko bisitan, jardueren koadernoan hartutako apunteak.
Animaliak, landareak eta, oro har, inguruneko elementuak, zaindu eta errespetatzeko konpromisoa.
Klabe errazak prestatu eta erabiltzea, espezieak identifikatzeko.
Landutako gaien ezaugarriak behatu eta aztertzeko jakinmina eta interesa.
Zuzenean behatu eta ingurunea aztertzea zentzumenak erabiliz.
Ingurune honetako eta beste edozeinetako elementuekiko sentsibilizazioa, eta zenbait jardueraren ondoriozko arriskuaz jabetzea.
Lantaldeetan parte hartzea, bai bisita prestatzean bai bisitan berean eta ondoko analisian. Ibilbideak egitea.
Parke Naturalaren Erabilpen Publikorako Egitarauaren Baliabideak.
Ingurumena
VII,VIII, IX
X, XIV
V,XI,XII ,XIII,XI V, XV
XVI, XVII
VII,XIV
III, VI, VII,X, XI, XVIII
Bertiz
16
Gida didaktikoa
2.11. CURRICULUMARI TXERTATZEA Material hauen bitartez, proposamen didaktikoa eskaintzen dugu, Bigarren Hezkuntzarako ezarritako curriculumaren helburuak eta edukiak garatzeko.
Etapako helburu orokorrak: * c) Informazioa eskuratu eta aukeratzea, egon ohi den tokietatik; modu autonomo eta kritikoan tratatu, ezarri den helburua lortzeko; besteei txukun eta ulertzeko moduan ematea. d) Problemak identifikatu eta ebazteko estrategiak prestatzea jakintzaren eta esperientziaren arloetan, intuizioa eta arrazonamendu logikoa erabiliz, estrategia horiek alderatzea eta jarraitutako prozesuaz gogoeta egitea. i) Ingurune fisikoaren funtzionamendua arautzen duten oinarrizko mekanismoak aztertu, giza jarduerak haiengan duen ondorioa baloratu eta ahal dena egitea hura defenditu, zaindu eta hobetzeko, bizi kalitatearen elementu erabakigarria denez.
Bigarren Hezkuntzako arloen helburuak eta edukiak: * Natur Zientziak Helburu orokorrak: 3. Problemak ebazteko, Zientziaren prozedurekin bat heldu diren estrategia pertsonalak aplikatzea: problema identifikatzea, hipotesiak formulatzea, plangintza egitea eta jarduerak burutzea, gero alderatzeko, emaitzak sistematizatu eta analizatzea eta haien berri ematea. 7. Elementu fisikoei eta bizidunei buruzko ezagupenak erabiltzea natura zaintzeko eta hartaz gozatzeko, baita hura zaindu eta hobetzeko ekimenak proposatu, baloratu eta haietan parte hartzea ere. Edukiak: 3. Energia 5. Lurzoruko materialak eta haien dinamika
Kontzeptuak
Prozedurak 9. Ondorioak atera eta emaitzen berri ematea txostenen bitartez eta eztabaidak eginez.
Jarrerak 1. Energiak eguneroko jardueretan duen garrantzia baloratzea, baita haren eragina ere bizi kalitatean eta garapen ekonomikoan. 2. Energia baliabideen mugaz jabetzea.
* (Hezkuntza eta Kultura Departamentuak argitara eman eta Hezkuntza eta Zientzien Ministerioarekin batera argitaratutako ondoko lan honetan oinarritu gara “DBHko materialak: Erreformarako Materialak�.).
Ingurumena
Bertiz
17
Gida didaktikoa
6. Bizidunen dibertsitatea eta batasuna
Kontzeptuak
Prozedurak 2. Datu meteorologikoak jaso eta grafikoan adieraztea, fenomeno meteorologikoei eta eguraldiaren pronostikoei loturiko neurgailuak, taulak, grafikoak eta mapak erabiliz.
Jarrerak 1. Uraren garrantzia baloratzea, eta jarrera kritikoa giza jarduerak sortutako kutsaduraren eta kontsumokeriaren aurrean. 4. Lurzoruak, haren kontserbazioak eta lehengoratzeak giza jardueretarako duten garrantzia onartzea.
8. Naturako osagai abiotiko eta biotikoen arteko eragina
Kontzeptuak 1. Bizidunak eta haien dibertsitatea.
Prozedurak 1. Animalia eta landareen eredu taxonomiko nagusiak identifikatzea, haien ezaugarriak behatuz eta klabeen laguntzarekin. 4. Animalia eta landareen bizi zikloak behatu eta deskribatzea.
Jarrerak 1. Biziaren forma guztiak zaindu eta errespetatzea; batez ere, desagertzeko zorian daudenak.
9. Naturako aldaketak. Gizakia, aldaketaren eragile nagusi
Kontzeptuak
Prozedurak
1. Ekosistema eta bere dinamika. Osagaiak eta beren arteko eragina. Harreman trofikoak.
2. Maketak interpretatzea. 3. Naturaren datu fisikoei buruzko grafikoak prestatu eta interpretatzea. 4. Animaliak eta landareak sailkatu eta interpretatzea, klabe eta gidez lagundurik.
Ingurumena
Jarrerak 1. Ingurune fisikoa eta bizidunak mantentzeko zainketa eta errespetua, giza ingurunearen funtsezko osagaia den aldetik. 2. Ekosistemaren osagaiek betetzen duten funtzioaz eta haren orekarekin duten zerikusiaz jabetu eta balorazioa egitea.
Bertiz
18
Gida didaktikoa
Plastika eta Ikus-hezkuntza Kontzeptuak
Prozedurak
1. Ekosistemetako berezko aldaketak. Populazioetako aldaketak. 2. Gizakiak ekosistemetan eragindako aldaketak. Desoreka aurreikusi eta zuzentzeko neurriak.
1. Zenbait jarduera egitea, naturako zenbait aldaketaren zergatikoen azalpenak frogatzeko. 2. Gizakiak ingurunean egiten dituen esku-hartzeen azterketa kritikoa, toki batetik baino gehiagotik datuak hartuz.
Jarrerak 1. Ingurumena defenditzea argudio oinarritu eta frogatuen bidez, gizakiaren jarduera kutsagarri eta hondagarrien aurrean. 2. Eskualdeko landare eta animalien populazioek izandako aldaketak ezagutzeko interesa, baita aldaketa horiek gizakiaren bizitzan duten ondorioak ezagutzekoa ere.
Helburu orokorrak: 2. Inguruneko irudi eta formez ohartu eta haien interpretazio kritikoa egitea, ezaugarri plastiko, estetiko eta funtzionalei erreparatuz. Edukiak: 1. Ikusmenaren bidezko pertzepzioa eta komunikazioa
Kontzeptuak
Prozedurak 1. Inguruneaz ohartzeko moduak esperimentatzea. 3. Ikusmenaren bidezko komunikazioaren elementuak lan espresibo eta deskriptiboetan aplikatzea.
Ingurumena
Jarrerak
Bertiz
19
Gida didaktikoa
Gorputz Hezkuntza Helburu orokorrak: 6. Gorputzaren ahalmen espresiboaz eta mugimenduaz jabetu, haiek baloratu eta jarduera eta agerpen kultural eta artistikoetan erabiltzea, komunikatzeko eta adierazpen sortzaile gisa. Edukiak: 3. Jokoa eta kirola
Kontzeptuak
Prozedurak 3. Kirol jarduerak egitea: aisiako kirol jokoak.
Jarrerak 5. Besteei jokoetan aurre egitea, lehia garbian eta arerioa gutxietsi gabe, eta borondate ona erakutsiz.
5. Naturari lotutako jarduerak
Kontzeptuak
Prozedurak 3. Jarduerak egitea: bidez bide ibiltzea.
Ingurumena
Jarrerak 2. Ohikoez bestelako inguruneetan konfidantzaz baliatzeko gaitasuna, eta behar diren segurtasun eta babes neurriak hartzea.
Bertiz
20
Gida didaktikoa
Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia Helburu orokorrak: 5. Gizarteak, hainbat mailatan, espazioaren erabileran eta natur baliabideen aprobetxamenduan duen eragina identifikatu eta aztertzea, eta ekonomian, gizartean, politikan eta ingurumenean sortzen dituen ondorioak baloratzea. 7. Ondare natural, kultural, linguistiko, artistiko eta soziala baloratu eta errespetatzea, hura zaindu eta hobetzeko ardura bere gain hartzea, gozabidetzat eta norberaren zein jendearen baliabidetzat hartzea. Edukiak 1. Geografiaren ezagupena eta natura
Kontzeptuak
Prozedurak
2. Natura eta bere kontserbazioa: Ingurure fisikoaren ezaugarri nagusiak: klima, ura, lurzorua eta landareak.
Informazioaren trataera 2. Hainbat ezaugarri eta eskalatako plano eta mapak irakurri eta interpretatzea. 3. Zenbait bitartekoren bidez (zuzeneko behaketa, aireko argazkiak, estatistikako datuak, datu-basea eta beste informazio batzuk) lortutako informazioan oinarriturik, krokis, plano eta mapak egitea. 5. Informazio desberdinak (mapak, planoak, irudiak, argazkiak, datu estatistikoak, grafikoak, artikuluak, txostenak, zientziako testuak, literaturakoak, eta abar) erlazionatzea. Arrazoiak azaltzea 7. Ingurunearen eta giza jardueraren arteko eragina azaltzea. Nabariak dira agerpen eta prozesu geografiko batzuetan, hala nola paisaiaren degradazioa eta kutsadura, zenbait gertaera geografikoren lokalizazioa eta banaketa.
Jarrerak 4. Natura giza-taldeen bizi kalitaterako baliabide garrantzitsu gisa baloratzea, eta natura kontserbatu eta defenditzeko jarrera izatea.
