Nafarroako basoak by medio ambiente navarra

Nafarroako basoak Ingurugiro Hezkuntzarako koadernoak Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak eta Bigarren Hezkuntzako 1. zikloa

Nafarroako Gobernua Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua

Gobierno de Navarra Departamento de Medio Ambiente, Ordenaci贸n del Territorio y Vivienda

CAJA DE AHORROS DE NAVARRA NAFARROAKO AURREZKI KUTXA

HONAKO UNITATE DIDAKTIKO HAU LANDU DUTEN IKASTETXEAK ETA IRAKASLE ARDURADUNAK:

"LUIS GIL" IKASTETXE PUBLIKOA (ZANGOZA) Andrés Sánchez Sánchez, Mª Carmen Hualte Sevilla, Resurrección Ardanaz Inda, Javier del Castillo Bandrés eta Maite Indave Martínez "EZCABA" IKASTETXE PUBLIKOA (ANTSOAIN) Joaquín Michitorena Unanua eta María Vega Ortega "SANTOS JUSTO Y PASTOR" IKASTETXE PUBLIKOA (FUSTIÑANA) Angel Serrano Mallagray eta Javier Arroyo Relaño MADRES URSULINAS IKASTETXEA (IRUÑA) Valeriano Garcés Jurío, Mª Puy Herce Muguerza, Fernando Gómez Rodríguez, Isabel Cabasés Hita eta José Garcés Tapia (Koordinatzailea)

NAFARROAKO BASOAK Egileak TOMÁS ARROYO CRESPO JOSÉ JOAQUÍN ELIZALDE BEROLEGUI JOSÉ IGNACIO JUANBELTZ MARTÍNEZ RUBÉN RIANCHO ANDRÉS Copyright: MAOTyV, CAN Sailak eta Egileak Diseinua: ILUNE Filmaketa: Pégina, S.A. Inprimaketa:Ona Grafikak ISBN: 84-235-1.888-4 Lege Gordailua: NA-1.767/1999 Sustapena eta banaketa: Nafarroako Gobernuko Argitalpen Fondoa. Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas de Tolosa kalea 21. 31002. Iruña. Tel. eta fax: 948 42 71 23. E-mail: fpubli01@cfnavarra.es

Basoak

Aurkezpena

Ingurugiro Hezkuntza duela gutxi sartu da gure herrialdeko hezkuntza-sisteman, Hezkuntza Sistemaren Antolamendu Orokorrerako Legea (LOGSE) onartu eta berehala. Zeharkakotzat jotzen diren ikasgaien artean, LOGSEk gizartean bizi ditugun hainbat gai biltzen ditu, hala nola kontsumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasuna, eta nola ez, ingurugiroa; guztiek eskaintzen dituzte makina bat hezkuntza-aukera, izan ere gogoetarako eta erabakiak hartzeko gonbitea luzatzen digute. Horrexegatik, zeharkako gai hauek hezkuntza-jarduera osoan barna nabarmenki landu behar dira, alor bakoitzaren edukiez haraindi. Horrez gain, ikasgai hauek guztiak oinarri etiko batean â&#x20AC;&#x201D;pertsonala eta taldekoaâ&#x20AC;&#x201D;, biltzen dira, gizarte askea eta baketsua lortu nahi badugu funtsezkoa den oinarri etikoa, hain zuzen, baita lagunen arteko errespetua eta naturarekiko errespetua sustatu nahi badugu ere, izan ere horrek guztiak osatzen du izadiaren ingurunea. Hezkuntza, gizarteak dituen premia orokorrei eta oinarrizkoei erantzuteko bidetzat jotzen badugu, ingurugiroari buruzko arazoak eskola-esparruan sartzea eta azaltzea justifikatuta egongo da, izan ere, kontuan hartu behar dugu, natur baliabideek jasaten duten presio izugarria gizakiaren historian inoiz ezagutu dugun presiorik gogorrena dela, eta gainera, ingurugiroarekiko eragiten ditugun inpaktuak ere izugarriak dira. Natur sistemetan eragina duten arazoak ulertzeko, nahi eta nahi ezkoa dugu gizarte-esparruan, ekonomia-esparruan, eta abar gertatzen ari dena ezagutzea... Horregatik, gaur egungo ingurugiro-hezkuntza pertsonek eta gizarteek egiten duten planteamendu etiko bat bezala ulertu behar da, baita pertsonek eta gizarteek planetarekiko egiten duten planteamendu etiko bat bezala, horretarako hainbat funtsezko balore sustatuz, hala nola: berdintasuna, elkartasuna eta baliabideak erabiltzeko orduan neurritsuak izatea. Nafarroako hezkuntza-komunitatea sentikor azaldu da aipatu planteamenduen aurrean, eta hori dela eta planteatu berri duten erronkari aurre egiteko behar dituzten lanabesak eskaini behar dizkiogu. Horretarako landu dira honako unitate didaktiko hauek, zalantzarik gabe gelan ingurugiro-hezkuntza lantzeko orduan lagungarriak izango direnak. Material hauen bitartez, makina bat hiritarrei bizi direneko mundu soziala eta natur mundua ulertzen lagundu nahi zaie, baita horren guztiaren kudeaketan parte hartzen ere, horretarako aniztasunarekiko kritikoak, solidarioak eta errespetuzkoak diren jarrerei jarraiki.

Yolanda Barcina Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Kontseilaria

Ingurugiroa

Aurkibidea

Basoak

AURKIBIDEA: Irakasleentzako Gida Didaktikoa . . . . . . . . . .9 1- Aurkezpena eta Ezarpen Testuingurua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 2- Unitate Didaktikoaren ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 3- Oinarrizko Helburua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 4- Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 5- Jardueren Gida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 6- Aniztasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 7- Ebaluaziorako iradokizunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 8- Materialak eta baliabideak erabiltzeko iradokizunak . . . . . . . . . . . .37

Ikasleen Jardueren Koadernoa . . . . . . . . . . .43 1- Unitatearen aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 2- Lanerako Maketak Lehen hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Bigarren hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 3- Lanerako fitxak Lehen hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Bigarren hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

4- Dokumentuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 5- Iratiko Basorako Irteeraren Gida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183

Txosten informatzailea . . . . . . . . . . . . . . .205 I. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209 II. Basoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210 III. Basoak Nafarroan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222 IV. Nafarroako Baso Ondarea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230 V. Basoen Antolamendua eta Kudeaketa Nafarroan . . . . . . . . . . . . .233 VI. Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroa . . . . . . . . . . . . . . .237 VII. Beste hainbat Lan Irteera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239 VIII. Bibliografia eta Argitalpen Interesgarriak . . . . . . . . . . . . . . . . .241 IX. Materialak eta Baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245

Ingurugiroa

Nafarroako basoak Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Basoak

AURKIBIDEA:

1- Aurkezpena eta Testuingurua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 2- Unitate Didaktikoaren ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 3- Oinarrizko Helburua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 4- Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 5- Jardueren Gida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 6- Aniztasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 7- Ebaluaziorako iradokizunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

8- Materialak eta baliabideak erabiltzeko iradokizunak . . . . . . . . . . . .37

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

1.- AURKEZPENA ETA EZARPEN TESTUINGURUA * Honako Unitate Didaktiko hau, Lehen Hezkuntzako azken bi zikloetako ikasleek eta DBHko lehen zikloko ikasleek lantzeko diseinatu da. Unitate Didaktiko hau maila desberdinetara zuzentzen da, eta horrexegatik, hain zuzen, Lehen Hezkuntzan garatuko diren berariazko jarduerak (Lanerako Fitxak) eta orientabide didaktikoak (Jardueren Gida) eta Bigarren Hezkuntzan garatuko direnak bereizirik aurkezten dira. Kontsultarako Dokumentuak, berriz, bi mailetarako berdinak dira. * Gure lana ez da proposamen itxia, baizik eta testuinguru desberdinetan ezartzeko eredua eta erreferentzia izan nahi du. Zenbait kasutan, Lan Irteera ikastetxearen kokapen geografikoaren arabera aldatu egingo da. Beste zenbaitetan, berriz, jarduerak alda edo zabal daitezke, ibilbide didaktiko desberdinak proposatuz. Edozein modutan, aipatu alderdi guztiak irakasle-talde bakoitzak eta hezitzaile bakoitzak erabakiko ditu, horretarako euren lana garatzen duteneko testuinguruaren arabera, honako proposamen honen egokitasuna eta bideragarritasuna baloratuz. * Horrez gain, mota honetako Unitate Didaktiko batek eskaintzen dituen aukerak azpimarratu nahi ditugu; alegia, Unitate Didaktikoa Lan Irteera baten inguruan egituratu da, hartara globalki edo disziplinen artean lan egin ahal izateko. Ingurunearen Ezagupena, Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak, Hizkuntza, Plastika, Matematika, Teknologia, eta abar, aipatu arlo guztiek ikaskuntza-egoera berean euren ekarpena egin dezakete, bakoitzak gure "ikerketaren" gaia den hori ikuspegi desberdinetatik lantzeko lanabes baliagarriak eskainiz. Azaldu berri dugun ikuspegiari jarraitzea baliteke Lehen Hezkuntzan errazagoa izatea, izan ere, Lehen Hezkuntzan irakasle batek ikasgai bat baino gehiago izaten du bere ardurapean, eta DBHren kasuan, berriz, Sail desberdinen arteko koordinazioa Unitate Didaktikoa lantzen hasi baino lehenago egin behar da. * Ikus ditzagun, orain, gure proposamen didaktikoa egituratu duguneko zenbait funtsezko baliabide:

Basoak

A).- UNITATE DIDAKTIKOA LOGSEk DEFENDATUTAKO HEZKUNTZA-CURRICULUMAREN TESTUINGURUAN Honako Unitate Didaktiko hau garatzeko aukeratu diren HELBURUAK eta EDUKIAK Ingurunearen Ezagutza, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia, eta Natur Zientziak Arloen curriculumean biltzen dira. Unitate Didaktikoan proposatu diren HELBURUAK aipatu arloetako helburuekin bat datoz, baita bi etapetako helburu orokorrekin ere: Lehen Hezkuntzako helburu orokorretako bat dugu "natur inguruneko eta gizarte-inguruneko gertaeren eta fenomenoen artean erlazioa ezartzea, eta ahal den neurrian, ingurugiroa defendatzen, kontserbatzen eta hobetzen laguntzea" (i). Testuinguru honetan, Bigarren Hezkuntzaren ikuspegia dugu "ingurune fisikoaren funtzionamendua arautzen duen oinarrizko mekanismoak aztertzea, ingurune fisikoan giza jarduerek duten eragina baloratzea, eta ahal den neurrian bizi-kalitatea hobetzeko eta ziurtatzeko ingurugiroaren defentsan, kontserbazioan eta hobekuntzan laguntzea" (i). Ingurunearen Ezagutzaren arloan biltzen dira "natur inguruneko elementu nagusiak bereiztea, ezaugarri nabarmenenak aztertuz, baita elementu horien antolamendua eta elkarreraginak ere, eta bide batez, gero eta konplexuagoak diren espazio-esparruak menperatzea" (7). Aldi berean, "eguneroko bizitzan maitasuna sustatuko duen portaera azaltzea, Natura defendatzea eta berreskuratzea, eta Natura kontserbatu ahal izateko naturaren oreka ekologikoari eustea" (5) ere helburutzat jotzen dute. Azkenik, didaktikoki jarduteko modua ere azaltzen dute: "informazioa bilatzeko, biltzeko eta lantzeko estrategia sistematikoagoak eta konplexuagoak erabiliz" (9), alegia, metodologiaren oinarria galdeketa eta ikerketa izango dira. Metodologia horren arabera egituratu dugu Unitatea. Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia arloak, honako planteamendu hau egin du: "natur ondarea baloratzea eta errespetatzea ..., natur ondarea kontserbatzeak eta hobetzeak duen erantzukizuna nork bere gain hartuz, gozamenerako iturri bezala preziatuz eta nork bere garapenerako eta taldearen garapenerako baliabide bezala erabiliz" (7). Proposatzen den estrategia didaktikoa honako hau da "ikerketa txikiak burutzea, horretarako Geografia, Historia eta Gizarte Zientziak arlo-

Ingurugiroa

Basoak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

etako lanabes kontzeptualak, teknikak eta galdeketak egiteko oinarrizko prozedurak erabiliz" (8).

afektiboa garatzea sustatu behar du, ingurunean duguna behatu eta entzun behar dugu.

Natur Zientziak arloaren helburua da "elementu fisikoen eta izakien inguruan ditugun ezagupenak erabiltzea, hartara natur ingurunea zaintzeko eta horretaz gozatzeko, eta natur ingurunea kontserbatzeko eta hobetzeko ekimenak proposatzea, horiek baloratzea, eta hala badagokio, ekimen horietan parte hartzea ere" (7).

Zentzu honetan, Lan Irteerak funtsezkoak dira gure proposamen honetan, izan ere oso egokiak dira ikaskuntza garatu ahal izateko, gure baliabideak martxan jarriz, datuak bilduz ondoren gelan aztertzeko, aldez aurretik ditugun hipotesiak baieztatuz, eta azken finean, gure ezagutza aberastuz.

Unitate Didaktikoak garatzen dituen edukiak gaikako nukleotan inplizituki azaltzen dira, aipatu ditugun hiru arloetako curriculumeko Eduki Multzoetan bildurik, hain zuzen.

Honako proposamen honen erronka nagusia ingurugiroa lantzea da, oraingo honetan gure baso-paisajeak, azterketaxede eta esperientzia desberdinak bizitzeko esparru bezala erabiliz.

Ingurunearen Ezagutzaren arloak, 2. MULTZOKOA (Lurra Ekosistema), honako kontzeptuzko eduki hauek zehazten ditu: "Inguruneko paisajeak itxuratzen dituzten elementuak. Nafarroako Paisajeen Aniztasuna. Beste zenbait espazio-testuinguruetako paisajeak".

Gure Unitate honi dagokionez, Lan Irteera Zaraitzueko bailarara egitea erabaki dugu, Pirinioetako zona honetako baso-ekosistemak anitzak eta aberatsak direlako eta gainera, nahiko ondo kontserbatzen direlako.

Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia arloari dagokionez, 1. MULTZOKOA (Geografia Ezagupena eta Natur Ingurunea), honako eduki hauek landuko ditugu: "Nafarroako eta Espainiako Natur Ingurune eta Unitate Paisajistiko nagusiak, natur inguruneko osagai desberdinen elkarreraginen emaitza bezala".

C).- NATURAREN INTERPRETAZIO-ZENTROAK ERABILTZEA

Natur Zientzien arloan, 5. MULTZOKOA (Lurreko Materialak eta dinamika), honako eduki hauek biltzen dira: "Lurra: Eraketa, izakientzat duen garrantzia, suntsidura eta berreskuratzea". 8. MULTZOAN, berriz, (Natur Inguruneko osagai Abiotikoen eta Biotikoen arteko elkarreragina), honako eduki hauek zehazten dira: "Nafarroan eta Espainian ohikoak diren zenbait Ekosistema. Faktore abiotikoak eta biotikoak. Elkarreraginak".

Norantza honi jarraiki, gure ustez Naturaren Interpretazio Zentroak gure lanerako oso interesgarria dira. Aipatu zentroen helburu nagusia da, oro har jendearen eta paisajeari eta ingurugiroari dagokionez baliotsuak diren zonen arteko bitartekariak izatea, hartara gure natur ondarea hobetu ulertu eta ezagutzeko, baita zona hauetako biztanleek, iraganean zein gaur egun naturarekin dituzten erlazioak ulertu eta ezagutzeko ere. Honako alderdi hau oso erakargarria da ikasleentzako. Irakaslearen ardura izango da jarduera erakargarri hau helburu didaktikoak betetzeko behar bezala optimizatzea.

B).- LAN IRTEERAK: PAISAJEA, INGURUGIRO-MAILAKO IKASKETEI DAGOKIENEZ TESTU, ESPAZIO ETA BALIABIDE BEZALA.

Irteeran ohartzeko zailak diren alderdi asko, honako zentro hauetan biltzen dira jolas-modaun. Hala ere, gure bisitaldia egin baino lehen, aldez aurretik antolamendu-lana burutzea komeni izaten da, hartara potentzial didaktikoa behar bezala aprobetxatu ahal izateko.

Ingurunea curriculum-lanabes ireki, gatazkatsu, kritiko eta bizitzaren topagune bezala erabiltzea funtsezkotzat jotzen dugu. Hezkuntzak, oro har, eta are gehiago Ingurugiro-hezkuntzak, gure ingurunearekiko sentikortasun pertzeptiboa eta

Helburu horrekin, Txosten Informatzailean azaltzen da Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroak gure eskura jartzen dituen baliabide nagusien inbentarioa, eta bertan biltzen diren jardueren artean, bat dugu azpimarragarriena; jar-

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

duera honen helburua, bisitaldian zehar ikaslearen arreta bereganatzea da, eta ondoren gelan egin beharko duten lanerako baliagarriak izango diren datuak biltzea.

D).- PAISAJEEN IKUSPEGI DINAMIKOA ETA ERLAZIONALAK: FISIS, BIOS ETA ANTHROPOS. Ikuspegi kontzeptual eta teoriko bati jarraiki, paisajea lurralde bat osatzen duten osagai fisiko, biologiko eta sozialen sintesi ezegonkor eta aldakor bezala ulertzen dugu. Horrela, FISIS, BIOS eta ANTHROPOS bereizten ditugu, eta aipatu hiru faktoreen artean ezartzen den harreman-dinamika:

Basoak

E).- INGURUGIRO-MAILAKO GATAZKAK. Gizakia, garapen teknologiko garrantzitsua lortzen duen unetik, Ingurunearen eraldaketa-prozesuen funtsezko elementu bihurtzen da. Ezinezkoa da gure Erkidegoan, eta oro har Biosferan, gizakiaren ekintzak bere aztarna utzi ez duen lekurik aurkitzea. Orokorrean, Fisis, Bios eta Anthroposen artean ezartzen diren erlazioak ez dira armoniotsuak, gatazkatsuak baizik. Gure hezkuntza-zereginaren zatitzat jotzen dugu ikasleak aipatu desorekaz ohartzea, eta beharrezkoak diren armonia eta oreka aurkitzeko, gizakiak Ingurunean esku hartzeko oinarrizko irizpide bezala, jarrera positiboen garapena sustatzea.

F).- ESPAZIOA-DENBORA KONTRASTEAK. FISIS BIOTOPOA: Bitarteko, substratu eta faktore abiotikoak

ANTHROPOS GIZA BIZTANLERIA ETA GIZA JARDUERAK

BIOS BIOZENOSIA Izaki-multzoa eta horien arteko erlazioak. (E. BIOTIKOAK)

EKINTZA DENBORA GATAZKA

Gure hezkuntza-zeregina ezin dugu mugatu hemen eta orain, gure ikuspegi murriztura. Ezagutzaz haraindi joan behar gara, betiere hurbilekotik eta berehalakotik abiatuz alegia, ikasleak leku eta denbora jakin batean izan duen esperientziatik abiatuz, horretarako beste zenbait esparru geografikoekin eta beste zenbait une historikoekin zubiak eta kontrasteak azalduz.

JARRAIPENA - DEGRADAZIOA - KONTSERBAZIOA Ekosistemaren Dinamika

Natur ekosistema bat osatzen duten faktore FISIKO eta BIOLOGIKOEI dagokienez, berezko dinamika ebolutiboa dutenak, giza faktorea gainjartzen da, zeinek natur ekosistema konplexuagoa bihurtu eta eraldatzen duen, ondoren bere behar aldakorretara egokitzeko.

Aipatu hiru elementuak dira gure baso-paisajeen egungo itxura osatzen dutenak, elementuen arteko erlazioak, orekak eta desorekak barne.

Gure helburua da ikasleek egungo baso-ekosistemek eta paisajeek duten aniztasuna ezagutzea, bai gure Erkidegoan bai Lurreko zona klimatiko desberdinetan ere, gurea denaren eta beste kulturena eta beste lekuena denaren artean kontrasteak ezarriz, horretarako ikuspegi ireki eta ulerkor bati jarraiki. Modu berean, iragana aztertu behar dugu, gaur egun gure basoek, gizakiaren etengabeko ekintzen ondorioz, bizi duten egoera ulertzeko eta baloratzeko, etorkizuna aurreikusten eta gaur egun neurri zuzentzaileak hartzen lagunduko baitigu.

Gure proposamen didaktikoaren kontzeptuzko edukiak antolatzeko orduan ere ikuspegi horri jarraitu diogu. Interesgarria deritzogu ikasleak bertan parte hartzeari, batez ere goi-mailetan, Ingurugiroarekiko hurbilketaren kontzeptuzko lanabes bezala.

Ingurugiroa

Basoak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

G).- GALDEKETA/IKERKETA-PROZESUA INGURUNEAN. Gure ustez, irakatsi eta ikasteko prozesuek, kultur mailako informazio osgarriak eskaintzeaz gain, batez ere ikasleak bere inguruneari buruz ikertzeko edo galdetzeko trebatu behar dituzte, nork bere ikaskuntzak biribiltzeko prozedura eta estrategia egokiak eskainiz. Horregatik, gure Unitatearen prozedurazko edukiak eta jardueren sekuentzia, galdeketa/ikerketa-prozesu baten inguruan antolatu ditugu:

a) Gaia ezagutzea eta lan-prozesua prestatzea. b) Informazioa biltzea. c) Informazioa prozesatzea. d) Komunikazioa: informazioa trukatzea eta ondorioak ateratzea. e) Laburbiltzea eta esku hartzeko proposamenak. Ondoren azaltzen den koadroan, eskematikoki azaltzen da gure Unitate Didaktikoan barna garatzen den lan-prozesua:

NAFARROAKO BASOAK UD. Lan-prozesua GAIA IDENTIFIKATZEA

Gaiaren aurkezpena Aldez aurretiko ideiak

GELAN ALDEZ AURRETIKO LANA

Irteera prestatzea eta antolatzea Galdeketak lantzea DATUBILKETA

INFORMAZIOEN PROZESAMENDUA

TXOSTENAK LANTZEA

Kokalekua eta erliebea

Natur gelaren bisitaren antolamendua

LAN IRTEERA -Erliebea eta landaredia (Arbaiugo Atea) -Lurra (Isuko Mendatea) -Basoa goialdetik (Pikatua) -Basoa barrualdetik (Aduana) -Landaredia-estratuak (Itzaltzu) -Naturaren Interpretazio Zentroa bisitaldia (Otsagabia) -Herrira bisitaldia eta galdeketak (Otsagabia)

GELATIK KANPOKO LANA

GELAKO ONDORENGO LANA

Irteeran egindako lana jendaurrean azaltzea

Informazioak talde handian osatzea

PRIMARIA

BIGARREN HEZKUNTZA

-Basoaren bizi-zikloa -Basoko taupadak -Giza esku-hartzea -Basoaren birsorkuntza -Basoak Nafarroan eta Espainian -Basoen kontserbazioa

-Elementu Abiotikoak eta Biotikoak Basoan -Basoko Ekosistema -Basoko taupadak -Giza esku-hartzea -Basoaren birsorkuntza -Basoak Nafarroan -Basoen erabilgarritasuna -Basoen kontserbazioa

LEHEN HEZKUNTZA

BIGARREN HEZKUNTZA

-Basoko animaliak -Nafarroako Basoak -Ipuin eta Kondairetako Basoak

-Basoko animaliak -Basoko Ekosistemak Nafarroan -Munduko beste zenbait baso -Ipuin eta Kondairetako Basoak

ESKU HARTZEKO PROPOSAMENA BESTE ZENBAIT LAN IRTEERA

ESKU HARTZEKO PROPOSAMENAK â&#x20AC;˘ LABURPENA-HIZTEGIA BALORAZIO OROKORRA: AUTOEBALUAZIOA/KOEBALUAZIOA

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

2.- UNITATE DIDAKTIKOAREN EZAUGARRIAK * TESTUINGURUA: "testuinguru" bezala ulertuko dugu, gure lanaren xede den errealitatearen esparrua, bai geografia-mailakoa, bai historikoa, bai gizarte-mailakoa edo kultur mailakoa ere. Ikuspegi geografiko-historiko bati jarraiki, gure Unitate Didaktikoaren ikerketa-esparrua LURRALDEA eta bertako PAISAJEAK dira. Lehen hezkuntzan ez dugu bertako ingurunea eta eskualdekoa, eta gainera iragan hurbila, baino landuko (inguruko Basoak eta Nafarroako zona batekoak). Bigarren hezkuntzan, berriz, Lurreko beste hainbat zonekin kontrasteak ezagutuko ditugu, (Oihana, Taiga), eta gainera beste zenbait garai historiko ere ukituko ditugu (Karboniferoko Basoak). Ikuspegi soziokulturalari jarraiki, pertsonen eta basoen artean ezartzen den elkarreragina azpimarratu behar da; aipatu eraginek pertsonen bizimodua baldintzatzen dute, baita basoen egungo itxura eta denboran zehar izan dezaketen bilakaera ere. * GAIA: Basoak aztertzea, Biosferako funtsezko sistema bezala; basoen aberastasuna eta aniztasuna Nafarroan eta mundu osoan, baita gizakiak basoetan egiten dituen eskuhartzeak ere.

Basoak

Informazioa Biltzeko orduan emango zaie askatasun handiagoa ikasleei. Bigarren hezkuntzan, berriz, ikasleek euren kaxa lan egingo dute, hasierako eta amaierako faseetan irakasleen laguntza behar izango badute ere. * JARRERAK: Alde batetik, lan-prozesuan barna JARRERA PERTSONALA kontuan hartuko da (gaiaren aurrean jakinmina eta interesa, zereginak burutzeko orduan segurtasuna, taldeen arteko lankidetza, lanak aurkezteko orduan esfortzua eta lana egitea). Bestetik, lanarekin lotuta dauden zenbait jarrera ere landu nahi ditugu (izpiritu kritikoa, natur Ingurunearen balorazioa, natur ingurunea zaintzeko eta kontserbatzeko erantzukizuna, eta abar). * ZEHARKAKOAK: Ingurugiro Hezkuntza: gizakiak Ingurugiroarekin (gure kasuan Basoekin) izaten dituen eraginetan sor daitezkeen egoera zailak eta gatazkatsuak antzematea, eta aipatu desorekak arintzeko har daitezkeen neurri zehatzak. * MUSEOA: Unitatearekin amaitzeko, burutu diren jardueren Erakusketa bat antola daiteke: Irteeran bildu diren laginak, Argazkiak, Basoen edo Animalien hormirudiak, eta abar. * IRAUPENA: Gutxi gorabehera bost lan-aste, lortzen den sakontze-mailaren arabera.

* ARDATZ EGITURATZAILEA: Gure lan honetan garrantzi handiagoa dute BIOSi buruzko kontzeptuzko edukiek (zuhaitza basoko protagonista, basoa ekosistema dinamiko bezala, eta Biosferan duen garrantzia). Aipatu edukietatik abiatuta, errazago ulertuko ditugu aldez aurretik dauden baldintzapenak (FISIS) eta gizakiak basoetan egiten dituen esku-hartzeen arazoa (ANTHROPOS). * PROZEDURAK: Inguruneko galdeketa/ikerketa-prozesuarekin eta horren faseekin lotutako prozedurak lantzen ditugu: Gaia Identifikatzea eta Lanaren Plangintza, Informazioa Biltzea, Informazioa Prozesatzea, Txostenak Lantzea eta jarduteko Proposamenak. Lehen hezkuntzan aipatu prozedura guztiak lantzeko oso garrantzitsua da Irakasleak ikasleen gainean egotea, eta

Ingurugiroa

Basoak

3.- OINARRIZKO HELBURUA * IDENTIFIKAZIOA: Basoa osatzen duten elementu fisiko eta biologiko nagusiak identifikatzea, oinarrizko antolamendua eta elkarreraginak ezagutzea, baita gizakiak egindako esku-hartze nagusiak eta ekosistema-mota hauetan izandako ondorioak ere. * Aipatu oinarrizko helburu horren barruan, beste zenbait helburu biltzen dira, jarraian aipatzen direnak, hain zuzen: 1) Identifikatzea, Basoa Natur Inguruneko elementu bezala identifikatzea, paisaje-mota hori Nafarroan, Espainian eta Lurreko beste hainbat zonetan kokatuz. 2) Bereiztea, baso baten landaredia-estratuak bereiztea, bertako zuhaitz eta zuhaiska esanguratsuenak ezagutzea, baita bertan bizi diren animaliarik garrantzitsuenak ere. 3) Identifikatzea, ingurugiro-faktoreen artean (erliebea, klima, lurra, eta abar) eta elementu biologikoen artean (landareak eta animaliak) sortzen den elkarreragina identifikatzea, aipatu ekosistemetan izaten diren oinarrizko

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

erlazioak ulertuz (kate trofikoak, prozesu energetikoak, eta abar). 4) Bereiztea, gizakiak Basoan egindako esku-hartzearen agerpen nagusiak bereiztea, baita natur ekosisteman izandako inpaktua ere, bai gaur egun bai iraganean. 5) Baloratzea, gure Erkidegoko basoen aberastasuna eta aniztasuna baloratzea, baita Biosfera osoan duten garrantzia ere. 6) Jarrera Kritikoa azaltzea, Gizakiak Basoan egindako esku-hartzearen beharraren eta eraginaren aurrean, gure baso-ondarea modu egokian kontserbatzeko eta ustiatzeko ekintzak positiboki baloratuz, eta gure basoen defentsa eta berreskuratzea sustatuko duten eguneroko jarraibideak formulatuz. 7) Lan egitea, esparru sozio-naturalean, galdeketa/ikerketa-prozesuarekin lotutako estrategiak, teknikak eta prozedurak bereganatzeko eta indartzeko lan egitea. .

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Basoak

4.- EDUKIAK: Bloke berean azaltzen dira Lehen hezkuntzan eta DBHn landuko diren edukiak. * Kontzeptuzko edukien Ardatz Egituratzailea BIOS da, izan ere Nafarroako baso-ekosistemak dira gure azterketaren xedea. * Unitatearen garapenean garrantzi berezia bereganatu duten prozedurak, egindako oharrak IKUSTEN JAKITEA eta AURKEZTEN JAKITEA bi alderdiekin erlazionatuta daude, baita ESKU HARTZEKO PROPOSAMENen planteamenduarekin ere. * Unitatearen berariazko jarrerak Ingurugiro Hezkuntzari buruzkoak dira.

* GERTAERAK ETA KONTZEPTUAK FISIS * BALDINTZA GEOGRAFIKOAK - Latitudea - Altitudea - Zona Klimatikoak - Basoen kokapena

* INGURUGIRO-BALDINTZAK - Argitasuna - Orientazioa/Esposizioa - Tenperaturak - Euriak - Ingurugiro-hezetasuna - Haizea * LURRA, BASOAREN EUSKARRIA - Arroka/Lurra - Arroken jatorria eta eraketa - Erliebea sortzeko prozesuak - Higadura eta lurren eraketaren prozesuak: lur autoktonoak, lur aloktonoak - Lur-motak - Lurraren horizonteak * BASOA, PAISAJEAREN ELEMENTUA - Landaredia Horizonteak eta Profilak * BASO-MOTA NAGUSIAK - Iraganeko basoak - Basoak Lurreko zona klimatikoetan - Nafarroako basoak

BIOS * BASOKO BIZITZA EGITURATZEN DUTEN ELEMENTUAK - LANDAREDIA . Zuhaitzak . Zuhaiskak . Landare belarkada . Goroldioa, likenak, onddoak ... . Orbela eta Humus . Zuhaitza: Basoko protagonista - Morfologia - Bizi-zikloa - FAUNA . Ugaztunak . Hegaztiak . Narrastiak . Anfibioak . Ornogabeak . Mikroorganismoak . Animaliak aztarnen eta arrastoen bitartez bereiztea . Basoko animalia ohikoenen azterketa * BASOAREN EGITURA - Zuhaitz-estratua - Zuhaiska-estratua - Belarkada-estratua - Lurra eta azpilurra * BASOKO EKOSISTEMA - Elementu abiotikoen eta biotikoen arteko elkarreragina - Bizi-zikloak - Kate trofikoak - Espezie arteko erlazioak: - Harraparitza - Mutualismoa - Sinbiosia - Komentsalismoa - Inkilinismoa - Parasitismoa * BASOAK LURRA EKOSISTEMAN BETETZEN DITUEN FUNTZIOAK * BASOAREN BIZITZA, HERIOTZA ETA BIRSORKUNTZA

Ingurugiroa

ANTHROPOS * BASOA: GIZAKIONTZAT BALIABIDE-ITURRIA - Bilketa - Baso Ustiapena - Abeltzaintza - Nekazaritza * BASOA: JENDEAK ERABILTZEKO ETA AISIALDIRAKO ESPAZIO BEZALA - Ehiza - Kirola - Ekoturismoa * GIZAKIEN JARDUERAK BASOETAN ERAGITEN DUEN INPAKTUA - Poluzioa - Nekazaritza-luberritzea - Artzantza - Gehiegizko mozketa - Baso-berritze desegokia - Suteak - Presio turistikoa - Ehiza * BASOEN BABESA ETA KONTSERBAZIOA - Basoen Kudeaketa - Basozaintza eta kontserbazioa - Zona babestuak - Aisialdirako zonak - Abeltzaintzaren erabilerak eta erabilera zinegetikoak arautzea - Suteen aurkako borroka - Jarduera pertsonaletarako proposamenak * BASOAK KULTURAN - Erritoak eta Ohiturak - Mitoak, ipuinak eta kondairak.

Basoak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

BASOA FISIS

BIOS

ANTHROPOS

EKOSISTEMA BAT

NON GIZAKIAK ESKU HARTZEN DUEN

ELEMENTU ABIOTIKOAK

ELEMENTU BIOTIKOAK

ERABILERA

LANDAREDIA

FAUNA

* ZUHAITZAK * ZUHAISKAK * LANDARE BELARKADAK * GOROLDIOAK, LIKENAK, ONDDOAK * ORBELA ETA HUMUS

* UGAZTUNAK * HEGAZTIAK * NARRASTIAK * ANFIBIOAK * ORNOGABEAK * MIKROORGANISMOAK

* LATITUDEA * ALTITUDEA * ORIENTAZIOA ETA ESPOSIZIOA * ARGITASUNA * KLIMA

– INGURUGIRO-HEZETASUNA

EKOIZLEAK

KONTSUMITZAILEAK

DESKONPOSATZAILEAK ESPEZIE ARTEKO ERLAZIOAK

– HAIZEA – LURRA

KATE TROFIKOAK

BIZITZAREN FUNTZIO BABESLEA

BABESTU BEHAR DENA

* BIOANIZTASUNARI EUSTEA * KLIMA LEUNTZEA * EURIAK ERREGULATZEA * HIGADURA PREBENITZEA * FAUNAREN BABESA PAISAJE-MAILAKO ANIZTASUNA

ERAGINAK * GEHIEGIZKO MOZKETA ETA DESFORESTAZIOA * POLUZIOA ETA EURI AZIDOA * SUTEAK * BASO-BERRITZE DESEGOKIA * IZURRITEAK * ABELTZAINTZA-ABUSUA * EHIZA

ERLAZIOAK

– TENPERATURAK – EURIAK

* JARDUERA BILTZAILEAK * BASO-JARDUERAK * ABELTZAINTZA JARD * NEKAZARITZA JARD * NEKAZARITZA-JAR

BABESA

BABESTU BEHAR DENA

* BASOEN KUDEAKETA * ERABILERAK ARAUTZEA * ZAINTZEA * SUTEEN AURKAKO BORROKA * JARDUERA PERTSONALAK

- Errealitateko irudi esanguratsuenak lortzea. - Komunikabideetan informazioa bilatzea.

* PROZEDURAK 1.- INFORMAZIOA BILTZEA

2.- INFORMAZIOA PROZESATZEA * IKUSTEN JAKITEArekin erlazionatuta - Natur espazio bateko elementu esanguratsuenak ikusmenaren bitartez antzematea, eta zuzeneko zein zeharkako behaketaren bitartez bereiztea –horretarako airetik ateratako argazkiak eta planoak erabiliz–, baita gizakiak aipatu espazioak erabiltzean egindako eraldaketak ezagutzea ere. - Antzemandako elementuei eta egindako bereizketei buruzko datuak jasotzea (horretarako elkarrizketak eginez, argazkiak, bideoa, oharrak, krokisak, fitxak bete). * NEURTZEN JAKITEArekin erlazionatuta - Metroa, altimetroa, kaseta eta argazki-kamera erabiltzen jakitea. - Aztertu dugun inguruneko landareak, animaliak eta espazioak neurtzea, zuzenean zein zeharka. * DOKUMENTATZEN JAKITEArekin erlazionatuta - Pertsonengandik informazioa lortzeko, galdera egokienak aukeratzea: Galdeketak egitea.

* SAILKATZEN JAKITEArekin erlazionatuta - Baso bateko elementuak, baso-motak eta natur espazioak antolatzea eta multzokatzea, hainbat irizpideri jarraiki. - Baso-mota desberdinak bereiztea, horretarako kokatzen direneko zona klimatikoa eta osatzen diren zuhaitz-espezieak kontuan hartuz. - Naturako espazioak sailkatzea, gizakiak naturan egiten duen esku hartzea aztertuz. * ERLAZIONATZEN JAKITEArekin erlazionatuta - Ingurunean eragina izan duten giza jarduerak edo fenomeno atmosferikoak erlazionatzea. - Natur espazioaren kanpoko itxura, aipatu espazioaren erabilerekin erlazionatzea. - Animalia edo landareen ezaugarri morfologikoak, bakoitzari dagokion animalia- edo landare-espeziearekin erlazionatzea. * ADIERAZTEN JAKITEArekin erlazionatuta

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

- Marrazkiak, krokisak eta eskemak egitea, ingurugiro-errealitateak adierazteko. - Sinboloen bitartez (barra-grafikoak, diagrama linealak, zeinu kodifikatuak, eta abar), espazioa betetzeko eta erabiltzeko modu desberdinak adieraztea. * DATUAK ANTOLATZEN JAKITEArekin erlazionatuta - Hormirudiak egitea. - Hiztegi txiki bat egitea, bertan azaltzen direlarik landutako kontzeptu ekologikoak. 3.- INFORMAZIOA KOMUNIKATZEA * TXOSTENAK EGITEN JAKITEArekin erlazionatuta - Testu errazak idaztea, bertan gai desberdinen ondorioak biltzen direlarik. - Taldeetan egindako lanak ahozko txostenen bitartez azaltzea 4.- EMAITZAK/ESKU HARTZEKO PROPOSAMENAK BALORATZEA ETA INTERPRETATZEA * INFORMAZIOA AZTERTZEN JAKITEArekin erlazionatuta - Grafika eta krokis desberdinen informazioa interpretatzea. - Informazioen kalitatea eta egokitasuna baloratzea. * AZALTZEN JAKITEArekin erlazionatuta - Amaierako laburpenak lantzea, ondorio moduan, egoerak eta fenomenoak azalduz.