2. Biztanleak, landa eremua eta hiri eremua
Kontzeptuak
Prozedurak
Jarrerak Nafarroako paisaia natural desberdinak, landa eremukoak, baloratzea; zaindu beharreko ondasun natural eta kulturaltzat hartzea.
Ingurumena
Bertiz
21
Gida didaktikoa
3. Jarduera ekonomikoa eta esparru politikoa
Kontzeptuak 5. Hirugarren sektoreko jarduerak eta espazioa antolatzeko duten eragina: aisia eta denbora libreko jarduerak.
Prozedurak 9. Eztabaida eta simulazioak prestatu eta egitea, jarduera ekonomikoek sor ditzaketen arazo berezien inguruan.
Jarrerak 2. Zenbait jarduera ekonomikok ingurumenerako duten arriskuez jabetzea eta natura babestu beharreko ondasun garrantzitsutzat hartzea.
10. Bizi morala eta gogoeta etikoa
Kontzeptuak
Prozedurak 7. Forumak eta eztabaidak prestatzea edo erabakiak hartzeko simulazioak egitea munta handiko problema etiko bati buruz, jarrera batzuen eta besteen alde onei eta txarrei antzemanez, ondorio moralak ateratzeko.
Jarrerak 3. Natura jendearen bizimodu duin eta egokirako behar den baliabide eta elementu gisa baloratzea, eta hura kontserbatu eta defenditzeko jarrera hartzea -giza bizitza, batez ere- fase eta egoera guztietan. 7. Problema ekologikoei buruzko mezuaren egokiera onartu eta baloratzea, eta etikaren argitasunera jotzea balorazioko jarraibide gisa, erabakiak hartzeko tenorean.
Gaztelania eta bere literatura Euskara eta bere literatura Helburu orokorrak: 9. Hizkuntza gauza gehiago ikasteko tresna gisa erabiltzea, errealitatea ulertu eta aztertzeko, pentsaera finkatu eta garatzeko eta norberaren jarduera arautzeko. Edukiak: 6. Hizkuntza eta ikasketak
Kontzeptuak
Prozedurak 6. Zenbait lan egiteko, informazio iturriak hautatu, atzeman, kontsultatu eta aprobetxatzea, haiek idatzita, ahoz, ikus-entzunekoetan edo informatika bidez eskaintzen direla.
Ingurumena
Jarrerak
Bertiz
22
2.12.
Gida didaktikoa
JARDUERAK NOLA EGIN
Material hauek bi gai-multzo lantzen dituzte "Naturgune babestuak" eta "Biodibertsitatea", zenbait jarduera komunen bitartez. Ondoren azaltzen diren jarduerak honela egiteko pentsatu dira:
ikasgelan, Parkea bisitatu aurretik Bertizen, bisitaldian ikasgelan, Parkea bisitatu ondoren
I. “Naturgune babestuak” multzoa aukeratu baduzu I. “Biodibertsitatea” multzoa aukeratu baduzu Jarduera honek helburu bat baino gehiago ditu; alde batetik, programa aurkezteko behar du balio, ikasleei landu eta bisitatu beharreko gai eta tokien aldeko interesa pizteko, eta bestetik, irakasleek ikasleek dakitenaren berri izan dezaten. Ikasle bakoitzak bere aukeratutako fitxa bete beharko du jardueren koadernoan. Jarduera bukaeran ere eginen da galdesorta, ikasketa prozesua ebaluatzeko, bai parkeari buruzko ezagupen orokorren gainean, bai landutako gai-multzoen gainean.
II. Kantauri aldeko ibarretarantz Jarduera honen helburuak dira, alde batetik, Bertizko Jaurerria Kantauri aldeko ibarretan eta Nafarroan kokatzea, ikastetxe bakoitzeko herritik egin beharreko ibilbidea diseinatu eta bideko elementu, ezaugarri edo toki interesgarriak identifikatzea. Parkera etorri aurretik, ikasleek (taldeka), ikasgelan, mapa topografikoak, errepidekoak, Bertizko Partzuergo Turistikoarena, etab. erabil ditzakete, Parkera etortzeko eginen duten bidea zehazteko. Ibilbidearen profil topografikoa ere egin dezakete. Sestra kurbez eta eskalaz hornitutako mapen laguntzaz, altuerak eta distantziak aterako dituzte, profil topografikoa egiteko, eta "Kantauri aldeko ibarretarantz" fitxan pasadizoko toki interesgarriak adieraziko dituzte (nondik datozen, nora doazen eta abarrez gain). Bisita egunean, bidearen gaineko informazioa osa daiteke, tokian berean, eta zalantzarik bada, NIZen berean argitu genezake.
III. Oroit gaitezen! Bertizko Parkea geografian kokatua dela, ona litzateke ikasleek finka berezi honen gaineko historiaren aipamen nagusiak jakitea. Horixe da jardueraren helburua. Ikasgelako beste saio batean, bisita aurretik, eta taldeka orain ere, ikasleek "Oroit gaitezen!" fitxa beteko dute, informazio dosierrean eta Ingurumen Departamentuaren web orrian aurkituko duten laguntzarekin (fitxan adierazita dago helbidea). Aurreko jardueran bezala, Parkeko bisitan osa daiteke fitxa hau ere. Ikus-entzunezkoa NIZen ikusi ondoren eta panelek, ordenagailuek, Dokumentazio Zentroak eta monitoreek lagundurik, zalantzak argituta geldi daitezke.
IV. Erortzen den ura ... Bertizko eta inguruneko ezaugarri klimatiko bereziak deskubritu eta aztertzea da jardueraren helburua.
Ingurumena
Bertiz
23
Gida didaktikoa
Saio batean baino gehiagotan egiteko pentsatu da jarduera hau. Bertizera etorri aurretik, bisita prestatzeko, iragarpen meteorologikoak kontsulta ditzakegu "Navarra MeteorologĂa y ClimatologĂa" interneteko orrialdean (helbide honetan http://www.cetenasa.es/meteo/BIN/INDEX.CFM). Hortik, beste helbide batzuetara jo dezakegu eta irudiak aurkitu satelite edo meteosat bidez. NIZen, bisita bitartean, ikus-entzunezkoaren ondotik, zenbait panelen eta monitorearen laguntzarekin, taldeak "Erortzen den ura..." izeneko fitxan, ezaugarri horiek zehazteko datuak bilduko ditu, baita horren arrazoiak ere. Jardueran, Bertizko inguruneko ezaugarri klimatikoak eta IruĂąa ingurukoak alderatzen dira, baina taldeak bere herriko ezaugarriekin aldera dezake (ikasgelan, Bertizko bisita ondoren). Aipatu internet orrialdea kontsultatu ondoren, ikastetxetik hurbilen den estazio meteorologikoko datuak eskura daitezke. Azkenik, toki baten eta bestearen arteko desberdintasun eta antzekotasunen gaineko gogoeta egin daiteke.
V. Ikus-entzunezkoaren proiekzioa Ikus-entzunezkoaren bidez, taldeak Bertizen ikuspegi orokorra hartuko du: haren historia, ingurune fisikoa, biodibertsitatea; baita ingurunearen liluramendua eta xarma ere.
1. Gai-multzoa: NATURGUNE BABESTUAK. VI. Naturgune babestuak Jarduera honek bi parte ditu, taldea Bertizko Parkera etorri aurretik eta bertan dela egitekoak. Lehen partean, ikasleek Naturgune babestuaren kontzeptua berenganatzea nahi genuke (Nafarroan babesteko moduak bakarrik aipatuko dira). Zenbait baliabidetan informazioa bilatuz deskubritu behar dute zer diren NBak, zertarako balio duten, nola babesten diren eta, lana amaitzean, baita Nafarroako Foru Komunitatean diren kategorien arteko oinarrizko aldeak ere. Taldeka egin daiteke, ikasgelan, informazioaren bilaketa, eskura dituzten baliabideen bitartez: - Liburuak edo dokumentuak (bibliografia atalean daude bilduta). - Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuaren web orria (www.cfnavarra.es/Medioambiente). - Internet (hitz giltzarrien bidezko bilaketa). - Bertizko Parkeko Dokumentazio Zentroa (Erronkariko eta Otsagabiko NIZetan ere bai.). Informazio hori bilatzen lagundu eta jasotzeko (ikasgelan, Bertiz ikustera etorri aurretik) jardueren koadernoko "Naturgune babestuak (1)" fitxa erabiliko da. Jardueraren bigarren parterako, Parkea bisitatzean, alegia, babes modu hauek aztertuko dira sakonago. Lehen parteari lotuz, eta informazioa osatzeko edo ikasgelan sor daitezkeen zalantzak argitzeko, neskamutikoek ikertzen jarraitu behar lukete NIZen (panel eta ordenagailuetan) babesteko dauden kategoriak, haien arteko aldeak, Nafarroan (eta hurbileko erkidegoetan) deklaratuta dauden guneak, non diren, haien ezaugarriak, etab. ulertu arte. Informazio hori "Naturgune babestuak (2)" fitxan jasoko da, jardueren koadernoan. * Taldea Euskaditik edo beste autonomia erkidego batetik etorri bada, bere erkidegoko informazio iturrietara jo lezake kontsultatzera.
VII. Bertizko Natur Parkea. Kudeaketa NB batean, Bertizko Natur Parkean zentraturik, NB honek nola funtzionatzen duen, nola kudeatzen den
Ingurumena
Bertiz
24
Gida didaktikoa
jakitea da helburua. Horretarako edo, gutxienez, saiatzeko, ibilbide bat proposatzen dugu Parkeko eremu guztietan barna. Horrela, tokian berean ikusiko dira eremu bakoitzeko ezaugarriak: - ezaugarri fisikoak, biologikoak, giza erabilerari dagozkionak... - eremu bakoitzean gaur egun egiten diren jarduerak. - araudia, etab. Posterraren laguntza izanen dugu eta jardueren koadernoko "Bertizko Natur Parkea. Kudeaketa" izeneko fitxan jasoko dugu informazioa, baina, aldi berean, ibili bitartean, eztabaida edo gogoeta eginen da zenbait arazoren gainean, hala nola: - eremuko balioak zaintzearekin batera egin daitezkeen jarduerak. - eremuko balioak zainduko badira, ezin egin daitezkeen jarduerak. - zer araudi proposatu horretarako (dagoena aldatuz edo hartaz gain), etab. - beste proposamen batzuk, etab. Parkeko maketak, "Kotxeran" baitago, errepaso gisa balioko du jarduera bukatutakoan, baita eremu bakoitza Parkearen ikuspegi orokorraren barrenean kokatzeko ere.
VIII. Lagundu kudeatze-lanetan! Lana ikasgelan egin eta Bertizera etorri ondotik, ikasleek informazio handia dute NBei buruz, oro har, eta Bertizko N.P.ari buruz, bereziki. Horregatik proposatzen dugu ikasgelan, bisita ondoren, eztabaida edo bateratze-lana antolatzea gai honi buruz. Jardueren koadernoko “Lagundu kudeatze-lanetan� fitxa erabiliz, taldeak bere ondorio, iritzi edo oharrak bidaltzen ahal dizkigu Parkekooi, landutako gaien inguruan egoki ikusten dituenak (nork bere proposamena ere igor dezake). Jarduera osatzeko, neska-mutikoek, taldean edo banaka, Parkearen funtzionamenduaz duten ikuspegia (ikasleek osatzeko bertsio erraztua da) "errepresentatu edo antzezten ahal dute" Bertizko posterrean, materialei erantsi zaion horretan. Nahi izanez gero, kopia bat bidali Parkera; proposamenak, iritziak eta abar lagungarriak izan daitezke kudeatze-lanetan.
IX. Simulazio-jokoa NBei buruzko jarduera bat baino gehiago landu ondoren, ikasleek nahikoa ezagupen dute eta gauza dira beren iritziak izateko. Horregatik, Parkeko bisita amaiturik, jarduera hau plantea daiteke ikasgelan. Rol joko bat da, non, NB honen kudeaketa hobetzeko, Parkeko Patronatua izatera jokatuz, haren bilkura bateko planteamendu eta interesak eztabaidatu eta aztertuko baitira. Materialetan azalduta dago jarduera nola eraman aurrera. Aurreko jardueretan erabilitako poster berak balio du jokorako; talde bakoitzak bere proposamenak egin eta besteenak azter ditzan.
2. Gai-multzoa: BIODIBERTSITATEA. X. Zer ote da biodibertsitatea? Jarduera honen bitartez, ikasleak biodibertsitatearen kontzeptua bereganatuko du eta, horretarako, infor-
Ingurumena
Bertiz
25
Gida didaktikoa
mazioa hainbat baliabidetan bilatzea planteatu dugu: - Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuaren web-orria (www.cfnavarra.es/Medioambiente). - Internet (hitz giltzarrien bidez bilatzea). - Bertizko Parkeko Dokumentazio Zentroa (Erronkariko eta Otsagabiko NIZetan ere bai). Informazio horrekin eztabaida txiki bat egin daiteke ikasgelan eta, amaitzeko,”Zer ote da biodibertsitatea” izeneko fitxa bete. Ikasgelan abia daiteke ikertze-prozesu hori (eskura daitezkeen baliabideen arabera) eta NIZen osatu. Jardueraren bigarren partean, dibertsitate biologikoaren inguruko gogoeta eginen da, taldeko kide bakoitzak ikusten dituen balioak, eta dituen jarrera eta konpromisoa aztertuz. Bisitaldian egiteko jarduera da, baina amaitzen ez bada, ikasgelan bukatzen ahal da.
XI. Bidasoako erregea NIZeko lehen estaian egiteko dago pentsatua jarduera hau, izokinak zer bizimodu duen, zer ezaugarri eta bilakaera izan duen Bidasoan (ugaltze plana, gaur egungo egoera, etab.) ezagutzeko. Monitorearen azalpenekin eta laguntzarekin eta panelei esker, "Bidasoako erregea" izeneko fitxa beteko da, jardueren koadernoan. Taldeak interesa izanez gero, informazio gehiago emanen da informazio buletinera eta NIZeko Dokumentazio Zentrora joz gero.
XII. Uraren ekosistema Jarduera honen bidez, ikasleak ekosistemaren kontzeptua landuko du, eta haren osagaien arteko harreman sarea deskubrituko. NIZeko lehen estaian eginen da jarduera. Monitoreak, panelak lagungarri dituela, gidatuko du jarduera, eta taldeko kide guztiak ordenagailuaren jokoan jostatuko dira, ekosistema konplexu horretako osagaiekin katea trofikoa burutzeko. Ikasle bakoitzak materialei erantsitako "Uraren ekosistemaren lamina" izeneko fitxan adieraziko ditu harremanak. Oihanean barnako bidean zenbait joko eginen dira, NIZen ekosistemei buruz landutako kontzeptuak sendo daitezen. Ikasgelan uraren ekosistemaren laminan adierazitako emaitzak ikusirik, ikasleek ekosistemako harremanak errepasatuko dituzte, edo bateratze-lana eginen dute. Taldeka antolaturik, "Uraren ekosistema" izeneko fitxa beteko dute, errekaren ekosistemako osagaiak sare usu horren barrenean duten eginkizunaren arabera sailkatuz.
XIII. Kontsultako geure gidaliburua Jardueraren lehen parteari esker, ikasleek gauza izan behar dute irizpide morfologiko batzuk ezarri eta antolatzeko, eta horren bidez, zuhaitz eta zuhaixken espezieak sailkatzeko (Parkeak bere-bereak dituenak). Ikasgelan, Bertizera etorri aurretik, taldeka edo banaka eta liburuen, giden eta jardueren koadernoko “Kontsultako geure gidaliburua” izeneko fitxaren laguntzarekin, neska-mutikoek klabe erraz bat egin behar dute, gero, Parkean barna oinez doazenean, erabil dezaten. Ikasgelan egiten ez bada, Parkean eginen dugu, eta jardueraren bigarren partea (ondoren azaltzen dena) egin gabe utziko da. Bigarren partearen helburua ikasleek Bertizko eta Kantauri aldeko ibarretako berezko zuhaitz batzuen
Ingurumena
Bertiz
26
Gida didaktikoa
izenak ezagutu eta haiek bereizten jakitea da (beren ezaugarri morfologikoak eta abar kontuan hartuta). Parte honetan pista joko bat beharko da asmatu, NIZeko lehen estaian den oihanaren moduluan, Parkea bisitatzean. Bertako espezieen errepresentazioek (azalen moldeak, hostoak, siluetak, eta abar), eta jardueren koadernoko "Oihana zer nahasia den! izeneko fitxan azaltzen diren pistak nahikoa dira parte-hartzaile bakoitzak izenak deskubritu eta apuntatzeko, baita hosto bakoitzeko marrazkia egiteko ere (gero, oihanean dabilela, zuhaitzak ezagutzeko balioko du).
XIV. Oihanean barna Oihaneko ibilbidean barna, monitoreak jokoak eginen ditu taldearekin, ikasgelan (bisita aurretik) eta NIZen bertan landutako gaiak modu atseginean, eta naturan zuzenean, sakontzeko. Ikasgelan prestatutako klabea “Kontsultako geure gidaliburua� ere erabiliko da, bidean aurkitzen ditugun espezie autoktonoak identifikatzeko.
XV. Letra-zopa Jarduera honetan joko ezagun bat, "letra-zopa" bat, proposatzen dugu, ikasle bakoitza, ikasgelan (Parkeko bisitaldia eginik) Parkean bizi diren hamar animali eta landare espezie aurkitzen saia dadin. Gero, ikasleek elkarri jakinaraziko dizkiote emaitzak.
XVI. Erabilera tradizionalak: gisu-labea Jarduera honen bidez, ikasleek antzinako gisu-labeak ezagutuko dituzte, hain ugariak Kantauri aldeko ibarretan eta Nafarroaren gainerakoan (baita beste erkidego batzuetan ere). Oihanean barna gabiltzala egiteko jarduera da, antzinako gisu-labe bat, zaharberritua, aurkituko baitugu. Eraikina ikusirik, kareharria kare bihurtzeko eraldaketa nola egiten zen deskubritzen saiatuko gara, antzinako lanbide gogor horren inguruabarrak, lortzen den produktuaren erabilera, eta abar. Horrek gaur egungo egoeraz pentsaraztera behartuko gaitu, produktu natural horren ordezkoak, horren ondorioak, eta abar. Zuzeneko behaketaz eta monitorearen azalpenez gain, "Erabilera tradizionalak: gisu-labea" izeneko fitxa dugu bisitaldian berean edo gero, ikasgelan, betetzekoa.
XVII. Erabilera tradizionalak: txondorrak Azken jarduera honetan, aurrekoaren helburu bera bilatzen dugu, baina beste erabilera tradizional baten bitartez: egurra egur-ikatz bihurtzea, lan oso errotua eskualdean. Oihanean barnako bidean, txondor baten erreprodukzioarekin eginen dugu topo. Horren bidez, egurra ikatz bilakatzeko prozesua ikusiko dugu, urratsez urrats. Prozesuaz gain, lanbide bat eta bizimodu bat deskubrituko ditugu. “Erabilera tradizionalak: txondorrak� izeneko fitxak laguntza emanen du informazioa jasotzen eta produktu horrek izan dituen erabilerei, gaur egungoei, haren ordez sartu diren produktuei eta abarri buruz gogoeta egiten.