Basoak

- Hurbileko ingurunean jarduteko eta esku hartzeko proposamen zehatzak formulatzea

* JARRERAK * OROKORRAK: JARDUERA PERTSONALArekin erlazionatuta - Inguruneko elementu bereziak ezagutzeagatik eta elementu horien artean izaten diren erlazioak ezagutzeagatik interesa eta jakinmina. - Nork bere aukeretan konfidantza izatea eta lanak egiteko orduan segurtasuna. - Talde-lanetan lankidetza eta partehartze aktiboa. - Lanak aurkezteko orduan esfortzua eta zuzentasuna. * UNITATEAREN BERARIAZKOAK: LANDUTAKO EDUKIekin erlazionatuta - Gizakiak Ingurunean egiten duen esku hartzearen eta ingurugiroak bizi dituen arazoen aurrean izpiritu kritikoa. - Natur espazio eta hiri-espazio desberdinak positiboki baloratzea, eskaintzen dituzten zerbitzuen eta bertan bizi diren biztanleen arabera. - Giro osasuntsuagoa lortzen lagunduko duten neurriak sustatzea, hala nola ingurunearen garbitasuna zaintzea eta ingurunetik elementu kaltegarriak kentzea, landareak landatzea eta animaliak eta landareak zaintzea.

* ESKU HARTZEKO PROPOSAMENAK FORMULATZEN JAKITEArekin erlazionatuta

Ingurugiroa

Basoak

5a.- JARDUEREN ETA DOKUMENTUEN GIDA (LEHEN HEZKUNTZA)

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

11- Iratiko Basoa goialdetik (11 mak / 7 fitxa) 12- Basoaren inguruan dagoen espazioa (12 mak. / 8 fitxa) 13- Basoaren barrualdea: hau da Pagoa (13 mak. / 9 fitxa) 14- LLandaredia-estratuak (14 mak. / 10 fitxa)

A- IRTEERA BAINO LEHEN BURUTU BEHAR DIREN JARDUERAK:

15- Naturaren Interpretazio Zentrora Bisitaldia (15 mak. / 11 fitxa)

* Gaia aurkeztea 1 - Motibazioa: Testu polita (1, 2 eta 3 maketak / 1 dokumentua / 1 Fitxa) 2 - Aldez aurretiko ideiak eta Lanaren Helburuak (4 mak. / 3 dok.) 3 - Oinarrizko Kontzeptuak: Basoko protagonistak (5 mak. / 5, 6, 7 Dok. / 2 Fitxa)

16- Basotik hurbil bizi den jendea (16, 17, 18 mak. /20, 21, 22, 23 Dok. / 12 fitxa)

C- IRTEERA BURUTU ONDOREN EGINGO DIREN JARDUERAK: * Irteeran bildutako informazioak berlantzea, informazio berriekin zabaltzea eta taldeka lanak egitea. 17- Bizi Zikloa Basoan (19 mak. / 24, 30, 31, 32 dok. / 13 fitxa)

* Lan Irteera prestatzea 4 - Kokapena (6 mak. / 3 fitxa)

18- Basoko taupadak Urtaroen barna (20 mak. / 33 dok. / 14 fitxa)

5 - Erliebea (7 mak. /4 fitxa) 19- Basoan bizi diren animaliak (21 mak. / 25, 26, 29 dok.) 6 - Irteerarako Jardueren Koadernoa aurkeztea (8 mak. / koadernoa) 7 - Basoa esploratzeko Jarduerak antolatzea (8 mak. /16, 17, 18 dok.)

20- Basoko etekinak (22 mak. / 34, 35 dok. / 15 fitxa) 21- Basoak arriskuan (23 mak. / 37 dok. / 16 fitxa) 22- Basoaren birsorkuntza (24 mak. / 17 fitxa)

8 - Ginkana antolatzea eta Elkarrizketa diseinatzea (8 mak. / 19 dok.)

B- IRTEERAK IRAUTEN DUEN BITARTEAN BURUTUKO DIREN JARDUERAK: *Informazioa biltzea: Behaketak, esparruko Oharrak, Laginak, eta abar.

23- Basoak betirako iraun dezan (25 mak. / 38, 39 dok. / 18 fitxa) 24- Zenbat baso dago Nafarroan! (26 mak. / 40 dok.) 25- Nafarroako beste zenbait baso (27 mak. / 40 dok.) 26- Ipuin eta Kondairetako Basoak (28 mak. / 43 dok.)

9 - Arbaiungo Ateko Paisajeak eta Ekosistemak (9 mak. /9 dok. /5 fitxa)

27- Basoko museoa (29 mak. / 44 dok.)

10- Landarediaren mailakatzea (10 mak. / 10 dok. / 6 fitxa)

28- Autoebaluazioa/Koebaluazioa (30 mak.)

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Basoak

5- ZONAKO ERLIEBEA:

JARDUERAK GARATZEKO GIDOIA A- IRTEERA BAINO LEHEN BURUTU BEHAR DIREN JARDUERAK: 1- TESTU POLITA: Testua irakurtzea eta Galdeketari erantzutea. Jarduera honen bitartez, lanerako gaia aurkeztu nahi da eta bide batez ikasleak motibatu, ikasleak gaian inplikatuz eta testuan bertan, ondoren landuko diren zenbait kontzeptu azalduz. Galderei emandako erantzunei esker, taldeak gaiaren inguruan aldez aurretik dituen ideiak zeintzuk diren jakin ahal izango dugu.

2.- ZER DAKIGU BASOEI BURUZ? Makina bat ideia ditugu eta egokiena, hasierako kontzeptuzko mapa bat egitea izango da eta gure lanaren helburuak ulertzea. Arbelean, basoarekin erlazionatuta dauden hitzak idatziko ditugu, eta ondoren kontzeptuzko mapa batean kokatuko dira, ezagutzen ez ditugun alderdiak azpimarratu eta ikasi nahi duguna aukeratuko dugu. Gure zalantza eta galderetatik abiatuta, eta Unitate Didaktikoaren helburuak kontuan hartuta, helburu berriak gehituko ditugu hala behar izanez gero.

Nafarroako Maparekin jarraituko dugu lanean, eta bertan Nafarroako erliebea bereiziko dugu eta ondoren Lanerako Fitxa bete. Iparraldearen, eskualde menditsua eta baso asko dituenaren eta Erdialdeko eta Hegoaldeko zonen arteko kontrasteak azaltzea da helburua; azken zona hori da, alegia erdialdea eta hegoaldea, giza esku hartzeek gehien eragin dutena. Mendiko zonaren erliebeari dagokionez, gure Basoa ekialdeko Pirinioen Bailararen eskualdean kokatzen da. Abodi Mendizerra eta Ori gailurra ditugu Iratiko Basoa kokatzeko mugarriak. 6, 7, 8.- IRTEERA PRESTATU: Irteeraren bezperan, zehaz-mehatz aztertu behar dira ibilbidea, geldialdiak eta burutuko diren jarduerak, baita zenbait orientabide orokor errepasatu ere (arauak, materialak, eta abar). Oso garrantzitsua da ikasleek ondoren erabiliko dituzten dokumentuak ezagutzea, bertan oharrak hartuko baitituzte, eta bide batez, Lan Irteeraren esanahia eta garapena ulertu ahal izango du. Proposatu diren jardueren artean hiruk prestakuntza berezia behar dute, alegia, burutu baino lehen aldez aurretik nolabaiteko prestakuntza behar dute: -

Basoa esploratzeko jarduerak: Basoan egiten den geldialdian zehar burutuko diren jarduerak aukeratu eta taldeetan banatuko dira. Jarduerak burutzeko erabiliko diren materialak eta jarduerak iraungo duen denbora ere kontuan hartu behar dira.

Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentrora bisitaldia: Bisitaldi sakona burutu ahal izateko eta ikasleek esparru didaktiko pribilegiatu honek eskaintzen dituen informazioak behar bezala ulertzeko, bikoteka Ginkana bat antolatuko da. Bertan parte hartzen duten eta Ginkana behar bezala bukatzen duten lagunei sari bat eskaini ahal zaie (liburuak, errotuladore bat, eta abar).

Elkarrizketa, taldeak aldez aurretik diseinatuko du, eta helburua da bertan bizi diren biztanleengatik informazioa biltzea, hala nola Basotik hurbil bizi diren lagunen Bizimoduak ezagutzea, eta bereziki bertan garatzen den ekonomia-jarduera bati buruzko informazioa: iraganean (almadiazain kultura) )eta gaur egun Basoaren ustiapena. Jarduera hau ez da nahi eta nahi ez taldean burutu behar, eta ikasleen adinaren eta autonomiaren arabera, Irakasleek euren laguntza eskainiko dute.

3- BASOKO PROTAGONISTAK: Dokumentuak irakurriko ditugu (lana bikoteka, taldeka, eta abar antola daiteke), eta Lanerako Fitxan kontzeptuei buruzko iruzkina egin eta ondorioak lortuko ditugu. Jarduera honen bitartez, landarediari buruzko zenbait oinarrizko kontzeptu, ondorengo jardueretan erabiliko direnak, aztertu edo aurkeztu nahi dira. 4- NON DAGO GURE BASOA? Nafarroako erliebe-mapa kontsultatu eta Lanerako Fitxa bete. Nafarroako mugak eta eskualde handiak azaldu nahi dira; mapan gure herria kokatuko dugu, baita bisitatu behar dugun Basoa ere.

Ingurugiroa

Basoak

B- IRTEERAK IRAUTEN DUEN BITARTEAN BURUTUKO DIREN JARDUERAK: 9- ARBAIUNGO ATEA: Orientazioa, behaketa, iruzkina eta "esparruko oharrak" hartzea. Arbaiungo ateak dituen sakonera, pareta, eta goialdeetako paisaje begetalak bereizi behar dira. Ondoren, gelan, estalki begetala eta fauna, erliebeak eta lurrak ezarritako ingurugiro-baldintza desberdinetara egokitzen direla ikasleek ikustea lortu nahi da. 10- LANDAREDIAREN MAILAKATZEA Orientazioa, behaketa, iruzkina eta "esparruko oharrak" hartzea. Begiratokitik, estalki begetala erliebearen, orientazioaren eta lur-motaren arabera modu desberdinetan banatzen dela ikus daiteke. Gure ibilbidean aurrera goazen heinean, altitudea areagotzean landaredia-mota berriak azaltzen direla azpimarratuko zaie ikasleei (erkametza, pinu gorria, pagoa, izeia). Ondoren gelan egin behar den lanean, egindako behaketa desberdinen laburpena egiten saiatuko gara. 11- IRATIKO BASOA GOIALDETIK: Orientazioa, behaketa, iruzkina eta "esparruko oharrak" hartzea. Larra単eko mendatetik Iratiko bailara ikus dezakegu, ibaia eta guzti, eta pagadiek eta izeiek uzten duten landaredia-itzalak ikus ditzakegu, baita goialdean belardi alpinoak ere. 12- BASOAREN INGURUAN DAGOEN ESPAZIOA: Orientazioa, behaketa, iruzkina eta "esparruko oharrak" hartzea. Oriko tunela pasa ondoren, berriro ere paisajea ondo behatuko dugu, oraingo honetan gure basoaren inguruan dagoen paisajea. Planoen jarraia ikustea lortu nahi dugu, zeruertzaren lerroek mugatzen dutena, kolore-masa desberdinak osatuz. Erliebearen mugarriak azpimarratu ondoren, paisajean giza jardueraren aztarnarik ba ote dagoen aztertuko dugu: artzaintza, ehiza, baso-ustiapena, turismoa, eta abar.

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

13- BASOAREN BARRUALDEA: Esperientziak burutu eta esparruko oharrak hartu. Otsagabiarantza jaisten ari garela, antzinako aduanan geldituko gara eta bertan dagoen pagadian sartuko gara. Taldeka esperientzia desberdinak burutuko ditugu, eta pagoari buruzko oharrak hartu, hori baita gure Basoko protagonista den. 14- BASOKO SOLAIRUAK: Orientazioa, behaketa, iruzkina eta "esparruko oharrak" hartzea. Itzaltzuko sarreran, errepidetik, basoko landaredia-estratuen kokapena ikus daiteke, eta bertan biltzen diren espezie nagusiak azpimarratuko ditugu. 15- DETEKTIBEA BASOAN: Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentrora bisitaldia egin eta Ginkanan jolastuko gara. Honako Natur Gela hau espazio didaktiko pribilegiatua da, non birtualki eta modu erakargarrian, Zaraitzu Ibarreko natur ondarearen eta giza ondarearen barna ibilbide bikaina eskaintzen den. Hirugarren solairuko zenbait atal, eta eskaintzen den proiekzio gehienak zonako basoei buruzkoak dira, eta ondoren gelan egin beharko dugun lanerako oso informazio interesgarria eskaintzen zaigu. Instalazioak ezagutzeko denbora behar da, bertan orientatu ahal izateko eta hasierako jakinmina asetzeko. Ondoren, GINKANArako epea zehaztuko da, eta amaitzeko ikus-entzunezkoen emanaldi bat eta erakusketa etnografiko bat ikusi ahal izango da. Jada gelan gaudela, Ginkana berraztertuko da, informazio interesgarri gehiago biltzeko (esate baterako, basoaren birsokuntzaren fase desberdinei buruzko informazioa). 16- BASOTIK HURBIL BIZI DEN JENDEA: Elkarrizketa bat egin eta esparruko oharrak hartu. Naturaren Interpretazio Zentrorako bisitaldia txandaka egingo denez, bisitaldia egiten ez duten taldeek Elkarrizketa egin eta Otsagabiako etxe tradizionalei buruzko oharrak hartuko dituzte. Klimak eraikinen diseinuan izandako eragina eta inguruneko materialen erabilera (harria, zura, eta abar) dira azter daiteskeen bi alderdi azpimarragarri.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

C- IRTEERA BURUTU ONDOREN EGINGO DIREN JARDUERAK 17- BIZI-ZIKLOA BASOAN: Dokumentuak irakurri eta Lanerako Fitxa egin. Jarduera honen bitartez, Basoko ekosisteman lurra-landareak-animaliak arteko elkarreraginaren ikuspegi global erraza eskain nahi zaie ikasleei; basoko bizi-zikloan bizitza (ekoizpena eta sorkuntza) heriotzarekin txandakatzen da (disgregazioa eta ziklo berri batean berriro murgiltzea). Elikadura-kateek zehazten dituzte kateak basoaren bizitzan, batzuk beste batzuk baino konplexuagoak. 18- BASOKO TAUPADAK: Dokumentuak irakurri eta Lanerako Fitxa egin. Urtaroetan barna, basoan bizi diren landareen, animalien eta pertsonen bizitza aldatu eta baldintza klimatiko eta ingurugio-mailakoetara egokitzen da. Basoaren bizi-zikloari dagokionez ikuspegi desberdin eta osagarri bat eskaini nahi da. 19- BASOAN BIZI DIREN ANIMALIAK Taldeka zein bikoteka, ikerketa-lan bat burutu behar dute ikasleek. Dokumentu desberdinetan (aldizkariak, liburuak, gidak, fitxak, eta abar) informazioa bilatu behar da, eta ondoren, gure basoetako zenbait animaliei buruzko fitxa errazak landuko dira. 20- BASOKO ETEKINAK: Dokumentuak irakurri eta Lanerako Fitxan laburpen bat egin. Jarduera honen bitartez basoek duten balio ekologikoa eta ekonomikoa azaldu nahi da. Basoek pertsonentzako duten erabilgarritasuna eta Lurreko bizitzak bizirauteko duten garrantzia ikasleek ulertzea lortu nahi da. 21- GIZAKIAK BASOETAN EGINDAKO ESKU-HARTZEAK: Dokumentu informatzaileak irakurri eta Lanerako Fitxa bat landu. Jarduera honetan, giza jarduerek basoen natur orekan duten eragina azpimarratu nahi da. Gure lanaren hasieran oso erabilgarria gerta daiteke, goi-mailetan aldizkarietako albisteen jarraipena egitea, hartara ingurugiro-mailako arazoei buruzko datu eguneratuak, lortu ahal izateko.

Basoak

22- BASOAREN BIRSORKUNTZA Naturaren Interpretazio Zentroan jaso den informazioa kontsultatu eta Fitxa bete. Honako jarduera honen bitartez, basoen hauskortasuna eta basoen suntsipen-prozesuen azkartasuna azpimarratu nahi ditugu, horren parean natur birsorkuntzarako basoen geldotasuna eta zailtasuna azpimarratuz. Goi-mailetan errazagoa izango da aipatu prozesua sustatzeko eta indartzeko beharra azaltzea, horretarako babeserako eta basozaintzarako teknika egokiak erabiliz. 23- BASOAK BETIRAKO IRAUN DEZAN: Dokumentuak irakurtzea eta Lanerako Fitxa betetzea. Basoen biziraupena mehatxatzen duten arriskuen aurrean, esparru desberdinetan jarduteko proposamenak aurkeztuko ditugu, gure jarduera pertsonalak eta eguneroko jarduerak bereziki azpimarratuz. 24- ZENBAT BASO DAGO NAFARROAN! Datuen taulak kontsultatu eta grafika bat egin. Nafarroako Basoei buruzko lanari ekin baino lehen egin beharreko lana da. Gure Erkidegoan biltzen diren basoen aniztasuna eta aberastasuna azpimarratu nahi dugu jarduera honen bitartez. Goi-mailetan Nafarroako basoei buruzko kartografia erabil dezakegu. 25- NAFARROAKO BESTE ZENBAIT BASO Taldeka gure geografian ikus daitezkeen baso-mota desberdinei buruzko ikerketa-lana burutuko dugu oraingo honetan, eta ondoren, hormirudiak landu eta egindako lana jendaurrean azalduko dugu. Lehen hezkuntzari dagokionez, honako jarduera hau modu errazean burutuko da, horretarako batez ere ikus-entzunezkoak eta fitxa deskribatzaile ulerterrazak erabiliz. 26- BESTE ZENBAIT BASO: IPUIN ETA KONDAIRETAKO BASOAK Dokumentuak irakurri, familiatik informazio desberdinak lortu eta gaiari buruzko adierazpen plastikoak edo literatur mailakoak. Funtsean jolasteko jarduera baten aurrean gaude, non kondairak, ipuinak, tradizioak, mitoak, eta abar ezagutuko edo gogoraraziko ditugun, giza kulturak denboran barna landu eta gorde dituenak.

Ingurugiroa

Basoak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

27- BASOKO MUSEOA:

28- AUTOEBALUAZIOA/KOEBALUAZIOA:

Egindako lanari buruzko erakusketa bat antolatuko dugu. Jarduera hau egin ala ez, lan-prozesuaren hasieran erabaki behar da, hartara lana burutzen ari garen bitartean gure Basoko museoa osatuko duten materialak biltzeko: Hormirudiak, argazkiak, fitxak, Irteeretan jasotako Laginak, eta abar, guztiak behar bezala antolatu eta egituratuko ditugunak. Oso jarduera motibatzailea da eta lan-unitateari nolabaiteko jarraikotasuna ematen dio. Aldi berean, kontzeptuzko edukiak laburbiltzeko eta azpimarratzeko lanabes baliagarria da, baita hezkuntza-balio izugarria duen jarduera ere.

Talde handian, egindako lan-prozesuaren laburpena egin, baita ikasitakoaren balorazioa eta hobetzeko proposamena ere. Jarduera honekin amaituko litzateke Unitate Didaktikoa, eta aldi berean, irakasleek diseinatutako ebaluazio-jarduerekin bateragarria da. Funtsean Unitate Didaktikoa garatu dugun bitartean erabili ditugun edukien eta lanerako estrategien feedback egiteko balio du. .

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

5b. JARDUEREN ETA DOKUMENTUEN GIDA (DBH)

Basoak

14 - Basoaren Eszenategia Ikuspegi desberdinetatik Behatzea (16 mak. / 18 dok.) 15 - Hau da Pagoa (17 mak. / 8 fitxa)

A- IRTEERA BAINO LEHEN BURUTU BEHAR DIREN JARDUERAK:

16 - Basoko solairuak: Landaredia-estratuak (18 mak. / 7 dok.) 17 - Detektibea Basoan (19 mak. / 9 fitxa / 17 dok.)

* Gaia aurkeztea 18 - Basotik hurbil bizi den jendea (20 mak. / 19 dok.) 1 - Hasi baino lehen: Zer egin behar dugu? (3 maketa) 19 - Basotik hurbil dauden etxeak (22 mak. / 23 dok.) 2 - Motibazioa: Testu polita (4 maketa / 1 Fitxa / 2 dok.) 3 - Aldez aurretiko ideiak eta Lanaren Helburuak (5 mak. / 4 dok.)

C- IRTEERA BURUTU ONDOREN EGINGO DIREN JARDUERAK:

* Lan Irteera prestatzea 4 - Kokapena (6 mak. / 2 fitxa)

* Irteeran bildutako informazioak berlantzea, informazio berriekin zabaltzea eta taldeka lanak egitea.

5 - Erliebea (7, 8 mak. / 3 fitxa / 8a, 8b dok)

20- Basoko zimentuak (12 mak. / 11, 12, 13, 14 dok.)

6 - Irteerarako Jardueren Koadernoa aurkeztea (9 mak. / Irteera Gida)

21- Basotik Zerrategira (21 mak. / 20 21 22 Dok. / 10 fitxa)

7 - Basoko Eszenategia Ikuspegi desberdinetatik behatzeko Jarduerak antolatzea (16 mak. / 18 dok.) 8 - GINKANA antolatzea eta ELKARRIZKETA diseinatzea (19, 20 mak. / 9 fitxa / 17, 19 dok.)

22- Basoan bizi edo basotik pasatzen diren animaliak (23 mak. / 24-29 dok.) 23- Elementu Abiotikoen eta Biotikoen arteko elkarreragina Basoan (24 mak. / 30, 32 dok.) 24- Basoko taupadak Urtaroen barna (25 mak. / 33 dok. / 11 fitxa)

B- IRTEERAK IRAUTEN DUEN BITARTEAN BURUTUKO DIREN JARDUERAK: * Informazioa biltzea: Behaketak, esparruko Oharrak, Laginak, eta abar.

25- Basoko Ekosistema (26 mak. / 31 dok.) 26- Gizakiaren esku-hartzea Basoan (27 mak. / 36, 37b dok.) 27- Basoaren birsorkuntza (28 mak. / 12 fitxa)

9- Arbaiungo Atea (10 mak. / 9 dok. /4 fitxa) 28- Beste zenbait baso (29 mak. / 42 dok.) 10 - Landarediaren mailakatzea (11 mak. / 10 dok. / 5 fitxa) 29- Ipuin eta Kondairetako Basoak (30 mak. / 43 dok.) 11 - Flysch: Tertziarioko Arroka (13 mak / 15 dok.) 30- Zenbat baso dago Nafarroan! (31 mak. / 40 dok.) 12 - Iratiko Basoa goialdetik (14 mak. / 6 fitxa) 31- Zertarako balio du Basoak? (32 mak. / 34. dok.) 13 - Basoaren inguruan dagoen espazioa (15 mak. / 7 fitxa)

Ingurugiroa

Basoak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

32- Basoak betirako iraun dezan (33 mak. / 39 dok.)

* Zertarako?

33- Autoebaluazioa/Koebaluazioa (34 mak.)

Basoek gizakion bizitzan duten garrantzia ulertzeko, baita basoak kontserbatzeko gure esku dagoen guztiaz ohartzeko ere.

34- Basoaz basoko terminoekin hitz egiteko: HIZTEGIA (35 mak.) 2- TESTU EDERRA Aukeratu dugun testua irakurri eta Galdeketa erantzun behar da. Jarduera honen bitartez testuaren edukia ulertu ote den baieztatu nahi da, eta bide batez, ikasleen aldez aurretiko ideiak ezagutu.

JARDUERAK GARATZEKO GIDOIA * Honako atal honetan, IRADOKIZUN moduan, jarduerek izan dezaketen garapenaren deskribapenak egiten dira. Une oro kontuan hartu behar da, iradokizunak bakarrik direla.

A- IRTEERA BAINO LEHEN BURUTU BEHAR DIREN JARDUERAK: 1- ANTES DE EMPEZAR: Pertsona orok arrazoi jakin batzuk ditu gauzak egiteko. Horrexegatik, lan honen hasieran honako galdera hau egiten diogu geure buruari: Zer egin behar dugu? Nola egingo dugu? Zertarako? Orientabide Orokorrei jarraiki, galderak erantzuteko orduan autonomia eta sormen handiagoa eskatuko zaie ikasleei (marrazkiak, komikiak, eta abar). Galdera hauei ematen zaizkien erantzunak lanaren lehenengo orrialdean azalduko dira. Jarraian aipatzen ditugun ideien inguruko galderak izan daitezke: * Zer egin behar dugu? -

Basoa Naturako elementu bizi bezala aztertu. Basoko elementu abiotikoak eta biotikoak bereizi, horien arteko elkarreragina eta gizakiaren esku-hartzea.

Nafarroan basoei dagokienez aberatsak diren zonak bereizi eta baso-mota desberdinak azpimarratu.

3- ALDEZ AURRETIKO IDEIAK ETA LANAREN HELBURUAK: Honako jarduera honen bitartez, ikasleek Basoei buruz dakitena gogoratzea lortu nahi da, hau da, aldez aurretik dituzten ideiak, gaiari ekin baino lehen ezagutu nahi ditugu, eta horrekin batera, lortu nahi diren Helburuak ezagutzea. Ikasleek aldez aurretik dituzten ideiak ezagutzeko prozesua honako hau izan daiteke: - Talde-lan labur bat burutzea (10 minutu) - Jendaurreko azalpenak ematea, Hasierako Kontzeptuzko Mapa arbelean irudikatuz. - Nork bere oharrak hartzea. Helburuak 4. dokumentuan biltzen dira. 4- NON DAGO GURE BASOA? Gure Basoa Lurra Planetan kokatu behar dute ikasleek, baita Espainian eta Nafarroan ere, eta ondoren laburpen bat idatzi, irakasleen laguntzarekin. Batez ere Basoa Nafarroan ondo kokatzeak izango du garrantzia, jarraian aipatzen ditugun alderdiak azpimarratuz: -

* Nola egingo dugu? Basoen irudiak behatuko ditugu (argazkiak, bideoak, eta abar), mapak erabili, Lan Irteerak egingo ditugu eta Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentrora bisitaldiak egingo ditugu.

Bizi gareneko lekuarekiko kokalekua, puntu kardinalak eta distantziak aipatuz. Pirinioetako Nafarroak jasaten dituen eragin klimatikoak.

Alderdi horiez gain, basoa Lurreko zona klimatiko handien arabera ere kokatuko dugu, LATITUDEA eta erreferentziazko lerro geografikoak bereziki azpimarratuz (Ekuatorea, Tropikoak, beste zenbait paralelo).

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

5a- ZONAKO ERLIEBEA: Jarduera honen helburua Nafarroako mapa bat egitea da, non basotik hurbil dauden erliebe-unitateak azpimarratuko diren. Mapan, iruzkin moduan, erreferentzia errazak eta bakunak emango dira:

Basoak

Egin beharreko jardueren zerrenda Lanerako Koadernoko 9. orrialdean azaltzen da. Gainera, aipatu zerrenda maketan ere zehaztu egiten da. Zerrendako jardueren artetik bi, Irteera baino lehen kontu handiz diseinatu eta antolatu behar dira: Naturaren Interpretazio Zentrora egingo den bisitaldia, eta Galdeketa, hain zuzen. Hori guztia egiteko, gainera, denbora behar da.

Lurreko erliebeak etengabe jasaten duen eraldaketa-prozesua (lurrikarak, sumendiak, uren arrastea).

Erliebeak, mendi zaharrak (oso higatuak) eta mendi gazteak (ez hain higatuak) kontzeptuekin duen erlazioa.

B- IRTEERAK IRAUTEN DUEN BITARTEAN BURUTUKO DIREN JARDUERAK:

Erliebea nola sortzen den azaltzeko teoria desberdinak daude, TOLESTURA ALPINOA azpimarratzen dutenak: Tolesturaren Prozesua. Horren ondorioz Iberiar Penintsulako erliebeak izandako eraldaketa.

Bigarren multzo honetako jardueren artetik zenbait Irteerak irauten duen bitartean egingo dira (Behaketa eta datu-bilketa), baina ondoren gelan ere landu egin behar dira, bildu diren datuak aztertzeko eta informazio berriekin zabaltzeko.

Otsagabiako Naturaren Interpretazio Gelara bisita egin ondoren, berriro ere jarduera honekin jarrai dezakegu, informazioak osatzeko eta zabaltzeko.

9- ARBAIUNGO ATEA:

5b- BASOKO ERLIEBEA: Aurreko jardueran bezalaxe, oraingo honetan ere Pirinioetako erliebeaz ari gara, baina oraingo honetan basoak estaltzen duen lurrak dituen desorekak aztertuko ditugu, horretarako maila-kurbak azpimarratuz. Edukiak Mapa topografikoan interpretatuko dira: Longitudea, latitudea eta maila-kurbak. Maila-kurba nagusiak azpimarratzeko, 100 metrotik 100 metrora, gardenki bat erabiltzea komenigarria izango litzateke, aldez aurretik irakasleak landuko duena. 6,7 ETA 8 - LAN-IRTEERA PRESTATZEA: Irteeraren bezperan, zehaz-mehatz aztertu behar dira ibilbidea, geldialdiak eta burutuko diren jarduerak, baita zenbait orientabide orokor ere (arauak, materialak, eta abar). Oso garrantzitsua da ikasleek ondoren erabiliko dituzten dokumentuak ezagutzea, bertan oharrak hartuko baitituzte, eta bide batez, Lan Irteeraren esanahia eta garapena ulertu ahal izango dute. Behin eta berriro azpimarratuko da, Lan Irteeran garatuko direla beste leku batean gara ezin diren jarduerak, hala nola informazioa "in situ" jasotzea eskatzen duen jarduera oro.

Lekua: Arroileko Begiratokia Jarduera honen helburua, landaredia eta fauna, lurraren baldintzetara eta erliebearen akzidenteetara zein modutan egokitzen diren aztertze da. Oinarrizko ideia da sistema rupikola eta ripikola sistemen arteko bereizketa egitea. - Sistema Rupikola: Pareta harritsuak dituen lurra. Arrailetan eta zuloetan landareak (landare xerofiloa). Karraskak, gazteleraz "bellomo" delakoak, eta abar. Fauna: arranoa, ugatza, beste zenbait harrapakari. - Sistema Rupikola: Lurra: Higakinak eta alubioiak. Landaredia: lizarrak, haltzak, zume jatorrak (higrofila). Fauna: azeriak, untxiak, igarabak, arrainak. 10- LANDAREDIAREN MAILAKATZEA Lekua: Nahiz eta geldialdi guztietan lantzen den alderdi bat izan, oraingo honetan analisiaren abiapuntu bezala Arroilean egiten dugun geldialdia hartuko dugu. Lanerako Fitxa gelan beteko da, jardueraren laburpen bezala. Jarduera honetan berriro ere azpimarratzen da landarediaren egokitzapena, kasu honetan lurraren latitudearen eta espazioaren orientazioaren arabera (egutera, ospela) egindako egokitzapena. Horrez gain, lurraren baldintzak behin eta berriro

Ingurugiroa

Basoak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

azpimarratzen dira: buztinak/margak (erkametza), kararriak (karraskak).

Jada 3. fitxa beteta badugu (Maila Kurbak), gogoratu egingo dugu. Egin gabe baldin badago, aurrera.

Krokisean espezie mailakatuak bereiziko dira: karraska, erkametza, pinua, pagoa, izeia, bazka-belarra. Iruzkinean, landaredia lurraren kalitate desberdinekin erlazionatuko da.

13- BASOAREN INGURUAN DAGOEN ESPAZIOA:

IDOKORRI eta SAN QUIRICOko hegalak ikusita, biak eguterak eta antzeko altitudea dutenak, landarediak lurraren kalitatearen arabera egiten duen egokitzapenaren inguruko gogoeta egin ahal izango dugu. Idokorriko eguterako karrasken berezitasuna kontuan hartuta, lur oso iragazkorrak (kararrizkoak) irudika ditzakegu. San Quiricoko eguteran berriz, erkametzak azaltzen dira, eta horrek lur ez hain iragazkorrak baizik eta iragazkaitzak ditugula esan nahi du, batzuetan putzuz beteta izan ohi direnak, hala nola margen kasuan.

Aurreko atalarekin lotuta, jarduera honen bitartez Basoaren eszenategiaren ikuspegi globala lortuko dugu. "Planoen segida" ideia bereganatzea lortu nahi da: 1. planoa, erdiko planoa, sakoneran, zerua. Horrez gain, 1. planoko detaileren bat ere aztertu nahi da. Planoak antzemateko prozesua kontu handiz antolatu behar da: -

Ikus-esparrua mugatzea.

Mugarriak edo erreferentzia-puntuak zehaztea.

11- FLYSHa: TERTZIARIOKO ARROKA:

Lerroak marraztea, erreferentzia-puntuak elkartuz.

Jarduera honen bitartez, Pirinioetako zonan kokatzen diren makina bat basoren lur-motaren analisian sakondu nahi da. Sakontasun-maila desberdinak daude, flysh-aren deskribapen morfologiko bakunetik, Era Sekundarioko prozesu sedimentario eta Tolestura Alpinora.

Lerroek mugatutako planoak kolore desberdinekin elkartzea.

Zona askotan, zalantzarik gabe, ikus daiteke FLYSCHa. Errepideak egiteko lurrean egindako ebakidurak leku egokiak dira horiek ikusteko. Guk honako jarduera hau ISUKO Mendatean (Nabaskozerako jaitsieran), eta AGOITZeko aldapan (ITOITZerako bidean) egin dugu.

Natur Zientziekin batera, disziplinen arteko lana eginez gero: lurraren Laginak har ditzakegu lurraren osaera aztertzeko. Animalien aztarnak ikus daitezke (artilea, ilea, hezurrak, kaka, oinatzak, eta abar). 14- BASOAREN ESZENATEGIA IKUSPEGI DESBERDINETATIK BEHATZEA Lekua: Eski Zentroaren ondoan dagoen Pagadia.

12- IRATIKO BASOA GOIALDETIK: Lekua: LARRAĂ&#x2018;Eko mendateko 7. km. (Pikatua) Basoa "kanpoaldetik" begiratuko dugu, kasu honetan "goialdetik". LARRAĂ&#x2018;Eko (LARRAĂ&#x2018;E) mendateko hegaletatik, IRATIko pagadi-izeidiaren ikuspegi bikaina dugu. Ikasleek, "landarediaz estalitako bailara" ideia ulertzea oso garrantzitsua da. Horrez gain, garrantzitsua da ere egutera eta ospela bereizten jakitea, bietan izaten den landaredia aztertuz. Hurbileko pago baten inklinazioaren arabera, zona horretako haize nagusiaren norantza jakin daiteke. Landarediaren mailakatzea ere kontuan hartu behar da, maila-kurbak eta landaredia erlazionatuz.

Jarduera honen bitartez, ikuslea basoaren eszenategian murgiltzea lortu nahi da. "Aurrean, eskubian, atzean, ezkerrean (I, H, E, M), goialdean eta behealdean" dugunaren irudia hartzean datza. Ondoren, hartutako irudiak kubo baten sei aldeetan itsatsiko ditugu. Honako jarduera hau ez da ikasle guztientzako nahi eta nahi ezkoa. 2-3 lagunez osatutako talde batek egitea nahikoa da. Gainontzeko ikasleek irudiak hartzen jarraituko dute. 15- HAU DA PAGOA: Lekua: Eski Zentroaren alboan dagoen pagadia.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Basoak

Jarduera honen bitartez, baso-masaren azterketa sakonagoa egin nahi da, horretarako espezie bat aztertuz (basoko zuhaitz bat). Ikasle guztiek burutu dezaketen jarduera da.

Galdeketa erabiliko da. Ondoren, gelan galdeketa berriro aztertuko da, datuak aztertuz eta lanerako fitxetan laburbilduz.

16- BASOKO SOLAIRUAK: LANDAREDIA-ESTRATUAK

Elkarrizketaren jardueraren bitartez basotik hurbil bizi diren pertsonen Bizimoduen analisia egin nahi da. Lehenik eta behin Galdeketa txiki bat landuko da. Ondoren aplikatu, elkarrizketa grabatuz. Elkarrizketan azaldu diren ideiak ondorioztatu eta laburbildu.

Lekua: ITZALTZUko sarreran dagoen pagadia (Larra単eko mendatea jaisten) Basoa kanpoaldetik behatuz, eta osatzen duen eszenategia aztertuz, jarduera honetan baso-masaren azterketa planteatzen da. Baso baten ZUHAITZ-ESTRATUA, ZUHAISKA-ESTRATUA ETA BELARKADA-ESTRATUA bereiztea lortu nahi da. Behatzen ari garen basoan oinarrituz, estratu bakoitzaren barruan, gutxienez begetazio-espezie bat bereiziko da. Horrez gain, baso-mota biren edo gehiagoren begetazio-estratuak ere zehaztuko dira (pagadia, hariztia, pinudia, karraskak), edo begetazio-mota desberdinen estratuak, hala nola oihana, sabana, taiga. 17- DETEKTIBEA BASOAN Lekua: Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroa. Naturaren Interpretazio Zentrora egiten den bisitaldia ikasleentzako erakargarria eta motibatzailea izateaz gain, ondoren gelan egin behar den lanerako informazio oso interesgarria lortzeko aukera eskaintzen digu. Aipatu datuak jasotzeko, ikasleak hiruzpalau lagunez osatutako taldetan antolatu ditugu, eta GINKANAk zertan datzan azaldu diegu. Lehenik eta behin ikasleei denbora utziko zaie instalazioetan barna mugitzeko, bertan orientatzeko eta duten jakinmina asetzeko. Lasieratik zehaztu behar da talde-lana noiz hasiko eta noiz amaituko den. Behin eta berriro azpimarratuko diegu ikasleei erantzunek egokiak eta osoak izan behar dutela. Prozesuak irauten duen bitartean, irakasleek ikasleei lagunduko diete aztarnak eskainiz, ikasleek hala eskatuz gero, noski. Azkenik, amaieran, ikus-entzunezkoen emanaldiaren amaieran, ikasleei denbora emango zaie, ikasle bakoitzak deigarrien iruditu zaion jolasa gogoratzeko.

Jardueraren zailtasun-maila Galdeketa lantzeko eta ezartzeko orduan izandako autonomia-mailak baldintzatuko du, baita laburpenaren konplexutasunak ere. Jarduera honek eskatzen duen Analisi-Laburpena egiteko gaitasuna kontuan hartuta, talde baten ardurapean utz daiteke Galdeketa Lantzea eta Gauzatzea, gainontzeko taldeak gutxietsi gabe. 19- BASOTIK HURBIL DAUDEN ETXEAK Jarduera honen bitartez, basotik hurbil dagoen herri bateko Bizimoduak ezagutu nahi dira, hain zuzen: landa-habitata (etxebizitza kokatzen deneko testuingurua). Jardueraren oinarrian ETXEBIZITZAren azterketa dugu (fatxada, portalea, balkoiak, teilatuen isuria, eta abar), baita kaleetako LURRA (pabadura) ere. Horrez gain, etxebizitza testuinguruan kokatu nahi da: Bailara, herria. Iruzkinetan klima-basoa-etxebizitza erlazionatu behar dira.

C- IRTEERA BURUTU ONDOREN EGINGO DIREN JARDUERAK: * Berriro gelan gaudelarik, lanaren fase berri bati ekingo diogu; aipatu fase honek honako ezaugarri hauek izango ditu: 1.- Irteeran bildutako datuak aztertzea. Ondorioak ateratzea eta jarduerekin amaitzea (Irteerako fitxak garbi jarri). 2.- Talde osoak landutako informazioekin jada dugun informazioa zabaltzea. 3.- Taldeka, galdeketa-lanak egitea.

18- BASOTIK HURBIL BIZI DEN JENDEA 4.- Ebaluazioa eta ondorioak. * Maketako 20, 21 eta 22 jarduerentzako Informazio Bilketa Otsagabian egingo da, eta horretarako, aldez aurretik gelan landu den eta herriko etxeen behaketaren bitartez osatu den

20- BASOKO ZIMENTUAK:

Ingurugiroa

Basoak

Lurraren behaketa egin nahi da, horretarako honako fase hauei jarraiki: -

Nolakoa da? Krokis bat egin, lurreko geruzak azpimarratuz: Mantua (humus), Lurra (a eta B horizonteak), Ama Arroka. Krokisarekin batera iruzkin txiki bat azalduko da. Nola iritsi da gaur egungo egoerara? Azalpen erraza eman behar da, lurren osaeraren prozesua azaltzen duten irudiekin batera. Horrez gain zer edo zer gehiago sakon daiteke eta ama arroka berdinek lur-mota desberdinak sortu ditzaketela azaldu.

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Jarduera honen bitartez Lurra-Landareak-Animaliak arteko elkarreraginaren ikuspegi orokorra azaldu nahi da, azaltzen diren elementuak bi multzotan sailkatuz: abiotikoak eta biotikoak, hain zuzen. Espezie arteko erlazioen atalari dagokionez, erlazio horiek zerrendatzea, laburki definitzea eta horietan zenbaitetan sakontzea lortu nahi da. Jardueraren lehenengo atala garatzea ezinezkoa izango da zailtasun gehien dituzten ikasleentzako. 24- BASOKO TAUPADAK:

21- BASOTIK ZERRATEGIRA: Piriniar basoetatik hurbil bizi diren lagunen ekonomia-jardueren artean, zalantzarik gabe BASOEN USTIAPENA oso garrantzitsua da. Jarduera honen bitartez, basoko zuhaitz bat basotik zerrategira eramateko egin beharreko eragiketak azaldu nahi dira, eta bide batez, LEHEN eta GAUR EGUN aipatu lana egiteko orduan aurkitzen diren desberdintasunak zehaztu.

Jarduera honen bitartez, basoaren bizitzan, urtaroetan barna, izaten diren gertaera nagusiak laburbildu nahi dira; gertaera horien artean bereizketa bat egingo dugu: alde batetik landarediari dagozkion gertaerak, bestetik faunari dagozkionak, eta azkenik giza jarduerak. Gertaera horiek guztiak lantzeko testu bat eta laburpen-koadro bat emango zaie ikasleei.

Lehenik eta behin, eragiketak sailkatuko ditugu, eragiketa bakoitzean egiten diren lanak bereiziz, baita LEHENGO jardueraren eta GAUR EGUNGO jardueraren artean aurkitzen ditugun Antzekotasunak eta Desberdintasunak azpimarratuz ere. Horrez gain, ingurugiroaren gaineko eraginak eta lanean izan diren eraginak ere azter daitezke.

25- BASOKO EKOSISTEMA:

ALMADIAko maketa bat ere egin daiteke. Maketa hau egiteko orduan Teknologiaren arloa izango litzateke protagonista.

Jarduera honetan, gizakiak denboran zehar basoetan egindako esku hartzeen errepasoa egiten da, Friso Historiko bat osatuz.

22- BASOAN BIZI DIREN EDO BASOTIK PASATZEN DIREN ANIMALIAK: Bisitatu dugun edo ezagutzen dugun basoarekin erlazioa duen animali bati buruzko ikerketa txiki bat egitea da gure helburua (banaka zein talde txikitan): ugatza, basoilarra, hartza, usoa, basurdea, orkatza, eta abar.

Jarduera honen bitartez 23. jarduera osatu nahi da, horretarako basoaren bizi-zikloan giza alderdia azpimarratuz. 26- GIZA ESKU-HARTZEAK BASOAN:

27- BASOAREN BIRSORKUNTZA: Jarduera honen bitartez, basoen garrantzia azpimarratu nahi da: basoek betirako iraun behar dute, oso erraza da basoak suntsitzea eta oso zaila, berriz, birsortzea. Jarduera hau Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroan egindako datu-bilketan oinarritzen da.

Lanerako maketan ikerketaren gidoia lantzeko jarraibideak zehaztuko dira.

28- BESTE ZENBAIT BASO:

23- ELEMENTU ABIOTIKOEN ETA BIOTIKOEN ARTEKO ELKARRERAGINA BASOAN:

Jarduera honen bitartez, aztertu dugun basoarekin espazioadenbora arteko kontrasteak egin nahi dira.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Espazioari dagokionez, Nafarroako baso-ekosistema nagusiei buruzko ikerketa egingo da, eta horrez gain, aztertu ditugun basoak Planetako beste zenbait basorekin, Nafarroan aurkitzen ez direnak, konparatuko ditugu: OIHANA eta TAIGA. Denborari dagokionez, KARBONIFEROko baso handiak aztertuko ditugu.

Basoak

31- BASOAK BETIRAKO IRAUN DEZAN Jarduera honetan, basoei buruzko bi oinarrizko galdera planteatzen dira: -

Zeintzuk dira Basoen arazorik larrienak?

Zer egin dezakegu arazo horien aurrean? . Basoan bizi diren lagunak. . Basoari esker bizi direnak. . Basora joaten garenok. . Basoan agintzen dutenak. . Nik neuk.

29- IPUIN ETA KONDAIRETAKOAK ...: Jarduera honekin ikasleengan sormena piztu nahi da. Baso propioa asmatu behar da, horretarako giza fantasiak basoen inguruan sortu dituen alderdi desberdinetan oinarrituz.

33- AUTOEBALUAZIOA/KOEBALUAZIOA: Jarduera hau ez da nahi eta nahi ez burutu behar. Testu bat idatz daiteke, marrazki bat edo komiki bat egin, eta abar. 30- ZENBAT BASO DAGO NAFARROAN! Nafarroako basoak koantifikatzeaz gain, beste zenbait lekuetako edo Autonomia Erkidegoetako basoekin konparatuko ditugu. Lehenik eta behin erabilera desberdina ematen zaien azaleren proportzioa azpimarratuko dugu. Bigarrenik, Hostozabalak eta Koniferoak bereiz daitezke, eta espezie bakoitzaren barruan, baso-mota desberdinak.

Unitatearekin amaitzean, funtsezkoa da ikasleek egin dutena ulertzea, zertarako balio izan dien ulertzea eta etorkizuneko lanetan hobe ditzaketen alderdiak kontuan hartzea. Jarduera honetan autoebaluazioa eta koebaluazioa egiten dira: Prozesua honako hau izan daiteke: -

Talde txikitan, hiru galdera hauei buruzko gogoeta egitea.

Jendaurrean lanai buruzko azalpenak ematea, amaieran taldeek esandakoa laburbilduz.

Egindako laburpena bakoitzak idaztea.

Teknikari dagokionez, barra-grafikak eta grafika zirkularrak erabil daitezke. 31- ZERTARAKO BALIO DU BASOAK? Laburpena egiteko jarduera bat da honako hau, eta basoak BIOSFERA osorako duen garrantzia azpimarratu nahi da. Horretarako, Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroan bildutako datuak erabiliko dira.

34- BASOAZ BASOKO TERMINOEKIN HITZ EGITEKO: HIZTEGIA Ikasleen Lanerako Maketan zenbait kontzeptu azpimarratzen dira, eta horien esanahia hiztegi txiki batean jar daiteke.

Jardueraren edukia baliteke ulertzeko zaila izatea ikasleen adina kontuan hartuz gero. Bestalde, laburpenerako gaitasuna izatea beharrezkoa da. Horrexegatik, ez da beharrezkoa ikasle orok behar bezala ulertzea.

Ingurugiroa

Basoak

6.- ANIZTASUNA

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

* IKASLEEN ANIZTASUNERA EGOKITZEA

Irakasleek ahalegin izugarria egin behar dute edozein proposamen didaktiko hezkuntza-testuinguru desberdinetara egokitzeko orduan, izan ere hezkuntza-testuinguru bakoitza desberdina da, eta gainera horien baitan ikasleen artean desberdintasunak aurkituko ditugu, hala nola adina, motibazioa eta interesa, aldez aurretik dituzten ezagupenak, gaitasunak, eta abar. Gure Unitate Didaktikoan, lanerako jarraibide orokorrak eskaintzen saiatu gara, hartara, ikastetxe bakoitzak eta irakasle-talde bakoitzak abiapuntu moduan erabiltzeko, eta bakoitza bere hezkuntza-testuinguruaren arabera, egokitzat jotzen dituen aldaketak egin ahal izateko.

* GEOGRAFIA-MAILAKO ANIZTASUNERA EGOKITZEA Basoei buruzko gaia Mendiko edo Erriberako herri batean lantzea, edo hiri-zentro batean edo landa-zentro batean lantzea ez da gauza bera, eta horrexegatik, hain zuzen, ikuspegi desberdinak har daitezke. Aipatu baldintzapenak kontuan hartuta, material irekiak eskaintzen saiatu gara, Irakasleek nahi bezala erabiltzeko. Lan-prozesuaren eta jardueren hurrenkera alda daiteke, murriztu edo zabaldu, egoera bakoitzaren arabera egokiagoak izateko. Bestalde, kasu bakoitzari dagokionez, herriko baso-ondarea aztertzea oso garrantzitsua dela uste dugu, bai abiapuntu bezala bai lan-prozesuaren amaiera bezala. Kasu bakoitzaren ezaugarrietara egokitzeko aukera eskainiz, honako zeregin hau, alegia tokiko azterketa, jarduera osagarri bezala aurkezten dugu. Lan-prozesuan barna, JARDUERA mota hau garatu ahal izateko ezagutu behar dituzten jarraibideak eta iradokizunak aurkituko dituzte Irakasleek.

Gure proposamen didaktiko honen bitartez, gainera, Hezkuntza-maila eta -etapa desberdinetan erabili ahal izatea lortu nahi dugu, hain zuzen Lehen Hezkuntzako azken bi zikloetan eta Bigarren Hezkuntzako lehenengo mailan. Horretarako, lan-prozesu komun bat diseinatu dugu, ondoren irakasle-talde bakoitzak interpretatu eta egokitu behar duena. Aipatu zeregina errazteko, bi Lanerako Maketa aurkeztu ditugu, etapa bakoitzerako bana. Maketak dira ikasleek euren banakako txostena egiteko erabiliko duten lanabes lagungarria, eta banakako txosten horietan bilduko dituzte egindako hainbat zereginei buruzko datuak, nork bere lanaren emaitza lortuz. Jardueren Gidan, maketa bakoitzak behar duen ikuspegia ere azpimarratzen dugu, etapa bakoitzak ikuspegi bana, alegia. Azkenik, ikasleen Lanerako Dokumentuetan argi eta garbi adierazten da bi Etapetan erabiltzeko dokumentuak ote diren, edo aitzitik, etapa bakoitzeko berariazko dokumentuak ote diren. Beste alderdi bat, aurrekoa bezain garrantzitsua, aniztasunari erantzutea da, alegia ikasleek azaltzen dituzten aukera eta premia desberdinen aurrean, hots aniztasunaren aurrean erantzun egokia ematea. Zentzu honetan, gure ustez jarraian aipatzen ditugun irakas-estrategiak jarrai daitezke: -

Oinarrizko gutxieneko edukiak ezartzea (bai kontzeptuei dagokienez, bai prozedurei eta jarrerei dagokienez); aipatu edukiak ikasle guztientzako egokiak izango dira eta hori Ebaluazioan ikusi ahal izango den alderdi bat da.

Jarduerak burutzeko orduan, sakontze- edo hedapen-maila desberdinak ezartzeko aukera, hartara guztientzako komunak diren oinarrizko edukietatik abiatuta, ikasle bakoitzaren aukeren eta interesen arabera aurreratu ahal izateko.

Zeregin anitz eta desberdinak planteatzea, hartara trebetasun eta estrategia desberdinak erabiliz oinarrizko edukiak ulertu ahal izateko: testu bat ahoz esatea edo idaztea, marrazki bat egitea, objektuak edo datuak aurkeztea, eta abar.

Talde heterogeneotan lankidetza sustatzea, ikaskuntzak partekatu ahal izateko eta zeregin komunera ekarpen

Txosten informatzailean, gainera, zenbait Aukerako Irtenbide eskaintzen ditugu, Nafarroako beste zenbait baso-mota aztertzeko balio dezaketenak.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

desberdin eta baliotsuak egiteko, ikasle bakoitzaren gaitasunen eta aukeren arabera. -

Laguntza-maila desberdinak finkatzea, banakako premia desberdinen arabera edo bikoteka tutorizazio-sistema erabiltzea.

Basoak

Gure diseinuari dagokionez, jarduera anitzak eta desberdinak proposatzen saiatu gara, baita sakontze- eta hedapen-maila desberdinei atea irekirik uzten ere. Gure ekarpenen eta proposamen hau gauzatzen duten Irakasleek egiten dituzten ekarpenen ondorioz, nolabait aniztasunari erantzutea lortuko dugulako itxaropena dugu.

Ingurugiroa

Basoak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

7.- EBALUAZIORAKO IRADOKIZUNAK

* ESTRATEGIAK: Jarduerak burutu diren bitartean, lan-prozesuak kontuan hartzea.

C). AMAIERAKO EBALUAZIOA Gure ustez, ebaluazioaren funtsezko helburua da Irakatsi eta Ikasteko Prozesuekin batera burutzea, horiek gidatuz eta berorientatzea eta egokitzea ahalbidetuz, bai lan-prozesuak irauten duen bitartean, bai lortutako emaitzen eta bidean izandako oztopoen amaierako balorazioa egiteko orduan ere. Beraz, Ebaluazio-prozesuan hiru une bereiziko ditugu:

* Alde batetik, taldearekin batera lan-prozesuaren bilakaera, bidean izandako oztopoak, konponbideak eta gure ikaskuntza-prozesuak lortutako emaitzak, kritikoki aztertu nahi dira. Bestalde, irakasleek ikasle bakoitzaren ikaskuntza-maila ezagutzea ahalbidetu behar da, eta gure proposamenen eta esku-hartzeen egokitasunari buruzko gogoeta ere egin behar dute.

A). HASIERAKO EBALUAZIOA

* Baloratuko diren alderdiak:

* Helburua da gure lan-prozesuari dagokionez abiapuntu bat finkatzea.

* Baloratuko diren alderdiak: - Aldez aurretiko ideiak: Landuko dugun gaiaren inguruan, alegia Basoaren inguruan, taldeak zein gertaera eta kontzeptu ezagutzen ditu? - Prozedurak: Taldeak lanerako zein aukera ditu estrategiei eta prozedurei dagokienez? - Jarrerak: Zein jarrera azaldu ditu taldeak, bai gaiaren inguruan bai lan-prozesuaren aurrean ere?

* ESTRATEGIAK: Ikasleek hasierako jardueretan egindako ekarpena kontuan hartuko da.

* ESTRATEGIAK: -

B). PROZESUAREN EBALUAZIOA

* Lan-prozesuaren martxa baloratzea da helburua, hartara esku-hartze berriak egokitzeko. * Baloratuko diren alderdiak: - Prozedurak: ikasleek edo lan-taldeek azaltzen duten menperatze- eta autonomia-mailak, ikerketa-prozesuan garatutako prozedurekiko duen egokitzapena, eta bidean sortzen diren oztopoak. - Jarrerak, jarrera pertsonalak: Zereginak burutzeko orduan, interesa eta jakinmina, konfidantza eta segurtasuna, lan-taldeetan lankidetza eta zereginak aurkezteko orduan seriotasuna.

Ikasle bakoitzari dagokionez: Planteatu diren edukietan lortutako ikaskuntza-maila: Kontzeptuak, prozedurak eta jarrerak. Taldeari dagokionez: Lan-prozesuaren garapenari eta helburuak betetzeari dagokionez taldeak azaltzen duen asetze-maila. Irakasleei dagokienez: Proposamen didaktikoaren egokitzapen-maila, bidean izandako zailtasun nagusiak eta etorkizunean egin daitezkeen aldaketak.

Taldeka, jardueraren laburpenak egitea eta Unitate Didaktikoa amaitzea. Unitatearen garapenean barna hartutako oharrak: Prozedurak eta jarrerak. Ikasleek burututako ekoizpenak edo zereginak aztertzea. Ikasitako kontzeptuzko edukiak baloratzeko berariazko probak. Esperientzia honek egindako ekarpen didaktikoaren inguruko amaierako gogoeta.

Unitate Didaktikoa gure Ikasi eta Irakasteko testuingurura egokitzeko eman beharrekoa lehenengo urratsa, gure mailan landuko ditugun oinarrizko edukiak aukeratzea eta formulatzea da. Horrekin batera, jarraituko dugun ebaluazio-estrategia zehaztu behar da, baita erabiliko ditugun lanabesen diseinua ere: Oharrak idazteko Orria, Gidoiak, Galdeketak, Eskalak, Koadernoak edo Egunkariak, eta abar.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Basoak

8.- MATERIALAK ETA BALIABIDEAK ERABILTZEKO IRADOKIZUNAK

Venta de Judas delakoan, Huescako errepidea utzi eta Zaraitzuko goi-bailarara, Otsagabia eta Larra単eko mendatera eramango gaituen errepidea hartuko dugu. Ekialdeko norantza utzi eta ipar-ekialdeko norantza hartuko dugu. * 1. GELDIALDIA

A) IRTEERA BAINO LEHEN

LEKUA: ARBAIUNGO ATEA

Aurkezpena-Motibazioa: "Bosques de Navarra" bideoa erabil daiteke. Horrez gain, "Navarra, para鱈so del HAYA" (GN/FASE3) bideoa erabiltzea ere interesgarria gerta daiteke; bertan, gure Erkidegoan baso-ekosistemek estaltzen dituzten espazio nagusietatik ibilbidea egiten da.

Isuko Mendatea igotzean, bi alboetara eskualde honetako landaredia tipikoa ikus daiteke, hain zuzen erkametzak eta ateak. Horrez gain, ezpela ere ikus daiteke. Mediterraniar eskualdearen eta piriniar eskualdearen arteko transiziozko landaredia da. Eskuinaldean Leire Mendilerroko iparraldeko isurialdea dugu. Mendatearen gailurrera iritsi ondoren, eta jaisten hasi eta berehala egingo dugu lehenengo geldialdia Arbaiungo Atean.

Nafarroako mapa topografikoa, erliebean. "Nafarroan barna, kultur ibilbideak", bereziki MENDIARI buruzkoak direnak. Iratiko basoko Mapa topografikoa eta landarediaren mapa.

B) LAN-IRTEERAK IRAUTEN DUEN BITARTEAN: OTSAGABIA-IRATIKO BASOA 1.- GELDIALDIETAN EMAN DAITEZKEEN AZALPENAK:

* ARROILEKO BEGIRALEKUTIK Lan Irteera orotan egin beharreko lehenengo eragiketa (orientazioa) egin ondoren, Zaraitzu ibaiak ipar-hego norantza duela ikusiko dugu. Denboran zehar, eta higadura fisikoaren (gelibazioa, hedapen diferentziala) eta urak eragindako higadura kimikoaren (CO2k kareharrian eragiten duen ekintza) ondorioz sortu da arroila.

* Iru単eatik ARBAIUNgo atera: Noainen Zaragozara iristen den errepidea utzi eta Huescara doana hartu behar dugu. Orain arteko norantza aldatuko dugu: hegoalderantz joatetik ekialderanzko norantza hartuko dugu. Loitiko Mendateraino, Huescako errepideak eskuinaldean Alaitz eta Izkoko mendiak ditu, eta ezkerraldean Taxoareko mendia, Izaga eta Tabar mendilerroak. Bailara osatzen duten lursail guztietan zerealak landatuta daude. Mendirik garrantzitsuenak ELOKO HIGA (1289 m) eta IZAGAKO HARRIA (1353 m) dira, ezkerraldean. Errepidearen batez besteko altuera 500 metrokoa da. Eskualde hartako landaredia naturala erkametza da. Erkametzaz gain, pinuak (Larizio pinua) ere ikus daitezke, basoak oihantzeko erabili izan direnak. Loitiko Mendatean Iru単eako arroa utzi eta Irunberriko arroan sartuko gara. Goitik, parez-pare Leireko Mendilerroa ikus daiteke, ARANGOITI gailurra bertan dagoelarik. Atzealdean eta zertxobait ezkerraldera, Pirinioak, eta Pirinioetako bailara batean dago Iratiko Basoa.

Arroilaren barruan eta kanpoaldean dagoen landaredia desberdina da. Kanpoaldean, Arroilaren bi alboak karraskez josiak daude. Arroilaren barrualdean, berriz, ibaiaren bi alboetara azaltzen den landaredia higrofiloagoa da. Arroilaren barrualdean bi ekosistema ikus daitezke (mikroekosistemak): -

Rupikola: Arroilaren pareta harritsuetan kokatuta, honako ezaugarri hauek ditu: Lurra harritsua eta aldapatsua, kararriak osatua. Landaredia xerofiloa da eta karraska dugu nagusia. Fauna hegazti harrapakariek osatzen dute, hala nola: putrea, arranoa, ugatza.

Ripikola: ibaiaren ibilbidean zehar bi alboetan kokatzen da, eta honako ezaugarri hauek ditu: Lurra higakinez eta alubioiez osatuta dago. Landaredia, berriz, higofiloa da: sahatsak, haltzak, lizarrak, zume jatorrak. Fauna anitza da: basurdea, azeria, untxia, igarabak, arrainak.

Ingurugiroa

Basoak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

pinuak, pagoak eta izeiak aurkituko ditugu. Gainera, alertzeak ere azaltzen dira.

* IDOKORRI eta SAN QUIRICO EGUTERAK Begiralekutik, iparralderantz orientatuz gero, IDOKORRI (ezkerraldean) eta S. QUIRICO (eskuinaldean) eguterak ikusiko ditugu. Deigarria da bi mendien hegaletan ikus daitekeen landaredia desberdina, izan ere bi hegalek orientazio bera dute, altitude berbera dute, eta bata bestearen alboan daude. Honen azalpena aipatu landaredia kokatzen deneko lurraren kalitatean aurkituko dugu: Idokorriko egutera karraskez osatuta dago, lurra kararrizkoa baita. Ondorioz, ura erraztasunez iragaten da eta bertan ur gutxi behar duen landare hau, alegia karraska, haztea oso erraza da. S. Quirico-ko egutera erkametzez josita dago, lurra margatsua delako, alegia urari eusten dio. Erkametzari hezetasuna atsegin zaio eta lur putzutsuetan haz daiteke. * LANDAREDIAREN MAILAKATZEA Geldialdi honetan, "Landarediaren mailakatzea" jarduera burutu ahal izateko behar dugun informazioa aztertzen has gaitezke. Iru単eatik honeraino egindako ibilbidea 500-600 metro bitarteko altitudean egin dugu. Hemen ikusi dugun landaredia honako hau da: erkametzak, oihaneztatzeko pinuak (Larizio P.), ateak eta ezpela.

ORI mendiaren hegaletan, 1.300-2.000 metroko altitudean, ez dugu zuhaitzik aurkituko. Lurraren azalera bazka-belarrez dago estalita, zelai alpinoa sortuz, ORI mendiaren gailurreraino iristen dena (2021 metro). * BIGARREN GELDIALDIA LEKUA: ISUKOko mendatearen jaitsiera, Nabaskozerako bidean. ISUKOko mendatea jaisten ari garela, Nabaskozerako bidean, bihurgune izugarri batean, errepidearen ezkerraldean, piriniar eskualdeko eratze sedimentario tipikoa ikus daiteke: FLYSCHa, hain zuzen. Oso leku estua denez, segurtasun-neurriak hartu behar dira, bertatik ibiltzen diren ibilgailuekin arazorik ez izateko. Lurraren ebakiduran, errepidea eraikitzeko egindako ebakidura, geruza desberdinen segida ikus daiteke, geruza gogorra eta geruza biguina (kararriak eta buztin margatsua), flysharen ezaugarriak direnak (ikus 8a eta 15 dokumentuak). * HIRUGARREN GELDIALDIA LEKUA: Larra単eko Mendateko 7. kilometroa (PIKATUA)

Nabaskozerako bidean, pixkanaka-pixkanaka altuera hartzen goazelarik, pinu gorria ikus daiteke (Pinus Sylvestris). Pinuaren barietate hau ezagutzeko erraza da, izan ere zurtoina, erdialdetik gora gorria da. Nabaskoze pasa ondoren, bailararen bi alboetara, zuhaitzik ez duten mendiskak ikus daitezke; iraganean bertako zuhaitzak moztu zituzten, garai hartako nekazaritza-mailako eta abeltzaintza-mailako beharrak hala behartuta. Gaur egun , beteta daude. Azken 20 urteetan gizakiak ez du esku-hartzerik egin, beraz, antzinako basoa, pixkanaka-pixkanaka hasi da birsortzen. Horren testigantza mendi-hegaletan ikus daitezkeen pinu isolatuak ditugu. Baina zuhaitzik gabeko azalera oso zabala denez, oihaneztatzerik egin ezean, oso zaila izango da azalera horiek, berez, modu naturalean bisortzea. 600-800 metroko altitudean gaude. Pinu gorria dugu eskualde honetako espezie nagusia. Batzuetan erkametzarekin batera nahasten delarik. Pagoak 900 metroko altitudea lortu dugunean azaltzen dira. Une horretan Otsagabian gaude. 900-1.200 metroren artean,

Leku honetatik Iratiko Baso osoa ikus daiteke. Ezkerraldetik Abodi mendilerroa osatzen duten gailurrek mugatzen dute, eta eskuinaldetik ORI inguruko mendiek. Geldialdi honi dagokion orientazio-ariketa egin ondoren, Irati ibaiaren ibilbidea ekialdetik mendebaldera dela baiezta daiteke. Basoak, Oriren inguruko mendien egutera osoa betetzen du, baita Abodi mendilerroaren ospela ere. Gu Basoaren ekialdeko muturrean gaude, goialdetik begiratzen. Gure ezkerraldean, basora begira, landaredia duen azken maila-kurban, pago bat dugu, eta berak adierazten du eskualde honetako haize nagusia zein den. Alegia, hegoalderantz okertuta dago IPARRALDEKO haizea jasan behar izaten baitu. Landarediari dagokionez, pagoak eta izeiak, bereizteko erraza da, dituen kolore eta irudiengatik. Izeien kono berde ilunak dira deigarrienak. Nagusiki bailararen behealdean aurkituko ditugu eta batez ere ospeletan.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Basoak

* LAUGARREN GELDIALDIA

* ZAZPIGARREN GELDIALDIA

LEKUA: LARRAĂ&#x2018;Eko mendatea

LEKUA: OTSAGABIA

Honako geldialdi honen helburua da Basoaren inguruan dagoen espazioa ikustea, hiru pertzeptzio-plano bereiziz eta lerroz eta kolore-masez betetako krokis batean isladatuz (ikus Jardueren Gidako 15 Jardueraren Deskribapena).

Naturaren Interpretazio Zentrora bisitaldia. GINKANAK egitea.

Herriko jendeari galdeketak egitea.

Geldialdi honi dagokion orientazio-ariketa egin ondoren, mendate honen ezaugarriak azpimarratu behar dira: isurialdeen banalerroa da.

Etxe tipiko bati buruzko oharrak hartzea.

Geldialdiaren garapenaren arabera, proposatutako palomerak eta tunelak alda daitezke. Isurialdeen banalerroaren palomeren alboan, lurreko laginak har daitezke, Natur Zientzien arloan lurraren analisia aurreikusita badago.

Irteerari dagokionez planteatu diren helburuen eta aurreikusitako jardueren ondorioz, Irteera burutzen den eguna lanez beteriko egun bat da. Baina horrek horrela izan behar du, egunero ezin baita Lan Irteera bat egin, eta irteera batean burutzen diren jarduera asko ezinezkoa da gelan burutzea. Beraz, irteera ondo aprobetxatu behar da eta ahalik eta jarduera gehien garatu. Lan gehiago dugularen ustea izango dugu jarduera Erdialdeko eskualdean edo Erriberan egiten badugu IruĂąa inguruan edo Nafarroako iparraldean egiten badugu baino.

* BOSGARREN GELDIALDIA LEKUA: ABODI Eski Estazioa (Lehengo ADUANA) Honako geldialdi honetan, jada Otsagabiarantz bueltatzen ari garela, basoan sar gaitezke Pago bat aztertzeko. Lurrera erori diren pagoen adarrak bil daitezke, Teknologiaren arloan Almadiaren Maketa bat egitea aurreikusi bada, behintzat.

2.- ANTOLAMENDU-MAILAKO ALDERDIAK

Lehen esandako guztiak justifikatzen du goizean goiz atera behar izatea (goizeko zortziak inguru) eta berandu bueltatzea (arratsaldeko zazpiak inguru).

* SEIGARREN GELDIALDIA LEKUA: Mendatea jaitsi ondoren, ITZALTZUko sarreran. AnduĂąa ugaldearen ezkerraldean dagoen menditik, eskualde horretakoak berezkoak diren basoen landaredia-estratuak ikus daitezke. . Zuhaitz-estratua: pagoak, pinu gorria, izeia. . Zuhaiska-estratua: artzia, gorostia, ospela, elorri zuria. . Belarkada-estratua: garoa, ahabia

Geldialdiak arintzeko modu egokia izan daiteke, aldez aurretik azalpenak behar bezala antolatuta eta prestatuta edukitzea, eta ikasleak behar bezala antolatzea, oharrak eta laginak hartzeko. Irteresgarria izango litzateke irakasleak aldez aurretik egoera ezagutzea, espazioa menperatzeko, planteatu diren jarduerak burutu ahal izateko daduen aukerak ikusteko, eta Naturaren Interpretazio Zentroarekin Gelako bisitaldia "ituntzeko". Baliteke Otsagabian burutzeko aurreikusi diren jarduerak, bazkaldu ondoren arte ezin burutzea. Naturaren Interpretazio Zentrora bisitaldiak txandaka egingo dira. Talde batek Zentroa bisitatzen duen bitartean, beste batek herriko etxe bati buruzko datuak bil ditzake. Horrez gain, GALDEKETA talde txiki batek egin dezake, grabatu, eta ondoren gelan entzun; grabaketa entzun ondoren ikasleek zenbait ideia bereganatuko dituzte, hartara 20. jarduera garatu ahal izateko.

Ingurugiroa

Basoak

3.- IRTEERA PRESTATZEKO ORDUAN INTERESGARRIAK IZAN DAITEZKEEN ZENBAIT HELBIDE ETA TELEFONO-ZENBAKI

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

baten neurria, zuhaitz-azaleraren dentsitatearen kalkulua, hazien bilketa, kortex eta hosto desberdinak, eta abar. Modu berean, "Guía del Naturalista" liburuaren amaieran azaltzen den informazioan, mota honetako jarduerak iradokitzen dira.

* OSTADAR TALDEA. Tel.: 948 212686 Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentrora egiten diren bisitaldiak kudeatzen dituen taldea da. Aldez aurretik beraiekin hitz egitea komeni da, egingo dugun bisitaldia azaldu eta ahalik eta etekin handiena lortzeko. * OTSAGABIAKO UDALA: Tel.: 948-89 00 34. Fax: 948-89 05 05 Baliteke irteera egiten dugun egunean eguraldi txarra egitea. Horrexegatik beharrezkoa da estalita dagoen lekuren bat erabilgarri izatea. Edozein kasutan, bazkaltzeko ikasle guztiak sartu ahal diren lokal bat edukitzea ere komenigarria da. Horregatik, Udalari frontoi estalia erabiltzeko baimena eskatu behar zaio. * EGURALDIAREN AURREIKUSPENA: Zaragozako GTV. Tel.: 976-56 98 61 Mendira egiten den Lan Irteera orok duen eragozpenetako bat eguraldia da. Zaragozako Metereologia Zentroak (GTV) eguraldiaren aurreikuspenak egiten ditu Nafarroako zona Piriniarrerako, irteera egin baino 4-5 egun lehenago eta gainera, aurreikuspenak nahiko fidagarriak izan ohi dira. 4.- LAN-IRTEERA OSATZEN DUTEN JARDUERAK GARATU AHAL IZATEKO INFORMAZIOAK ZABALTZEA Arbaiungo Atea: "Navarra, Naturaleza y Paisaje" lanean, (208-209 orr) eta "Paseos Naturalísticos" (I. lib.) lanean informazio interesgarria aurki daiteke, hainbat testu eta marrazkietan. Basoa goialdetik: "Navarra desde el aire" (11. argazkia) Ori gailurraren argazki zoragarri bat azaltzen da, airetik hartua. Basoaren inguruan dagoen espazioa: Modu berean, lan bereko 22 eta 23 argazkiak ikus daitezke. Basoaren esplorazioa: Basoaren ikuspegia osatu nahi izanez gero, jarduera desberdinak aurki daitezke "Guía de Joven Robinson en el Bosque" liburuan. Besteak beste: zuhaitz

Basoko solairuak: Landaredia-estratuei buruzko informazio gehiago eskuratzeko, ikus "Guía del Naturalista" (107. or.) eta "Enciclopedia Visual de la Ecología" -EVE (182 eta 183 orr.). Basotik hurbil dauden etxeak: Herriko etxeen eta kaleen argazkiak ateratzea interesgarria izan daiteke. Arkitekturari dagokionez, ikus "Etnografía de Navarra", (I. lib., 40. or.)

C) IRTEERA ONDOREN Basoan bizi diren animaliak: faunari buruzko gida desberdinez gain, oso lagungarriak izan daitezke "Navarra, Naturaleza y Paisaje" lanean azaltzen diren fitxa deskribatzaileak, non gure natur espazioetako animalien espezie nagusiak azaltzen diren. Horrez gain, honako bideo hauek ere ikus daitezke: "El oso" eta "el quebrantahuesos", "Ocultos en el bosque" (Navarra Salvaje. Caja Rural/Euro View) Elementu Abiotikoen eta Biotikoen arteko elkarreragina: "EVE", 190, 191, 196 eta 197 orr. Basoko taupadak: "El árbol y el bosque" lanean grafikoki azaltzen dira Naturaren Zikloak eta Eguna eta Urtaroak basoan. Gainera, "El año en el bosque" eta "El año de los árboles" lanetan, hilabeteak aurrera joan ahala ekosisteman izaten diren aldaketak azaltzen dira. DBHri dagokionez, "El bosque: Fauna, flora y recursos del bosque mundial" lana erabili (124131 orr.). Basoko ekosistema: "El ecosistema" bideoa. Giza esku-harzeak basoan: Ikus "El árbol y el bosque: los pueblos que viven en el bosque". Basoaren birsorkuntza: "EVE", 236-237 orr. Segida ekologikoa. Beste zenbait baso: Lehen hezkuntzan, informazioa lortzeko oinarrizko iturri bezala "Navarra, Naturaleza y Paisaje" laneko Nafarroako Ekosistemen kolorezko laminak erabiliko ditugu, "Las Comarcas ecológicas en Navarra" lanekoak, hain zuzen.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Bigarren hezkuntzari dagokionez, berriz, lan bereko Baso Ekosistema bakoitza azaltzen duten testuak erabiliko ditugu. Irakasleek, nahi izanez gero, txosten bat lan dezakete, non informaziorik garrantzitsuenak bilduko diren. Lurreko beste zenbait basoei dagokienez, gure bibliografian aipatzen diren liburuak erabil daitezke. Besteak bestea, "EL BOSQUE: Fauna, flora y recursos del bosque mundial". Bideoak:

Basoak - "Los bosques". Didavisión.

Zertarako balio du basoak?: Irakasleengana zuzentzen den txosten informatzailean, "Basoa sistema bezala" atalean alderdi hauei buruzko informazio osagarria azaltzen da. Basoak betirako iraun dezan: Bideoa: "¿¨Qué hacer en caso de incendio?

- "El bosque de Caledonia".

Ingurugiroa

Basoak Ikasleen Jardueren Koadernoa

Ikasleen Jardueren Koadernoa

Basoak

AURKIBIDEA:

1- Unitatearen aurkezpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

2- Lanerako Maketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Lehen hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Bigarren hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

3- Lanerako fitxak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Lehen hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Bigarren hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

4- Dokumentuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107

5- Lan Irteera Gida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183

Ingurugiroa

Ikasleen Jardueren Koadernoa

IKASLEEN KOADERNOA

Basoak

Ondoren, Basoari buruzko ezagupena zabalduko dugu, horretarako informazio berria lortuz.

1.- UNITATEAREN AURKEZPENA

Amaieran, egindako lan guztia baloratuko dugu, bi alderdi bereziki azpimarratuz: a) Nola garatu ditugu jarduerak? b) Zein alderdi hobe daiteke?

ZER DA IKASIKO DUGUNA? Oraintxe ekin behar diozun gai honetan, bizitzak Naturan garapen armoniotsua izan dezan ezinbestekoa den elementu bat aztertuko duzu: Basoak, hain zuzen. Gure xedea izango dira Nafarroako basoak. Helburuak: * Basoa Natur Inguruneko elementutzat ulertzea, eta paisaje-mota hori Nafarroan, Espainian eta Lurreko beste zenbait eskualdetan kokatzen jakitea. * Baso batean dauden landaredia-estratuak bereiztea, bertako zuhaitz eta zuhaiskarik garrantzitsuenak, baita bertan bizi diren animaliarik garrantzitsuenak ere. * Basoan elkarreragina dagoelaz ohartzea, hau da ingurugiroko faktoreen (erliebea, klima, lurra) eta elementu biologikoen (landareak eta animaliak) arteko eragina dagoela, eta gainera, ekosistemako oinarrizko erlazioak ulertzea, hala nola kate trofikoak eta prozesu energetikoak. * Gizakiak basoan egindako esku-hartze nagusiak bereiztea: basoaren espazioa murriztu beste xede batekin erabiltzeko, (uzta, abeltzaintza, aisialdia), zuhaitzak moztu, oihaneztatu, garbitu, eta abar.