XVIII. Bateratze-lana Ikasgelan, Parkera etorri ondotik, "amaierako saioa" antola daiteke bateratze-lan baten gisa, programak eman duena aztertzeko; hasierako ezagupenak, Parkera etorri aurretik ikasgelan egindako lana, Bertizko bisitaldia bera eta ondoko lana.
Ingurumena
Bertiz
27
Gida didaktikoa
Ikasgelako talde batzuek gai-multzo bat landu badute eta beste batzuek bestea, saioa mamitsuagoa izanen da, eta talde bakoitzak bere lana besteei azalduko die.
JARDUEREN ZERRENDA Material hauekin bi gai-multzo lantzen dira "Naturgune babestuak" eta "Biodibertsitatea", zenbait jarduera komunen bitartez. Talde bakoitzak multzo horietako bat beharko du hautatu, baita egin gogo dituen jarduera komunak ere.
* Ikasgelan, landa koadernoa prestatuko du ikasle bakoitzak, Parkeko bisitaldian eginen dituen fitxen fotokopiekin. * Talde bakoitzeko irakasle arduraduna Parkeko monitoreekin jarriko da harremanetan (bisitan etorri aurretik), Bertizen egin gogo diren jardueren berri emateko. Horrela, bisitaldiaren plangintza egokiagoa izanen da.
zk. I
Naturgune babestuak
Biodibertsitatea
I multzoa aukeratu baduzu
II multzoa aukeratu baduzu
II
Kantauri aldeko ibarretarantz
III
Oroit gaitezen
IV
Erortzen den ura...
V
Ikus-entzunezkoaren proiekzioa
VI
Naturgune babestuak
VII
Bertizko Natur Parkea
VIII
Lagundu kudeatze-lanetan!
IX
Simulazio-jokoa
X
Zer ote da biodibertsitatea?
XI
Bidasoako erregea
XII
Uraren ekosistema
XIII
Kontsultako geure gidaliburua
XIV
Oihanean barnako ibilbidea
XV
Letra-zopa
XVI
Erabilera tradizionalak: gisu-labea
XVII
Erabilera tradizionalak: txondorrak
XVIII
Bateratze-Lana
Ingurumena
Bertiz
29
Etorri Kantauri aldeko ibarretara
“Bertiz Jauregia� Natur Parkea Jardueren koadernoa Ingurumena
Bertiz
31
Jardueren koadernoa
Koaderno hau zuen eskura iritsi orduko, Bertizko Jaurerriko Natur Parkearen berri izango duzue jadanik, ziur aski. Litekeena da, era berean, parkea inoiz bisitatu izana. Horregatik, proposamen desberdin bat egin nahi dizuegu; izan ere, ariketa batzuk jarriko dizkizugu eskura, zuk eta zure ikaskide guztiek natur gune babestua, inguruko haranak, paisajeak, jendea eta antzinako kultura ezagut ditzazuen. Eta hori guztia era dibertigarri batean, jarduerak prestatu eta jorratzerakoan zein laster batean egingo diguzuen bisita egiterakoan. Zain gaituzue.
Ingurumena
Bertiz
32
Jardueren koadernoa
Zure datuak kuaderno honetan apuntatu ditzazkezu, zurea dela jakiteko
Izena Eskola Herria Maila
Ingurumena
Bertiz
33
Jardueren koadernoa
“Naturgune babestuakâ€? multzoa aukeratu baduzu ... Ongi etorria izan, ezen badirudi baietz, Bertizko Natur Parkearen eta Nafarroako Kantauri aldeko ibarren gaineko material hauek landuko dituzula. Gogotik lan eginen duzunez, ahaleginak eginen dituzunez‌ hasieratik hasiko gara eta komeni da kontuan hartzea ea ezagunak egiten zaizkizun saio batzuetan landuko ditugun gauzatxoak (Bertizko bisitaldia barne). Inguratu marra biribil batez zure erantzuna eta erantsi egoki iruditzen zaizkizun oharrak. 1. Zerbait aditu duzu Kantauri aldeko ibarrez?
BAI
EZ
2. Badakizu non dagoen Bertizko Natur Parkea?
BAI
EZ
3. Zerbait aditu duzu Parkearen historiaz, jabeez...?
BAI
EZ
Eta badakizu zer egiten den gaur egun Parkean, zertarako erabiltzen den?
BAI
EZ
Horrelako bat ezagutzen duzu? (telebistaren bidez, liburuetan, etab.)
BAI
EZ
Horietako batean izan zara?
BAI
EZ
4. Badakizu zerbait Naturgune babestuen gainean? Zer dira? Zertarako balio dute? Badakizu nola diren?
Izenaz oroitzen zara?
Oso enteratua ez bazaude, ez kezkatu. Gai hauetaz guztietaz mintzatuko gara, landuko ditugu, jolas eginen dugu ...
Ingurumena
Bertiz
34
Jardueren koadernoa
“Biodibertsitateaâ€? multzoa aukeratu baduzu ... Ongi etorria izan, ezen badirudi baietz, Bertizko Natur Parkearen eta Nafarroako Kantauri aldeko ibarren gaineko material hauek landuko dituzula. Gogotik lan eginen duzunez, ahaleginak eginen dituzunez‌ hasieratik hasiko gara eta komeni da kontuan hartzea ea ezagunak egiten zaizkizun saio batzuetan landuko ditugun gauzatxoak (Bertizko bisitaldia barne). Inguratu marra biribil batez zure erantzuna eta erantsi egoki iruditzen zaizkizun oharrak. 1. Zerbait aditu duzu Kantauri aldeko ibarrez?
BAI
EZ
2. Badakizu non dagoen Bertizko Natur Parkea?
BAI
EZ
3. Zerbait aditu duzu Parkearen historiaz, jabeez...?
BAI
EZ
Eta badakizu zer egiten den gaur egun Parkean, zertarako erabiltzen den?
4. Badakizu zein diren Bertizko Parkeko zuhaitz espezierik ugarienak?
5. Eta animalia ugarienak?
6. Premiazkoa iruditzen zaizu espezie bizidun guztiak, animaliak zein landaBAI EZ reak, kontserbatzea?
7. Uste duzu espezie bat desagertzeak beste espezieak kaltetu edo arriskutan BAI EZ jartzen ahal dituela?
Oso enteratua ez bazaude, ez kezkatu.Gai hauetaz guztietaz mintzatuko gara, landuko ditugu, jolas eginen dugu ...
Ingurumena
Bertiz
35
Jardueren koadernoa
Kantauri aldeko ibarretarantz Pista batzuk emanen dizkizuegu mapa bat egiteko eta arazorik ez izateko zuen herritik Bertizko Nartur Parkera etortzeko ibilbidea egiterakoan. Bidenabar, galdu “samar zabiltzatenok�, pittinkapittinka, gai hauetaz jabetzen hasiko zarete.
Zure herria 0 puntuan jarri eta Bertizko Parkera iristeko egin behar duzun ibilbidearen profila marraztu. Interesekoak iruditzen zaizkizun ibilbideko tokiak edo elementuak adieraz ditzakezu (mendiak, ibaiak, etab.). Altuera (m)
1000 800 600 400 200
0
20
40
60
80
100
120
Distantzia (Km)
Ingurumena
Bertiz
36
Jardueren koadernoa
Oroit gaitezen ... Bertizko Natur Parkean agertu aitzin, komeniko litzaizueke finka berezi honek historia aldetik dauzkan berezitasunak ezagutzea. Informazio hau osatzeko, informazio-txostena kontsultatzen ahal duzue, baita (http://cfnavarra.es/medioambiente/RNat2000/ParqNatu/Bertiz/Bertiz0.htm) web-orria ere. Mende askotan finka familia batena izan denez gero, jauzi handi bat egin eta
Bertizi buruzko lehenbiziko aipamena
Urtera pasatuko gara. Urte hartan ...
urtekoa da …
urtean …
urtea zinez inportantea izan zen bai Bertizerako, baita Nafarroarako ere. Zera gertatu zen …
Azken ahalegina eginda, jakinen duzue zer gertatu zen
Baita
urteko ekainean …
●
Ingurumena
●
●
●
●
●
●
●
urte ospetsuan ere ...
Bertiz
37
Jardueren koadernoa
Erortzen den ura... Zenbaitetan, oso tarte txikietan, klima nabarmen aldatzen da (eta horrekin batera paisaia, landaretza, bizimoduak, etab.). Ikusi besterik ez, zer alde dagoen Bertiz eta Iruña artean … NIZak eskaintzen dizkizun datuak ikusita, beheko taula bete dezakezu. (Konparaketarekin segi dezakezu zure herriko datuak erantsiz). Bertiz Urteko batez litro/m2ko)
besteko
prezipitazioak
(mm
Iruña
=
Urteko tenperatura gorena (ºC) Urteko tenperatura baxuena (ºC) Urteko laino-egunak Interesgarri iruditzen zaizkizun datuak ere konpara ditzakezu: Zer klima mota da? Adierazi paisajearen ezaugarri batzuk Bertizko klimaren eta Iruñekoaren artean dauden aldeak egiaztatu ondoren, "gai" honetan erabakigarriak diren pare bat eragile aipatzen ahal dituzu… 1. 2.
Hona hemen beste pista bat ...
(osatu marrazkia eta kokatu zure herria edo hiria)
Ingurumena
Bertiz
38
Jardueren koadernoa
Naturgune babestuak (1) Naturgune babestuez zerbait entzunen zenuen honezkero, baina, zer dakizu toki horietaz? Horietako bati buruz lan eginen duzunez eta seguraski bisitan etorriko zarenez, komeni zaizu informazioa biltzea.