Azterlanaren emaitza bezala, Nafarroako Basoen Liburua landuko duzu, zeure liburua, baita gaiari buruzko Lanerako koadernoa ere. Behar bezala egiteko, Lanerako Maketa bat duzu, non jarduera desberdinak antolatzen diren. Horretarako, Dokumentuen Txosten bat duzu. Zenbait informatzaileak dira, beste zenbait jarduerak garatzeko erabiliko dituzu. ZERTARAKO? Gaian sakondu ahala, Basoak Lurra Planetan Bioaniztasunaren jatorria direla ulertuko duzu. Horrexegatik hain zuzen komenigarria izango da: * Gizakiak basoan egiten duen esku-hartzearen aurrean jarrera kritikoa (aldeko zein kontrako alderdiak baloratuz) azaltzea, basoen ustiaketa arrazionala egiteko ekintzak positiboki baloratuz.

NOLA IKASIKO DUGU?

* Basoekin kontaktuan zaudenean (txangoak, asteburuak, oporrak, eta abar) zintzoki jardutea suteen arriskua saihestuz eta garbia izanez.

Jadanik basoei buruz dakigunaren inguruan gogoeta egingo dugu, eta ondoren Gai hau aztertuz lortu nahi duguna planteatuko dugu.

Gaia lantzeko proposatzen diren edukiak ezagutzean, gure Erkidegoko basoen aberastasuna eta aniztasuna baloratuko duzu, baita Biosferan duten garrantzia ere.

Jarraian, seguraski Lan Irteeraren bat egingo dugu, basoa bertatik bertara ikusteko. Irteeran funtsezkoa da Irakasleak ematen dituen azalpenak arretaz jarraitzea, "begiak ondo zabalik" edukitzea, hartara ikusten duzun guztia ondo ulertzeko eta Irakasleek agintzen duten informazio guztia jasotzeko.

Azkenik, gaia landu heinean, galdeketa-ikerketa prozesuarekin erlazionatutako lanerako sistema ezagutuko duzu, hala nola Informazioa Bilatzea, Antolatzea, Iruzkinak egitea, Ondorioak ateratzea eta Jarduteko Proposamenak Formulatzea.

Iratiko Basora bazoaz, arreta handiz entzun Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroan ematen zaizkizun azalpen guztiak.

Beraz, animo, eta gogotsu ekin lanari! Ikas itzazu gauza asko Basoei buruz, hartara hobeto ezagutzeko eta basoen kontserbazioan eta hobekuntzan laguntzeko.

Gelan, Irteera burutu ondoren, jaso ditugun datu guztiak antolatuko ditugu, Irteeran hartutako oharrak garbi jarriz.

Ingurugiroa

Basoak Lanerako Maketak Lehen Hezkuntza

Basoak NAFARROAKO BASOAK

Lehen Hezkuntzako Maketak

AURKIBIDEA

orr. * Testu ederra........................... * Testu ederraren iruzkina........... * ........................................... * ........................................... (Egin ezazu hementxe Basoei buruzko marrazki bat)

* Izena ..................................... Ikasturtea: ....... * Ikastetxea ...................................................... * Irakaslea ..................................................

TESTU EDERRA: 3 “Zuhaitzak landatzen zituen gizona”

ZER DAKIGU?

* Egin ezazu Testu Ederraren iruzkina (Nahi izanez gero, aurrealdean Testu ederraren fotokopia bat jar dezakezu) BASOAK *1 dokumentua kontsulta ezazu eta 1 fitxa erabili.

* HONAKO HAU LORTU NAHI DUGU 1. 2. 3. *Consulta el Documento 3

Ingurugiroa

Lehen Hezkuntzako Maketak

Basoak

BASOKO PROTAGONISTAK

NON DAGO GURE BASOA?

* Zuhaitza dugu basoko jauna, eta berarekin batera makina bat landare ibiltzen da: zuhaiskak, landare belarkadak, garoa,eta abar.

IKERKETA: * Nolakoa da zuhaitz bat? * Zeintzuk diren zuhaitz baten zatiak? * Nola bizi da? * Zein beste landare aurkituko ditugu Basoan? * Kontsulta itzazu 5 eta 6 Dokumentuak eta 2 Fitxa landu.

IRUZKINA * Koka ezazu basoa zu bizi zareneko lekuaren arabera (puntu kardinalak, distantzia kilometrotan) * Basoa dagoeneko zonako eragin klimatikoak aipa itzazu * Erabil ezazu 3 fitxa.

ZONAKO ERLIEBEA

IRTEERA PRESTATZEN

* Gainbegira itzazu Basora egingo dugun Lan Irteeran erabiliko dituzun Dokumentuak. * Ohar zaitez geldialdiez eta galde ezazu geldialdi bakoitzean egin beharrekoa. * Taldeka, honako hau prestatu eta antolatu behar duzue: - Basoan garatuko diren jardureak - Ginkana - Elkarrizketa * Kontsulta itzazu 7, 8 eta 9. dokumentuak eta 11 fitxa

IRUZKINA * Azal ezazu Nafarroan mendi gazteak eta mendi zaharrak daudela ... Eta Iratiko Basoa mendi gazteak dauden zona batean dagoela (Pirinioak) *Erabil ezazu 4 fitxa jarduera garatzeko

Ingurugiroa

Basoak ARBAIUNGO ARROILA

Lehen Hezkuntzako Maketak

LANDAREDIAREN MAILAKATZEA

* Arroileko arrokan eta barrualdean bizi diren animalia eta landare desberdinak aipatu. * Erabil ezazu 10 dokumentua eta 6 fitxa jarduera hau burutzeko

* Jarduera garatzeko 5 fitxa erabili eta 9 dokumentua kontsultatu.

IRATIKO BASOA GOIALDETIK

BASOAREN INGURUAN DAGOEN ESPAZIOA

* Larra単eko mendatetik ikuspegia

* + hortxe dago iparraldea

IRUZKINA * Erabil ezazu 7 fitxa jarduera hau burutzeko

*Lehen planoa...................................... (marroi iluna) *Erdiko planoa .................................... (marroi argia) *Hondoan.............................................. (ubela) *Zerua.................................................... (urdina) *Erabil ezazu 8 Fitxa jarduera garatzeko

Ingurugiroa

Lehen Hezkuntzako Maketak

Basoak

HAU DA ... PAGOA

BASOKO SOLAIRUAK: LANDAREDIA-ESTRATUAK

Hostoa: ZUHAITZESTRATUA *Izeia *Pagoa

Fruitua:

ZUHAISKAESTRATUA *Artzia *Gorostia *Elorri zuria

Kortexa:

BELARKADAESTRATUA * Garoa * Ahabia

Kolorea: Ehundura:

* Forma: * Altuera: * Enborraren perimetroa: * Erabil ezazu 9 fitxa

DETEKTIBEA BASOAN

* Jarduera egiteko 10 fitxa erabil ezazu eta 7 dokumentua kontsultatu

BASOTIK HURBIL BIZI DIREN 16 LAGUNAK

* EKONOMIA-JARDUERAK * Gogora ezazu Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentrora egindako bisitaldia eta garbira pasa bertan egin zenuen GINKANA

* URTEBETE BASOTIK HURBIL .... * OHITURAK ....................................

* Erabil ezazu 11 fitxa jarduera burutzeko, eta kontsulta ezazu 17 dokumentua.

* FESTAK ............ * ZAILTASUN HANDIENAK ...... - konponbideak * Egin ezazu TXOSTEN bakun bat Elkarrizketan jasotako datuak erabiliz. * Kontsulta ezazu 19 dokumentua

Ingurugiroa

Basoak

Lehen Hezkuntzako Maketak

BASOTIK ZERRATEGIRA

(ZUHAITZAREN BIDAIA)

BASOTIK HURBIL DAUDEN ETXEAK 18 (Otsagabiako etxeak)

* BIDAIAREN ETAPAK + Eragiketa + Zertan datzan (lanak) 1.- MARKATZEA 2.- MOZTEA 3.- ATERATZEA 4.- BILTEGIRATZEA 5.- GARRAIATZEA

ETXEA

* Denborak aldatzen ari dira! * Bidaia LEHEN / Bidaia ORAIN

KALEA

Nolakoa zen? Abantailak eta Desabantailak IRUZKINA: .............................................................................................. ..............................................................................................

* Erabil ezazu 12 fitxa jarduera hau garatzeko. 20, 21 eta 22 dokumentuak kontsulta itzazu.

* Kontsulta ezazu 23 dokumentua

BASOKO TAUPADAK

BIZI-ZIKLOA BASOAN

HARAGIJALEAK BELARJALEAK NUTRIZIOA

* Basoko bizitza hiletik hilera aldatu egiten da, urtaroak pasatzen diren heinean...............

BIZITZA BEGETALA

* Kontsulta ezazu 33 dokumentua eta 14 fitxan proposatzen zaizun jarduera burutu ezazu...............

LURRA DESKONPOSAKETA: bakterioak, onddoak

IRUZKINA: * Erabil ezazu 13 Fitxa jarduera hau garatzeko. * Kontsulta itzazu 24, 30a, 30b, 31 eta 32 dokumentuak

Ingurugiroa

Lehen Hezkuntzako Maketak

Basoak

BASOAN BIZI DIREN ANIMALIAK

* .... BURUZ ARI NAIZ IKERTZEN * Aukera ezazu basoko animalia bat eta egin ezazu horri buruzko ikerketa. Ondoren jarraian azaltzen diren datuekin fitxa bat landu ezazu: * KANPOKO ITXURA - Forma, tamaina, gorputz-atalak - Marrazkia, argazkia * BIZIMODUA - Non ezkutatzen da? (kabia, gordelekua) - Nola elikatzen da? - Nola ugaltzen da? - Nondik nora mugitzen da? - Nola erlazionatzen da beste animaliekin? * ANIMALIA HORREK DUEN GARRANTZI EKOLOGIKOA - Zergatik da garrantzitsua basoan? - Desagertzeko arriskua al dute? - Nola babes daitezke? * Kontsulta itzazu 24, 25, 26, 27, 28, 29 dokumentuak

BASOAK ARRISKUAN

BASOKO ETEKINAK * Baso babeslea * Basoari esker bizi gara URA

AIREA

L A N DA -

ANIMA-

REAK

LIAK

LURRA

* 34 eta 35 dokumentuak kontsulta itzazu. * Erabil ezazu 15 fitxa

BASOAREN BIRSORKUNTZA

* Baso bateko zuhaitz guztiak moztean edo erretzean, noiz lortzen da BIRSORTZEA? kronologia

landaredia-mota

birsortzeko denbora

larrea

iralekua/sastraka

Oreka hausten du, IZAN ERE

Oreka hausten du, IZAN ERE pinudia

Oreka hausten du, IZAN ERE

pagadia

* Erabil ezazu 16 fitxa jarduera garatzeko * 36, 37 eta 38 dokumentuak kontsulta itzazu

Ingurugiroa

* Gogoan izan Otsagabiara egindako irteera * Jarduera hau burutzeko erabil ezazu 17 fitxa

Basoak

Lehen Hezkuntzako Maketak

BASOAK BETIRAKO IRAUN DEZAN

ZENBAT BASO DAGO NAFARROAN!

1000 900 800

* BASOAK BIZI DITUEN ARAZO LARRIAK: + Suteak + Zuhaitz-mozketa + Poluzioa

700 600 500.000 400 300 200

* ZER EGIN DEZAKEGU? - Basoan bizi diren lagunek - Basoan bizi direnek - Basora joaten garenok - Basoetan agintzen dutenek - NIK NEUK

100.000

Zuhaitzik gabeko baso-azaEz da basoa lera Zuhaitzez betetako baso-azalera 200

Pagoak

150

Pinu gorria

100

* Erabil ezazu 18 fitxa jarduera hau garatzeko

* Kontsulta itzazu 34a, 34b, 35 dokumentuak IRUZKINA * Kontsulta ezazu 40 dokumentua

27 FAUNA

UGAZTUNAK

HEGAZTIAK

ANFIBIOAK

NARRASTIAK

28 BESTE ZENBAIT BASO: IPUIN ETA KONDAIRETAKO BASOAK * Basoari buruzko ipuin eta kondairak gogoratuz (denboran zehar gizakiaren irudimenaren ondorioz sortu direnak), asma ezazu zure baso liluragarria.

KOKAPENA

EKOSISTEMA

MENDI-PINUKO PINUDIA

* Kontsulta ezazu 43 dokumentua

LANDAREDIA

ZUHAITZAK

ZUHAISKAK

Ingurugiroa

Lehen Hezkuntzako Maketak

BASOKO MUSEOA

Basoak

AUTOEBALUAZIOA/ KOEBALUAZIOA

* Lan Irteeran bildu duzuen informazioa erabiliz eta zuek landutako Materialekin, antola ezazue zuen BASOKO MUSEOA.

* Zertarako egin dugu Basoen Lana? ........................... * Zer egin dugu? ....................................

* Kontsulta ezazu 44 dokumentua * Zer ikasi dut?

....................................

* Gehien gustatu zaidana .................................... * Ondoren egingo ditugun lanetan, honako alderdi hauek hobe daitezke ....................................

Ingurugiroa

Basoak Lanerako maketak Bigarren Hezkuntza

Basoak NAFARROAKO BASOAK

Bigarren Hezkuntzako Maketak

AURKIBIDEA

* Izena ..................................... Ikasturtea: ....... * Ikastetxea ...................................................... * Irakaslea ..................................................

HASI BAINO LEHEN

TESTU EDERRA: â&#x20AC;&#x153;Cecebreko sastrakadiaâ&#x20AC;?

* Zer egin behar dugu? * Egin ezazu Testu Ederraren iruzkina (Nahi izanez gero, aurrealdean Testu ederraren fotokopia bat jar dezakezu)

* Nola egingo dugu? * Zertarako balioko digu?

* 2 dokumentua kontsulta ezazu eta 1 fitxa erabili. * Pertsonek gauzak egiteko arrazoiak izaten ditugu. Horrexegatik, lan honen hasieran goiko hiru galderak planteatzen dizkiogu geure buruari. Zure irakasleak lagunduko dizu galdera horiei erantzuten. Galdera horiei ematen diezun erantzuna izango da lanaren lehenengo orrialdean azalduko dena.

Ingurugiroa

Bigarren Hezkuntzako Maketak

Basoak

NON DAGO GURE BASOA?

ZER DAKIGU?

IRUZKINA: .............................

BASOAK

* HONAKO HAU LORTU NAHI DUGU 1. 2. 3.

* Koka ezazu basoa, Lurreko zona klimatiko garrantzitsuenen arabera. * Aipa itzazu LONGITUDEA eta LATITUDEA. * Erabil ezazu 2 fitxa jarduera garatzeko

*Consulta el Documento 4

ZONAKO ERLIEBEA

BASOKO ERLIEBEA (maila-kurbak)

IRUZKINA * Mapa topografikoa. 1/50.000 eskala KODEA * IRATI IBAIA....................... * ERREPIDEA * BEHAKETA-GUNEA IRUZKINA: ................................... * Basoa ipar hemisferioko Zona Epelean dago kokatuta, 42º 57´ paraleloaren eta 43º paraleloaren artean (Ipar Latitudea). Longitudea EKIALDEA da 2º 30´eta 2º 40´meridianoen artean. 800-1300 metroko ALTITUDEA du. * Bertako landaredia, Planetako zona epeleko mendiko Basoetan aurkitzen den landaredia tipikoa da: PAGOAK, IZEIAK, ALERTZEAK ETA PINUAK

IRUZKINA *Erlaziona itzazu Pirinioak eta Tolesdura Alpinoa *Kontsulta itzazu 8a eta 8b dokumentuak.

Ingurugiroa

Basoak LAN-IRTEERA (INFORMAZIOA JASOTZEA)

* ARBAIUNgo ARROILA * Landarediaren mailakatzea * Basoko zimentuak: LURRA * FLYSCH: Tertziarioko arroka * Basoa goialdetik * Basoaren inguruan dagoen espazioa * Basoko eszenategia ikuspegi desberdinetatik ikustea eta aztertzea * Hau da PAGOA * Basoko solairuak: Landaredia Estratuak * Detektibea basoan: GINKANA * Basotik hurbil bizi diren lagunak * Zuhaitzaren bidaia: Basotik Zerrategira * Basotik hurbil dauden etxeak * Kontsulta ezazu 19 dokumentua

LANDAREDIAREN MAILAKATZEA

Bigarren Hezkuntzako Maketak

ARBAIUNGO ATEA

* Beheko laukitxoan ... * ARROILA IKUSTEN JAKITEKO: ... hortxe dago iparraldea * Erabil ezazu 4 fitxa jarduera burutzeko eta kontsulta ezazu 9 dokumentua.

BASOKO ZIMENTUAK: LURRA

NOLAKOA DA? MANTUA (Humus) • A horizontea LURRA • B horizontea Idokorri eta S. Quiriko eguterak

AMA ARROKA

ZERGATIK SOR DITZAKETE AMA ARROKA BERDINEK LUR DESBERDINAK

IRUZKINA * Erabil ezazu 5 fitxa jarduera hau burutzeko eta kontsulta ezazu 10 dokumentua

IRUZKINAK * Kontsulta itzazu 11, 12, 13, 14 dokumentuak

Ingurugiroa

Bigarren Hezkuntzako Maketak

FLYSCHa: TERTZIARIOKO ARROKA

Basoak

IRATIKO BASOA GOIALDETIK

■ HONELAKOXEA DA FLISHCH

*Larrañeko Mendatetik ikuspegia

* Kararria * Marga * Kararria * Marga * Kararria ■ HONAKO HAU IZAN DA ERAKETA-PROZESUA

KODEA Pagoak Izeak

IRUZKINA *Gogora itzazu Irteeran bildutako oharrak eta kontsulta ezazu 15 dokumentua

BASOAREN INGURUAN DAGOEN ESPAZIOA

+ Hortxe dago iparraldea

*Erabil ezazu 6 Fitxa honako jarduer hau burutzeko

BASOAREN ESZENATEGIA 16 IKUSPEGI DESBERDINETATIK BEHATZEA

* Helburua da, Basotik hurbil dagoen leku batetik, zure inguruan duzun espazioari sei argazki ateratzea: "Aurrealdean, eskubialdean, atzealdean, ezkerraldean, (I, H, E, M) goialdean eta behealdean". - Kartulinaz egin ezazu kubo bat eta bertan argazkiak itsatsi (behar bezala antolatuta), kuboaren aurpegietan. * Kontsulta ezazu 18 dokumentua.

+ hortxe dago iparraldea

*Lehen planoa ................................. (marroi iluna) *Erdiko planoa ................................ (marroi argia) *Hondoan ......................................... (ubela) *Zerua ............................................... (urdina) *Erabil ezazu 7 Fitxa jarduera garatzeko

Ingurugiroa

Basoak

Bigarren Hezkuntzako Maketak

HAU DA PAGOA

BASOKO SOLAIRUAK: LANDAREDIA-ESTRATUAK

*BASO EPELA

Hostoa

Zuhaitz-estratua (Izeia,Pagoa) Zuhaiska-estratua (Artzia, Gorostia) Belarkada-Estratua (Garoa, Ahabia)

Fruitua

*OIHANA

*SABANA

Kortexa

* Forma * Altuera * Enborraren lodiera: * Best zenbait ezaugarri: - Basoaren dentsitatea

*TAIGA

*Erabil ezazu 8 fitxa jarduera hau burutzeko.

DETEKTIBEA BASOAN

*Honako jarduera hau garatzeko, kontsulta ezazu 7 dokumentua.

BASOTIK HURBIL BIZI DIREN LAGUNAK

* Gogora ezazu Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentrora egindako bisitaldia eta garbira pasa bertan egin zenuen GINKANA * Erabil ezazu 9 fitxa jarduera burutzeko, eta kontsulta ezazu 17 dokumentua.

* EKONOMIA-JARDUERAK * URTEBETE BASOTIK HURBIL ...... * OHITURAK .................. * FESTAK .......................... * ZAILTASUN HANDIENAK - konponbideak * Egin ezazu TXOSTEN bakun bat Elkarrizketan jasotako datuak erabiliz. Kontsulta ezazu 19 dokumentua.

Ingurugiroa

Bigarren Hezkuntzako Maketak

BASOTIK ZERRATEGIRA

Basoak

BASOTIK HURBIL DAUDEN ETXEAK 22

(ZUHAITZAREN BIDAIA) *HERRIA

* BIDAIAREN ETAPAK + Eragiketa + Zertan datzan (lanak) 1.- MARKATZEA 2.- MOZTEA 3.- ATERATZEA 4.- BILTEGIRATZEA 5.- GARRAIATZEA * Denborak aldatzen ari dira! * Bidaia LEHEN / Bidaia ORAIN

*ETXEA

Nolakoa zen? Abantailak eta Desabantailak *KALEAK

* Erabil ezazu 10 fitxa jarduera hau garatzeko. 20, 21 eta 22 dokumentuak kontsulta itzazu.

IRUZKINA: * Irteeran, Otsagabiako etxeei buruz lortutako Oharrak txukundu eta 23 dokumentua kontsulta ezazu

BASOAN BIZI DIREN ANIMALIAK

24 ELEMENTU ABIOTIKOEN ETA BIOTIKOEN ELKARRERAGINA BASOAN

* .... BURUZ ARI NAIZ IKERTZEN * Aukera ezazu jarraian aipatzen den animalia bat eta egin ezazu horri buruzko IKERKETA: ugatza, hartza, usoa, oreina, basurdea, beste zenbait. * ANIMALIAREN KANPOKO ITXURA - Forma, tamaina - Goputz-atal baten deskribapena * BIZI DENEKO HABITATA (bere ingurune ekologikoa) - Non ezkutatzen da? (kabia, gordelekua) - Nola elikatzen da? - Nola ugaltzen da? - Nondik nora mugitzen da? * ANIMALIA HORREK DUEN GARRANTZI EKOLOGIKOA - Zergatik da garrantzitsua basoan? - Desagertzeko arriskua al dute? - Nola babes daitezke? * Kontsulta itzazu 24, eta 29 dokumentuak

BERARIAZKO ERLAZIOAK * Mutualismoa * Parasitismoa * Sinbiosia * Harraparitza * Komentsalismoa * Inkilinismoa * Jarduera hau garatzeko, kontsulta itzazu 30 eta 32 dokumentuak.

Ingurugiroa

Basoak BASOKO TAUPADAK

Bigarren Hezkuntzako Maketak

BASOKO EKOSISTEMA

* Basoko bizitza hiletik hilera aldatu egiten da, urtaroak pasatzen diren heinean... * Kontsulta ezazu 33 dokumentua eta 11 fitxan proposatzen zaizun jarduera burutu ezazu.

* Kontsulta ezazu 31 Dokumentua eta idatz ezazu testu labur bat, non Baso baten Ekosistemaren funtzionamendua azaltzen duzun. * Nahi izanez gero, komiki baten antzera egin dezakezu.

GIZAKIAREN ESKU-HARTZEAK BASOAN

BASOAREN BIRSORKUNTZA

* Baso bateko zuhaitz guztiak moztean edo erretzean, noiz lortzen da BIRSORTZEA?

*KRONOLOGĂ?A *GARAIA *ESKUHARTZEA

IRUZKINA: Honako jarduera hau burutzeko, kontsulta itzazu 36 eta 37 dokumentuak. * Gogoan izan Otsagabiara egindako irteera * Jarduera hau burutzeko erabil ezazu 12 fitxa

Ingurugiroa

Bigarren Hezkuntzako Maketak

Basoak

BESTE ZENBAIT BASO

* ESPAZIOAN

BESTE ZENBAIT BASO

IPUIN ETA KONDAIRETAKO BASOAK

* NAFARROAN + Mendi aldean + Erribera aldean

* Basoari buruzko ipuin eta kondairak gogoratuz (denboran zehar gizakiaren irudimenaren ondorioz sortu direnak), asma ezazu zure baso liluragarria.

* NAFARROATIK URRUN + Taiga + Baso tropikalak

* Kontsulta ezazu 43 dokumentua.

* DENBORAN ZEHAR + KARBONIFEROko basoa * Jarduera burutzeko, kontsulta itzazu 41 eta 42 dokumentuak.

ZENBAT BASO DAGO NAFARROAN!

ZERTARAKO BALIO DU BASOAK? 32 * Funtzio BIOLOGIKOAK

1000.000

* Funtzio EKONOMIKO-SOZIALAK

900.000 800.000

* JENDEAREN ERABILERARAKO funtzioak

700.000 600.000 500.000

*Kontsulta itzazu 34 eta 35 dokumentuak.

400.000

BASO-AZALERA EZ DA BASO-AZALERA

300.000 200.000 100.000

ZUHAITEZ BETETAKO BASO-AZALERA

EZ DA BASO-AZALERA

ZUHAITZIK GABEKO BASO-AZALERA

400 300 200 100

HOSTOZABALAK KONIFEROAK

IRUZKINA * Kontsulta ezazu 40 dokumentua

Ingurugiroa

Basoak BASOAK BETIRAKO IRAUN DEZAN

Bigarren Hezkuntzako Maketak

AUTOEBALUAZIOA/ KOEBALUAZIOA

* BASOAK BIZI DITUEN ARAZO LARRIAK: + Suteak + Zuhaitz-mozketa + Poluzioa

* Zertarako egin dugu Basoen Lana? * Zer egin dugu? ...................................... * Zer ikasi dut? ....................................

* ZER EGIN DEZAKEGU? - Basoan bizi diren lagunek - Basoan bizi direnek - Basora joaten garenok - Basoetan agintzen dutenek - NIK NEUK

* Gehien gustatu zaidana ................................... * Ondoren egingo ditugun lanetan, honako alderdi hauek hobe daitezke ......................

* Jarduera hau garatzeko, kontsulta ezazu 39 dokumentua.

BASOEN HIZKUNTZAN HITZ EGITEKO (Hiztegia)

* Mugimendu Orogenikoak * Tolestura Alpinoa * Flyscha * Lur Autoktonoak * Lur Aloktonoak * Ama Arroka * Higadura * Sedimentazioa * Ekosistema Rupikola * Ekosistema Ripikola * Egutera * Ospela * Landarediaren Mailakatzea * Belarjaleak / Haragijaleak / Omniboroak * Almadia * Hostozabalak / Koniferoak * Zuhaitz hostogalkorrak / zuhaitz hostoiraunkorrak * Landare xerofiloak / landare higrofiloak â&#x20AC;˘ Kontzeptu hauekin eta deigarriak egin zaizkizun beste zenbaitekin, landu ezazu hiztegi txiki bat, hitz bakoitzaren esanahia azalduz.

Ingurugiroa

Basoak Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

1. fitxa

Basoak

"ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA" TESTU EDERRAREN IRUZKINA

* Zuhaitzak landatzen zituen gizonaren lanbidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .zen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . izena zuen. Mendi haietako bakardadean babestu zen, izan ere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................................................... * Nola landatzen zituen zuhaitzak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................................................... * Ba al dakizu zer da landareen mintegi bat? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................................................... * Zein desberdintasun dago zuhaitzaren eta zuhaiskaren artean? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................................................... * Inoiz ikusi al duzu ezkurrik? . . . . . . .Nolakoak dira? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .-ren fruitua dira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Zein eraldaketa eragin zituzten zuhaitzek artzaina bizi zeneko paisajean? .................................................................................... .................................................................................... Zergatik lehortu zitzaizkion urtebetean landatu zituen zuhaitz guztiak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................................................... * Baso-teknikariak, artzainak basoa ondatzearen beldur zeuden, baina jakin ez zekitena zera zen .................................................................................... .................................................................................... * Inoiz izan al zara baso batean? . . . .Zein basotan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Baso batean zaudenean, zer egin behar duzu basoa ondo kontserbatzeko? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....................................................................................

Ingurugiroa

Basoak 2. fitxa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

BASOKO PROTAGONISTAK

GEZI ETA LAUKITXOETAN, HONAKO TERMINO HAUEK KOKA ITZAZU: . Ura . Ur-lurrina . Oxigenoa . Karbono-diozidoa . Argia . Izerdi gordina . Azukreak . Gatz mineralak . Onddoak . Onddoak . Garoa . Zuhaiskak . Belarrak . Likenak . Goroldioak

Zuhaitzaren zatiak

Fotosintesia

BIZI-FUNTZIOAK

Ingurugiroa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

3. fitxa * MAPAN AURKITU ETA IZENDATU: * Bizkaiko itsasoa * Frantzia * Huesca * Zaragoza * Errioxa * Araba * Gipuzkoa * Zure herria

Basoak

NON DAGO GURE BASOA? * KOLOREZTA EZAZU: Mendia: Kantabriar bailarak Mendia: Pirinioetako bailarak Mendia: Arroak Erdialdeko Zona Erribera Bizkaiko itsasoa

Ingurugiroa

Basoak

4. fitxa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

ZONAKO ERLIEBEA * Nafarroako parra dea oso mend tsua da - par-mendeba deko mend kantabr arrak antz nakoak d ra eta mend -ga ur eun eta b r b duak d tuzte - par-ek a deko mend p r n arrak gazteagoak d ra uzeagoak eta mend -ga ur arrokatsuak eta a dapatsuak d tuzte encuentra e Bosque de rat P r n oetako ehenengo ga urren eta Abod Mend erroaren artean sortzen den ba ara batean aurk tzen da rat ko Basoa

O2@@@@6Kh?O@?@KO2@6K? O@K??O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K?eO2@@6KeO2@6?2@6K? O@K?eO26Ke?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6?2@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O2@@6KO2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K?O2@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0?4@@@@0?4@@@@@0M?I@M ?I4@0M?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I@M?f?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I40?@?4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?I@MI4@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0MI40M? ?I4@0MI4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0?4@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I@?4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? N@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? O2@@@@@@@@6K I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?W2@@@@@@@@@@@@@@@6K ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M O2@@@@@@@@@@@0M?I4@@@@@@@@@)X? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M O2@@@@@@@@@@6K O2@@@@@@@@@0M?gI4@@@@@@@@1? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M O2@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?O2@@@@@@@@@0M I'@@@@@L I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?O2@@@@@@@0Mf?I4@@@@6K? @@@@@@@@@@0M ?V'@@@@1 ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?W2@@@@@@0M?h?I'@@@@@ @@@@@@@@(M N@@@@@L? @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?7@@@@@(M?hfV4@@@@L? ?J@@@@@@@(Y? ?3@@@@1? 3@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y O2@@@@6K ?@@@@@0Y I4@@)K W&@@@@@@0Y ?V'@@@@L V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?@@@@@@@@@@@@6K?he@@@@@@@6KO2@@@@(M? I'@@6K 7@@0M? V'@@@1 I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?@@@@@@@@@@@@@@6K?h@@@@@@@@@@@@@@(Y ?V'@@@@? @0M? ?N@@@@L? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? V'@@@? 3@@@1? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?W&@@@@@@@@0?4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y ?N@@@L N@@@@? I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y W&@@@@@@0MfI4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? @@@@ ?@@@@? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?W&@@@@(M? I4@@@0M? ?@@@@? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ W&@@@@(Y V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ ?W&@@@@(Y? I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@(M W&@@@@@H ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?W&@@@@@@? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?7@@@@@? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? W&@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?@@@@@@? V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y ?@@@@@5? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? W&@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?@@@@@H? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?@@@@@ V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? O2@@@@@?g?@@@@@ I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y O2@@@@@@@Lg?3@@@5 ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?O@?2@@@@@@@@@@,g?V4@0Y V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? O2@@@@@@@@@@@@@@@@(Y ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X O2@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? 7@@@@@@@@@@@@@@@0M V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@H ?J@@@@@@@@@@@@@@0M ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@5? ?7@@@@@@0M ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? J@@@@@0M I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?W&@@@(M O2@@@@@@@@@@@@@@6K I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?7@@@@H? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?@@@@5 ?7@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M J@@@@H ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X I'@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@0M 7@@@5? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@(M @@@@H? I4@@@@@@@@@6X? I'@@@@@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? @@@@ ?I'@@@@@@@1? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@ ?J@@@@ ?O2@@6K? V4@@@@@@@? V'@@@@@@@@@@@@@@@@)K ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ ?7@@@@ ?O2@@@@@@@@6K? I'@@@@@L ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@6X O&@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?@@@@@ ?O2@@@@@@@@@@@@@6K ?N@@@@@1 V4@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? W2@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?3@@@@ ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? @@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?N@@@@ W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@5? 3@@@@@ 3@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K W&@@@@@@@@@@@@@@@@(Y 3@@5 7@@@@@@@@0M?eI4@@@@@0Y? N@@@@@ V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? V40Y @@@@@@@0M? ?@@@@@ ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@1 ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@0M? @@@@0M ?@@@@@ V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@ ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?@@@@@ I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X O&@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?@@@@@ I'@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@H ?@@@@@L? ?N@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?@@@@@1? 3@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?@@@@@@? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?@@@@@@? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? O&@@@@@@@@@@@@@@@@ ?@@@@@@? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@5 ?3@@@@5? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? 7@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y O26K ?N@@@@H? I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X @@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?O2@@@ ?@@@@@6X @@@@ ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@(M W2@@@@@H ?3@@@@@)X? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?7@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?O&@@@@@@? ?V'@@@@@)X I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X J@@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?O2@@@@@@@@? N@@@@@@1 ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@1 ?O&@@@@@@@@@@@@@@@(Y @@@@@@@@@@5? ?3@@@@@@L? N@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? @@@@@@@@@@H? ?V'@@@@@1? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@(M? @@@@@@@@@5 N@@@@@@? I'@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? W&@@@@@@@@@@@@@@@@0Y @@@@@@@@(Y ?@@@@@@? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@? @@@@@@@@H? ?3@@@@@? V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@5? @@@@@@@5 ?N@@@@@? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? @@@@@@(Y @@@@@? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@)K W2@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@H? ?@6X ?I4@@? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@L? J@@1 @@@@6K ?3@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? W&@@@@@@@@@@@@@@@(M? @@@@@@)KO)X? @@@@ @@@@@@@@@6K? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@)X 7@@@@@@@@@@@@@@@0Y @@@@@@@@@@)K N@@@L? 3@@@@@@@@@@@@@6K V'@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? @@@@@@@@@@@@@@@? 3@@@@@@@@@@@6K ?@@@)X V4@@@@@@@@@@@@@@6K ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? W2@@@@@@@@@@@@@@@@5? V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?@@@@)X? ?I4@@@@@@@@@@@ I'@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K ?@@@@@1? I'@@@@@@@@ ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@)K W&@@@@@@@@@@@@@@@@0Y V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?@@@@@@L ?V'@@@@@@@L? V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?W&@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@L ?3@@@@@1 V4@@@@@@1? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? O&@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@)K? ?N@@@@@@ I'@@@@@? V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@(M? I'@@@6K? 3@@@@@L? ?N@@@@@? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X W&@@@@@@@@@@@@@@@@(Y ?V'@@@@@ N@@@@@)K @@@@@? I'@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? N@@@@@ ?@@@@@@@6X @@@@@? ?N@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X ?7@@@@@@@@@@@@@@@@(Y ?3@@@@@6X? ?3@@@@@@@)X? @@@@@? @@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?V4@@@@@)X ?V4@@@@@@@1? ?J@@@@5? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@)K O2@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?I4@@) ?I'@@@@@@L ?7@@@@H? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@6X W2@@@@@@@@@@@@@@@@(Y V'@@@@@)K? ?@@@@@ ?3@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?N@@@@@@@@6X ?@@@@@ ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?O)X 3@@@@@@@@1 J@@@@5 ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@0M W2@@@)X? V4@@@@@@@@L? ?W&@@@@H V'@@@@@@@@@@@@@@@@)K W&@@@@@@@@@@@@@@(M 7@@@@@)? ?@@@@@1? W&@@@@5? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ ?W&@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?J@@@@@@H? ?@@@@@@? 7@@@@@H? I'@@@@@@@@@@@@@@@@L? O&@@@@@@@@@@@@@@(Y ?7@@@@@@ ?@@@@@5? ?J@@@@@5 ?V'@@@@@@@@@@@@@@@)X ?@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?@@@@@@@ I4@0Y? W&@@@@@H N@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?3@@@@@@L? 7@@@@@@? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@)K W2@@@@@@@@@@@@@@(M ?N@@@@@@1? ?J@@@@@? I'@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?W&@@@@@@@@@@@@@@(Y? 3@@@@@@L W&@@@@@? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@)X? W&@@@@@@@@@@@@@@(Y V'@@@@@1 ?W&@@@@@5? @@@@@@@@@@@@@@@@)X ?W&@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?N@@@@@@L? O&@@@@@(Y? 3@@@@@@@@@@@@@@@@)X? O&@@@@@@@@@@@@@@0Y @@@@@@1? W2@@@@@@0Y V4@@@@@@@@@@@@@@@@)K W2@@@@@@@@@@@@@@(M @@@@@? 7@@@@@(M ?I'@@@@@@@@@@@@@@@6K ?W&@@@@@@@@@@@@@@0Y? @@@@@L 3@@@@0Y? N@@@@@@@@@@@@@@@@@6X W&@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@1 V+M? ?3@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@@@@@@@@@5 @@@@@@L? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@1? O&@@@@@@@@@@@@@@0Y 3@@@@@)X W26X O2@@@@6K V4@@@@@@@@@@@@@@@@@? @@@@@@@@@@@@@@@@0M V'@@@@@)X? *@@)X? ?W2@@@@@@@@@@@@@@6K? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@6X ?J@@@@@@@@@@@@@@(M ?V'@@@@@1? N@@@)X ?7@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? V'@@@@@@@@@@@@@@@)X? W&@@@@@@@@@@@@@@H? V'@@@@@L ?3@@@)K? ?3@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@)X ?O&@@@@@@@@@@@@@@5 ?V'@@@@1 ?N@@@@@@ ?V4@0MI4@@@@@@@@@@@@@@)X V4@@@@@@@@@@@@@@@1 ?W2@@@@@@@@@@@@@@@0Y V'@@@@ 3@@@@@ I4@@@@@@@@@@@)K? I'@@@@@@@@@@@@@@ W&@@@@@@@@@@@@@@(M ?V'@@@@@6K V'@@@@@@@6?2@@@@@@@@ ?@@6X? I'@@@@@@@6X? ?N@@@@@@@@@@@@@@@6K? 7@@@@@@@@@@@@@@@H? V'@@@@@@6X ?V4@@@@@@@@@@@@@@@ J@@@)X ?V'@@@@@@@1? 3@@@@@@@@@@@@@@@@6X? @@@@@@@@@@@@@@@5 ?V4@@@@@@)X? ?I4@@@@@@@@@@@@@ @@@6X? 7@@@@1 V'@@@@@@@? V'@@@@@@@@@@@@@@@@1? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@(Y @@@@@@)X ?I'@@@@@@@@0M? @@@@1? @@@@@@ ?V4@@@@@@L ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@L W&@@@@@@@@@@@@@@@0Y? @@@@@@@) V4@@0M @@@@@L ?J@@@@@@ @@@@@)X? V4@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?W&@@@@@@@@@@@@@@? @@@@@1 ?7@@@@@@ 3@@@@@1? I'@@@@@@@@@@@@@@@6X? W&@@@@@@@@@@@@@@5? 3@@@@@ ?@@@@@@5 V'@@@@@? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@)X ?W&@@@@@@@@@@@@@@(Y? V'@@@@L? J@@@@@@H ?N@@@@@L V'@@@@@@@@@@@@@@@)X? W&@@@@@@@@@@@@@@0Y ?V'@@@)X 7@@@@@@? 3@@@@1 ?V'@@@@@@@@@@@@@@@)K ?O&@@@@@@@@@@@@@(M V'@@@)K? @@@@@@5? N@@@@@L? V'@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?W2@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?V'@@@@@6X @@@@@@@(Y? ?@@@@@1? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@? W&@@@@@@@@@@@@@@(Y N@@@@@@)X? @@@@@@@H J@@@@@@? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@L ?O&@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?3@@@@@@)K ?J@@@@@@5? @@@@@@5? V'@@@@@@@@@@@@@@@)X? @@@@@@@@@@@@@@@@(Y ?V'@@@@@@@6KhfW&@@@@@@H? N@@@@@H? ?N@@@@@@@@@@@@@@@@)X @@@@@@@@@@@@@@@0Y? V4@@@@@@@@6Kh?O&@@@@@@@ J@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@(M? @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ ?W&@@@@5 ?@@@@@@@@@@@@@@@@@ W&@@@@@@@@@@@@@@(Y 3@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@5 ?7@@@@@H ?3@@@@@@@@@@@@@@@@ ?W&@@@@@@@@@@@@@@(Y? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y J@@@@@@? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@L? W&@@@@@@@@@@@@@@(Y I4@@@@@@@@@@@@@@(M 7@@@@@5? V'@@@@@@@@@@@@@@)X ?O&@@@@@@@@@@@@@@0Y? I4@@@@@@@@@0Y? ?J@@@@@(Y? ?V4@@@@@@@@@@@@@@)X? ?W2@@@@@@@@@@@@@@(M? W&@@@@@H ?I'@@@@@@@@@@@@@)K W&@@@@@@@@@@@@@@@H 7@@@@@5? V'@@@@@@@@@@@@@@6K 7@@@@@@@@@@@@@@@5? @@@@@(Y? ?N@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?J@@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?W2@@@@@@H @@@@@@@@@@@@@@@@@)X? W&@@@@@@@@@@@@@@(Y O&@@@@@@@? @@@@@@@@@@@@@@@@@@)X ?W&@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@ I'@@@@@@@@@@@@@@@)K? W&@@@@@@@@@@@@@@(Y W26X J@@@@@@@@@@@@@@@@5 ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?W&@@@@@@@@@@@@@@(Y? 7@@)X? '@@@@@@@@@@@@@@@0Y N@@@@@@@@@@@@@@@@@1? ?7@@@@@@@@@@@@@@(Y @@@@1? V'@@@@@@@@@@@0M? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?@@@@@@@@@@@@@@(Y? 3@@@@L @6K? ?V4@@@@@@@@0M? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@(Y V'@@@)X? @@@@ I'@@@@@@@@@@@@@@@? W&@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?V'@@@)K @@@@L? ?N@@@@@@@@@@@@@@@@6X 7@@@@@@@@@@@@@@(M? N@@@@@6X @@@@1? 3@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?J@@@@@@@@@@@@@@@H ?3@@@@@1 @@@@@? V'@@@@@@@@@@@@@@@@)X O&@@@@@@@@@@@@@@@? ?V'@@@@@L? ?J@@@@5? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@1 W2@@@@@@@@@@@@@@ V'@@@@)X W&@@@@H? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@L? ?W&@@@@@@@@@@@@@@5 ?V'@@@@)X? ?W&@@@@@ V'@@@@@@@@@@@@@@)K W&@@@@@@@@@@@@@@(Y V'@@@@)X W&@@@@@5 ?V'@@@@@@@@@@@@@@@6X ?W&@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?N@@@@@)X? ?W&@@@@@@H V'@@@@@@@@@@@@@@@)X? O&@@@@@@@@@@@@@@0Y @@@@@@)K W&@@@@@@5? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@)X W2@@@@@@@@@@@@@(M? ?I4@@@@@@6K?hf?O&@@@@@@0Y? @@@@@@@@@@@@@@@)X? 7@@@@@@@@@@@@@@H ?I'@@@@@@6K?h?O2@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@1? @@@@@@@@@@@@@@@? V'@@@@@@@@6Kf?O2@@@@@@@@5 @@@@@@@@@@@@@@@@@L ?J@@@@@@@@@@@@@@5? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y ?I'@@@@@@@@@@@@@@)X? O&@@@@@@@@@@@@@0Y? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? V4@@@@@@@@@@@@@@)X ?@@@@@@@@@@@@@@(M? ?I'@@@@@@@@@@@@@@0M? I'@@@@@@@@@@@@@)K? J@@@@@@@@@@@@@(Y V4@@@@@@@@@@@0M? ?V'@@@@@@@@@@@@@@6X? ?W&@@@@@@@@@@@@@H? I4@@@@@0M? V'@@@@@@@@@@@@@@)X ?7@@@@@@@@@@@@@5 ?N@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?@@@@@@@@@@@@@0Y @@@@@@@@@@@@@@@@)X ?W2@@@@@@@@@@@@@(M ?I'@@@@@@@@@@@@@@)X? W&@@@@@@@@@@@@@(Y? V'@@@@@@@@@@@@@@)X 7@@@@@@@@@@@@@(Y ?V'@@@@@@@@@@@@@@)X? ?J@@@@@@@@@@@@@(Y? V'@@@@@@@@@@@@@@)X O&@@@@@@@@@@@@0Y ?V'@@@@@@@@@@@@@@1 W2@@@@@@@@@@@@(M V'@@@@@@@@@@@@@@L? ?W&@@@@@@@@@@@@@H? ?V'@@@@@@@@@@@@@)X ?7@@@@@@@@@@@@@@ V'@@@@@@@@@@@@@)X? J@@@@@@@@@@@@@@@ ?V'@@@@@@@@@@@@@)X ?O&@@@@@@@@@@@@@@@ V'@@@@@@@@@@@@@)K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@(M? ?N@@@@@@@@@@@@@@@@ W&@@@@@@@@@@@@@@(Y 3@@@@@@@@@@@@@@@ 7@@@@@@@@@@@@@@(Y? V'@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?J@@@@@@@@@@@@@@@H ?V'@@@@@@@@@@@@@@@1? W&@@@@@@@@@@@@@@@? W26X W26X V4@@@@@@@@@@@@@@@L ?W&@@@@@@@@@@@@@(M ?W&@@1 ?W&@@1 ?@@@@@@@@@@@@@@)X? O&@@@@@@@@@@@@@0Y? ?7@@@@L? ?7@@@@L? ?3@@@@@@@@@@@@@@)K ?@@@@@@@@@@@@@@@ ?O2@@@@@6X J@@@@@1? ?O2@@@@@6X ?O2@@@@@6X J@@@@@1? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@? J@@@@@@@@@@@@@@@ O2@@@@@@@@@1 7@@@@@@? O2@@@@@@@@@1 O2@@@@@@@@@1 7@@@@@@? V'@@@@@@@@@@@@@@@? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@ ?W2@@@@@@@@@@@@@ ?J@@@@@@@L ?O2@hf?W2@@@@@@@@@@@@@ ?W2@@@@@@@@@@@@@ ?J@@@@@@@L ?V4@@@@@@@@@@@@@@@6X W&@@@@@@@@@@@@@(M? O&@@@@@@@@@@@@@@hf?O2@ O2@@@6X? ?7@@@@@@@1 ?O2@heW2@@ ?W2@@@L?heO&@@@@@@@@@@@@@@ O&@@@@@@@@@@@@@@ ?7@@@@@@@1 @@@@@@@@@@@@@@@1 ?W&@@@@@@@@@@@@@(Y ?O2@@@@@@@@@@6X?heW2@@@@@@@@@@@@@@@@he?O2@@@ W2@@@@@@)X J@@@@@@@@@hf?O2@@@h?W&@@@ W&@@@@1?hW2@@@@@@@@@@@@@@@@ W2@@@@@@@@@@@@@@@@ J@@@@@@@@@ 3@@@@@@@@@@@@@@@ W&@@@@@@@@@@@@@(Y? W2@@@@@@@@@@@@@@1?h?W&@@@@@0Me?W@@@@@@h?W2@@@@@L? ?O&@@@@@@@@1 7@@@@@@@@@L?h?W2@@@@@L?gW&@@@@ 7@@@@@@?g?W&@@@@@0Me?W@@@@@@hf?W&@@@@@0Me?W@@@@@@ 7@@@@@@@@@L? V'@@@@@@@@@@@@@@@@ 7@@@@@@@@@@@@@@H ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@LhW&@@@@(Mf?7@@@@@5h?7@@@@@@1? ?W2@@@@@@@@@@@L? @@@@@@@@@@1?h?7@@@@@@1?g7@@@@@ 3@@@@@@?gW&@@@@(Mf?7@@@@@5hfW&@@@@(Mf?7@@@@@5 @@@@@@@@@@1? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@ ?J@@@@@@@@@@@@@@@? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@1g?W&@@@@(Y?fJ@@@@@@Hh?3@@@@@@@? W&@@@@@@@@@@@@1? ?J@@@@@@@@@@@?h?3@@@@@@@?g@@@@@@ W2@@@?heV'@@@@@?f?W&@@@@(Y?fJ@@@@@@Hhe?W&@@@@(Y?fJ@@@@@@H ?J@@@@@@@@@@@? V'@@@@@@@@@@@@@@@6X? W&@@@@@@@@@@@@(M W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@gW&@@@@@?g7@@@@@5?h?N@@@@@@@L 7@@@@@@@@@@@@@@? ?7@@@@@@@@@@@?h?N@@@@@@@Lg@@@@@@ ?W&@@@@?he?V'@@@@?fW&@@@@@?g7@@@@@5?heW&@@@@@?g7@@@@@5? ?7@@@@@@@@@@@? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@)X ?W&@@@@@@@@@@@@(Y? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L?f7@@@@@@1g@@@@@@H?he@@@@@@@1 ?J@@@@@(M??@@@@@@? ?@@@@@@@@@@@@Lhe@@@@@@@1g@@@@@@ W&@@@@@?hfN@@@@?f7@@@@@@1g@@@@@@H?he7@@@@@@1g@@@@@@H? ?@@@@@@@@@@@@L N@@@@@@@@@@@@@@@@)X? W&@@@@@@@@@@@@(Y ?7@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1?e?J@@@@@@@@L?e?J@@@@@5hf@@@@@@@@ W&@@@@(Ye?@@@@@@? J@@@@X?@@@@@@1he@@@@@@@@g@@@@@@ 7@@@@@@?hf?@@@@?e?J@@@@@@@@L?e?J@@@@@5he?J@@@@@@@@L?e?J@@@@@5 J@@@@X?@@@@@@1 ?3@@@@@@@@@@@@@@@@)X ?W&@@@@@@@@@@@@(Y? J@@@@@@@@@@@@@(?'@@@@@@@@?e?7@@@@@@@@1?e?7@@@@(Yhf3@@@@@@@ 7@@@@(Y?e?@@@@@@? 7@@@@1?3@@@@@@he3@@@@@@@g@@@@@@ @@@@@@@?hf?@@@@?e?7@@@@@@@@1?e?7@@@@(Yhe?7@@@@@@@@1?e?7@@@@(Y 7@@@@1?3@@@@@@ ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@1 W&@@@@@@@@@@@@@H ?W&@@@@(M?@@@@@(Y?N@@@@@@@@?e?@@@@@@@@@@?eJ@@@@@H?hfN@@@@@@@ ?J@@@@(Yf?@@@@@5? @@@@@@?N@@@@@@heN@@@@@@@g@@@@@@ ?J@@@@@@@?hf?@@@@?e?@@@@@@@@@@?eJ@@@@@H?he?@@@@@@@@@@?eJ@@@@@H? @@@@@@?N@@@@@@ V4@@@@@@@@@@@@@@@@L? ?W&@@@@@@@@@@@@@5? ?7@@@@(Ye@@@@(Ye?3@@@@@@@Le?@@@@@@@@@@??W&@@@@5 ?@@@@@@@ ?7@@@@H?f?@@@@@H? @@@@@@e@@@@@@L?h?@@@@@@@g@@@@@@ ?7@@@@@@@?hf?@@@@?e?@@@@@@@@@@??W&@@@@5hf?@@@@@@@@@@??W&@@@@5 @@@@@@e@@@@@@L? @@@@@@@@@@@@@@1? W&@@@@@@@@@@@@@(Y? J@@@@@H?e@@@0Y?e?V'@@@@@@1e?@@@@@@@@@@?W&@@@@@H ?3@@@@@@ J@@@@5g?@@@@@ ?J@@@@@5e@@@@@@1?h?3@@@@@@g@@@@@5 ?@@@@@@@@?hf?@@@@?e?@@@@@@@@@@?W&@@@@@Hhf?@@@@@@@@@@?W&@@@@@H ?J@@@@@5e@@@@@@1? @@@@@@@@@@@@@@@L ?W&@@@@@@@@@@@@@0Y 7@@@@5 N@@@@@@@e?@@@@@@@@@@W&@@@@@5? ?N@@@@@@ 7@@@@Hg?@@@@5 ?7@@@@@He3@@@@@@?h?N@@@@@@g@@@@@H ?@@@@@@@@?hf?@@@@?e?@@@@@@@@@@W&@@@@@5?hf?@@@@@@@@@@W&@@@@@5? ?7@@@@@He3@@@@@@? 3@@@@@@@@@@@@@@)K? W&@@@@@@@@@@@@@? ?J@@@@@H ?3@@@@@@e?3@@@@@@@@@@@@@@@(Y? @@@@@@ ?J@@@@@?g?@@@@H ?@@@@@@?eN@@@@@@?he@@@@@@g@@@@@? ?@@@@@@@@?hf?@@@@?e?3@@@@@@@@@@@@@@@(Y?hf?3@@@@@@@@@@@@@@@(Y? ?@@@@@@?eN@@@@@@? V'@@@@@@@@@@@@@@@6X? 7@@@@@@@@@@@@@5? ?7@@@@@? ?N@@@@@@e?N@@@@@@@@@@@@@@@H @@@@@@ ?7@@@@5?g?@@@5? ?@@@@@@?e?@@@@@@?he@@@@@@g@@@@@? ?@@@@@@@@?hf?@@@@?e?N@@@@@@@@@@@@@@@H ?N@@@@@@@@@@@@@@@H ?@@@@@@?e?@@@@@@? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@)X ?J@@@@@@@@@@@@@(Y? ?@@@@@5? @@@@@@f3@@@@@@@@@@@@@5? @@@@@@ ?@@@@@H?g?@@0Y? J@@@@@@?e?@@@@@@?he@@@@@@g@@@@5? ?@@@@@@@@?hf?@@@@?f3@@@@@@@@@@@@@5? 3@@@@@@@@@@@@@5? J@@@@@@?e?@@@@@@? ?I'@@@@@@@@@@@@@@1 W&@@@@@@@@@@@@(Y J@@@@@H? @@@@@@fV'@@@@@@@@@@@@H? @@@@@@ J@@@@@ 7@@@@@@@@@@@@@@@@Lhe@@@@@@f?J@@@@H? ?@@@@@@@@?hf?@@@@?fV'@@@@@@@@@@@@H? V'@@@@@@@@@@@@H? 7@@@@@@@@@@@@@@@@L N@@@@@@@@@@@@@@@L? ?W&@@@@@@@@@@@@@H? 7@@@@@ @@@@@@f?N@@@@@@@@@@@@ @@@@@@ 7@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@1he@@@@@@f?7@@@@ ?@@@@@@@@?hf?@@@@?f?N@@@@@@@@@@@@ ?N@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@1 ?3@@@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@@@@@@@@5 @@@@@@ @@@@@@g3@@@@@@@@@@@L? @@@@@@ @@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@he@@@@@@fJ@@@@@ ?@@@@@@@@?hfJ@@@5?g3@@@@@@@@@@@L? 3@@@@@@@@@@@L? @@@@@@@@@@@@@@@@@@ ?V'@@@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@@@@@@@@(Y ?J@@@@@@ @@@@@@gN@@@@@@@@@@@)X @@@@@@ @@@@@@ ?J@@@@@@@@@@@@@@@@@@he@@@@@@f7@@@@5 ?@@@@@@@@?hf7@@@H?gN@@@@@@@@@@@)X N@@@@@@@@@@@)X ?J@@@@@@@@@@@@@@@@@@ V4@@@@@@@@@@@@@@)K ?7@@@@@@@@@@@@@(Y? ?7@@@@@@ ?J@@@@@5g?@@@@@@@@@@@@)X? @@@@@@ @@@@@@ ?7@@@@@@@@@@@@@@@@@@L?h@@@@@@e?J@@@@@H ?@@@@@@@@?he?J@@@@h?@@@@@@@@@@@@)X? ?@@@@@@@@@@@@)X? ?7@@@@@@@@@@@@@@@@@@L? @@@@@@@@@@@@@@@? J@@@@@@@@@@@@@(Y ?@@@@@@@ ?7@@@@@Hg?@@@@@@@@@@@@@)K @@@@@@ @@@@@@hfW2@?he?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1?h@@@@@@e?7@@@@@? ?@@@@@@@@?he?7@@@5h?@@@@@@@@@@@@@)K ?@@@@@@@@@@@@@)K ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1? @@@@@@@@@@@@@@@L ?W&@@@@@@@@@@@@(Y? ?@@@@@@@L? J@@@@@5?g?@@@@@@@@@@@@@@@6X @@@@@@ @@@@@@L?h?W&@@Lhe?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@?h@@@@@@e?@@@@@@? ?@@@@@@@@?heJ@@@@Hh?@@@@@@@@@@@@@@@6X ?@@@@@@@@@@@@@@@6Xhf?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? 3@@@@@@@@@@@@@@)X? )X ?7@@@@@@@@@@@@(Y ?@@@@@@@)X 7@@@@@H?g?@@@@@@@@@@@@@@@@)X?hf@@@@@@ @@@@@@1?hW&@@@)X?h?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@Lh@@@@@@e?@@@@@@?heO2@@@6X?e?3@@@@@@@Lh?W&@@@5?h?@@@@@@@@@@@@@@@@)X?hf?@@@@@@@@@@@@@@@@)X?he?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L N@@@@@@@@@@@@@@@)X @1 ?@@@@@@@@@@@@(Y? ?3@@@@@@@)X?he?J@@@@@5h?@@@@@@@@@@@@@@@@@)Khf@@@@@@ 3@@@@@@?g?O&@@@@@1?hJ@@@@@@@@@0Mf@@@@@1h@@@@@@e?@@@@@@?gO2@@@@@@@@)Xe?N@@@@@@@1h?7@@@(Y?h?@@@@@@@@@@@@@@@@@)Khf?@@@@@@@@@@@@@@@@@)KheJ@@@@@@@@@0Mf@@@@@1 ?@@@@@@@@@@@@@@@@)K? @@ @@@@@@@@@@@@@@@H ?N@@@@@@@@)KheW&@@@@@Hh?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6Xhe@@@@@@ N@@@@@@@6KeO2@@@@@@@@@Lh7@@@@@@(M?g@@@@@@h@@@@@@e?@@@@@@?e?O2@@@@@@@@@@@@1f@@@@@@@@L?gJ@@@@Hhe?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6Xhe?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6Xh7@@@@@@(M?g@@@@@@ I'@@@@@@@@@@@@@@@@ @@ ?J@@@@@@@@@@@@@@5? 3@@@@@@@@@6Kg?W&@@@@@5?hJ@@@@@eI4@@@@@@@@@@@)X?h@@@@@@ ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1h@@@@@@0Yh@@@@@@L?g@@@@@@e?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@f3@@@@@@@)Xf?O&@@@5?heJ@@@@@eI4@@@@@@@@@@@)X?hJ@@@@@eI4@@@@@@@@@@@)X?g@@@@@@0Yh@@@@@@L? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@ W&@@@@@@@@@@@@@(Y? V'@@@@@@@@@@6KfO&@@@@@(Y?h7@@@@@fI'@@@@@@@@@@)Kh3@@@@@ ?3@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L?g@@@@@?he3@@@@@1?g3@@@@@e?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?fV'@@@@@@@)K??O2@@@@(Y?he7@@@@@fI'@@@@@@@@@@)Kh7@@@@@fI'@@@@@@@@@@)Kg@@@@@?he3@@@@@1? N@@@@@@@@@@@@@@@ ?W&@@@@@@@@@@@@@(Y ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Yhe@@@@@@f?V'@@@@@@@@@@@6XgN@@@@@ ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1?g@@@@5?heN@@@@@@?gN@@@@@e?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?g?N@@@@@@@@@@@@@@@@(Yhf@@@@@@f?V'@@@@@@@@@@@6Xg@@@@@@f?V'@@@@@@@@@@@6Xf@@@@5?heN@@@@@@? ?3@@@@@@@@@@@@@@L? W&@@@@@@@@@@@@@0Y? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Mhf@@@@@@gV'@@@@@@@@@@@,g?@@@@5 V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@?f?J@@@@H?he?@@@@@@?g?@@@@5e?@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?he3@@@@@@@@@@@@@@(Y?hf@@@@@@gV'@@@@@@@@@@@,g@@@@@@gV'@@@@@@@@@@@,e?J@@@@H?he?@@@@@@? ?V'@@@@@@@@@@@@@)K ?W&@@@@@@@@@@@@@ I4@@@@@@@@@@@@@@@0Y?hf3@@@@5g?V4@@@@@@@@@(Yg?3@@@H ?V'@@@@@@@@0MI'@@@@@@@@Lf?7@@@@hf?@@@@@@Lg?3@@@He?@@@@@@@@@@@@@@@0M V4@@@@@@@@@@@@0Y 3@@@@5g?V4@@@@@@@@@(Yg3@@@@5g?V4@@@@@@@@@(Ye?7@@@@hf?@@@@@@L V'@@@@@@@@@@@@@@@? ?7@@@@@@@@@@@@@5 I4@@@@@@@@@@@0M? N@@@(Yh?I'@@@@@@(Y?g?N@@5? V4@@@@0MfV'@@@@@@@1f?@@0M?hf?3@@@@@1g?N@@5?e?3@@@@@@@@@@@0M? I'@@@@@@@@0M N@@@(Yh?I'@@@@@@(Y?gN@@@(Yh?I'@@@@@@(Y?e?@@0M?hf?3@@@@@1 ?V'@@@@@@@@@@@@@@L J@@@@@@@@@@@@@(Y I4@@@@@@0M ?@@0Y?heV4@@@@0Yhe@0Y? ?N@@@@@@@@L? ?N@@@@@@h@0Y?e?V4@@@@@@0M? ?V4@@@@@0M ?@@0Y?heV4@@@@0Yh?@@0Y?heV4@@@@0Y ?N@@@@@@ V'@@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@@@@@@@(Y? 3@@@@@@@1? 3@@@@5 3@@@@5 ?N@@@@@@@@@@@@@@1? W&@@@@@@@@@@@@0Y V'@@@@@@@? V'@@(Y V'@@(Y 3@@@@@@@@@@@@@@? ?W&@@@@@@@@@@@@? ?V'@@@@@5? ?N@(Y? ?N@(Y? V'@@@@@@@@@@@@@@6X W&@@@@@@@@@@@@@? V4@@@0Y? (Y (Y ?V'@@@@@@@@@@@@@@)X? 7@@@@@@@@@@@@@@? V'@@@@@@@@@@@@@@1? @@@@@@@@@@@@@@5? ?V'@@@@@@@@@@@@@@L @@@@@@@@@@@@@0Y? V'@@@@@@@@@@@@@)X? ?W2@@@@@@@@@@@(M ?N@@@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@@@@@@@H? 3@@@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@@@@@@@5 N@@@@@@@@@@@@@@@)X ?7@@@@@@@@@@@@@H ?3@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?@@@@@@@@@@@@@@? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@1? ?@@@@@@@@@@@@@(M ?I'@@@@@@@@@@@@@@? J@@@@@@@@@@@@@H? N@@@@@@@@@@@@@@L ?W&@@@@@@@@@@@@5 ?3@@@@@@@@@@@@@)X? W&@@@@@@@@@@@@@H ?V'@@@@@@@@@@@@@)X 7@@@@@@@@@@@@@5? V4@@@@@@@@@@@@@)X? ?J@@@@@@@@@@@@@(Y? ?O2@@@@@@@@6K?hf?W2@@@@@@6K? I'@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@@@@@@@(Y O2@@@@@@@@@@@@@@@@@6X?gO&@@@@@@@@@@ O2@6K? ?V'@@@@@@@@@@@@1 ?W&@@@@@@@@@@@@(Y? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)XfO2@@@@@@@@@@@@hfO2@@@@@@ V'@@@@@@@@@@@@L? ?7@@@@@@@@@@@@(Y W2@@@@@@@@@@@0?4@@@@@@@@@)K?O2@@@@0M?I4@@@@@L?hW2@@@@@@@@L? ?N@@@@@@@@@@@@1? ?@@@@@@@@@@@@(Y? ?O&@@@@@@@@0M?gI4@@@@@@@@@@@@0Mf?I4@@@)Kg?O&@@@@@@@@@)X @@@@@@@@@@@@@? ?@@@@@@@@@@@@@(Y ?W2@@@@@ ?I'@@@@@(Mh?I'@@@6XeW2@@@@@@@@@@@@@)X? @@@@@@@@@@@@6X J@@@@@@@@@@@@(Y? ?7@@@@@5 V4@@@(Y?heV'@@@)KO&@@@@@@0MI'@@@@@)X @@@@@@@@@@@@@)X? 7@@@@@@@@@@@@H J@@@@@0Y I40Yhf?N@@@@@@@@@@@0M?eV'@@@@@)X? 3@@@@@@@@@@@@@1? @@@@@@@@@@@@5? ?W&@@@(M @@@@@@@@@@g?V'@@@@@1?g?O2@@@6X N@@@@@@@@@@@@@@L ?W2@@@@@@@@@@@@(Y? W&@@@(Y? 3@@@@@@@@@hV'@@@@@?e?O2@@@@@@@@)K? ?@@@@@@@@@@@@@@)K? W&@@@@@@@@@@@@@H ?O2@@@@@@6K? 7@@@(Y V'@@@@@(M?h?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? I'@@@@@@@@@@@@@6X? 7@@@@@@@@@@@@@5? ?O2@@@@@@@@@@@@6X? ?J@@@(Y? ?V'@@@(YhfV'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1? ?N@@@@@@@@@@@@@@)X @@@@@@@@@@@@@(Y? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@)K ?7@@@H V4@0Y?hf?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L 3@@@@@@@@@@@@@@1 ?J@@@@@@@@@@@@(Y ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X J@@@5? ?I'@@@@@@@0M?I4@@@@@@)X? N@@@@@@@@@@@@@@@ W&@@@@@@@@@@@(Y? ?O2@@@@@@@@@@0M?e?I4@@@@)K? ?W&@@(Y? V4@@@0M?h?@@@)X ?3@@@@@@@@@@@@@@L? ?W&@@@@@@@@@@@(Y ?W2@@@@@@0M?hfI'@@@@ ?7@@(Y ?@@@@)K? ?V'@@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@@@@@@@H? O&@@@@@(M? ?V'@@@ ?@@@H? ?@@@@@@@ V'@@@@@@@@@@@@@)X? 7@@@@@@@@@@@@@ ?@@@@@@@0Y V4@@ ?@@@ ?@@@@@@@L? ?V'@@@@@@@@@@@@@)X ?J@@@@@@@@@@@@@5 ?@@@@@(M ?3@@@@@@)X V'@@@@@@@@@@@@@)X? W&@@@@@@@@@@@@0Y ?@@@@0Y? ?V4@@@@@@)X? ?N@@@@@@@@@@@@@@1? ?W&@@@@@@@@@@@(M ?W2@@@(M ?I'@@@@@)K 3@@@@@@@@@@@@@@L ?7@@@@@@@@@@@@H? W&@@@(Y? N@@@@@@@6X V'@@@@@@@@@@@@@)X? J@@@@@@@@@@@@5 7@@@@H ?3@@@@@@@1 ?V'@@@@@@@@@@@@@1? ?W&@@@@@@@@@@@@H ?J@@@@5? ?V'@@@@@@@L? V'@@@@@@@@@@@@@L W&@@@@@@@@@@@@@? O&@@@0Y? V'@@@@@@1? ?V'@@@@@@@@@@@@)K? 7@@@@@@@@@@@@? W2@@@(M? ?V'@@@@@@? N@@@@@@@@@@@@@@@ ?J@@@@@@@@@@@@5? ?W&@@@(Y V'@@@@@? ?3@@@@@@@@@@@@@@ W&@@@@@@@@@@@@H? ?7@@@@H? ?O2@@6K? ?N@@@@@? ?V'@@@@@@@@@@@@@L? ?W&@@@@@@@@@@@@5 ?@@@@5 ?O2@@@@@@6X? @@@@@? V'@@@@@@@@@@@@)X O&@@@@@@@@@@@@0Y ?@@@(Y ?O2@@@@@@@@@)K @@@@5? ?V4@@@@@@@@@@@@)K? ?@@@@@@@@@@@@@@? J@@@H? ?W2@@@@@@@@@@@@@@6X? @@@@H? @@@@@@@@@@@@@6X? ?@@@@@@@@@@@@@5? 7@@@ O&@@@@@@@@@@@@@@@@1? 3@@@ @@@@@@@@@@@@@@1? J@@@@@@@@@@@@(Y? @@@@ ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L V4@@ 3@@@@@@@@@@@@@@? ?W&@@@@@@@@@@@(Y @@@@ J@@@@@@@0Me?I4@@@@@@)K? V'@@@@@@@@@@@@@L W&@@@@@@@@@@@(Y? 3@@@ ?W&@@@@@(Mg?I4@@@@@@6K? ?V'@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@@@@@@@H N@@@ W&@@@@@0Y?h?I'@@@@@@@ N@@@@@@@@@@@@@1? ?7@@@@@@@@@@@@5? ?3@@ 7@@@@(M?hfV'@@@@@@ ?3@@@@@@@@@@@@@L J@@@@@@@@@@@@(Y? ?V4@ ?J@@@@@H ?V4@@@@@@6X? ?V'@@@@@@@@@@@@)X? 7@@@@@@@@@@@@H W&@@@@5? ?I'@@@@@)K N@@@@@@@@@@@@@1? @@@@@@@@@@@@@? 7@@@@(Y? V4@@@@@@6X ?@@@@@@@@@@@@@@L @@@@@@@@@@@@@? @@@@@H I'@@@@@1 ?@@@@@@@@@@@@)K? ?J@@@@@@@@@@@@5? @@@@5? ?N@@@@@@ ?3@@@@@@@@@@@@@6X? W&@@@@@@@@@@@@H? @@@@H? @@@@@@ ?V'@@@@@@@@@@@@@1? 7@@@@@@@@@@@@@ @@@5 N@@@@@@@@@@@@@@? ?J@@@@@@@@@@@@@@ @@0Y ?3@@@@@@@@@@@@@? ?7@@@@@@@@@@@(M? @M ?V'@@@@@@@@@@@@@@? J@@@@@@@@@@@(Y V'@@@@@@@@@@@@@L ?W&@@@@@@@@@@@H? ?O2@@@@6X? O2@@@@@6K? ?W2@@6K? ?N@@@@@@@@@@@@@1 W&@@@@@@@@@@@5 ?W2@@@@@@@)X O2@@@@@@@@@@@@ O&@@@@@@@@6K 3@@@@@@@@@@@@@L? ?W&@@@@@@@@@@@@H O&@@@@@@@@@)X? W2@@@@@@@@@@@@@@ O2@@@@@@@@@@@@@@6K V'@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@@@@@@@5? ?W2@@@(Mf@@@@1? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? ?V'@@@@@@@@@@@@1 7@@@@@@@@@@@@(Y? ?7@@@(Y?f3@@@@? W&@@@@@@(MeI4@@@@@@@)X? W&@@@@@@@@0MI4@@@@@@@@@@)X N@@@@@@@@@@@@@L? ?J@@@@@@@@@@@@(Y ?@@@@HgV4@@@? 7@@@@@@0Y?f?I'@@@@@)X 7@@@@@@@0Mf?I4@@@@@@@@)K? @@@@@@6X ?@@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@@@@@@(Y? J@@@5? @@@@@(M?hV'@@@@@)X? ?J@@@@@@(Mhe?I'@@@@@@6K? @@@@@@@)X? ?3@@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@@@@@@(Y ?O&@@@H? @@@@@@0Yhe?V4@@@@@)X O&@@@@@0Y?hfV4@@@@@@@6X? ?O2@@@@@@@@@)X ?V'@@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@@@@@@@H? O2@@ @@@@@@ @@@@@? ?I4@@@@)K? ?W2@@@@@(M I'@@@@)K ?O2@@@@@@@@@@@@)X?hfW2@@@@@6K? V'@@@@@@@@@@@@@1 7@@@@@@@@@@@@@ O2@@@@@@ ?J@@@@ ?J@@@@@? ?I'@@@@@ ?7@@@@@0Y? ?V4@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@)Xhe?O&@@@@@@@@6K? ?N@@@@@@@@@@@@@@L? ?J@@@@@@@@@@@@@5 ?O2@@@@@@@@@@@ ?7@@@5 ?7@@@@5? N@@@@@ J@@@@@ ?I'@@@@@6X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K?g?O2@@@@@@@@@@@@6X? 3@@@@@@@@@@@@@1? ?7@@@@@@@@@@@@(Y O2@@@@@@@@@@@@@0M? J@@@(Y ?@@@@@H? ?3@@@@L?hf7@@@@5 V'@@@@@)K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@f?@@@@@@@@@@@@@@@@@)X V'@@@@@@@@@@@@@L J@@@@@@@@@@@@(Y? ?@@@@@@@@@0M?I@M 7@@0Y? J@@@@5 ?V4@@@)Khf@@@@0Y ?V4@@@@@@@6K ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@f?@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?V'@@@@@@@@@@@@)X? 7@@@@@@@@@@@(Y @@@?f?@0M @(M? 7@@@(Y I'@@@?h@@@@@? I'@@@@@@6K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6?2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1? N@@@@@@@@@@@@@1? ?J@@@@@@@@@@@(Y? ?J@@@? ?J@H @@@@H? ?V'@@Lg?J@@@@5? ?V4@@@@@@@6X W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L ?3@@@@@@@@@@@@@L W&@@@@@@@@@@@H ?7@@@? W&@? ?J@@@@ V4@@g?7@@@(Y? ?I4@@@@@@)X? 7@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1 ?V'@@@@@@@@@@@@1 ?W&@@@@@@@@@@@5? J@@@5? 7@@? ?7@@@@ J@@@@H @@@@@@)X ?J@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ V'@@@@@@@@@@@@L? W&@@@@@@@@@@@(Y? ?O&@@(Y? @@@? ?@@@@@ /Kf7@@@@? @@@@@@@)X? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L? ?V'@@@@@@@@@@@)K 7@@@@@@@@@@@@H @@@@@H @@5? ?3@@@@@@ N@@?e@@@@5? @@@@@@)X ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0MhI'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1? N@@@@@@@@@@@@@@? @@@@@@@@@@@@5? @@@@5? @@H? O2@@@@@6X? ?V'@@@@H ?@@Le@@@@H? 3@@@@@@1 O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?he?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Me@@@@@@@@@@@? ?@@@@@@@@@@@@@@L ?J@@@@@@@@@@@(Y? ?J@@@(Y? @@ O2@@@@@@@@)K V4@@@? ?@@1?J@@@5 V'@@@@@@ W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? V'@@@@@@@@@@@@@@@@(Mf@@@@@@@@@@@? ?3@@@@@@@@@@@@@1 W&@@@@@@@@@@@H ?7@@@H W2@@@@@@@@@@@@@? ?3@@?7@@@H ?V'@@@@@L? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?N@@@@@@@@@@@@@@@@H?f@@@@@@@@@@@L ?V'@@@@@@@@@@@@@ ?O&@@@@@@@@@@@5? J@@@5? ?O&@@@@@@@@@@@@@@? ?N@@?@@@5? V4@@@@)X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@0M? @@@@@@@@@@@@@@@@g@@@@@@@@@@@)X? V'@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@(Y? 7@@(Y? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@6X @@@@@@H? I'@@@)X? O2@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?I'@@@@@@@@@@0M?g3@@@@@@@@@@@1? ?V'@@@@@@@@@@@@6X? ?J@@@@@@@@@@@@(Y @@@H O&@@@@@@@0M?eI'@@@@@1 @@@@@@ ?N@@@@1? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? V'@@@@@@0MheN@@@@@@@@@@@@L N@@@@@@@@@@@@@)X ?7@@@@@@@@@@@@H? @@@? ?@@@@@@@@(M?f?V'@@@@@L? 3@@@@@ 3@@@@? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?V4@@@0Mhf?3@@@@@@@@@@@1 ?3@@@@@@@@@@@@@1 ?@@@@@@@@@@@@5 ?J@@@? J@@@@@@@(YhN@@@@@)X N@@@@@ N@@@@L ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?N@@@@@@@@@@@@ ?N@@@@@@@@@@@@@@L? J@@@@@@@@@@@(Y ?7@@5? 7@@@@@@0Y?h?3@@@@@1 ?@@@@5 ?3@@@1 ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@0M? 3@@@@@@@@@@@L? 3@@@@@@@@@@@@@1? ?W&@@@@@@@@@@(Y? ?@@@H? 3@@@@(M?he?V'@@@@@ ?3@@(Y ?N@@@@ O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M V'@@@@@@@@@@1? V'@@@@@@@@@@@@@? ?7@@@@@@@@@@@H ?@@@ V'@@0Y N@@@@@ ?N@@H? @@@@ W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?N@@@@@@@@@@@L ?V'@@@@@@@@@@@@L J@@@@@@@@@@@5? ?@@@ ?V+M ?@@@@@ @@ ?O2@@@@@L? ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? 3@@@@@@@@@@1 N@@@@@@@@@@@@)X? ?O&@@@@@@@@@@@H? ?@@@ ?@@@@@ O2@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y @6X? V'@@@@@@@@@@L? ?3@@@@@@@@@@@@)X @@@@@@@@@@@@@@ ?@@@ ?@@@@@ ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? ?J@@)X ?V'@@@@@@@@@)X ?V'@@@@@@@@@@@@)X? ?J@@@@@@@@@@@(M? ?@@@ ?@@@@5 ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?7@@@1 V'@@@@@@@@@1 N@@@@@@@@@@@@@1? ?7@@@@@@@@@@@H ?3@@ ?@@@@H ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? J@@@@@ ?N@@@@@@@@@@L? ?3@@@@@@@@@@@@@L ?@@@@@@@@@@@5? ?N@@L? ?@@@5? O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M 7@@@@@ 3@@@@@@@@@1? ?N@@@@@@@@@@@@@1 J@@@@@@@@@@@H? 3@1? ?3@(Y? O2@@@@@@@@@@@@@0M?I40MgI'@@@@1? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?J@@@@@5 N@@@@@@@@@@? 3@@@@@@@@@@@@@ ?W&@@@@@@@@@@@ V4@? ?V+Y W2@@@@@@@@@@@0M? ?V'@@@@L ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?7@@@@@H ?@@@@@@@@@@L V4@@@@@@@@@@@@L? W&@@@@@@@@@@@5 ?W&@@@@@@@0M V'@@@1 ?O2@@@@@@@@@@@@@@(M? ?@@@@@5? ?@@@@@@@@@@)X? I'@@@@@@@@@@)X 7@@@@@@@@@@@(Y W&@@@@@(M? ?N@@@@L? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?@@@@@H? ?@@@@@@@@@@@)X ?N@@@@@@@@@@@)X? ?J@@@@@@@@@@@(Y? ?W&@@@@@0Y 3@@@)X O&@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?W26X? ?@@@@@ ?3@@@@@@@@@@@)X? @@@@@@@@@@@@)X ?7@@@@@@@@@@@H ?7@@@@(M N@@@@1 O2@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?7@@)X ?@@@@@ ?V'@@@@@@@@@@@)X @@@@@@@@@@@@@1 J@@@@@@@@@@@5? W2@@ J@@@@0Y? ?3@@@@L? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? J@@@@1 ?@@@@@ V'@@@@@@@@@@@1 @@@@@@@@@@@@@@L? ?W&@@@@@@@@@@(Y? ?O&@@@ 7@@(M? ?N@@@@1? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? 7@@@@5 ?@@@@@ ?V'@@@@@@@@@@@L? ?I'@@@@@@@@@@@1? W&@@@@@@@@@@@H ?O2@@@@5 @@(Y @@@@@L ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M @@@@(Y ?@@@@@ V'@@@@@@@@@@)K V'@@@@@@@@@@@L 7@@@@@@@@@@@@? @@@@@@(Y @0Y? @@@@@1 O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?J@@@(Y? ?@@@@@ ?N@@@@@@@@@@@@6X ?N@@@@@@@@@@@)X? ?J@@@@@@@@@@@@5? ?J@@@@@(Y? @@@@@@L? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y W&@@(Y ?@@@@@ 3@@@@@@@@@@@@)X? 3@@@@@@@@@@@1? W&@@@@@@@@@@@(Y? O&@@@@(Y @@@@@@)X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? O. ?O&@@(Y? ?@@@@@ V4@@@@@@@@@@@@)X N@@@@@@@@@@@@L 7@@@@@@@@@@@(Y ?@@@@@@@@0Y? @@@@@)X? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?@@Hhf?W2@@@0Y ?@@@@@ I'@@@@@@@@@@@1 ?3@@@@@@@@@@@)X? ?J@@@@@@@@@@@(Y? J@@@@@(M O26K @@@@@@)K?O2@@@@@@@6X ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y J@5?hfO&@@(M ?@@@@@ ?V'@@@@@@@@@@@L? ?N@@@@@@@@@@@@1? W&@@@@@@@@@@(Y 7@@@@0Y? O2@@@@@6X? ?J@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M @0Y?heW2@@@(Y? ?@@@@@ V'@@@@@@@@@@)X 3@@@@@@@@@@@@L 7@@@@@@@@@@@H? ?J@@@(M? W2@@@@@@@@)K O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M? ?W&@@@@H ?@@@@@ ?N@@@@@@@@@@@)X? V'@@@@@@@@@@@1 ?J@@@@@@@@@@@@ O&@@0Y ?O&@@@@@@@@@@@@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y O2@@ ?7@@@@5? ?@@@@@ @@@@@@@@@@@@)X ?V'@@@@@@@@@@@L? W&@@@@@@@@@@@5 W2@@@? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1? @@@@@@@@@@@@@@@@0M O2@@@5 ?@@@@@H? ?@@@@@ @@@@@@@@@@@)K? N@@@@@@@@@@@)X 7@@@@@@@@@@@(Y 7@@@@? ?7@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?gI'@@@@@? ?J@@@@@@@@@@@@@@(M W2@@@@(Y ?@@@@@ ?@@@@@ 3@@@@@@@@@@@@@6K ?3@@@@@@@@@@@1 ?J@@@@@@@@@@@(Y? @@@@5? J@@@@@@0MI4@@@@@@@@@@@ ?W2@@@@@@@@@@@@@@@0Mhf?N@@@@@? W&@@@@@@@@@@@@@0Y? ?O&@@@@(Y? ?@@@@5 ?@@@@@ N@@@@@@@@@@@@@@@6K ?N@@@@@@@@@@@@L? ?7@@@@@@@@@@(Y @@@@H? ?W&@@@@(M?g@@@@@@@H O&@@@@@@@@@@@0M? 3@@@@L ?O&@@@@@@@@@@@@(M? @@@@@@(Y ?@@@@H ?@@@@@ ?3@@@@@@@@@@@@@@@@6X @@@@@@@@@@@@1? J@@@@@@@@@@(Y? @@@5 W&@@@@0Yh3@@@@@@? ?@@@@@@@@@@0M? N@@@@1 ?O2@@@@@@@@@@@@@0Y @@@@@(Y? J@@@@? J@@@@@ ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@)K? 3@@@@@@@@@@@@? 7@@@@@@@@@@H @@@H 7@@@(MheN@@@@@@? J@@@@(M? ?@@@@@ ?W2@@@@@@@@@@@@@0M ?W2@@@@@@H 7@@@5? 7@@@@@ ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X V'@@@@@@@@@@@@@? ?J@@@@@@@@@@@? ?J@@@? ?J@@@(Y?he?@@@@@5? ?W&@@@(Y ?@@@@@ W&@@@@@@@@@@@@(Mhe?W-X W&@@@@@@5? @@@@H? @@@@@5 ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?V'@@@@@@@@@@@@? W&@@@@@@@@@@5? ?7@@@? ?7@@@Hhf?@@@@@H? ?7@@@(Y? ?@@@@@ ?W&@@@@@@@@@@@@(Y?heO&@) 7@@@@@@(Y? ?J@@@5 @@@@@H N@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X N@@@@@@@@@@@@? ?W&@@@@@@@@@@@H? ?@@@@? ?@@@5?hf?@@@@5 ?@@@(Y ?@@@@@ W&@@@@@@@@@@@@0YheW2@@@Hhf?J@@@@@@(Y ?7@@@H ?J@@@@@? ?3@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?3@@@@@@@@@@@L W&@@@@@@@@@@@5 ?@@@@? ?@@0Y?hf?@@@0Y ?@@@H? ?@@@@@L? ?O&@@@@@@@@@@@0Mhe?W&@@@5?hfW&@@@@@0Y? ?@@@@? ?7@@@@5? ?V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?V'@@@@@@@@@@)X? 7@@@@@@@@@@@(Y ?@@@@? ?3@5 ?3@@@@1? O2@@@@@@@@@@@@ ?7@@@(Y?he?W&@@@@@ @@@@@? ?@@@@@H? ?I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K N@@@@@@@@@@@)X @@@@@@@@@@@@H? ?3@@@L ?V+Y ?N@@@@@?gW&K? W2@@@@@@@@@@@@@5 J@@@(YhfW&@@@@@5 @@@@@? ?@@@@5 I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?@@@@@@@@@@@@1 @@@@@@@@@@@5 ?N@@@@ 3@@@5?g7@@6X?hf?O&@@@@@@@@@@@@@(Yhf?O&@@(Y?he?W&@@@@@(Y @@@@5? J@@@@H ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?3@@@@@@@@@@@@L? ?J@@@@@@@@@@(Y @@@H N@@(Y?g3@@@)Xh?O@?2@@@@@@@@@@@@@@0Y?he?W2@@@(YhfW&@@@@@(Y? ?O2@@@@@H? 7@@@@? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K ?N@@@@@@@@@@@@1? W&@@@@@@@@@@H? @@@L ?@0YhV'@@@)X?f?O2@@@@@@@@@@@@@@@@0M?hfO&@@@0Y?he?O&@@@@@0Y ?W2@@@@@@@ @@@@5? I4@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X O2@@@@@@@@@6K? @@@@@@@@@@@@@L ?W&@@@@@@@@@@5 @@@1 ?N@@@@)K?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M?hfO2@@@@hf?W2@@@@@(M W&@@@@@0M? ?J@@@(Y? ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@)X? O2@@@@@@@@@@@@@@@@6X O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?I'@@@@@@@@@@)X? ?7@@@@@@@@@@(Y @@@5 3@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0YhfW2@@@@@@hfW&@@@@@@H? ?O&@@@@@ ?7@@@H V4@@@@@@@@@@@@@@@@)K O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? N@@@@@@@@@@@1? J@@@@@@@@@@(Y? @@0Y ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Mhf?W&@@@@(M?he?W&@@@@@@5 ?W2@@@@@@@ ?@@@@? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@6K W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X? W&@@@@@@@@@@@@@0M??I4@@@@@1? ?3@@@@@@@@@@@L ?W&@@@@@@@@@@H 7@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y?hf?7@@@@(Yhf?7@@@@@@(Y W&@@@@@0M? ?@@@@? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?W&@@@@@@@@@@@0?4@@@@@@@@@@@)X ?O2@@@6K ?O&@@@@@@(M?hfI4@@@L ?N@@@@@@@@@@@)X? ?7@@@@@@@@@@5? ?J@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y ?@@@@0Y?hfJ@@@@@@0Y? ?O&@@@@(M? ?@@@@? I4@@@@@@@@@@@@@@@)K? O&@@@@@@@0M?heI4@@@@@)X? O2@@@@@@@@6K ?W2@@@@@@@0Y I'@)K? @@@@@@@@@@@@)X ?@@@@@@@@@@(Y? W&@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? W2@@@(M?hf?W&@@@@@ ?W2@@@@@(Y ?@@@@? I4@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?O2@6X @@@@@@@@0M I'@@@@1? O2@@@@@@@@@@@@@@@6X? W&@@@@(M ?V'@@6X? 3@@@@@@@@@@@@1 J@@@@@@@@@@H ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?O&@@@(Y W&@@@@@@ ?7@@@@@0Y? ?@@@@? I4@@@@@@@@@@@@@@@1 ?O2@@@@)K? @@@@@@0M ?V4@@@@? W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K ?W&@@@@(Y? N@@@)X V'@@@@@@@@@@@@L? 7@@@@@@@@@@? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?W2@@@@(Y?hf?W&@@@@(M? ?@@@@(M? ?@@@@? ?@@@@@@@@@@@@@@@L? ?O2@@@@@@@@@@6K? @@@@@? ?I4@@? 7@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X W&@@@@(Y ?3@@@1 ?N@@@@@@@@@@@@1? ?J@@@@@@@@@@@? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@0M W&@@@@(Y W&@@@@@H J@@@@H J@@@@? ?3@@@@@@@@@@@@@@)X @@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?J@@@@5? ?J@@@@@@@@(MfI4@@@@@@@)X? 7@@@@(Y? ?N@@@@ 3@@@@@@@@@@@@L O&@@@@@@@@@@@? O2@6K? O2@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?O&@@@@0Y?hf?O&@@@@@@? ?W&@@@5? 7@@@@? ?V4@@@@@@@@@@@@@@)K? @@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K? ?7@@@(Y? O&@@@@@@@0Y?gI4@@@@@@)X ?J@@@@0Y @@@@ V'@@@@@@@@@@@)K? ?@@@@@@@@@@@@? O2@@@@@@@@@@ O2@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?W2@@@@(M?hf?W2@@@@@(M ?7@@@@H? @@@@5? I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@ W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ J@@@@H W2@@@@@@0Mhf?I'@@@@)K? W&@@(M O2@@@@@@@@@@@@6X ?V'@@@@@@@@@@@@@ J@@@@@@@@@@@@? W2@@@@@@@@@@@@L? W2@@@@@@@@@@@@@@@(M? W&@@@@(Y W&@@@@@(Y? ?@@@@5 @@@@H? ?N@@@@@@@@@@@@@@@@@@ ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L? 7@@@5? ?W&@@@@@(M V4@@@@@6X? W2@@@@@@6X 7@@@H? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@1 N@@@@@@@@@@@@@ 7@@@@@@@@@@@5? ?O&@@@@@@@@@@@@@1? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@(Y ?W&@@@@@H?hf?W&@@@@@@H ?@@@@H @@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@6K?g?O26K?f?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1? @@@@H? ?7@@@@@0Y? I'@@@@)X ?O&@@@@@@@@)K? @@@5 ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L? ?@@@@@@@@@@@@@L? @@@@@@@@@@@@H? ?O2@@@@@0Me?I4@@@5? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? W&@@@@@5 ?7@@@@@@5? J@@@@? @@@5 ?I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@L @@@@ ?@@@@@ ?V'@@@@1 W2@@@@@@@@@@@@@6K? @@@H W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@1? ?3@@@@@@@@@@@@)X ?J@@@@@@@@@@@5 ?O2@@0M?h?I40Y? O&@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?O&@@@@@0Y ?@@@@@@0Y? ?W&@@@@? @@@H V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? @@@5 ?@@@@@ V'@@@@ ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@6X? @@@? ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@? ?V'@@@@@@@@@@@@1 ?7@@@@@@@@@@@H ?O2@@0M? O2@@@@@@@6K? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@0M? @@@@@(M? W2@@@@@@ W&@@@? @@@? ?V'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Mf?I'@@@@@@@@@@@)X ?I(Y ?@@@(M ?V'@@@hf?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X ?@@@@@@@@@@0M?g?I'@@@@@@@ N@@@@@@@@@@@@@L? J@@@@@@@@@@@5? ?O2@@0M? O2@@@@@@@@@@@@6K O&@@@@@@@@@@@@@@0M @@@@@H ?W&@@@@@@5 ?W&@@@@? @@5? N@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y?gV'@@@@@@@@@@@)X? J@@(Y? V4@@hfW&@@@@@@@@0MfI'@@@@@)X? ?@@@@@@@0MhfV'@@@@@@L? ?3@@@@@@@@@@@@1? 7@@@@@@@@@@@H? ?W2@@(M? W2@@@@@@@@@@@@@@@@6K W2@@@@@@@@@@@@@@(M ?W2@@@@@5? W&@@@@@@(Y W&@@@@5? ?J@(Y? ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Yh?V'@@@@@@@@@@@)X ?@@@@6K? 7@(Y I@he?O&@@@@@@(M?g?V'@@@@@)X J@@@@@(M ?V'@@@@@)X ?N@@@@@@@@@@@@@? ?J@@@@@@@@@@@5 W&@@(Y ?O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6X ?O&@@@@@@@@@@@@@@0Y? O&@@@@@(Y? 7@@@@@@(Y? 7@@@@(Y? ?7(Y ?@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?hfN@@@@@@@@@@@@)K? J@@@@@@6X? @0Y? @@@@@@@@0YheV'@@@@@1 ?W&@@@@(Y? V'@@@@@)X? 3@@@@@@@@@@@@L W&@@@@@@@@@@0Y ?W&@@0Y? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)K? ?O2@@@@@@@@@@@@@@(M? O2@@@@@@0Y @@@@@@0Y @@@@(Y ?(Y? ?@@0MI'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?3@@@@@@@@@@@@@@ ?O&@@@@@@@)K @@@@@@0Mhf?V'@@@@@ ?7@@@@0Y ?N@@@@@@)X V'@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@@@@@? W&@@ O2@@@@@@@@@6X? ?W2@@@@@@@@@0MfI'@@@@@@@@@@6X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y O2@@@@@@(M W2@@@@@@@? O2@@@@@(Y? V4@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?V4@@@@@@@@@@@@@L? ?O2@@@@@@@@@@@6X ?W2@@@@@0M V'@@@@@@ O2@6X? J@@(M? 3@@@@@@1 ?N@@@@@@@@@@@@)X ?7@@@@@@@@@@5? ?W&@@@ ?W2@@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@(Mh?V4@@@@@@@@@@)X? ?O2@@@@@@@@6?2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y? W2@@@@@@@(Y?hf?W&@@@@@@@5? O2@@@@@@(Y I'@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M ?I'@@@@@@@@@@@1? @@@@@@@@@@@@@@@)X? ?7@@@@(M ?N@@@@@@ ?O2@@@@@)X 7@@H N@@@@@@@ 3@@@@@@@@@@@@1 ?@@@@@@@@@@@H? ?7@@@5 O&@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@(Y?hf?I'@@@@@@@)X ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(Y ?W&@@@@@@@(Y ?7@@@@@@@0Y? O2@@@@@@@0Y? ?V4@@@@@@@@0M?e?I4@@@@@@@0M V'@@@@@@@@@@@? ?J@@@@@?eI'@@@@@@)X J@@@@(Y? 3@@@@@ ?O2@@@@@@@@)K? @@@? ?3@@@@@@ V'@@@@@@@@@@@@L? J@@@@@@@@@@@ ?@@@@H O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X W&@@@@@@(Y V'@@@@@@@1 O@KO2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? O&@@@@@@@(Y? J@@@@@@(M? W2@@@@@@@(M? ?I4@@@@0M? ?N@@@@@@@@@@@L W&@@@@@?e?V'@@@@@@)X? 7@@@(Y N@@@@@ ?W2@@@@@@@@@@@@@6X ?J@@@? ?N@@@@@@ ?N@@@@@@@@@@@@1? ?W&@@@@@@@@@@5 ?@@@5? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@)X? ?W&@@@@@@0Y? ?V4@@@@@@@ O26KO26?2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? O2@@@@@@@@0Y ?O&@@@@@(Y ?W&@@@@@@@0Y 3@@@@@@@@@@)X? ?O&@@@0MgV4@@@@@@,? @@@@H? ?@@@@@ W&@@@@@@@@@@@@@@@)K?hf?7@@5? @@@@@@ 3@@@@@@@@@@@@L W&@@@@@@@@@@@H J@@@H? ?@@@@@@@0MheI'@@@@1? W&@@@@@@ I'@@@@@@6X O@K??O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@(M ?W2@@@@@@@@0M? ?O2@@@@@@0Y? O&@@@@@0M? V'@@@@@@@@@@1? ?W2@@@(MheI4@@@(Y? @@@@ ?@@@@@ ?W&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@6Xhe?3@(Y? 3@@@@@ V'@@@@@@@@@@@1 7@@@@@@@@@@@5? 7@@@ J@@@(M ?V'@@@@? 7@@@@@@5 ?N@@@@@@@)X? O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0Y? W&@@@@@@@(M? @@@@@@@(M? O2@@@@@(M? ?N@@@@@@@@@@@L ?7@@@@H?hfI40Y ?3@@@@ W&@@@@@@(MgI'@@@@@1he?V+Y N@@@@@ ?N@@@@@@@@@@@@L? ?J@@@@@@@@@@@@H? @@@5 @@@0Y? N@@@5? ?J@@@@@@(Y 3@@@@@@@1? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?O&@@@@@@@(Y ?J@@@@@@(Y W2@@@@@@0Y ?@@@ @@@@@@@@@@@)X? J@@@@5 ?V'@@5 7@@@@@@0Y?g?V'@@@@@L? ?3@@@@ 3@@@@@@@@@@@1? W&@@@@@@@@@@@5 ?J@@@H ?@@0Y? ?7@@@@@(Y? V'@@@@@@@? ?W2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M? ?O2@@@@@@@@0Y? W&@@@@@(Y? ?W&@@@@@0M ?@@@L? ?I'@@@@@@@@@)X ?W&@@@(Y V40Y ?J@@@@@(M?heV'@@@@)X ?V'@@5 N@@@@@@@@@@@@L 7@@@@@@@@@@@(Y O&@@5? ?@@@@@(Y ?V'@@@@@@L O&@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?I4@@0M ?O2@@@@@@@@0M? ?O&@@@@@(Y O&@@@@0M ?3@@1? N@@@@@@@@@@)X? W&@@@(Y? ?7@@@@(Yhf?V4@@@@)X? V40Y ?3@@@@@@@@@@@)X? @@@@@@@@@@@(Y? O2@@@@@@H? ?@@@@(Y? V'@@@@@)X? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0?40M O2@@@@@@@@@@(M ?@@@@@@@@(Y? @@@@@(M? ?V'@5? ?3@@@@@@@@@@1? ?W&@@@(Y ?@@@@(Y? ?I'@@@)X ?N@@@@@@@@@@@@1? ?J@@@@@@@@@@@H ?@@@@@@@@@@@ ?@@@@H ?N@@@@@@1? ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M @@@@@@@@@@@@@(Y? ?@@@@@@@0Y ?J@@@@(Y N@H? ?N@@@@@@@@@@@L ?7@@@@H? ?@@@@H N@@@@)X? @@@@@@@@@@@@@L ?7@@@@@@@@@@5? ?@@@@@@@@@@@ ?@@@@? @@@@@@@L ?O2@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@0M?I4@@0M? @@@@@