Zertara
ko bali o dute?
Zer dira?
igla ahi dute s Zer esan n hauek?
Nola babesten dira?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
N.P. E.N. E.I. L.N. A.N.E. H.B.B.E. B.F.B.E.
(Beste Autonomia Erkidego batetik etorri bazara, seguraski beste sigla batzuk izanen direla. Erantsi horiek ere zerrenda honi)
Ingurumena
Bertiz
39
Jardueren koadernoa
Naturgune babestuak (2) Orain toki horien gainean informazio asko duzu, baina, badakizu non dauden? NIZeko ordenagailuaren eta panelen laguntzaz, eta kontatzen ahal dizugunaz baliatuz, horietako batzuk kokatzen ahal dituzu. Hasi zaitezke Kantauri aldeko ibarretako N.B. (naturgune babestuak) zein bere tokian kokatzen eta segi dezakezu interesgarri iruditzen zaizkizunekin.
Zk
Sigla
Naturgunearen izena
1
N.P.
Bertizko Jaurerria
2 3 4 5 6 7 8 9 10
Ingurumena
Ezaugarri nabarienak
Bertiz
40
Jardueren koadernoa
Bertizko Natur Parkea. Kudeaketa Bertizko Parkea 5 eremutan dago banatua eta ibilbidean zehar bisitatuko dituzu. Zuk zeuk ikusitakoarekin eta guk kontatutakoarekin ongi ulertuko duzu banaketa hau zergatik eta zertarako egin den.. 1. Harrera eta argibideen gunea 2. Lorategia 3. Interpretazio gunea 4. Trantsizioko gunea 5. Interes ekologiko bereziko gunea Harrerako zonan (1), "bereziki babestutako" pertsonaia bat dago zer da? nola izendatu da?
zer dela-eta, bereizkuntza hori?
Gunea
Ezaugarriak
Araua Baimendua Baimendu gabea
1
2
3
4
5
Ingurumena
Oharrak
Bertiz
41
Jardueren koadernoa
Lagundu kudeatze lanetan! Ikasgelan egindako lanari eta Bertizera eginiko bisitari esker, informazio handia duzu, orokorrean Naturgune babestuez eta, bereziki, Bertizko Natur Parkeari buruz. Saia zaitezte gelan iritziak bateratzen eta igorri iezazkiguzue ateratzen dituzuen ondorioak, iritziak edo iradokizunak. Izan ziur kontuan hartuko direla. Ziur gaude zuen ideiak lagungarri izanen zaizkigula kudeaketa lanetan. Mila esker zuei!
Igorri hona: Naturaren Interpretazio Zentroa Bertizko Jaurerriko Natur Parkea 31720 OIEREGI (NAFARROA) Tel.: 948 59 24 21 / Faxa: 948 59 24 22 e-mail: bertiz@cin.es
Ikastetxea:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Taldea (gela, maila, etab.)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Helbidea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Herria: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tel.:
.............
Faxa: . . . . . . . . . . . . . . E-mail:
..........................
OHARRAK:
NATURGUNE BABESTU deklaratu beharko litzatekeen tokirik ezagutzen duzue? Non dago?
. .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nola du izena?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zuen ustez zein dira haren balioak?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ingurumena
Bertiz
42
Jardueren koadernoa
Simulazio-jokoa Jakinen duzuenez, Bertizko Jaurerria betidanik finka partikularra izan da, hasi XVI. mendetik eta XX.eko erditsura arte. Azken jabeak, Pedro Ciga Mayok, Jaurerria Nafarroako Gobernuari laga zion eta honek 1984an finka "Natur Parke" izendatu zuen, Nafarroan lehenbizikoa. Parke hau berezi samarra da, izan ere, lursail partikularrik ez eta komunalik ez dagoenez (herri mugakideek batean dituztenak, alegia), bere kudeaketaren ardura Nafarroako Gobernuaren eskutan dago. Nahiz Ingurumen Departamentuak Parkea kudeatu, bada Patronatu bat, laguntza ematen diona. Patronatuaren partaide dira Gobernuko kide batzuk, eskualdeko Udalak, talde ekologistak, etab. Jokoaren deskripzioa: Ondoren joko bat proposatzen dizuegu, BERTIZKO PATRONATUaren bilera bat antzeztea. Joko honetan parte hartuko duzue, hainbat pertsonaren ordezkari gisa, eta haien papera zein den azaldu eta zeuen gain hartuko duzue. Helburuak: Parte hartzen duten taldeen proposamenak eztabaidatzea eta aztertzea, azkenean, Parkearen kudeaketa hobetuko duten erabakiak hartu ahal izateko. Nola egin: Talde bakoitzak 15-20 minutu izanen ditu jokatu behar duen paperean "sartzeko" eta bere estrategia eta jarrera diseinatzeko. Txartelean behar dituen pistak izanen ditu, eta ez da beste taldeekin horretaz mintzatuko. Gela antolatzerakoan, moderatzaileak erdian eta taldeak inguruan jarriko dira, partaide guztiek elkar ikusten dutela. Eztabaidaren ondoren, hartzen diren erabakiak irakurriko dituzte moderatzaileek eta bilkurari bukaera emanen zaio.
Ingurumena
Bertiz
43
Jardueren koadernoa
Laukiak fotokopiatu eta ebaki, talde bakoitzak dagokion papera azter dezan
✂ ✂
zkaria: Turismoko orde turistenDefenditu behar du zerbitzu a tzako jarduera et la. gehiago izan dadi ari en Turismoaren ustiap o, di lehentasuna ematen n gaire ea naturgunea babest netik. en uztea Aizkolegira pasatz eta, oro k ua Ibilgail rke osoan ere, nahi du, baita Pa tea. za har, turismoa bult
✂ Ingurumeneko ordezkaria:
Bertiz zaindu behar dela defendituko du, bertako animalia eta landareentzat kaltegarri izan daitezkeen jarduerak debekatuz. Naturgunea du kezka nagusi, baina, aldi berean, saiatu behar da Parkeko bisitariak pozik geldi daitezen eskaintzen zaizkien zerbitzuekin.
✂
Moderatzaileak: Hauen eginkizuna bilera zuzentzea da, ordena batean, arazorik gabe eta beharrezkoa denean bakarrik moderatuz. Hizpideen hurrenkera errespetarazi behar du, eta dena ongi joan dadin ahalegindu. Ezin du hitza hartu jarreraren bat defendatzeko.
Eskualdeko herri bateko alkatea: Parkearekin muga eg iten duten herrietako al kate guztien proposamena da Eskatzen dute baimen kar. a eman dakiela Bertizekin mu diren baserriei Park gakide ea n azienda sartze gaztainak, etab., ja ko, ezkurrak, n Ciga Mayok, azken ja ditzaten, Pedro beak baimentzen zuen bezala.
✂ Eskualdeko turismo-enpresaria: Aizkolegi berritzea proposatzen du, turistentzako jatetxe-kafetegi bat egiteko. Horretarako, ibilgailuen zirkulazioa baimendu beharko litzateke (autoak, motorrak, etab.), orain debekatua baitago. Hortik aterako den etekina kaltea baino handiagoa izanen dela dio.
✂
✂
oko enpresaria: Eskualdeko zurgintza arl Parkean zuhaitzak botatzeko baimena eman dadila proposatzen du, gero, hortik ateratzen den diruarekin beste jarduera batzuk antolatu ahal izateko. Gainera, eskualdean oihan zuhaitzak bakarra da, gaur egun ere, erabiltzen ez ko tze txa botatzeko eta aprobe dena.
Ingurumena
Talde ekologistaren ordezkaria: Taldearen kezka nagusia da animaliak eta landareak babestea, eta, oro har, naturgune osoa. Aizkolegirako proposatzen du hegaztien behatoki bat eraikitzea eta hara sartzeko baimena zientzilariei eta zaletasun handiko jendeari baizik ez ematea.
Bertiz
44
Jardueren koadernoa
Zer ote da biodibertsitatea? Ingurumen Departamentuaren web-orrian gai honetaz informazio franko aurki dezakezu, baina sartzerik ez baduzu, Parkeko Dokumentazio Zentroan eskatzen ahal diguzu. http://www.cfnavarra.es/medioambiente/biodiversidad/bioindex.htm Pixka bat ikertu ondoren, gai hau hobeki ezagutuko duzula iruditzen zaigu. Komeniko litzateke gelan eztabaidatzea. Gero, ondoko galdera hauei erantzuten ahal diezu: Zer da BIODIBERTSITATEA?
Zergatik uste duzu ematen zaiola horrenbesteko garrantzia?
Badakizu zergatik duen horren maila altua Nafarroan?
Nafarroako biodibertsitateaz egin den balorazio ekonomikoaren datuetan arakatzen baduzu, harrituta geldituko zara Bertizko Natur Parkeak zenbat diru balio duen jakitean, adibidez. Bertizek ........................................ pezeta balio du Orokorrean gure Lurrak eta bereziki herrialde bakoitzak, ondasun materialak, kulturalak eta biologikoak ditu. Gehienetan bi lehenengoei ematen diegu garrantzia eta, maiz, aberastasun biologikoaz ahanzten gara. Bazenekien Nafarroak estrategia bat diseinatu duela gure Erkidegoko dibertsitate biologikoaren kontserbazioa bermatu ahal izateko? Lan honetan Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuak azterlan hauek burutu ditu: 1. Egungo egoeraren azterketa: dibertsitate biologikoa ezagutzea, kontserbazioaren egoera ebaluatzea eta kontserbazioa sustatzeko tresnak berrikustea (programak, legeak, etab.) 2. Helburuak eta xedeak: kontserbazioa bermatzeko. 3. Ekintzen plana: 1999-2004 urteetarako
Ingurumena
Bertiz
45
Jardueren koadernoa
Aberastasun hau dastatu eta kontserbatu ahal izateko, egiten diren azterlanez eta politikoek hartzen dituzten erabakiez gainera, ezinbestekoa da gutako bakoitzak geure jarrerak eta baloreak berrikustea. Apuntatuko zara?
Balioak
Hemen agertzen ahal duzu zeure iritzia,salatu nahiko zenukeen egoeraren bat,kasu ezagun batzuk, etab.
Etikoak: Bizidun guztiok bizitzeko eskubidea dugu.
Estetikoak: Natura ikustea, hala izaki bizidunak banan-banan nola paisaia baten barnean, edertasun iturri etengabea da.
Ekonomikoak: ■ Baliabideen ustiapena: (zurgintza, kautxoa, ...) ■ Sendagai-iturria: sendagaien herenaren osagaiak basa-landare, onddo eta abarretatik atereak dira. ■ Elikagai-iturria: 75.000 bat landare jangarriak dira, nahiz eta oraingoz 3.000 inguru besterik erabiltzen ez ditugun. ■ Erreserba genetikoa: espezie bakoitza elementu bakarra da naturan (interes handiko basa espezien banku genetiko naturala eratu da laboreak hobetzeko, gaitzak eta klima aldaketak jasaten dituzten barietateak ekoizteko). ■ Bizi-kalitatea: izaki bizidun orok bere eginkizuna betetzen du Lurraren ekosisteman. Espezieak desagertzeak edo populazioen arteko desorekak, habitatak aldatzeak eta abarrek eragina izaten dute gizakiengan eta bere bizi-kalitatean.
Ingurumena
Bertiz
46
Jardueren koadernoa
Bidasoako erregea Bazenekien Bidasoa ibaiak espezie bat duela, hagitz berezia eta interesantea? Bai, bai‌ izokina da, Bidasoako pertsonaia ibiltariena. Oraintxe bertan ikusiko duzunez, izokinaren bizitza aztoratuan kontuan hartzeko egun batzuk daude...
Urtaroa
Urtea ...
Adina
Tokia
Oharrak
1
2
3
4
5
Europan eta Ameriketan izokin kopurua gutxitu da mende honetan, eta horren ondorioz, urtean harrapatzen diren izokinen kopurua ere murriztu egin da. Jakin ezazu XVII. mendean 1.500 izokin harrapatzen zirela urtean, XX. mendearen hasieran 1.000 baizik ez, eta azken 10 urteotan, 27tik 61era bitarte atzeman dira urtean; bada aldea, alajaina! Emaitza horiek ikusita 1988. urtean Nafarroako Gobernuak abian jarri zuen Bidasoako izokina ugaltzeko proiektu bat. Gai honek kezkatzen bazaitu, NIZeko Dokumentazio Zentroan aukera duzu proiektu interesgarri horren emaitzak, bilakaera, etab. kontsultatzeko.
Ingurumena
Bertiz
47
Ingurumena
Jardueren koadernoa
Bertiz
48
Jardueren koadernoa
Uraren ekosistema Erreka da animalia eta landare askoren habitata. Batzuk segido bizi dira ingurumen horretan. Beste batzuk, berriz, elikatzeko baizik ez dira hurbiltzen, baina, dena den, guztiek parte hartzen dute harreman trofikoen sarean: jatea edo janak izatea. Egin dezagun sare hori.
Landareak
Deskonposatzaileak
Belarjaleak
Haragijaleak
Ingurumena
Bertiz
49
Jardueren koadernoa
Kontsultako geure gidaliburua Liburuak, gidaliburuak, etab., erabiliz zeure klabea egiten ahal duzu, gero, Bertizera etortzen zarenean inolako arazorik gabe ezagut ditzazun Parkeko zuhaitz espezie “ospetsuenak�. Iker itzazu espezieen arteko berezitasunak eta antolatu nahi duzun moduan. (Hona pistaren bat edo beste: hostoaren ertza, erorkorra edo iraunkorra, fruitu mota (baldin badauka), hostoaren egitura, etab.). Bost pertsonaiaren ezaugarriak arakatzen hasiko gara, baina animatzen bazara, klabea osatzen ahal duzu Parkeko beste espezie batzuekin. Izen arrunta: Pagoa
Izen zientifikoa:
Ezaugarriak
Marrazkiak (hostoak, fruituak, etab.)
1 2 3 4 5
Izen arrunta: Haritza Ezaugarriak
Izen zientifikoa: Marrazkiak (hostoak, fruituak, etab.)
1 2 3 4 5
Ingurumena
Bertiz Izen arrunta: Gaztainondoa
50
Jardueren koadernoa
Izen zientifikoa:
Ezaugarriak
Marrazkiak (hostoak, fruituak, etab.)
1 2 3 4 5
Izen arrunta: Haltza
Izen zientifikoa:
Ezaugarriak
Marrazkiak (hostoak, fruituak, etab.)
1 2 3 4 5
Izen arrunta: Gorostia
Izen zientifikoa:
Ezaugarriak
Marrazkiak (hostoak, fruituak, etab.)
1 2 3 4 5
Ingurumena
Bertiz
51
Jardueren koadernoa
Oihana zer nahasia den! Zuhaitz-labirinto honetan galdu ez zaitezen, pista batzuk emanen dizkizugu zure laguntzarako. Zorte ona izan!
2 . Hosto luzeak eta horztunak ditut, eta niri ere udazkenean erortzen zaizkit. Denak lehiatzen zarete nire fruituen atzetik (gizakiak, basurdeak, txerriak‌)
1 . Udazkenean hostorik gabe gelditzen naiz eta oso ezaguna naiz alde honetan. Nire fruituak txapela izateaz gainera asko guztatzen zaie basurdeei, urtxintxei‌
Ni naiz ...
Ni naiz ...
3 . Nire hostoak gogorrak dira, distiratsuak eta arantzadunak. Urte osoan irauten dute. Ah!Legeak babesten nau. Deitzen didate ...
4 . Hostoiraunkorra naiz eta denek beldurra didate: hagitz pozoitsua naizela diote. Hostoak luzeak eta estuak ditut. Ni naiz ...
5 . Bertizen guztiz ospetsua naiz, eta basoko gainaldean bizi naiz. Azala gris argia daukat eta urteko zati batean hostorik gabe gelditzen naiz. Izena dut ...
Hosto bakoitza marrazten ahal duzu
Ingurumena
Bertiz
52
Jardueren koadernoa
Letra-zopa Bilatu nahaste-borraste honetan hamar animali eta landare-espezieren izenak (5 eta 5), Bertizen bizi eta Naturgune babestu honen adierazgarri direnak.
A Z K O N A R R A R A Z
R G S A P U X A R S A S
I O S O A E D C T P P E
T R C I G I L E E I A N
Z O B I O O R L A J S O
A S A L A A A O L A F M
T T S M E T N A B S E L
A I U H Z A Z T A K R O
Ă‘ A R H A L T Z A I E S
O O D N O N I A T Z A G
R L E O I A Z R O C I M
P I A Z T L E B L I K O
* Ongi begiratzen baduzu, lurralde hauetakoak ez diren animalia bat eta zuhaitz bat ere aurkitzen ahal dituzu.
Ingurumena
Bertiz
53
Jardueren koadernoa
Erabilera tradizionalak: gisu-labea Nafarroan gisuaren balioak XVIII. mendeko lehenbiziko urteetatik dira ezagunak. Gisuaren erabileraz ez dugu datu askorik, baina jakin badakigu ondoko eskualdeetan erabiltzen zela.
Elizondo
Altsasu/Alsasua
Roncal
PAMPLONA
Sangüesa
Estella
• Kantauri aldeko ibarrak Tafalla
• Ibar piriniarrak • Erdialdea •........................... •..............................
Tudela
Adierazi mapan zure herria non dagoen
Urte haietan, artoa eskualde hauetan landatzearekin eta gisua erabiltzearekin nekazaritza etekin handiak ateratzen hasi zen. Arto uzta on-onak izan ziren eta horrek bultzada ederra eman zien gizarteari eta ekonomiari.
Ingurumena
Bertiz
54
Jardueren koadernoa
Gisu-labe guztiak karelurren inguruan eraikitzen ziren, lehengaia, hots, kareharria labera erraz garraiatzeko (abereek tiratutako gurdiak erabiltzen baitziren). Labe-maisua
Ingurumena
Bertiz
55
Jardueren koadernoa
Kareharria eraldatzeko prozesuan, erregaia beti izaten zen jatorri begetalekoa, inguruetako zuhaixkak edo zuhaitzak aprobetxatuz. Gisua egin ondoren, labealdia deskargatu eta berehala erabiltzen zen...
Gisua erabilita nekazaritzako etekinak hobetu ziren, gisuaren bitartez lurraren mineralak hobeki aprobetxatzen direlako. Baina lehengo nekazari haiek laster ohartu ziren gisua ez zela behin betiko irtenbidea. Zergatik uste duzu?
Nekazaritza aunitz garatu da XX. mendean. Gaur egun, nekazariek lurren emankortasunari eutsi diote. Zure ustez, zertaz baliatzen dira emankortasuna zaintzeko?
Ingurumena
Bertiz
56
Jardueren koadernoa
Erabilpen tradizionalak: txondorrak Nafarroan mende honen erdi aldera arte arrunt lanbide zabaldua zen egurikatza egitearena. Hona non egiten zen egur-ikatza Nafarroan. (Adierazi mapan zure herria non dagoen).