• Herr ak ruña T Tutera Ta Tafa a A A tsasu E E zondo L L zarra Z Zangoza A Ago tz • Mend -ga urra Auza 2 Sa oa 3 Ad 4 Ortzanzur eta 5 Or 6 H ru Erregen Maha a 7 Ezkaurre

Ingurugiroa

OSA EZAZU MAPA ZENBAK BAKO TZA ETA LETRA BAKO TZA DAGOK ON LEKUAN KOKATUZ

?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ? ?? ??? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ? ??? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ? ??? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ?? ??? ?? ?? ?? ?? ??

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

5. fitxa

Basoak ARBAIUNGO ATEA

• Ibai-hondoa

• Labar arrokatsuak

• Ingurunea _____________________________ _______________________________________ _______________________________________

• Landaredia ____________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________

• Fauna_________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________

Ekosistema Ripikola

Ekosistema Rupikola

Ingurugiroa

6. fitxa

Alto Iso

Isuko Mendatea

LANDAREDIAREN MAILAKATZEA

Arbaiungo Foz deAtea Arbayún

Otsagabia Ochagavía

500

600

700

800

900

1.000

1.100

1.200

1.300

1.400

1.500

1.600

1.700

1.800

1.900

2.000

Ori (2021) Orhy (2021)

Pikatua Picatúa

Tunela Túnel

LAN-IRTEERAN bildutako LANDAREDIAREN MAILAKATZEAREKIN erlazionatutako oharrak txukun itzazu Pon en limpio los apuntes y observaciones realizadas en la SALIDA DE TRABAJO relacionadas con el ESCALONAMIENTO de la VEGETACIÓN

CÓDIGO: KODEA

Comentario: Iruzkina:

Ingurugiroa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza 76

Basoak

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

7. fitxa

e sp

Basoak

IRATIKO BASOA GOIALDETIK

ute

Gogoan al duzu, LAN-IRTEERAN IRATIKO basoa Pikatuatik ikusi zenuenean? Garbira pasa jaso zenituen oharrak.

Kodea: Hortxe dago I.

Iruzkina:

Ingurugiroa

8. fitxa

IRUZKINA: • 1. planoa • Erdiko planoa • Hondoan • Zerua

BASOAREN INGURUAN DAGOEN ESPAZIOA

* LARRAÑEko Mendateko ikuspegi panoramikoa

Hortxe dago I.

Ingurugiroa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza 78

Basoak

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

9. fitxa

Basoak HAU DA PAGOA

Hostoa

Fruitua

Kortexa

Kolorea: Ehundura: HOSTOA

KORTEXA

GOROLDIOAK ETA LIKENAK

Forma: Altuera: Enborraren perimetroa: Ingurugiroa

FRUITUA

LURRA

BASOKO SOLAIRUAK: LANDAREDIA-ESTRATUAK

Ingurugiroa

Belarrak

Zuhaiskak

Zuhaitzak

10. fitxa

Basoak Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

Basoak

11-a. fitxa

GYMKHANA: DETEKTIBEA BASOAN

Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentrora egingo dugun bisitaldian, jolas-moduan, Zaraitzuko ibarrerako bidaia bat egingo dugu, bertako Natura eta Historia ezagutuz. Bertan makina bat maketa ikusiko ditugu, hormirudiak, jolas interaktiboak, bideoak, erakusketak, eta abar, Bailara hobeto ezagutzeko baliagarriak izango direnak. Gelara zenbait datu eraman ahal izateko, taldeko Ginkana bat antolatuko dugu: irakasleak emango dituen aztarnei jarraiki eta instalazioak erabiliz, talde bakoitzak hamabi proba gainditu beharko ditu. Proba bakoitzean galdera bat erantzun beharko dute. Ahalik eta denbora gutxienean erantzun gehien lortzen dituen taldeak irabaziko du. Zorte ona eta aurrera detektibeak! 1.- ZARAITZUKO IBARRA

2.- HAUSTEN DUTEN ARROKAK

* AZTARNA: Beheko solairuan, ordenadorearekin hitz egin.

* AZTARNA: Lehenengo Solairuan, bila ezazu paretan hormirudi bat, naranja eta hori kolorekoa. * NEGUAN, Pirinioetan hotz handia egiten du. Batzuetan izotzak arroka bat hautsi dezake. Marraz ezazu nola gertatzen den.

+ Otsagabian, bi ibai txiki elkartzen dira ZARAITZU osatzen dutelarik. Nola deitzen dira aipatu bi ibai txikiak?

3.- ARROKAK: ANIMALIEN BABESLEKUA * AZTARNA: Atera zaitez Balkoira + Piriniar Zonako labarrak eta harkaitzak dira zenbait hegaztik bizitzeko aukeratzen dituzten lekuak. Idatz itzazu harkaitzetan bizi diren lau hegaztien izenak:

5.- ZARAITZU IBARREKO ETXEAK

4.- UGATZA (gazteleraz QUEBRANTAHUESOS) * AZTARNA: Hormirudi batean, giraka-biraka ari da. + A zer izena hegazti batentzako! Ba al dakizu zergatik deitzen den honela? Azal ezazu ugatzak elikatzeko modua zein den.

6.- ANIMALIAK HOTZAREN AURKA

* AZTARNA: Hormirudi batean ikusiko dituzu eta horien barruan oso epel egoten da. * Bailarako herrietako etxeak, zona honetako negu gogorrari aurre egiteko prestatuta daude. Antzina zein material erabiltzen ziren etxeak eraikitzeko?

* AZTARNA: Bila ezazu neguko jolasen bat eta botoia sakatu. + Neguan, animaliek ere hotzetik babesteko modua bilatzen dute. Azal ezazu nola egiten duten: - ORKATZA: - MUXARRA:

Ingurugiroa

Basoak

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

11-b. fitxa

GYMKHANA: DETEKTIBEA BASOAN

7.- AZTARNAK ELURRETAN

8.- BASOKO ZUHAITZAK

* AZTARNA: Pedalari eragin behar zaio.

* AZTARNA: Hosto bakoitza dagokion kortexarekin elkartu

+ Lokatzean edo elurrean dauden oinatzak aztertuz gero, basoan bizi diren animaliak zeintzuk diren jakin dezakegu. Marraz itzazu beheran azaltzen diren animalien oinatzak

BASURDEA

ORKATZA

+ Zaraitzu Ibarreko basoetan aurki ditzakegun lau zuhaitz desberdinen izenak idatz itzazu.

AZKONARRA

9.- LANDAREAK FARMAZIAN

10.- BASOKO HEGAZTIAK

* AZTARNA: Ireki ezazu potoa eta ondo usaindu.

* AZTARNA: Guztiek zulatzen dute PAGO zahar baten enborra.

+ Basoko zenbait landare sendabelar bezala erabili ohi da, alegia, zenbait gaixotasun sendatzeko erabiltzen dira. Idatz ezazu basoko lau sendabelarren izena:

+ Zaila da ikustea, basoko zuhaitz eta belarren artean izkutatuta, baina hemen makina bat hegazti bizi da. Pagadi batean zein da tamaina handien duen hegazti-espeziea? Aukera itzazu lau eta idatzi izenak:

11.- BIZITZA LURREAN

12.- BASOKO FRUITUAK

* AZTARNA: Makur zaitez hosto lehorretaraino. + Basoko lurrean makina bat animalia txiki bizi da. Idatz ezazu zenbaiten izena:

* AZTARNA: Bil itzazu lurretik... + Udazkenean, Basoa fruituz betetzen da, animaliek elikatzeko erabiltzen dituztenak, baita negurako despentsa betetzeko ere. Idatz ezazu hiru fruituen izena:

Ingurugiroa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

Basoak

BASOTIK ZERRATEGIRA

12. fitxa

(ZUHAITZAREN BIDAIA)

• Azal itzazu zuhaitzaren bidaiaren fase desberdinak: ERAGIKETA

ZERTAN DATZA (LANAK)

1 2 3 4 5 • Garaiak ikaragarri aldatzen ari dira! BIDAIA LEHEN

BIDAIA ORAIN

Nolako zen

Abantailak eta desabantailak

Ingurugiroa

Basoak

13. fitxa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

BIZI-ZIKLOA BASOAN

• Jar ezazu bakoitza bere lekuan: • Haragijaleak

• Belarjaleak

• Fotosintesia

• Nutrizio begetala • Deskonposatzaileak

Onddoak, bakterioak...

• Marraz ezazu basoko elikadura-kate bat:

Ingurugiroa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

14-a. fitxa

Basoak BASOKO TAUPADAK

NEGUA

• Zenbait adibideren bitartez, azal ezazu basoan, landareen, animalien eta pertsonen bizitzak jasaten dituen aldaketak, urtaroek aurrera egin ahala.

• Landareak:

• Animaliak

UDABERRIA

•Pertsonak

• Landareak:

• Animaliak

• Pertsonak

Ingurugiroa

Basoak

14-b. fitxa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

UDA

BASOKO TAUPADAK

• Landareak:

• Animaliak

UDAZKENA

• Pertsonak

• Landareak:

• Animaliak

• Pertsonak

Ingurugiroa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

15. fitxa

Basoak BASOKO ETEKINAK

AIREA

URA

Adieraz ezazu basotik lortzen diren etekinak LANDAREAK

ANIMALIAK

LURRA

PERTSONAK

Ingurugiroa

Basoak

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

16. fitxa

BASOAK ARRISKUAN

Marraz itzazu basoko oreka «HAUSTEA» eragiten duten lau giza jarduera Basoko Oreka

• Natura, animalien eta landareen ekintzak erregulatzen du. • Pertsonok ekosistemaren oreka errespetatu behar dugu.

• Iruzkina

Ingurugiroa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

17. fitxa KRONOLOGIA

Basoak

BASOAREN BIRSORKUNTZA

LANDAREDIA-MOTA (Paisajea)

1900

1925

1950

2100

ONDORIOAK:

Ingurugiroa

BERRESKURATZE-MOTA

Basoak 18. fitxa

Lanerako Fitxak. Lehen Hezkuntza

BASOAK BETIRAKO IRAUN DEZAN

â&#x20AC;˘ Zeintzuk dira basoak bizi dituen arazorik larrienak?

â&#x20AC;˘ Zer egin dezakegu? Basoan bizi diren lagunek?

Basoari esker bizi direnek?

Basora joaten garenok?

Basoan agintzen duten pertsonek?

Nik neuk?

Ingurugiroa

Basoak Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

1. fitxa

Basoak

"CEREBREKO SASTRAKADIA": TESTU EDERRAREN IRUZKINA

* FRAGA hitzak, baso mistoa esan nahi du. Egilearen esanetan zergatik da "Tapiz bizia, lurraren ximurren aurka estutua?

* Non ikus daiteke baso baten aniztasuna?

* Zein desberdintasun dago zuhaitz berriaren adarren eta Basoko berezko zuhaitzen adarren artean?

* Laharra zuhaitz berrian bibrazioak somatzen zirela konturatu zen. Zergatik?

* Ba al dakizu zer den ONOMATOPEIA bat?

* Zein onomatopeia sortzen zituen basoak?

* ZUTOINAK beste zuhaitzei esan die berak ez duela abesten, xuxurlatu baizik. Zer xuxurlatzen du?

* Zein desberdintasun zegoen zutoinari gustatzen zitzaizkion hegaztien eta gainontzeko zuhaitzei gustatzen zitzaizkien hegaztien artean?

* Zutoinaren ustez, zertan datza basoko aberastasuna?

* Zure ustez, zertan datza basoko aberastasuna? Zertarako balio du?

Ingurugiroa

Basoak

2. fitxa

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

NON DAGO GURE BASOA

Ingurugiroa

IRATIKO BASOA

3. fitxa

Mapa topografikoa Kodea:

Irudi-hitzak:

Irati Ibaia Errepidea

• Basoa Ipar hemisferioko zona epelean kokatzen da, 42º57éta 43º (Ipar Latitudea) paraleloen artean. Ekialdeko Longitudea, 2º30éta 2º40ártean dago. 800-1300 metro arteko altitudea du. • Planetako zona epeleko Mendiko Basoetako landaredia berezia du: pagoak, izeiak eta pinuak.

Ingurugiroa

Basoak 95

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

Basoak

4. fitxa

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

ARBAIUNGO ATEA

• Gogoan izan Lan Irteera Arbaiungo atean hartutako oharrak txukun itzazu. • Beheko laukian, Arroileko krokis bat egin behar duzu, jarraian aipatzen diren alderdiak azpimarratuz: - Malkarrak - Ibaiaren ibilbidea (urdinez margotu) - Ekosistema rupikola eta ripikola - Arroileko barrualdean eta kanpoaldean dagoen landarediaren arteko desberdintasuna - Iruzkinean, arroila behar bezala behatzeko kontuan hartu beharreko alderdiak azpimarra itzazu.

• Arroila behar bezala behatzeko • Non dagoen kokatuta • Noiz ikusi dugun (eguna, eguneko unea) • Eraketa-prozesua • Hegaztiekin duen harremana • .... iruditu zait

Ingurugiroa

LANDAREDIAREN MAILAKATZEA

5. fitxa

Basoak 97

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

Isuko Mendatea

â&#x20AC;˘ Idokorri eta S. Quiricoko eguterak

Iruzkina:

Hortxe dago I.

Arbaiungo Atea

Otsagabia

1.300

1.400

1.500

1.600

1.700

1.800

1.900

2.000

Ori (2001)

Tunela

Picatua

1.200

1.100

1.000

900

800

700

600

500

Ingurugiroa

Basoak 6. fitxa Os p

ela

ra ute

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

IRATIKO BASOA GOIALDETIK

• Gogoan al duzu, LAN-IRTEERAN IRATIKO basoa Pikatuatik ikusi zenuenean? Garbira pasa jaso zenituen oharrak.

• Kodea:

Hortxe dago I

• Iruzkina:

Ingurugiroa

BASOAREN INGURUAN DAGOEN ESPAZIOA

7. fitxa

IRUZKINA: • 1. planoa • Erdiko planoa • Hondoan • Zerua

LARRAÑEko Mendateko ikuspegi panoramikoa

* Oriko hegaleko

* Larrañeko mendateko tunela

Hortxe dago I

Ingurugiroa

Basoak 99

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

Basoak

100

8. fitxa

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

HAU DA PAGOA

Hostoa

Fruitua

Kortexa

Kolorea: Ehundura: HOSTOA

KORTEXA

GOROLDIOAK ETA LIKENAK

Forma: Altuera: Enborraren perimetroa: Ingurugiroa

FRUITUA

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

101

9a. fitxa

Basoak

ZARAITZU IBARRETIK GYMKHANA

Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentrora egingo dugun bisitaldian, zenbait datu bilduko ditugu, ondoren gelan eginbehar dugun lanerako oso erabilgarriak izango direnak. Horretarako taldeka Ginkana bat antolatuko dugu: irakasleak emango dituen aztarnei jarraiki eta instalazioak erabiliz, talde bakoitzak hamabi proba gainditu beharko ditu. Proba bakoitzean galdera bat erantzun beharko dute. Ahalik eta denbora gutxienean erantzun gehien lortzen dituen taldeak irabaziko du. Zorte ona eta aurrera detektibeak!

1.- ZARAITZUKO IBARRA

2.- HISTORIA GEOLOGIKOA

* Zeintzuk dira bailara honetako ekonomia-jarduera nagusiak?

* Nolako zen zona honetako erliebea duela... urte? 450 milioi urte

+ Aipa itzazu Zaraitzuko Ibarrean ikus daitezkeen 7 natur eraketa edo paisaje nagusiak.

350 milioi urte 100 milioi urte 25 milioi urte

3.- ARROKEZ BETERIKO PAISAJEAK

4.- LANDAREAK ARROKAN

* Zein da zona honetako arroka nagusia?

* Zergatik dira desegokiak harkaitzak landareak hazteko leku bezala?

* Arroka-mota hori zein prozesu kimikok erasotzen du?

Nola deitzen da eratzen den paisaje-mota?

* Izenda eta marraz ezazu landare rupikola bat, mota honetako sistemetan bizi dena.

5.- ARROKAKO FAUNA

6.- UGATZA

* Bila itzazu labar arrokatsuetan bizi diren sei hegazti eta sailka itzazu elikaduraren arabera: -SARRASKIJALEAK: -HARRAPARIAK: -INTSEKTIBOROAK: -OMINIBOROAK:

* Bete ezazu hegazti berezi honen fitxa: -Izen zientifikoa: -Luzera: -Hego-luzera: -Pisua: -Elikadura: -Ugalketa:

7.- KLIMA ETA URTAROAK

8.- KLIMA ETA HAIZEAK * Zein eguraldi eragiten dute bailaran honako haize hauek? -Ipar-mendebaldeko haizea: -Ipar-ekialdeko haizea: -Hegoaldeko haizea:

* Zein ezaugarri ditu zona honetako klimak urtaroei dagokienez?

Ingurugiroa

Basoak

102

9b. fitxa

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

ZARAITZU IBARRETIK GYMKHANA

9.- BIZITZA NEGUAN

10.- UDABERRIA: LOREZ BETERIKO TAPIZA

* Landareek eta animaliek estrategia desberdinak garatzen dituzte zona honetako negu gogorrari aurre egiteko. Jar itzazu adibideak:

* Pagadiko landare belarkadak oso goiz loratzen dira, udaberriaren hasieran, hain zuzen. Zergatik?

-Landareak hotzera egokitzen dira: Antzinatik, landare horietako zenbait sendabelar bezala erabili izan da. Esan ezazu zein landare erabiltzen zen: -Lasaigarri bezala: -Analgesiko bezala: -Estula lasaitzeko:

-Animaliak hotzera egokitzen dira:

11.- ZUHAITZEZ OSATUTAKO MOSAIKOA

12.- ZUR-ERABILERAK

* Zaraitzu Ibarreko basoetan makina bat basoespezie dago. Aipa itzazu zona honetako sei zuhaitz berezien izenak:

* Idatz ezazu jarraian aipatzen diren zuhaitzen zurek dituzten erabilera desberdinak: -Aritza: -Pagoa:

13.- BASOKO ETEKINAK

14.- BASOAREN SEGIDA

* Basoak, bere osotasunean, animalien eta landareen bizitzarako baldintza egokiak sortzen ditu. Zeintzuk dira aipatu basoko “etekinak”?

* ¿Zeintzuk dira zona honetako baso baten natur segidaren faseak, larre bat utzi ondoren? 1234-

15.- AMAIERARIK GABEKO ZIKLOA

16.- IRAGANEKO AZTARNAK

* Basoaren barrualdean, materia eta energia etengabeko ziklo batean berriztatzen dira. Egin ezazu marrazki eskematiko bat, non pagadi batean materiak osatzen duen zikloa azaltzen duzun.

* Egunero erabiltzen ziren antzinako objektuei esker. Bailarako biztanleek natur baliabideak erabiltzeko zuten modua jakin dezakegu. Marraz ezazu objekturen bat.

Ingurugiroa

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

Basoak

103

BASOTIK ZERRATEGIRA

10. fitxa

(ZUHAITZAREN BIDAIA)

• Azal itzazu zuhaitzaren bidaiaren fase desberdinak: ERAGIKETA

ZERTAN DATZA (LANAK)

1 2 3 4 5 • Garaiak ikaragarri aldatzen ari dira! BIDAIA LEHEN

BIDAIA ORAIN

Nolako zen

Abantailak eta desabantailak

Ingurugiroa

Basoak

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

11-a. fitxa

BASOKO TAUPADAK

NEGUA

• Zenbait adibideren bitartez, azal ezazu basoan, landareen, animalien eta pertsonen bizitzak jasaten dituen aldaketak, urtaroek aurrera egin ahala.

• Landareak:

• Animaliak

UDABERRIA

•Pertsonak

• Landareak:

• Animaliak

• Pertsonak

Ingurugiroa

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

105

11-b. fitxa

Basoak BASOKO TAUPADAK

NEGUA

• Zenbait adibideren bitartez, azal ezazu basoan, landareen, animalien eta pertsonen bizitzak jasaten dituen aldaketak, urtaroek aurrera egin ahala.

• Landareak:

• Animaliak

UDABERRIA

•Pertsonak

• Landareak:

• Animaliak

• Pertsonak

Ingurugiroa

Basoak 12. fitxa KRONOLOGIA

Lanerako Fitxak. Bigarren Hezkuntza

106

BASOAREN BIRSORKUNTZA

LANDAREDIA-MOTA (Paisajea)

1900

1925

1950

2100

ONDORIOAK:

Ingurugiroa

BERRESKURATZE-MOTA

107

Basoak Dokumentuak

Dokumentuak

1. dokumentua

109

Basoak

ZUHAITZAK LANDATZEN ZITUEN GIZONA

Duela 40 urte inguru, Alpe frantziarretako zona oso zahar batean ibilaldi bat egiten ari nintzen, Avignoneko lautadetatik oso hurbil. Babesik gabeko lur haietan, haizeak indar izugarriz jotzen zuen. Alde orotan lehortasun berbera somatzen zen: belar luzeak, zenbait izpiliku eta erromero landare, eta parean topatzen zuen guztia lehortzen zuen haizea. Bertan ikus zitezkeen etxe txikituek adierazten zuten garai batean hortxe herri bat zegoela. Baina orain ez zen bizi-arrastorik somatzen. Iturrietan ez zegoen urik eta horien inguruan belar lehorra nagusitzen zen. 5 ordu ibili ondoren, ez nuen inon urik aurkitu, baina urrutira, eguzkia parean nuela, zilueta ilun bat ikusi nuen. Artzain baten irudia zen, eta beraren alboan txakurra. Inguruan dozena bat inguru ardi zegoen, bero-bero zegoen lurrean etzanda. Bere kantinplora eskaini zidan eta ura edan ahal izan nuen, eta ondoren, ganadua zegoeneko eskortara eraman ninduen. Berak konpondutako harrizko etxe batean bizi zen, lurra ondo eskobatuta eta gauzak txukun bere lekuan gordeta zituelarik. Ura putzu natural eta oso sakon batetik ateratzen zuen. Txakurra oso maitakorra zen, baina artzaina bezain isila. Gau hartan artzainarekin afaldu nuen bere txabola apalean. Afaldu ondoren, artzainak zaku txiki bat hartu eta mahai gainean hamaika arte-ezkur bota zituen. Banan-banan ezkurrak aztertzen hasi zen, onak zirenak eta txarrak zirenak bananduz eta beste zaku txiki batean sartuz. Biharamunean, ganadua atera baino lehen, hainbeste konturekin bereizi zituen ezkurren zakua hartu eta kubo batean sartu zuen; ondoren bere zorroan sartu zuen. Ardiak larrean zeuden bitartean, txakurrak zaintzen zituelarik1, artzaina ibar batera hurbildu zen. Burdinezko makil bat zeraman bastoi baten modura. Berak nahi zuen lekura iristean, burdinezko makila lurrean sartzen hasi zen. Zulo bat egin zuen, non kontu handiz bat edo bi ezkur bota zituen, ur pixka bat bota zien eta ondoren, berriro ere lurrez estali zuen. Eragiketa berbera pare bat alditan egin zuen, zelaian zehar mugituz, ezkurrez betetako zaku txikia hustu arte. Ezkurrak bota zitueneko lurra berea ote zen galdetu nion, baina berak norena zen ez zekiela erantzun zidan. Axolik ez ziola zirudien. Jada 5 urte ziren bakartasun hartan zuhaitzak landatzen zituela. Ehun mila landatu zituen. 100.000 zuhaitz horietatik 20.000 hazi ziren, baina horietan erdia ez zen behar bezala haziko. Beraz, hamar mila arte haziko ziren lehen ezer ez zegoen lur horretan. Artzainak 55 urte zituen eta bere izena Elzeard Bouffier zen. Leku hartara iritsi baino lehen lautadetan bizi zen. Baina lautadetan galdu zituen emaztea, baita zuen seme bakarra ere. Hain minduta egonik, mendi haietan usaintzen zen bakardadera erretiratzea erabaki zuen. Bertako paisajea ikustean, eskualde hura zuhaitzik ezean hil zorian zegoela konturatu zen. Berak egoera horrekin amaitzea erabaki zuen. Arteez gain, Elzeard Bouffierek urkiak, artziak eta pagoak landatzea erabaki zuen. Zuhaitz horiek nola hazi aztertzen ari zen, eta bere txabolatik hurbil landare gazteen mintegi bat zuen. Lurralde bakarti hartara joan eta denbora gutxira gerra handi bat piztu zen, non kontinente osoko herrialdeek parte hartu zuten. Mundu Gerra Handia izenez ezagutu zen. 5 urteetan soldadu bezala ibili nintzen eta jende asko hiltzen ikusi behar izan nuen, baita edonon hondamendia ere. Europa osoa bonben eta oinazearen menpe bizi zen.

Ingurugiroa

Basoak

110

Dokumentuak

Gerra izugarri hura amaitzean, berriro ere Alpeetako zona hartara bueltatu nintzen. Artzaina hilda egongo zela pentsatu nuen. Baina ez, hantxe zegoen. Ez zuen gerrako gora-beheren berririk, ez zion arretarik jarri gerrari. Bere kezka bakarra bere zuhaitzak eta bere ganadua ziren. Eta zuhaitzak landatzen jarraitzen zuen, atsedenik gabe. Lanbidea ere aldatu egin zuen. Lau ardi besterik ez zituen, izan ere ardiak kaltegarriak ziren gizon honen zuhaiztientzako. Baina 100 erlauntza baino gehiago zituen eta eztiari esker bizi zen. Aspaldi landatu zituen arteek jada 10 urte baino gehiago zituzten eta gu bezain garaiak ziren. Geratzen ziren 10.000 arteek leku handia betetzen zuten. Izugarri polita zen. Basotik ibiltzea benetan zen atsegingarria. Inguruan ikusten zen guztia gizon bakarti haren lanaren fruitua zen. Zenbait lekutan ura ikusi nuen, lehen lehorrak zeuden erreketan, orain ura ikusi nuen. Zuhaitzei esker, berriro ere euriak bisita egiten zuen. Haizeari eta urari esker, haziak edonora hedatzen ziren eta ondorioz, zuhaitz eta zuhaiska berriak hazi, belar berdez eta lorez betetako zelaiak birsortu. Pixkanaka-pixkanaka txoriak eta ugaztun txikiak baso berria populatzen hasi ziren. Hala ere, gizon honen ahaleginek ez zuten beti merezi zuten arrakastarik lortzen. Urte batean mila artzi baino gehiago landatu zituen, baina urte hartako uda lehorraren ondorioz, landatutako artzi guztiak hil egin ziren. Baina artzaina ez zen kokildu eta zuhaitz gehiago landatu zituen. Gaira hartan, 12 Km baino gehiago egiten zituen bere etxetik inguruko mendietan pagoak landatzeko. Berak esan zidanez, baso-zaindari baten bisita izan zuen, "modu naturalean" hazitako baso arraro hura ezagutu nahi baitzuen. Baso-zaindariak esan zionez, teknikariek basoa babestea erabaki zuten, baita sua piztea eta zura ebakitzea debekatzea ere. 20 urte beranduago ikusi nuen azkeneko aldiz Elzeard Bouffier. Garai hartan 80 urte baino gehiago zituen. Gizon honek burututako lan isilari esker, eskualde hartan bizitza berri bat hasi zen. Lehen suntsituta zegoen herri hartara jendea etortzen hasi zen. Gauza guztiak aldatu ziren. Herrian jada 28 biztanle zeuden, lau bikote gazte eta zenbait haur zegoelarik. Etxe berrien inguruan baratzak zeuden, non loreak eta barazkiak landatzen ziren. Atsegina zen inguru hartan bizitzea. Herriko enparantzan iturri berri bat zegoela ikusi nuen, baita iturritik etengabe ura ateratzen zela ere. Eta harrigarriena izan zen erdian ezki bat landatu zutela, dagoeneko lau bat urte izango zituena. Mendietako behe-hegaletan garia eta zekalea landatu zutela ikusi nuen. Antzinako iturburuak berriro ere urez beteta zeuden. Bidean zehar ondo elikatutako pertsonak, pertsona alaiak ikusten ziren, eta nahiz eta beraiek ez jakin, euren ongizatea Elzeard Bouffierek egindako lanari zor zioten. Horrexegatik, hastapenetako basamortu hura eskualde aurreratu bat bilakatzeko gizon bakar bat nahikoa izan dela pentsatzen dudanean, Gizateria benetan adoragarria dela deritzot eta mugarik gabeko eskubazaltasuna duten pertsonak badaudela gainera. Elzeard Bouffier 87 urterekin hil zen, baso erdian zuen txabolan.

* JEAN GIONOren "Zuhaitzak landatzen zituen gizona" kontakizunaren egokitzapena.

Ingurugiroa

Dokumentuak

2. Dokumentua

Basoak

111

CECEBREKO SASTRAKADIA

Sastrakadia (1) bizitzaz betetako tapiz bat da, lurraren zimurren aurka estutzen dena; bertako kobazuloetan ondoratu egiten da, muinoetan igo, lautadetan berdindu. Bizitza da: elkarri lotutako bizitzez osatutako lego bat, bi lego, kardatua, zulorik gabea, manta sendo eta berri bat bailitzan, azeriaren zuloko hondotik hasita pinurik altuenaren puntarainoko lodiera duelarik. Sastrakadia, berez, izaki askok osatutako izaki konposatua da. Hiria bezalakoxea. Baina hiria baino anitzagoa da, hirian gizakia baita guztia eta gizakiaren izaera hiri-ikuspegian isladatzen baita, baina sastrakadian, ordea, gizakia Ăąabardura txiki bat besterik ez da, zinez beharrezkoa ez dena. Are gehiago, ez da seguruegia sastrakadiari dagokionez, gizakia naturaren kontzientzia izatea, izan ere muskerra geldirik geratzen denean, arroka baten gainean utzitako bitxi berde eta anila bailitzan, edo mika zuhaitz baten adarrean distiratzen duten putzu txikiak, edo dardarrean dauden hostoak bere begi txikiekin begiratzen dituenean, edo gandorra lau urteko pinu baten ote zuritik azaltzen denean, nolabait animalia guztiek euren odolean edo izerdian leku harek duen eztitasuna, misterioa eta lilura ulertzen badakitela esan daiteke. Zuhaitzek euren borrokak bizi dituzte. Zuhaitz handienek txikienei itzala egiten diete, beraz, zuhaitz txikiak ahalik eta azkarren hazten dira euren eguzki-izpiak bereganatu ahal izateko, eta sustraiak lur azpitik hedatzean, zenbaitek beste zenbait oztopatzen du, eta guztiek dute elikatzeko eskubidea. Baina sastrakadia osatzen duten izaki guztien artetik beraiek dira baketsuenak, eskuzabalenak, arima bakun eta inuzenteena dutenak. Ez dute inolako harrokeriarik. Edozein lekutan jaiotzen dira, baina jakin ez dakite, jaiotzen direneko lekua edertu egiten dutela. Ez dira inoiz aspertzen, ez baitute sekula lurrera begiratzen, zerura baizik, eta zerua etengabe aldatzen denez, orduen arabera eta lainoen arabera, ez dute inoiz zeru berdinik ikusten. Gizakiak gauza desberdinak ezagutu nahi dituenean, bidaiatu egiten du. Zuhaitzek grina hori bidaiatzeko beharrik gabe asetzen dute. Aniztasuna da, hain zuzen, euren adaburuen gainetik igarotzen ikus dezaketena. Zuhaitzek gainera aniztasuna azaltzen dute. Edozein modutan multzokatuta ere, talde armoniotsua osatzen dute beti, eta landazabalean isolatuta hazten direnak edo mendisketan jaiotzen direnak ere, badirudi izpiritua berpizteko eragina dutela. Enborrak zuzenak badira, zuhaitzen liraintasuna ikusgarria da; enborra okertuta badago ere, zuhaitzak oraindik ederrak dira, eta horrek gure begietara maitagarriagoak bihurtzen ditu. Baso batean barneratzen garen heinean, zuhaitzen lerrokatzeko modua, adarren profila, hostoen apaindura aldatzen doa, baita begibistara dugun ikuspegia ere, formen arteko makina bat konjugazio ikusiz, gizakiak sekula lortu ez duen moduan, nahiz eta makina bat dantza zaila asmatu. Baina Zoritxarrak ere batzuetan ukitzen ditu basoak ĂŚjakin badakigu zoritxarrak munduko bide guztiak ezagutzen dituela. Aizkolariak euren aizkora luzeekin basora sartzean, edo haizete izugarriek basoa erasotu eta zuhaitzen enborrak apurtzen dituztenean, edo tren-makina baten piezaren bat askatzean eta belar lehorrean nahastean, su hartu eta zuhaitzen enborretaraino iritsi, eta ondorioz enborrak minez okertzen direnean. Behin batean gizon-talde bat iritsi zen Cecebreko sastrakadiara, zulo bat egin, zutoin bat sartu eta zutoina sendo sartuta zegoela ziurtatzeko harri-kozkorrekin eta lurrarekin inguratu zuten. Ondoren zutoinetik gora igo ziren eta zenbait metalezko hari jarri zituzten puntan; linea elektrikoa jartzen ari ziren.

Ingurugiroa

Basoak

112

Dokumentuak

Sastrakadira etorri berria zen bisitariaren inguruan zeuden landareek zenbait egun eman zituzten lotsatuta, jakin bai baitakigu landare horiek oso lotsatiak direla. Azkenean zutoinetik hurbilen zegoenak, pinu altu, sendo eta zuzen batek alegia, zera esan zuen: "zuhaitz berri bat landatu dute sastrakadian" Eta albiste hori batetik bestera zabaldu zen, pinua ukitzen zuten eukalitu-hostoetatik, eukalitua ukitzen zuten gaztainondoaren hostoetara, eta urkiaren hostoetara, haritzaren hostoekin nahasten zirenak; azken finean adarrarte osoan barna hedatu zen albistea. Enborrik altuenek gainontzekoen adaburuen gainetik begiratzen zuten, eta haizean frondea bereiztean, urrutien zeuden zuhaitzek ere muturra sartzen zuten kide berria ezagutzeko. - Nolakoa da? Nolakoa da? - Ba æesan zuen pinuakæ, oso espezie arraroa da. Enborra beltza du eta adar bat bano gehiago ditu lurrean sartuta, eta txuria eta grisaren arteko kolorea du. Oso apaina da. - Oso apaina da, oso apaina da! æzioten hostoek batak besteari. - Bere fruituak æjarraitu zuen pinuak isolagailuak aipatuzæ zuriak dira kuartzozko harriak bezalakoxeak, eta gorostiaren hostoak baino leunagoak eta distiratsuagoak gainera. Albistea sastrakadi osoan barna hedatzeko denbora pixka bat utzi, eta honako hau erantsi zuen: - Oso adar meheak ditu eta oso luzeak; hain dira luzeak euren amaiera ikustea ezinezkoa egiten zaidala. Zortzi adar eguzkia jaiotzen den norantzan luzatzen dira eta beste zortzi hiltzen den norantzan. Ez dira ez okertzen ezta zorabiatzen ere, eta ezinezkoa da adar horietan korapilorik edo hostorik ikustea. Baliteke kimu berriak izateko garaia ez izatea, baina ez dakit. Ez dut sekula horrelako zuhaitzik ikusi. Basoko landare guztiak bizilagun berrirari buruz hitz egiten ari ziren, eta oso espezie garrantzitsua izan behar zuela pentsatu zuten. Espezie garrantzitsu honen enborraren inguruan kiribildu zen sasi batek esan zuenez, enborraren barrualdean bibrazioak entzuten ziren, urrutian jotako tinbre baten antzera, dardar metaliko ba bezala; ezinezkoa zitzaion deskribapen zehatzagorik egitea, orain artean beste enborretan ez baitzuen horrelako hotsik entzun. Eta hori entzunda, gainontzeko zuhaitzek errespetu handiagoa azaldu zuten, baita beraien artean edukitzeagatik harrotasun handiagoa ere. Beste zuhaitzak ez ziren ausartzen espezie berri harekin hitz egitera, eta gainera, bazirudien bizilagun berria ez zela gainontzeko zuhaitzez ohartu ere egin. Baina maiatzako arratsalde batean, pinu garai, sendo eta zuzenak bere erabakia hartu zuen ... zergatik zehazki jakin gabe. Bere enborra zoragarria zen, nahiz eta berak susmorik ez eduki, eta gainera, jakinez gero, baliteke bere izaera apala eta argia ez aldatzea. Baina harira: arratsalde hura udaberri osoko arratsalderik atseginena izan zen; hostoak, berde berri batez jantzirik, jada handiak ziren eta euren bizi-funtzioak gazteen organoen indar berberarekin betetzen zituzten; izerdiak lur hezetik substantzia liluragarriak jasotzen zituen; zelai osoa lore basatiz estalita zegoen, eta pixkanaka-pixkanaka zenbait lainotxo mendebalderantz hurbiltzen ziren, eguzkiak alde egitean kolorez betetako jaialdi bat antolatzeko prest. Baina zorionez, aire arin bat sastrakadian sartu zen eta laztan horren aurrean sastrakadia poztu egin zen, zerbait xuxurlatuz, eta ondoren abesten hasi zen. Benetan pozik eta sasoian zegoenez, nahiago izan zuen abesti barregarri bat abestea: "Guísamo" delako espezieko pinudien artean trenaren indarraren zarata, hain zuzen. Hots hori da, hain zuzen, zuhaitzak gehien dibertitzen dituena, oso ondo imitatzen baitute, eta sarritan, bidesketatik dabiltzan herritarrek aipatu zarata entzutean (zuhaitzek egiten dutena) izutu eta korrika hasten dira, trena hurbil

Ingurugiroa

Dokumentuak

113

Basoak

dagoela eta ezin izango dutela hartu pentsatzen baitute. Hori ikusita zuhaitzek oso ondo pasatzen dute, haur bihurriak bailiran. Pinuak, bere hostoen hortz luzeen artetik abesten, basoko koroan zeregin berezia zuen eta onomatopeia menperatzen zuelaren fama ondo irabazita zuen. Bere zorionak, bere bihurrekiaren ondorioz, zutoinari honako hau galdetzea animatu zuen: - Ez al duzu gurekin abestu nahi? Zutoinak ez zuen erantzun. - Seguraski ĂŚesan zuen pinuak, bere adaburua kortesiazko keinu baten modura makurtuzĂŚ, ahots fin eta armoniotsua du, eta guztiok atsegin handia hartuko dugu gurekin batera abesten baduzu. Zutoinak umore txarrez zera erantzun zuen: + Eta zergatik hainbeste tontakeria? Zer abesten duzue? - Urrutiko tren baten zarata imitatzen dugu. + Eta zertarako? Trena al zarete? - Ez ĂŚerantzun zion pinuak lotsaturik. + Orduan, zer lortu nahi duzue imitazioarekin? Zuri galdera egin didazun horri, zure jarrera serioa ez dela esango dizut. - Behar bada atseginagoa egingo zaizu euriaren abestia? + Ez. - Eta itsasoaren abestia? + Bat ere ez. Honako hau formaltasunik gabeko baso bat da. Zeinek pentsa zezakeen honelako zuhaitz sendoek igelak bailiran abesten denbora pasatzen dutenik? Nik ez dut inoiz abesten, xuxurlatu egiten dut, eta batzuetan bakarrik. Zuek zeuen belarriak neregana hurbilduz gero, elkarrizketa baten zurrumurrua entzungo zenukete, izan ere ni zeharkatzen naute gizakien elkarrizketek. Hori bai gauza ederra. Jakin dezazuen zientziaren menpe bizi naizela, eta ni neu zientzia naizela, eta zuek nire inguruan egiten duzuen guztia tontakeriak besterik ez direla; eta gainera, oso gutxietan egiten dizuet jaramon. Zutoinak zuen iritzia berehala ezagutu zen sastrakadi osoan, eta ordutik aurrera, ez ziren ausartu beti bezala abestera, alanbrezko adarrak zituen zuhaitz berri, arraro eta harro haren aurrean dibertitzea lotsa ematen baitzien. Uda iritsi zen eta txoriak sastrakadiaren barruan hostoak bezain beste bihurtu ziren. Eukalitua, pinua eta zuhaitzik zaharrenak baino altuagoa zena, beleen bikote baten babeslekua zen, eta eukalitua harro zegoen beleek bera aukeratu zutelako, izan ere, beleek beti zuhaitzen adarrik altuenak bilatzen dituzte, iristeko zailak direnak. Egun eguzkitsu batean, berotasunaren ondorioz eukalituaren usaina baso osoan barna hedatu zeneko egun eguzkitsu batean, eukalituak zutoinarekin hitz egitea erabaki zuen, eta honako hau esan zion: - Jauna, ikusi ahal izan dudanez, ez duzu habirik hartu. Behar bada oraindik ez dituzu hemen bizi diren txoriak ezagutzen eta ez duzu aukeratzen jakin. Laguntzea gustatuko litzaidake, habi bat edukitzea gustatuko litzaizukeela pentsatzen baitut. Nolabait esateko, amaren magal bihurtzen gara. Nik beleak

Ingurugiroa

Basoak

114

Dokumentuak

ditut une honetan. Ez dute molestatzen, baina apaingarriegiak ez direla aitortzen dut. Urretxoriak oso gomendagarriak dira. Cecebren urretxoriak daudela jada ikusiko zenuen. Urretxoriek oso modu bitxia dute euren habiak zintzilikatzeko, modu ederrean eta originalean egiten dute, eta zu ikusita gauza egokia dela uste dut. Zutoinak karraska egin zuen: + Zertarako eutsi behar ditut txorien habiak eta txorien txio-txioak eta euren kumeak jasan? Inudea naizela uste al duzu? Maitasunaren bitarteko izango naizela uste al duzu? Bide batez, gaia aipatu duzunez, baso honetako zuhaitzek azaltzen duzuen ahultasunaren aurka nagoela esan nahi dizuet, alegia, txio-txio kaxkarrak besterik egiten ez dituzten alperrikako txoritxoak babestea txorakeria izugarria dela uste dut. Jakin dezazun behingoz, niri ez didatela errespetu faltarik azalduko lokatzez zikinduz. Nik jasaten ditudan txoriak beira edo portzelanazkoak dira, eta ez dute ez lumarik ez kolorerik behar, eta gainera ez dute txio-txiorik egiten. Nola egongo nintzateke egunean, zibilizazioaren eta aurrerapenaren muturrean, txoritxoak zainduko banitu? Zutoinak esandako hitzak berehala hedatu ziren sastrakadi osoan barna, eta zuhaitzek euren eskutan zegoen guztia egin zuten habia botatzeko eta euren adarretan geratzeko asmoa zuten bisitari hegaldunak izutzeko. Pinuaren enborrean erretxina-tanta batzuk irristatu ziren, eta bertan geratu ziren, mugitu gabe briliante-segida bat bailitzan. Horietan isladatuta eguzkiak zazpi koloretako distirak ateratzen zituen, eta pinua harro zegoen mirari bizia baitzen æhain liraina, hain usaintsua, bitxiz beteta. - Ikusi al duzu zein pitxia politak ditudan? ægaldegin zion bizilagunari. + Bai æesan zuen oraingo honetan zutoinakæ; baina zuk pitxiak deitzen diozu erretxina-tantak besterik ez denari. Baina erretxina ona da: isolagailu (pinuak ez zekien zer zen isolatzen zuena), eta duinagoa da erretxina ekoiztea gaztainak ematea baino, zure atzealdean duzun zuhaitz lodi horrek egiten duen bezala. Egia da, nahiz eta zuk ahalegin izugarriak egin ez duzula neurea bezalako isolagailu bikainik lortuko, baina zer egingo diogu. Nire aholkua da enborrean ebakiak egiten uztea, lurretik metro batera, eta horrela erretxina gehiago jariatzea lortuko duzu. - Ez al da ni ahultzeko izango? ægaldetu zuen beldurrez zuhaitzak. + Bai horixe, asko ahultzen du, baina serioagoa da. Ez pentsa etorkizun bikaina izatearen aurka dagoenik. - Ah! æesan zuen zuhaitzak gauzak ondo ulertu gabe. + Are gehiago esango dizut, zure onurarako izango da. Odol asko egin zuten pinuak ezagutu nituen, helduarotik Resinera Española enpresarentzat lan egin zutenak. Eta gaur egun Iparraldeko Telefono-linean daude, lanpostu bikainekin eta zientziarentzat lanean. Urte hartan neguko haizeteak benetan gogorrak eta luzeak izan ziren. Egunak joan eta egunak etorri eta zuhaitzek ez zuten atsedenik ezagutu. Behin eta berriro okertu, makurtu, basoan enborren kirriskak entzuten ziren, baita adarren astinduak ere. Ezinezkoa zitzaien atseden hartzea, astindu bortitzak behin eta berriro jasan behar zituzten, eta haizeteak lapurtutako hosto lehorrek laguntza eskatzen zutela zirudien. Sustraietatik hasi eta adarrik ahulenetara dardarrean zeuden, eta haizeak bere

Ingurugiroa

Dokumentuak

115

Basoak

horretan jarraitzen zuen. Hirugarren gaua iritsi zenean, zedro batek ez zuen gehiago iraun eta erori egin zen, hautsita. Inguruan zituen zenbait lagunen adarrak zuhaitza eusten saiatu ziren, baina horiek ere nekatuta zeuden eta hautsi ondoren lurreraino erori ziren, zedro politarekin batera; sortutako zarata sastrakadiatik at ere entzuteko modukoa izan zen. Dolua izan zen. Zuhaitz urtetsu batek baso batean uzten duen hutsunea oso tristea da, eta hildako batek etxean uzten duen hutsunea bezain penagarria. Zutoina izan zen poztu zen bakarra. + Azkenean bere patua jarraitzea erabaki zuen ĂŚesan zuen. Orain, bera aprobetxatuz ate ederrak egin ahal izango dira, horretarako jaio baita; ez txolarreak ezkutatzeko eta tontakeriak xuxurlatzeko. Eta zuek ikas ezazue. Zer egiten du hor intxaurrondo horrek? Gazteagoak ziren intxaurrondoak ezagutu ditut jangelarako mahaia eta kabineterako altzari bihurtzen ari zirela. Eta hango gaztainondo lodi hura, hain ponposoa eta alperrikakoa? Zeren zain ari da altzari bihurtzeko? Nire ustez bada garaia behar bezala lan egin behar duela pentsatzeko! A zer nolako sastrakadia! Jasanezina da! Nire zeregin teknikoekin buru belarri ibiliko ez banintz, ezin izango nuke hementxe bizi. Horrelako bizilagun arraro eta jakintsu baten usteek eragin handia izan zuten zuhaitzetan. Zume jatorrak harro zeuden, izan ere euren adar fin eta zuzenak zutoinaren alanbrezko adarren antzekoak ziren; gaztainondoak bere hostoak lehortzen utzi zituen lotsa ematen baitzion hainbeste hosto edukitzea; zuhaitz desberdinek heriotza onartu zuten, serioak eta erabilgarriak izateko, eta baso osoa, larri eta goibel, gaixorik zegoela zirudien, eta txoriek ere ez zuten bertan bizi nahi. Denborak aurrera egin zuenean, zutoina ekarri zuten gizonen antzekoak joan ziren basora; zutoina aztertu zuten, zenbait lanabesek jo, zutoinaren zura intsektoek janda zegoela ikusi, eta bota egin zuten. Hain ahulduta egonik, erortzean puskatu egin zen. Baso osoa hunkituta zegoen gertaera horren aurrean. Jakinmina izugarria zen, izerdia azkarrago mugitzen zen. Behar bada, orain, zurak zituen marrazkiengatik, zuhaitz errespetagarri eta zorrotz haren espeziea zein zen jakin ahal izango zuten. - Begiratu eta esaiguzu! ĂŚeskatu zioten zuhaitzek pinuari. Eta pinuak begiratu egin zuen. - Zer zuen barruan? Eta pinuak esan zuen: - Sitsa. -Zer gehiago? Eta pinuak berriro begiratu zuen: Hautsa -Zer gehiago? Eta pinuak, gehiago begiratu gabe zera esan zuen: Hilda! Hilda zegoen. Beti egon zen hilda. Egun hartan, baso osoa, etsita, isilik geratu zen. Hurrengo egunean errotaren presa imitatzen duen abestia abesten hasi zen basoa. Txoriak itzuli egin ziren. Zuhaitzek burutik kendu zuten altzari bihurtzeko ideia. Bat-batean, sastrakadia lehengora itzuli zen, bere arima inuzentea berreskuratu zuen, non

Ingurugiroa

Basoak

116

Dokumentuak

zientzia ikus daitekeen horretara mugatzen den, lurrari buruz ikus, egin edo pentsa daitekeen horretara; baina garrantzitsuena, sakonena, larriena zera da: bizitzea.

(1) SASTRAKADIA, galegelaz FRAGA deitzen dena, baso ezkutua esan nahi du, non zuhaitz-espezie desberdinak nahasten diren. Pinuak bakarrik izango balira, edo gaztainondoak bakarrik, edo haritzak bakarrik egongo balira, baso bat izango litzateke, baina jada ez litzateke FRAGA delakoa (euskaraz sastrakadia) izango.

* Wenceslao Fern谩ndez Fl贸rez (El Bosque Animado)

Ingurugiroa

Dokumentuak

3. dokumentua

117

Basoak

HELBURUAK (Lehen Hezkuntza) .

1.- BISITA EGITEA: Baso bat bisitatzea, bertan bizi diren landareak eta animaliak ezagutzeko. 2.- GAUZA BERRIAK IKUSTEA: Nafarroan dauden baso-mota desberdinak ikustea. 3.- ULERTZEA: Basoek Lurreko bizitzarako duten garrantzia ulertzea, gizakiari basoak eskaintzen dion erabilgarritasuna eta horiek zaintzeak eta kontserbatzeak duen garrantzia ulertzea. 4.- IKASTEA: Naturaren ikertzaile txiki bezala lan egiten ikastea, gure txangoetan eta ibilaldietan natura behatzen ikasiz, eta interesgarriak iruditzen zaizkigun gauzei buruzko informazioa bilatzen ikastea. 5.- GAI IZATEA: Talde-lana burutzeko gai izatea, zeregin komuna aurrera ateratzeko lana eginez.

4. dokumentua

HELBURUAK (Lehen Hezkuntza)

1.- BISITA EGITEA: Nafarroako zona bat bisitatzea eta bertako Basoek osatzen dituzten Natur Paisajeei buruzko azterketa egitea. 2.- IDENTIFIKATZEA: Baso bat osatzen duten elementuak bereiztea, baita horien artean izatzen diren harremanak ere. 3.- GAUZA BERRIAK IKUSTEA: Nafarroan eta Lurran dauden baso-mota desberdinak ikustea. 4.- EZAGUTZEA: Basoek pertsonentzako duten garrantzia eta erabilgarritasuna ulertzea, baita giza jarduerek basoetan eragiten dituzten arazoak eta gatazkak ere. 5.- ULERTZEA: basoek Lurreko bizitzak iraun dezan duten garrantzia eta basoak zaindu eta kontserbatu egin behar ditugula ulertzea. 6.- GAI IZATEA: ikerketa-zeregin errazak burutzeko gai izatea, iturri desberdinetatik datuak eta informazioak bilduz, datuak aztertuz eta interpretatuz, ondoren gure ikerketen emaitzak jendaurrean azaltzeko. 7.- IKASTEA: Taldean lan egiten ikastea, zereginak antolatuz eta banatuz, eta zeregin komunek arrakasta lortzeko elkarlanean arituz.

Ingurugiroa

Basoak

Dokumentuak

118

5a. dokumentua

ZUHAITZA, BASOKO JAUNA

ZUHAITZAK ... Basoaz hitz egitean burura etortzen zaigun lehenengo hitza da. Zalantzarik gabe, ZUHAITZA dugu Basoko protagonista, jauna eta sortzailea. Bere altuera kontuan izanda gainontzeko landareak menperatzen ditu. Bere adarren azpian, bere hostotzan artean edo bere oinean pilatzen den orbelean makina bat animalik, txikiak zein handiak, aurkitzen du babeslekua. Urrutira begiratuta, Basoak zuhaitzez betetako alfonbra dirudi, paisajea tapizatzen duena, eta bere barrualdean babesturik bizi den bizia ezkutatzen duena. ZUHAITZAK ... Zer dakigu izaki hauei buruz? Niri zenbait galdera bururatzen zaizkit. Erantzungo al zenituzke?

ZER DA ZUHAITZ BAT?

* ZEINTZUK DIRA BERE ZATIAK?

* ZEIN BIZI-FUNTZIO GARATZEN DITU?

* NOLA ARNASTEN DU?

* NOLA ELIKATZEN DA?

* NOLA HAZTEN DA?

* NOLA UGALTZEN DA?

* ZEINTZUK DIRA BI ZUHAITZ-MOTA NAGUSIAK?

Ingurugiroa

Dokumentuak

Basoak

119

5b. dokumentua

ZER DA ZUHAITZ BAT?

KONIFEROAK: hostoek orratz forma edo ezkata forma dute eta fruitua konoak edo pinaburuak izaten dira. Zuhaitzik zaharrenak dira, eta Lurrean duela 150 milioi urte agertu ziren. Gehienek hosto iraunkorrak dituzte, alegia, neguan ere hostoa dute. HOSTOZABALAK: hosto zabalak eta lauak dituzten zuhaitzak dira. Hosto galkorrak dituzten zuhaitzak bezala ezagutzen dira, udazkenean hostoak galtzen baitituzte. Fruituek forma desberdinak izan ohi dituzte. Landare hauek koniferoak baino beranduago azaldu ziren lurrean

KONIFEROA

HOSTOZABALA

ZEINTZUK DIRA ZUHAITZ BATEN ZATIAK? Lehen mailako adarrak

Goialdea

Adaburua (adarrak eta hostotza)

Bigarren mailako adarrak Enborra

Sustraiak dira lurrean sartuz barrualdera hazten diren zuhaitzaren zatia; sustraiei esker zuhaitza eutsi egiten da, eta bere elikadura osatzen duten ura eta mineralak lortzen ditu. Enborrak eta adarrek, kortex babesle batez estalita daudenak, gorantz hazteko balio dute, argia eta airea lortzen baitute. Adaburuan adarrik finenak daude, eta hortxe ateratzen dira hostoak edo zuhaitzaren hostotza.

Sustraiak

Ingurugiroa

Basoak

Dokumentuak

120

NOLA BIZI DA ZUHAITZ BAT? Zuhaitzak, gainontzeko landareak bezalaxe, izakiak dira eta ehundaka urte bizitzera irits daitezke. Animaliak ez bezala, zuhaitzak bizitza osoan zehar etengabe hazten dira. Makal baten adar txiki bat, urteko 80 cm haztera irits daiteke. Etengabeko hazkunde horri eusteko, zuhaitzak garatzen dituen funtzioak gure funtzioen antzekoak dira: arnasa hartu, transpiratu, elikatu, ... eta ugaldu egiten da, zuhaitz berriak sortuz.

Zuhaitzek transpiratu egiten dute: Egunean zehar zuhaitzak lurretik ura xurgatzen du, horretarako bere sustraiak erabiliz, eta uraren lurrina bere hostoen poro txikietatik botatzen du. Hektarea bateko baso batek, eguneko, 30.000-40.000 litro ur lurrin dezake. Horregatik, baso baten barruan giroa hezeagoa eta freskoagoa izan ohi da. 2 CO

Zuhaitzak elikatu egiten dira: Sustraiek lurretik hartzen dituzte ura eta gatz mineralak. Nahasketa hori, izerdi gordina deitzen dena, enborraren eta adarren konduktuetatik igotzen da hostoetaraino iritsi arte. Hementxe mirari kimiko bat gertatzen da: fotosintesia. Erreakzio kimiko hau gertatzeko zenbait osagai beharrezkoak dira: klorofila, hostoetan dagoen koloratzaile berde bat; karbono-dioxidoa (CO2), hostoek airetik hartzen duten gas bat; sustraietatik iristen diren ura eta gatz mineralak; eta azkenik, eguzkiaren argia, beharrezkoa den energia gehitzen duena.

IZERDI GORDINA

AZUKREA

IZERDI LANDUA

Aipatu erreakzioa amaitzean, zuhaitzak elikatzeko eta hazteko behar dituen azukreak lortzen ditu, landare osoan zehar izerdi landu bezala hedatzen dena. Aldi berean, hostoek airera botatzen dute oxigenoa eta uraren lurrina, atmosfera garbitu eta hezetzen dutenak.