Eskualdeak eta zer egur mota erabiltzen zen
1
1 . Baztan-Bidasoa (Kantauri aldeko ibarrak)
4
Pagoa, haritza
2 . Kantauri aldeko ibarrak
5
Pagoa, pinua, izeia
3 . Eugi: Pagoa 4 .Aralar mendia: Pagoa
7 8 9
5 . Urbasa mendia: Pagoa 6 . Andia mendia: Pagoa 7 . Lokitz mendia: Pagoa, haritza 8 . Lanaibar: Artea, erkametza 9 . Kodes mendia: karraska, erkametza 10. ... 11. ...
Ingurumena
3 6
2
Bertiz
57
Jardueren koadernoa
Egurra osorik ez erretzean bihurtzen da egur-ikatz. Egurrarekin alderatuz, egur-ikatzak bero-ahalmen handiagoa du (pisu berdinean, ikatzak bero gehiago ematen du egurrak baino) eta horregatik erregai hobea da. Egur-ikatzari, bestalde, materia bizigabea denez, onddoek, intsektuek edo agente atmosferikoek ez diote erasotzen, egurrari ez bezala. Ikatza gure aiton-amonentzat benetako iraultza izan zen, geroago petrolioa izan den bezala. Badakizu zertarako erabiltzen zuten ikatza?
Gaur egun, munduan ateratzen den egurraren % 60 erregaitako da. Kopuru horren laurdena (% 15) egur-ikatza egiteko erabiltzen da. Garapen bidean diren herrialdeetan erregai inportantea da etxerako eta industriarako; aurreratutako herrialdeetan, ordea, aisiako jardueretan erabiltzen da (barbakoak, grill-ak‌)
Gure eguneroko bizitzan zer energi iturri erabiltzen ditugu?
Energia hau nondik datorrela iruditzen zaizu?
Ezagutzen duzu gaur egungoen ordez erabil dezakegun energiarik?
Ingurumena
Bertiz
58
Ikazkina oihanera joaten zen eta ...
...astebete baten buruan, gutxi gorabehera, ikatza ekartzen zuen. Ingurumena
Jardueren koadernoa
Bertiz
59
Etorri Kantauri aldeko ibarretara
“Bertiz Jauregia� Natur Parkea Informazio dosierra Ingurumena
Bertiz
Informazio dosierra
4
61
Informazio dosierra
4.1. EKIPAMENDUA Naturaren Interpretazio Zentroa Hezkuntzako baliabide bat da, natura eta Bertizko ekosistemen funtzionamenduaren oinarrizko prozesuak hobeki ulertzen laguntzen duena. Bi parte ditu, ongi bereiziak: informazioa eta interpretazioa. Alde batetik, Bertiz osatzen duten elementuen deskripzio soila, haren ingurunea, Kantauri aldeko ibarrak, eta Nafarroa, oro har; bestetik, elementu horien zergatikoa, beren arteko harremanak eta funtzionamendua, azken batean. Gainera, interpretazioak bi atal ditu. Batetik, interakzioko erakusketa, Bertizko naturaren ezaugarri nagusiei buruz. Bestetik, multimediako ikuskizuna, aztertutako gai guztien sintesia erakusten duena, Bertiz osotasun batean ulertzeko lagungarri.
Dokumentazio Zentroa Laster, beste ekipamendu batez hornituko da Bertiz: Ingurumen Departamentuko informazio eguneratua izanen du, egiten diren plan, programa eta ekintzei buruz (Oihan plana, Biodibertsitatearen estrategia, eta abar); eskualdeari buruzko bibliografia eta ingurumenari buruzko gaiak izanen dira eskura (landako gidaliburuak, artikuluak, aldizkariak, etab.).
Jauregiko Erakusketa Aretoak Urtean zehar, Parkeak aukera ematen du naturari eta etnografiari lotutako gaiei buruzko erakusketak ikusteko.
Erabilera Anitzeko Gela Bertan dago Parkearen maketa eta, aldi berean, proiekzio aretoa ere bada. Orain dela gutxi, bideo kanoia ezarri da, Bertizko ikus-entzunezkoa eta naturaren inguruko bideo bilduma bat ikusteko aukera ematen duena. Gainera, laneko tokia ere bada klimatologia txarra denean. Panel edo hormirudi bat bada bertan, Bertizko informazio eguneratua, Kantauri aldeko ibarren natur ingurunearena eta Nafarroako Gobernuko beste ekipamendu batzuena jasotzen du.
Landa Turismoko Bulegoa Kantauri aldeko ibarren maketa handi bat du. Gainera, eskualdeko baliabideei, kulturari eta abarri buruzko informazio zabala. Helbidea: Bertizko Jaurerriko Natur Parkea. Harremanetarako telefonoa: 948 592 386
Ingurumena
Bertiz
62
Informazio dosierra
Askaldegia Parkeko Harreraleku aldean, bada askaldegi bat, estalia, zenbait mahai eta eserlekurekin. Hemen gosaldu eta bazkaltzen dute taldeek, baina lanerako ere erabil daiteke, jarduera bat edo beste egiteko, edo euriak naturan lan egitea galarazten duenean.
Josteta aldea eta belardiak Parkeko Harreralekuan dago josteta aldea, haurren jokoetarako zenbait egitura eta modulurekin, baita belardi zabal bat, jostatzeko eta aisiarako.
Zabala Etxea Berritu eta egokitutako baserria da Zabala Etxea. Naturgaien gela da, 35 lagun hartzen dituena, gehienez ere. Parkearen barrenean dago, sarrera nagusitik 500 bat metrotara, eta taldeek eska dezakete Naturari buruzko ingurumen hezkuntzako programa, Natur Parkeko Zuzendaritzak onartua, aurkezten badute.
Lorategiak Errektangelu itxurako esparrua da Bertizko lorategia. Burdinazko hesi batez inguratua dago eta landare espezie ugariz hornitua (exotikoak horietako asko). Lorategia ikusteko, markatuta daude bide eta bidexkak. Eskatzen duten taldeei "Lorategiko pisten jokoa" ematen zaie, modu dibertigarriago batean ezagut dezaten.
Parkeko ibilbide markatuak Bat baino gehiago daude Parkean; bada bat bizikletan egitekoa eta beste batzuk oinezkoentzat. Denen informazioa eskatzen ahal da (liburuxkak, planoak, eta abar).
Ingurumena
Bertiz
63
Informazio dosierra
4.2. MATERIALA ETA INFORMAZIOA, JARDUEREN LAGUNGARRI Parkeari buruzko informazio orokorra Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuaren web orrian: http://www.cfnavarra.es/Medioambiente/educacion/educaindex.html http://www.cfnavarra.es/Medioambiente/educacion/cuadernos/index.html
Orrialdearen aurkibidea: - Natur Parkearen deskripzioa - Naturaren Interpretazio Zentroa - Erabilera eta Kudeaketarako plan gidaria - Bertizi buruzko deklarazioa eta gainerako legedia - Barreneko eremuak, E.K.P.G.aren arabera
4.3. PARKEA BISITATZEKO AHOLKUAK ETA ARAUAK Natur Parkea toki ezin hobea da natura aztertu eta hartaz gozatzeko; aukera ematen dio bisitari bakoitzari bere modura naturaz gozatzeko. Toki egokia da paseatu eta ibilaldiak egiteko, atseden hartzeko‌ Parkeko elementuak hondatu gabe, bisitariak ahalik eta etekin handiena atera dezan, kontuan hartu beharko dira ohar praktiko batzuk. Bisitari guztiek zaindu behar dituzte Natur Parkeko landareak, bizirik eta hazten jarrai dezaten. Horregatik galarazita dago landare, adar edo hostoak hartzea, beste landare batzuk sartzea edo haien hazkuntza aldatuko duen edozein gauza egitea (markak, ebakiak, eta abar). Babesteko ere, eta faunari dagokionez, debekatua dago arrantzan edo ehizan ibiltzea Bertizen, animaliak uxatu edo haien bizimodua oztopatzea. Jakina, debekatua dago armak, arteak eta landareak hartzeko tresnak sartzea, baita edozein animalia ekartzea ere. Ez dago libre, natura babesteko, mineralak, harriak, fosilak edo lurzoruan edo lur azpian diren interes arkeologikoko gaiak edo bestelakoak hartzea. Ura edateko bakarrik da, eta galarazita dago beste edozein erabilera, hala nola baxera garbitzea, etab. Parkea bisitatzeko, ez da zilegi ibilgailu motordunen zirkulazioa. Badaude ibilbide markatuak: oinezkoentzat, zaldi edo bizikleta gainean egitekoak. Jende asko etortzen da Bertizko Jaurerriko naturaren edertasunez gozatzera, eta horregatik ezarri behar izan dira gizabidezko arau gutxieneko batzuk, bisitari bakoitza, naturaz gozatzen ari dela, ez dadin beste bisitariekin gogaitu.
Ingurumena
Bertiz
64
Informazio dosierra
Debekatua dago Parkeko elementu naturalak (landareak, animaliak, etab.) edo instalazioak honda ditzakeen guztia. Propio galarazita dago inskripzioak edo edozein marka egitea zuhaitz, landare, harri, horma eta abarretan. Bisitariak naturaren giro lasaia beregana dezan, guztiz beharrezkoa da inork zarata bizi edo gogaikarririk ez egitea (irratiak, bozinak, oihuak, etab.). Askaldegiko errelekuan bakarrik egin daiteke sua. Halaber, paperontzi eta edukiontzietara beharko dira bota zaborrak, bildukiak, botilak, etab. Komunak ere badaude bisitarientzat. Parkearen defentsa bermatzeko, Nafarroako Gobernuak badu eskubidea zenbaitetan bisitari kopurua mugatzeko. Halaber, ez du erantzukizunik bere gain hartzen Bertizko Jaurerriko bisitariek kalte eta galerak sortuz gero.
4.4. INFORMAZIOA, KANTAURI ALDEKO IBARRETAKO HEZKUNTZA ARLOKO BESTE BALIABIDEEI BURUZ Nafarroako Kantauri aldeko ibarrei buruzko informazioa eskuratu ahal izateko, proposatzen dizuegu bisita egitea Interneteko ondoko orrialdeetan zehar: http://www.pirineonavarro.org http://www.baztan-bidasoa.com http://www.cfnavarra.es/turismonavarra
Hartzuloak Urdazubi Tel.: 948 59 92 41 10etatik 20ak arte Zugarramurdi Tel.: 948 59 91 70 / 948 59 90 60, 9etatik 21ak arte
Errotak Zubieta Tel.: 948 45 19 26 Urdazubi Tel.: 948 59 92 51
Erakusketak Gorrienea Etxea Tel.: 948 58 12 79 Santxotenaren erakusketa
Naturari loturiko jarduerak Zaldiak Elgorriaga Tel.: 948 45 01 32 / 689 70 60 02 Arizkun Tel.: 948 45 30 26 / 616 16 01 15
Ingurumena
Bertiz
65
Informazio dosierra
Askotariko jarduerak BKZ Tel.: 948 59 21 16 / 948 59 23 22 ORBELA Tel.: 948 45 00 14
Ibilaldiak QUADez Quad gaineko jarduerak (Bera) Tel.: 948 63 05 89 Burkaitzeko Benta (Aritzakun-Arizkun) Teléfono: 948 39 30 00
Aterpeak Arantza Tel.: 948 63 41 79 Beintza Labaien Tel.: 948 45 00 14 (Orbela) Matxinbeltzenea (Lesaka) Tel.: 948 63 77 96 Bertiz. BKZ (Narbarte) Tel.: 948 592 116 / 948 59 23 22 N.G.aren Gazteen Aterpea (Lekarotz) Tel.: 948 58 10 36
4.5. IHko BESTE EKIPAMENDU BATZUK Bianako Las Cañas edo Salobre izeneko urtegiko “El Bordón” Hegaztien Behatokia. Nafarroako Gobernua. Ingurumen-Kudeaketa, Viveros y Repoblaciones de Navarra S.A. Tfnoa.: 699 96 49 04
Pitillasko Aintzirako Hegazti Behatokia Pitillasko Udala – Nafarroako Gobernua Tfnoa.: 619 46 34 50
Erronkariko Naturaren Interpretazio Zentroa Nafarroako Gobernua. Ingurumen-Kudeaketa, Viveros y Repoblaciones de Navarra S.A. Tfnoa.: 948 47 53 17. gavr.cinroncal@sarenet.es
Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroa Nafarroako Gobernua. Ingurumen-Kudeaketa, Viveros y Repoblaciones de Navarra S.A. Tfnoa.: 948 89 06 80. gavr.cinochag@sarenet.es
Irunberriko Naturaren Interpretazio Zentroa Nafarroako Gobernua. Ingurumen-Kudeaketa, Viveros y Repoblaciones de Navarra S.A. Tfnoa.:948 88 08 74. gavr.cinlumbier@gavrn.com.
Urbasako Parke Naturala Nafarroako Gobernua. Ingurumen-Kudeaketa, Viveros y Repoblaciones de Navarra S.A. Tfnoa.: 948 22 03 66
Ilundaingo Fauna Babestuaren Errekuperaziorako Zentroa, Nafarroako Gobernua. Biodibertsitatea Kontserbatzeko Zerbitzua. Harremana: Enrique Castien Tfnoa.: 948 29 05 60
Ingurumena
Bertiz
66
Informazio dosierra
4.5. BIBLIOGRAFIA ARMENDARIZ MARTINEZ, F.: “Espacios naturales protegidos de Navarra” Argitaratzailea: Ingurumen Departamentua. Nafarroako Gobernua. Iruña 1995. ARROYO, T; JUANBELTZ, J.I. eta beste batzuk: “Geografía de Navarra. Guía de Navarra” Argitaratzailea: Nafarroako Gobernua. Iruña 1986. BASCONES, JUAN CARLOS; LOIDI, JAVIER: “Mapa de series de vegetación de Navarra” Argitaratzailea: Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentua. Iruña 1995. BERGERANDI ECHEVERRIA, A.: “Especies protegidas y vedadas de Navarra” Argitaratzailea: Panorama bilduma. Iruña, 1985. NAFARROAKO GOBERNUKO INGURUMEN, LURRALDEAREN ANTOLAMENDU ETA ETXEBIZITZA DEPARTAMENTUA. Cuaderno de Educación Ambiental “Espacios Naturales Protegidos de Navarra” Memoria 1999 y memoria 2000 Documentos disponibles en Internet: - Estrategia Navarra para la Conservación del uso sostenible de la diversidad biológica. Plan de Acción 19992004 - Plan Forestal - Cuadernos de Educación Ambiental ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: “Navarra. Guía ecológica y paisajística” Argitaratzailea: Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña, 1982. “Navarra, naturaleza y paisaje” Argitaratzailea: Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña, 1980. “Navarra, paseos naturalísticos I” Argitaratzailea: Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña, 1981. “Navarra, paseos naturalísticos II” Argitaratzailea: Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña, 1982. “Atlas de aves nidificantes” Argitaratzailea: Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña, 1985. “Navarra desde el aire” Argitaratzailea: Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña, 1988. FLORISTAN, A eta beste batzuk: “Itinerarios por Navarra. Montaña” Argitaratzailea: Salvat argitaletxea. Lizarra. 1978. GARCIA BONA, LUIS MIGUEL: “Plantas comestibles: Guía de plantas y setas comestibles de desarrollo espontáneo en Navarra” Argitaratzailea: Nafarroako Gobernuko Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Iruña, 1994. “El paisaje vegetal” Argitaratzailea: Nafarroako Gobernua. Iruña, 1983. LARRAÑAGA, JON: “Euskal Herriko fauna” Argitaratzailea: Elhuyar argitaletxea. Gipuzkoa, 1996.
Ingurumena
Bertiz
67
Informazio dosierra
NAVALLAS REBOLE, A: “Recorridos por Navarra I y II” Argitaratzailea: Nafarroako Aurrezki Kutxa, Iruña, 1992. PEJENAUTE GOÑI, JAVIER: “El tiempo en Navarra” Argitaratzailea: Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Iruña 1994. PURROY, F.J.: “Fauna navarra en peligro de extinción” Argitaratzailea: Diario de Navarra, Ediciones y Libros, S.A. Iruña, 1972. BATZUK: “Gran enciclopedia de Navarra (11 liburuki)” Argitaratzailea: Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña, 1991. NAFARROAKO GOBERNUKO INGURUMEN DEPARTAMENTUA: “Señorío de Bertiz” Argitaratzailea: Lurraldearen Antolamendua eta Etxebizitza. Iruña, 1994. BERTIZKO PARTZUERGO TURISTIKOA: “Ibar lasaiak: Baztan, Bidasoa, Malerreka eta Bortziriak” 1993 “Bertiz. Mapa turistikoa” 1995
Legedia: - 165/1991 F.D., apirilekoa, Nafarroako zenbait zuhaitz berezi Naturaren Monumentu deklaratzen dituena. - Foru Diputazioaren Erabakia, 1984ko martxoaren 25ekoa, Bertizko Jaurerria Natur Parke gisa arautzen duena. - 67/1991 Foru Dekretua, otsailaren 21ekoa, Bertizko Jaurerriko Natur Parkearen administrazioa eta kudeaketa arautu eta Batzorde Artezkariaren osaketa eta funtzionamendua aldatzen dituena. - 140/1991 Foru Dekretua, apirilaren 11koa, Bertizko Jaurerriko Natur Parkeko Erabilera eta Kudeaketarako Plan Gidaria onesten duena. - 9/1996 Foru Legea, ekainaren 17koa, Nafarroako naturguneei buruzkoa. - 2/1993 Foru Legea, martxoaren 5ekoa, basa fauna eta haren habitatak babestu eta kudeatzekoa (ekainaren 21eko 8/1994 Foru Legeak aldatua). - 6/1987 Foru Legea, apirilaren 10ekoa, lurraldea babestu eta erabiltzeko herrialdeko hirigintza arauei buruzkoa. - 289/1987 Foru Dekretua, abenduaren 29koa, apirilaren 10eko 6/1987 Foru Legearen bidez Erreserba Integral eta Natur Erreserba deklaratutako eremuen zedarriztapen grafikoa eta Naturgune interesgarriak seinalizatzeko diseinua eta ezaugarri grafikoak onesten dituena. - 72/1989 Foru Dekretua, martxoaren 16koa, Nafarroako lurraldeko zenbait Naturgune Lekune Natural deklaratzen dituena. - 97/1991 Foru Dekretua, martxoaren 21ekoa, Nafarroako lurraldeko zenbait Naturgune Lekune Natural deklaratzen dituena. - 138/1991 Foru Dekretua, apirilaren 11koa, Nafarroako Natur Erreserben Erabilera eta Kudeaketarako Planen Araudi Orokorrari buruzkoa. - 164/1991 Foru Dekretua, apirilaren 25ekoa, Nafarroako Natur Erreserben Erabilera eta Kudeaketarako Planen Araudi Berariazkoari buruzkoa. - 151/1991 Foru Dekretua, Nafarroako Natur Erreserben Erabilera eta Kudeaketarako Planen Araudi Berariazkoari buruzkoa. - 307/1996 Foru Dekretua, irailaren 2koa, zenbait Erreserba Integral eta Natur Erreserben inguruko babesguneen zedarriztapen grafikoari buruzkoa.
Ingurumena
Ingurugiro–hezkuntza koadernoak
Etorri Kantauri aldeko ibarretara
“Bertiz Jauregia” Natur Parkea D.B.H. (1. eta 2. ziklokoak, 12 eta 16 urte)
Ingurumena