URAREN LURRINA

ZUHAITZAK ARNASA HARTZEN DU, TRANSPIRATZEN DU ETA FOTOSINTESIAREN BITARTEZ SUBSTANTZIA DESBERDINAK FABRIKATZEN DITU

Zuhaitzen hostoak materia organikoa sortzen duten fabrikak dira eta gainera airea garbitzen eta aberasten duten birikak ere badira.

Ingurugiroa

Dokumentuak

121

Basoak

NOLA HAZTEN DA ZUHAITZ BAT? Fotosintesian sortutako substantziekin, zuhaitzak zelula berriak sortzen ditu, adarrak haztea eta begietatik hosto berriak sortzea ahalbidetzen dutenak.. Baina horrez gain, zuhaitza zabaleran ere hazten da: enborraren diametroa urtero zabaltzen da eta enborraren barrualdean uztaiak marrazten ditu, alegia, enborra moztean barrualdean uztaiak diren biribilak sortzen ditu. Uztai bakoitzak urtebete adierazten du, beraz enborra ebakiz gero, zuhaitzaren adina zein den jakin daiteke. Urtero kortexaren azpian sortzen den uztai berria dugu zuhaitzaren zati aktiboa. Aurreko urteetako zuhaitzen uztaiak ez dira gehiago loditzen, eta zuhaitza eusteko euskarria besterik ez dira. Horrexegatik da hain garrantzitsua kortexaren azpialdean dagoen zona, zurgizena, hain zuzen, eta zenbait zuhaitzek enborra hutsik dutela ere honi esker bizirauten dute. Begiak eta zurgizena zuhaitzaren hazkunde-zonak dira, eta bertan garatzen da landarearen bizitza eta mugimendua.

NOLA UGALTZEN DA ZUHAITZ BAT? Loreak dira zuhaitzen organo ugaltzaileak. Zuhaitz guztiek dituzte loreak, nahiz eta zenbaitetan ez diegun jaramonik egiten ez baitira deigarriak izaten. Gainontzeko landareak bezalaxe, zuhaitzen loreek zati maskulinoa eta zati femeninoa dute, nahiz eta zenbaitetan lore maskulinoak eta lore femeninoak bereiz daitezkeen. Zati maskulinoek sortzen duten polena aireak edo intsektuek garraiatzen dute zati femeninora, ernalduz. Zati femeninoa loditu egingo da hazia duen fruitua sortuz. Haziak lehortzean lurrera erortzen dira eta euriak edo animaliek beste leku batera garraiatzen dituzte. Gehienek ez dute lorerik botako. Asko eta asko animaliek jaten dituzte edo ez dute leku egokirik aurkituko. Beste zuhaitz txiki asko untxiek edo ardiek jango dituzte. Aurrera ateratzea lortzen dutenak gainontzeko zuhaitzekin lehian hasiko dira, argirantz haztekoi eta helduarora iristeko.

Ingurugiroa

Basoak 6. dokumentua

122

Dokumentuak

BASOKO BESTE ZENBAIT PROTAGONISTA

Zuhaitzez gain, tamaina txikiagoa duten beste hainbat landarek osatzen dute Basoa, eta gainera, Basoko ekosisteman zeregin oso garrantzitsua betetzen dute. ZUHAISKAK: Zurezko zurtoina duten landareak dira hauek ere, baina zuhaitzen kasuan ez bezala, zuhaisken zurtoinari oinetik ateratzen zaizkio adarrak eta ez dira 3 edo 4 metro baino altuagoak izaten. Hostoiraunkorra edo hostogalkorra izan dezakete. Zuhaisken hostotza belarjaleek eskuragarri dutenez, espezie askok arantzekin babesten du bere burua, hala nola, elorri beltza, masusta, edo ipurua. Batzuetan sastrakaditzat jotzen dira, Basoa zeharkatzeko oztopo izaten dena, baina makina bat animaliren babesa eta defentsa ere badira. Zuhaisken barrualdean egiten dituzte zenbait hegaztik euren habiak eta egunean zehar bertan babesten dira zenbait ugaztun txiki, hala nola muxarrak edo arratoiak. Zuhaisken fruituak txori eta ugaztun txikien elikagaia izan ohi dira. Baina kontu handia izan behar dugu, izan ere koloreko zenbait baia pozointsuak izaten dira, eta horietan zenbait hilgarriak gainera. Horiek bereizten ikasi behar duzu.

LANDARE BELARKADAK: Zuhaitzen eta zuhaisken itzalpean, oihanpean, belarraren inguruan makina bat landare hazten da, zurtoin biguna dutenak eta udaberrian basoko lurra euren loreekin estaltzen dutenak. Horietan gehienei lorea goiz ateratzen zaie, izan ere garai hartako, hots udaberriko argitasuna aprobetxatu behar dute, oraindik zuhaitzen hostoak atera ez direnean. Bioletak, udaberri-loreak, lilipak, eta abar, udaberria badatorrela iragartzen duten lore horietako batzuk dira. LORERIK GABEKO LANDAREAK: Garoa, goroldioa, likenak eta onddoak, lorerik botatzen ez duten landareak dira. Bizitzeko hezetasun handia behar dute eta sarritan, basoetako txokorik ilunenetan hazten dira. GAROA: Antzinako landareak dira, esporen bitartez ugaltzen direnak. Lur azpian zurtoina izan ohi dute, errizoma deitzen dena, eta hortik ateratzen dira adar bitxi hortzdunak. GOROLDIOAK: Ez dute benetako zurtoinik ezta sustrairik ere. Lurrean edo arroken gainean eta zuhaitzen kortexean hazten dira, beti itzalean edo giro heze eta freskoan, belusko alfonbrak osatuz. Zuhaitzen enborrean izaten duten kokapenak, beti IPARRALDEA adierazten du. Esporen bitartez ugaltzen dira, garoaren antzera.

Ingurugiroa

Dokumentuak

123

Basoak ONDDOAK: ez dira benetako landareak, ez baitute ez sustrairik, ez zurtoinik ezta hostorik ere, eta gainera, ez dute klorofilarik ere. Euren elikagaiak lantzeko gai ez direnez, beste landare batzuen hondarren gainean bizi dira, edo zuhaitzen sustraietara itsatsita. Guk guztiok ezagutzen ditugun perretxikoak eta onddoak, basoetan biltzen direnak, berez, onddoen ugalketa-aparatua dira; horien gorputza, lur azpian ezkutatzen den filamentuzko sare batek osatzen du.

LIKENAK: Alga eta onddoaren nahasketa dira. Bakoitzak bizirauteko beharrezkoak diren elementuak ematen ditu. Arroken gainean eta zuhaitzen kortexean hazten dira eta oso forma bitxiak hartzen dituzte, algen antzekoak. Bizitzeko hezetasuna beharrezkoa dute, eta horrez gain, hotza ondo jasaten dute baina ez poluzioa. Tamaina handiko likenak dituen baso bat, seguraski ingurugiro-mailako garbitasun handia duen baso bat da. Goroldioak, onddoek eta likenek materialen deskonposaketa-prozesuan zeregin garrantzitsua dute, baita basoko lurraren eraketa-prozesuan ere.

Ingurugiroa

Basoak

124

7. dokumentua

Dokumentuak

BASOKO EGITURA: LANDAREDIAREN SOLAIRUAK ETA LURRA

Basoa organismo erraldoi bat bezalakoa da, osagai desberdinek osatzen dutena, eta aldi berean, osagai horiek elkarren artean erlazionatuta daude. ERRESELA EDO ZUHAITZ-ESTRATUA: Basoko mailarik altuena da, elkarren artean lotuta eta nahastuta dauden hostoek eta adarrek, baita makina bat izakik ere, osatzen dutena. Argitasun asko dagoen zona honetan garatzen da jarduera fotosintetiko gehiena, gasen trukea, uraren transpirazioa eta materia organikoaren ekoizpena. Horrez gain, zona honetan beste zenbait landare bizi eta elikatzen da (igokariak, lianak, goroldioak, likenak, ...), materia begetalez elikatzen direnak, eta aldi berean, beste zenbait landareren elikagaia direnak. ZUHAISKA-ESTRATUA: Basoko erdiko maila da. Zuhaitz gazteek, zuhaiskek eta beste zenbait zurezko zurtoina duten landarek osatzen dute. Argitasun gutxiago dago eta inguruko hezetasuna altuagoa da. Tenperatura leunak dira eta euriaren eta haizearen eragina ez da hainbeste nabaritzen. Zuhaiska-estratuak erreselaren funtzioak errepikatzen ditu, eta bertako sastrakadi trinkoa makina bat izakiren babesa eta despentsa da. BELARKADA-ESTRATUA: Belarrez eta lorez betetako alfonbra da, garoa, goroldioa, eta abar nahasten direlarik. Babeserako baldintzak hobeak dira, baina aldi berean, argitasun gutxiago dago. Hementxe bizi eta elikatzen dira makina bat izaki, nagusiki intsektuak eta beste zenbait ornogabe, eta bertan mugitzen dira batez ere belarjaleak eta harrapariak. AZALEKO LURRA Zona honetan makina bat detritu begetal biltzen da: orbela, adartxoak, oskolak, haziak, eta abar. Barrualdea da lekurik egokiena, beranduago goiko geruzak beteko dituzten begetalak ernamuintzeko. Basoko hondakinak, fauna eta flora interesgarri batek suntsitzen, kontsumitzen eta eraldatzen ditu, non ornogabe txikietatik hasita onddo eta bakterio desberdinak aurkituko ditugun. Emaitza bezala, humus edo lurrustela sortzen da, lurrera nutrienteak gehitzen dituena. LUR NUTRIENTEA Lur azpiko zona honetan, landareek euren sustraiak luzatzen dituzte eta ura eta gatz mineralak xurgatzen dituzte, fotosintesiaren lehengaia, hain zuzen. Horrez gain, zenbait landare txikiagoren hibernaziorako lurraldea ere bada (erraboilak, errizomak, tuberkuluak, eta abar), baita zenbait organismo deskonposatzaileek euren jarduera garatzeko zona ere, lur emankorra eratzeko lanean jarduten dutenak (zizareak, harrak, onddoak, bakterioak, eta abar). Arratoiek, zatorrek, zizareek eta bestelako animaliek euren gordelekuen eta galerien bitartez lurra aireztatzen dute. LURAZPI ARROKATSUA Zona honetan, erreakzio kimiko konplexuek ama arrokaren goialdeko geruza hausten dute, ondoren lur nutrientearen zati bihurtuz.

Ingurugiroa

LITOLOGIA NAFARROAN

Kodea

Gatzak. Igeltsuak (diapiroak)

Kararri Flysha

Granitoak Eskistoak eta grauvacas... magnesitak Eskistoak eta hareharriak

Hareharriak

Flysha

Arbelak

Igeltsuak eta gatzak

Kararrizko Lutitak

Era Kuaternarioko diposituak

Sekundarioa

Tertziarioa

Kodea Primarioa Sekundarioa

GEOLOGIA NAFARROAN

Kodea

Konglomeratuak Kararriak Margak Ofita

kuaternarioa

Era Primarioa: Bortziriak-KintoaLuzaide-Artziko mazizoa Era Sekundarioa: Barranza - Aralar - Azpiroz - Belate - Baztan Urbasako zati bat - Lokiz - Artziko mazizoa - Iratiko basoa Era Tertziarioa: Pirinioak - Pirinioetako bailarak - Arroak. Nafarroa Erdialdea - Erribera, ibai-terrazak izan ezik Era Kuaternarioa: Erriberako ibai-terrazak

Era Tertziarioa

GEOLOGIA ETA LITOLOGIA

8a. dokumentua

Basoak 125

Dokumentuak

OROGENIA

8b. dokumentua

Jarraian azaltzen direnprozesuen azalpena TEORIA OROGENIKOAK * ERA PRIMARIOAN (Artaikoa) erliebeak zuen egitura. • Itsasoak ia Nafarroa osoa eta • Hiru mazizo handi zeuden: Akitania, Ebro eta Meseta.

* HIGADURA eta SEDIMENTAZIO prozesuak (Era Sekundarioa) • Mazizo menditsuetatik materialak arrastatu eta itsasoraino garraiatzendira. • Itsas-hondoan GEOSINKLINALAK eratzen dira.

* ERA TERTZIARIOKO prozesu orogenikoa: Tolestura Alpinoa. • Era Tertziarioan, horizontalki bultzatzen duten indarrek itsasoko sendimentuak altxa eta gaur egungo mendiak sortu zuen.

Tolestura alpinoa baino lehen

Tolestura alpinoaren ondoren

OROGENIA:

TOLESTURA ALPINOA

ITSASOA: itsasoan jatorria duen ARRO SEDIMENTARIOA. Mate itsasoaren hondoan kokatzen dira.

EBROKO MAZIZOA

PIRINIOAK

LAKUA: Laku batean jatorria duen arro sedimentarioa

Ingurugiroa

Dokumentuak 126

Basoak

Dokumentuak

9. dokumentua

Basoak

127

ARBAIUNGO ATEA

Arbaiungo atea ibai baten arroila izugarria da, gutxi gorabehera luzeran 6 km dituena eta Zaraitzu ibaiak arrokan tailatzen duena. Arroilaren pareta bertikalek, ezponda harritsuetan amaitzen direnak, eta arroilaren hondo nahasiak giro desberdinak sortzen dituzte: bazter hareatsuak, lur hezeak dituztenak; harrobi hotzak; eguterara edo ospelera orientatzen diren pareta zartatuak, haizpitartea zeharkatzen duten aire-korronteen ekintza lehorgarriaren menpean. Giro-aniztasun honekin batera, landaredia eta fauna anitza ere aurkituko ditugu. Goialdean, haizpitartearen bi alboetako ertzetaraino baso-masa ikus daiteke, non erkametzak eta karraskak diren nagusi, eta noizean behinka pagadiak ere ikus daitezkeen, ipar orientazioa dutenak; eta zatirik eguzkitsuenetan Pinu gorria ikus daiteke. Baso itxia eta trinkoa da, non zuhaiska-estratu asko dagoen, hala nola erkametza, ipurua, gurbitza eta abaritza. Pareta bertikalen arrailetatik zenbait karraska eta sabina altxatzen dira, oinetan duten lur eskasa aprobetxatu eta giroan dagoen lehortasuna aprobetxatzen dutenak; horiekin batera belarkada-espezie desberdinak ere ikus daitezke, hala nola huntz igokaria. Arroilaren hondoan, askatu eta erori den arrokak osatzen duten hartxingadien eta ibaiak utzitako alubioien artean, hezetasuna nahiago duten espezieak hazten dira. Sahats eta zume jatorrekin batera, euren zurtoin malguei esker uhardiei aurre egiten dietenak, zuhaiska-espezie desberdinak ikus ditzakegu, hala nola: lizarrak, artziak, eskiak, zumar hostozabalak, eta abar, eta horiekin batera, beste hainbat zuhaiska azaltzen dira, hala nola erkametza zona eguzkitsuetan, eta hurritza zonarik freskoenetan. Haizpitarte arrokatsuen erlaitz eta arrailetan aurkitzen du babesa hegazti askok. Harrapari eta sarraskijale asko ikus daiteke, eta putreen kolonia handia bat ere, baita beste zenbait espezieen koloniak ere, baina ez hain handiak, hala nola, Bonelli Arranoa, Arrano Beltza, Belatz Handia, Sai Zuria eta Ugatza. Beste zenbait hegazti, esate baterako, Malkar-Sorbeltza, Haitz-Enara, Belatxinga, Belea, Pagausoa, eta abar, dira aipatu hegaztien fauna anitza osatzen duten espezieak. Hondo malkartsuan fauna interesgarria aurki dezakegu, ugaztun asko biltzen delarik bertan, baina zaila da horiek ikustea; honako hauek dira aurki daitezkeen espezierik azpimarragarrienak: basurdea, azeria, azkonarra, lepahoria, igaraba, eta abar.

Ingurugiroa

Basoak

Dokumentuak

128

10. dokumentua

LANDAREDIA SUBALPINOA: mailakatzea

LANDAREDIA SUBALPINOA: Mailakatzea

Arroka biluzia LARRA

Belagua-Lakora

Lazargo Mendatea Zaraitzu Ibarra

Isuko Mendatea

Pinu beltza Hortz-larrea Pinu gorria (albar) Txilarrak

Izeiak Pagoak Larreak eta laboreak Haritz kandugabea

Hurritzak Ezpelak Ateak eta Erkamentzak Otularra

* ZARAITZU/BELAGUA/LARRA/ERRONKARIra egindako IRTEERAN egindako BEHAKETAN oinarrituta.

Ingurugiroa

Basoak

Dokumentuak

129

11. dokumentua

NOLA ERATU DA LURRA?

Hasiera batean, Lurraren azalera arrokez estalita zegoen. Gaur egun ere, zenbait zonetan lurra badago ere, arrokak dira azaleran daudenak. Behar bada, mendi garaiak dauden zonaren batean inoiz ibilaldirik egin baduzu ikusi ahal izan duzu han ez dagoela ia lurrik eta arrokak azaleran daudela. Ezaugarri horiek dituzten lekuetan, landarediak garapen txikia izan du eta bertan bereziki egokitu diren zenbait landare bakarrik bizi daiteke, izan ere sustraiek zailtasun handiak izaten dituzte lurrean sartzeko, eta gainera oso zaila da bizitzeko beharrezkoak dituzten ura eta substantziak lortzea. Aitzitik, ibaien bokaletan lur oso sakonak eta emankorrak izan ohi dira, baratzetarako zona handiak garatzen direlarik. Hasiera batean Lurraren azalera osatzen zuten arrokak, pixkanaka-pixkanaka hausten hasi ziren, faktore desberdinek eraginda: alde batetik, egunez eta gauez dagoen tenperatura desberdina, arrokak zartatu eta pixkanaka puskatzen dituena; bestetik, euriaren eragina, arroken zenbait osagai disolbatu eta bere indarrarekin zatirik txikienak arrastatzen dituena; bestetik, sustraiak eta landareak, arrailetatik sartzean palanka moduan jokatzen dutenak eta arroka zatitzen laguntzen dutenak; horrez gain, beste hainbat faktore ere badago. Horren guztiaren eraginaren ondorioz, arrokak gero eta zati txikiagoak dira, aurreko esperientzietan ikusi ahal izan dituzun partikula txikiak iza-

tera iritsi arte (legarra, hondarra, lohia eta buztina). Arroken desintegrazioaren ondorioz sortzen diren partikulak euriak beheragoko zonetara garraiatzen ditu eta bertan geratzen dira. Erreka edo ibai batera iristen badira, urrutiagora garraiatuko dituzte. Horrela, poliki-poliki, lurrez osatutako geruza bat sortzen da, non landareak hazi daitezkeen, hasiera batean tamaina txikikoak, baina gero eta handiagoak egingo direnak. Landareen sustraiek lurreko partikulak geldiarazten dituzte, bide batez urak edo haizeak beste leku batera eramatea eragotziz. Aldi berean, hondarrak lurraren gainean erortzen dira, eta hauek ere gero eta txikiagoak bilakatzen dira, hondarrei esker elikatzen diren izaki txikien ekintzaren ondorioz, baita onddoen eta bakterioen ekintzaren ondorioz ere, horien elikagaia ere bai baitira. Deskonposatu diren landare-hondarrak (humus) lurraren zati izatera pasatzen dira beste hainbat partikulekin nahasiz, eta ondorioz, lurrak ezaugarri berriak bereganatzen ditu. Jatorrizko arrokaren gainean (ama arroka) eratzen diren lurrak lur autoktonoak izenarekin ezagutzen ditugu; baina lur aloktonoen kasuan berriz, ama arrokatik haizeak, izotzak edo aireak partikulak urruntzen dituzte. Azkenekoi dagokienez, profila aztertzean ez dugu inolako erlaziorik aurkituko azpiko lurrean dauden arroken artean eta horien gainean dauden lurreko materialen artean.

Ingurugiroa

Basoak 12. dokumentua

Dokumentuak

130

LURREKO GERUZAK

O Horizontea: hostoz beteriko lurrustela eta detritu organikoak.

A Horizontea: Humusari dagokionez aberatsa den azaleko geruza (neurri batean deskonposatuta dagoen materia organikoa) eta beste hainbat organismo. Transizio-horizontea: urak disolbatzen dituen materialak beherantz garraiatzen dira.

B Horizontea: oso txikituta dagoen osagai mineral batek osatzen du. Kolore gorriska du, bertan burdin-oxidoak eta aluminioa pilatzen baitira.

C Horizontea: gutxi txikitu diren arroken zatiek osatzen dute.

Neurri batean hautsi den Ama Arroka: ura arrailetatik sar daiteke.

Ingurugiroa

Dokumentuak

13. dokumentua

131

Basoak

LUR AUTOKTONOAK ETA LUR ALOKTONOAK

* Lur ALOKTONO baten eraketa-prozesua. 1.- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Lur ALOKTONO baten eraketa-prozesua.

Ingurugiroa

Basoak

Dokumentuak

132

FAKTORE KLIMATIKOEK ETA BIOLOGIKOEK

14. dokumentua

LURRAREN ERAKETAN DUTEN ERAGINA

TAIGA: HOSTOGALKORRAK DITUZTEN ZUHAITZEN BASOA:

EUROPA ERDIALDEKO LARREA:

AMA ARROKA BERBERAk, baldintza klimatiko eta biologiko desberdinetan lur desberdinak sortzen ditu. Hementxe aurkezten ditugun hamar adibideetan ikus daitekeen bezala, ekosistema bakoitzak bere lur berezia du, bertan materia organikoa eta minerala nahasten direlarik, lur bakoitzean modu berezian eta gainera bakoitzak geruza-kopuru jakin bat du. Eskema guztientzat landarediaren eskala berbera erabili da (1:500), baina lurreko ebakien tamainarekin ez da proportzionala, izan ere aipatu ebakidurak handiagoak azaltzen dira hobeto ikusi ahal izateko.

MONEGROETAKO SUBASAMORTUA:

CHERNOZEM: A Horizontea, humusari dagokionez aberatsa, zein pixkanaka-pixkanaka B Horizontera pasatzen den; B Horizonte hori kaltzioan oso aberatsa da eta C Horizontetik oso argi bereizita dago. Zerealak hazteko oso leku egokia da.

XEROLURRA: Humus gutxi. Oso gutxi bereizten diren Horizonteak. Gatz kaltzikoen edo kalitxeen zarakarrak sortzen dira.

TUNDRA:

PODZOL NABAR GRISA: Podzolaren antzekoa baina transizio-horizonterik gabea. Hosto galkorra duten zuhaitzek osatutako basoen lur tipikoa da.

PODZOL: Negu hotzak eta hezetasun uniformea jasaten dituen lurra. A1 eta B1 horizonteen artean transizio-horizonte bat dago, kolore argia duena (A2).

TUNDRA: Eskualde artikoetan oso hedatuta dago. Ez dago zuhaitz-landarediarik eta goroldioak eta likenak dira nagusi. Mineralen alterazio kimikoa oso geldoa da. Lurreko geruza bat beti dago izoztuta, permafrost (H), hain zuzen.

* Enciclopedia Visual de la ECOLOGĂ?A, 136, 137 orr. - Diario de Noticias, 1997

Ingurugiroa

Dokumentuak

Basoak

133

OIHANA: MEDITERRANIAR ZONA, ERDI LEHORRA:

SABANA: AINTZIRAK:

LATERITA LURRA: Eskualde tropikaletan batez ere. Arroka erabat deskonposatzen da. Burni-oxidoak eta aluminio-oxidoak pilatzen dira. Material disolbagarriak beheko estratuetaraino iragazten dira. Humus gutxi.

LUR GORRIAK: Oso humus gutxi oso jardun biologiko txikia baitago. Gutxi garatutako Horizonteak. Kolore gorriska burdin-oxidoak baitaude.

LUR MARROISKA: Chernozem-en antzekoa baina humus edo materia organiko deskonposatu gutxiagorekin. Zinturoi lehorretan kokatzen da.

Ingurugiroa

TURBA: Neurri batean deskonposatuta dagoen materia begetalaren geruza lodi bat (T); horren azpian, buztinezko geruza bat dago, iragangaitza, eta gris urdinska.

IPARRAMERIKAKO LAUTADA:

LAUTADAREN LURRA: Chernozen eta podzolen arteko transizio-lurra da. Oso emankorra, artoa hazteko egokia.

Basoak 15. dokumentua

134

Dokumentuak

FLYSCHa: TERTZIARIOKO ARROKA

Flysch da arroka sedimentario bati ematen zaion izena, Pirinioetako zonan oso ugaria den arroka. Arroka honen ezaugarriak dira: geruza fin, gogor eta biguinak bata bestearen gainean daude, txandakatze erritmikoa dutelarik, hostopil arrokatsu baten antzera. Geruzetako materialak aldatu egiten dira flyscharen zona batetik bestera. Normalean hareharriak, buztina, kararriak eta margak izan ohi dira. Eraketa-prozesua geldoa izan da, Era Sekundario osoan barna, hain zuzen, itsas-hondoan, une hartan hantxe baitzegoen zona piriniarra, sedimentazio-arro bihurturik. Garai baretsuetan, uretan zeuden partikulak hondora joaten ziren, baina poliki-poliki jaisten ziren, geruza biguin bat osatuz. Itsasoa gaiztotzean, material detritikoz betetako korronte aztoratuak itsasoko sedimentazio arroan sartzen ziren eta beraiekin zekartzaten material guztiak bertan uzten zituzten: lodienak behealdean eta finenak goialdean. Horrelaxe sortzen zen, beraz, geruza gogor bat behealdean eta geruza biguin bat goialdean. Tolestura Alpinoak, Era Tertziario osoan zehar, azaleratu egin zituen aipatu itsasoko hondo sedimentario guztiak, eta itsasoa beste zona batzuetara eraman zuen. Gaur egun, flyscha dugu sekundarioko itsas-arro guztietako prozesu sedimentarioaren lekuko. * Geruza biguinak - Buztinak - Margak * Geruza gogorrak Geruza biguina

- Kararriak - Hareharri kalkareoak

Geruza gogorra Geruza biguina Geruza gogorra Geruza biguina Geruza gogorra Geruza biguina Geruza gogorra Geruza biguina Geruza gogorra

Ingurugiroa

Dokumentuak

16. dokumentua

135

Basoak

BASOA ESPLORATZEKO JARDUERAK

Basoko bizitza zehaztasunez aztertu nahi al duzu? Jarraian Basoan ikerketa burutzen lagunduko dizuten zenbait esperientzia erraz azaltzen dizkizugu. Gogoan izan, aipatu zereginak burutzeko orduan eta laginak hartzeko orduan, Natura errespetatu behar dela: hartu beharrekoa, kantitate handian baldin badago hartuko dugu, eta gainera oso gutxi, eta errespeta itzazu landare bereziak edo babestuta daudenak. Beha itzazu animaliak baina ez itzazu hartu. 1.- BASOKO GIROA: Iparorratz batekin beha ezazu Basoaren orientazioa. Iparraldera orientatzen diren zatiak hotzak, hezeak eta itzal handikoak dira. Hegoaldera orientatzen diren zatietan, berriz, giroa eguzkitsuagoa, epelagoa eta lehorragoa da. Mendebalderantz, berriz, nagusiki hezea izango da. Termometroa eta higrometroa erabiliz Basoko barrualdean dagoen tenperatura eta hezetasuna neurtuko dugu. Basotik at neurtu itzazu eta biak ondoren erkatu. Minutu batzuetan entzun isilean eta entzuten dituzun hotsak apunta itzazu: Basoko lengoaia da. Interpretatzeko gai al zara? 2- ZUHAIZTIAREN DENTSITATEA: Basoan zuhaitz asko al dago? Hori jakiteko, luza ezazu 50 metro luzeran dituen soka bat zuhaitzak dauden zonatik. Mutur batetik hasita, sokaren parean hasi ibiltzen eta eskuinaldean dituztun zuhaitzak, metro bat baino hurbilago daudenak, zenba itzazu (horretarako makil bat erabil dezakezu). Egin ezazu aurkako bidea sokari jarraiki, baina oraingo honetan ezkerraldean dituzun zuhaitzak zenbatu behar dituzu. Zuhaitzak zenbatu ondoren, lortzen duzun kopuruari bi zero gehituz, emaitza bezala, gutxi gorabehera, baso horretako hektarea bakoitzean dagoen zuhaitz-kopurua lortuko duzu (1 Ha = karratu bat, albo bakoitzak 100 m dituena = 10.000 m2, gutxi gorabehera futbol-zelai baten azalera). 3.- LURRA: Aitzur txiki batekin jaso itzazu lagin desberdinak, sakonera desberdinetatik, 10 zentimetroro eta poltsa desberdinetan sartu. Konpara ezazu duten kolorazio desberdina. Zer dela eta? Lurrean ebakidura bat eginez, lurraren profila ere ikus dezakezu. 4.- ORBELA: Bil ezazu orbel hezea lurreko gainazaleko geruzatik eta poltsa batean sar ezazu. Lupa binokular baten bitartez beha ezazu orbelaren konposaketa. Zein elementuk osatzen dute? Jar ezazu orbelaren zati bat enbutuan eta enbutua sar ezazu beirazko pote batean, hondoan alkohol disolbatua duena. Potetik hurbil jar ezazu lanpara bat piztu eta itxoin pare bat minutu. Orbeleko mikrofauna, berotik ihesian potearen hondora eroriko da. Lupa binokularraren laguntzarekin, ikus itzazu izaki txikiak.

Ingurugiroa

Basoak

136

Dokumentuak

5.- FRUITUAK ETA HAZIAK: Lurretik edo adarretatik bil itzazu Basoko zuhaitzetako edo zuhaisketako fruituak eta haziak. Egin ezazu bilduma bat eta saia zaitez horiek bereizten eta sailkatzen. Zenbait hazi landatzen saia zaitezke. Egin ezazu proba arte edo haritzen ezkurrekin, oso erraz germinatzen baitira. 6.- LORERIK GABEKO LANDAREAK: Bil itzazu garoaren, goroldioen, onddoen eta likenen lagin txikiak. Gelan beha itzazu lupa binokularraren laguntzarekin. Goroldioak kontserba ditzakezu giro hezea eskainiz gero. Egin itzazu miniaturazko basoak. Garoen esporen hautsa har dezakezu ugaltzeko. 7.- BELARKADA-LANDAREAK: Oihanpeko lursail txiki bat hesi ezazu lau makil eta soka batekin. Ikus ezazu zenbait belarkada-landare desberdin hazten den bertan. Har ezazu bakoitzetik lagin bat eta egunkariaren orrietan bilduta gorde itzazu zure karpetan. Gelara berriro itzultzean, laginak ondo luzatuta eta kartoien bitartez bereizi. Jar ezazu pisudun zerbait gainean eta beha ezazu lehortze-prozesua: behar izanez gero alda itzazu heze ikusten dituzun egunkariak. 2 edo 3 aste igaro ondoren, landareak orrialdetan jarri eta herbario bat egin dezakezu. 8.- ZUHAITZ ETA ZUHAISKETAKO HOSTOAK: Basoko zuhaitz eta zuhaiska nagusien hostoak bildu. Lehen belarkada-landareekin egin duzun gauza berbera errepikatu eta hauek ere herbarioan sartu. Gogoan izan, baso misto baten aurrean zaudela, beraz, basoan elkarrekin bizi diren espezie nagusien hostoen laginak bildu behar dituzu. Gainera, hostoen forma eta ehundura kalka dezakezu, hostoak paper zuri batekin estaliz eta horien gainetik ikatz-ziria pasaz. Identifika itzazu espezie desberdinak zuhaitzei edo zuhaiskei buruzko gidak erabiliz. 9.- KORTEXAK: Lurrean erorita dauden zuhaitz desberdinen adar edo enborretatik kortexa har dezakezu. Ez hartu kortexa zuhaitz bizietatik, izan ere kortexaren azpian zuhaitzak hazteko behar duen ehundura eta izerdi landua eroatzen duten hodiak daude. Edozein kasutan, kortex-mota desberdinen ehundura kalka dezakezu, hostoekin jarraitu duzun prozedura berbera aplikatuz. 10.- ZUHAITZ BATEN NEURRIAK: Aukera ezazu Basotik zuahitz heldu eta berezi bat. Neur ezazu enborraren perimetroa. Jarraian, kalkula ezazu altuera, aizkolariaren gurutzea erabiliz: hartu luzera berbera duten bi makiltxo zuzen (20 edo 30 metro). Jar ezazu makiltxo bat zure begien artean, aukeratu duzun zuhaitzera horizontalki apuntatuz. Beste makiltxoa jar ezazu bertikalean, eta honen erdialdean beste makiltxoaren muturra jarri. Zuhaitzetik urrundu edo zuhaitzera hurbildu zai-

Ingurugiroa

Dokumentuak

137

Basoak

tez, bertikalean dagoen makiltxoaren bi muturrak zuhaitzaren goialdearekin eta behealdearekin bat etorri arte. Puntu horretatik, neur ezazu zuhaitzera duzun distantzia, metrotan: lortzen duzuna izango da, gutxi gorabehera, zuhaitzaren altuera. Lortzen dituzun neurriekin, zuhaitzak zenbait zur duen jakin dezakezu, gutxi gorabehera, noski. 11.- ANIMALIAK BEHATZEA: Basoko animalia gehienak, gizakia ikustean ihes egin edo ezkutatu egiten dira, are gehiago zarata handia ateratzen duen talde baten aurrean. Hala ere, zenbait aztarnei jarraiki animaliak aurki ditzakezu: - HOTSAK: grabagailu batean grabatu, zu isilik zaudelarik, noski. Zenbait hegazti bereizteko laguntza lor dezakezu. - OINATZAK: erreken bazterrean edo zona lohitsuetan basotik ibiltzen diren zenbait animaliren oinatzak ikus ditzakezu. Erabil ezazu gida bat horiek bereizteko. - ARRASTOAK: Zuhaitz eta zuhaisken azpian lurra ondo behatuz gero, seguraski animalien arrastoak aurkituko dituzu: hozka egindako fruituak, Egagropilak, gorotzak, hegaztien hegoak, narrastien azalen aztarnak, adarrak, hezurrak, gordelekuak, eta abar. Horiek guztiak bereizteko, arrastoei buruzko gida bat erabil dezakezu. Denbora eta pazientzia handia izanez gero, adarrak erabiliz behatoki txiki bat egin dezakezu. Jar ezazu distantzia jakin batera janaria, har itzazu prismatikoak eta egon zain zaratarik atera gabe. Animaliarik txikienak behatzeko, saia zaitez harrien azpian, eroritako zuhaitzen kortexean edo orbelean bilatzen. Beha itzazu eta hartu oharrak, baina ez itzazu zurekin eraman. Errespeta ezazu basoko fauna.

Ingurugiroa

Basoak

Dokumentuak

138

17. dokumentua

AZTARNAK ETA OINATZAK

Animaliek euren oinen aztarnak uzten dituzte bide batean egon daitekeen elurrean edo lokatzean. Horien aztarnak jarraituta, animalia horiek non babesten diren jakin daiteke.

azkonarra

urtxintxa

arkumea

hontza

eperra

katu arrea

behia

erbinudea

ahatea

faisaia

ahuntza

txakurra

trikua

kopetazuria

basurdea

ardia

oiloa

untxia

azeria

katu basatia

Lau aztarna hauetan ez dira nire zapatak sartzen Lau aztarna hauetan nire zapatak sartzen ez badira Norenak dira lau aztarna hauek? Marrazo batenak, jaioberria den elefante batenak, edo ahate batenak? Arkakuso batenak edo galeper batenak? (PI, pi, pi) Rafael Alberti

Ingurugiroa

Dokumentuak

18. dokumentua

Basoak

139

IKUSPEGI DESBERDINETAKO PERTZEPZIOA

* Inguruan duzun paisajearen erregistro grafiko bat lor dezakezu "ESPAZIOAREN PERTZEPZIOAREN KUBOA" eginez. * Aukera ezazu leku egoki bat, puntu kardinalen arabera koka zaitez eta egin itzazu 6 argazki: aurrealdera, atzealdera, ezkerraldera, eskuinaldera, goialdera eta behealdera. Kontuan izan argazkiak ateratzeko hurrenkera. + Zona ireki bat aukera dezakezu, hala nola Baso baten barrualdea edo bien arteko muga.

+ Argazkiak errebelatu ondoren, 15 cm-ko arista duen kartulinazko KUBO bat egin ezazu. Itsats itzazu kuboaren sei aurpegietan, bakoitzari dagokion hurrenkera errespetatuz lehen ateratako argazkiak eta jar itzazu argazki bakoitzaren orientazioa eta iruzkin labur bat. + Kuboari bira ematean, paisajea ikuspegi desberdinetatik ikusi ahal izango duzu.

GORA

DEA

BAL

IPARRALDEA

Ingurugiroa

E END

Basoak 19. dokumentua

140

Dokumentuak

GALDEKETA BAT LANTZEN JAKITEKO...

BASOTIK HURBIL BIZI DIREN LAGUNEN BIZIMODUARI BURUZKO INFORMAZIOA LORTZEKO. * ELKARRIZKETA BATEN PROZESUA: a) Abiapuntu bezala, informazioa lortu nahi duzun lagun horien bizimoduaren ALDERDI desberdinak planteatu behar dituzu.

– Gaur egun basoak ustiatzeko moduaren eta iraganeko moduaren artean zein desberdintasun dago? – Zuhaitzak Almadietan garraiatzen zireneko garaia ezagutu al du? + URTEBETE BASOTIK HURBIL:

b) Jarraian, aipatu alderdiei buruzko oinarrizko galderak egin behar dituzu.

– Zein zeregin betetzen dituzte pertsonek urte batean?

* Kontuan izan, galdeketa egiten duzun bitartean eta galderei ematen zaizkien erantzunen arabera, galderak aldatu edo gehitu ditzakezula.

+ FESTAK ETA OHITURAK:

c) Galdeketa gauzatzea: Galdeketa egitea. Galdeketa grabatzea komenigarria da. d) Erantzunak laburbiltzea. Azkenik, grabagailuaren laguntzarekin, galdeketa erantzun duen pertsonak azaldu dituen ideiak laburbildu behar dituzu. * BASOTIK HURBIL BIZI DIREN LAGUNEN BIZIMODUAREN ALDERDI DESBERDINAK, ETA HORIEK ANTZEMATEN LAGUN DEZAKETEN ZENBAIT GALDERA. + JARDUERA EKONOMIKOAK: – Zeri esker bizi da herriko jendea? Zein lanbide dute?

– Zeintzuk dira herriko festak? Noiz ospatzen dira? – Nolakoak dira festak? Zer egiten da jai-egun batean? – Zeintzuk dira herriko ohitura tipikoak? Zer egiten dute? + ZAILTASUNAK/HELBURUAK: – Urtebetean, zeintzuk dira herriak dituen zailtasun nagusiak? Nola konpontzen dituzte? – Zeintzuk dira herriaren helburu nagusiak? Zer nahi dute aldatu herriko bizitzan? + BESTE ZENBAIT ALDERDI

– Zein garrantzi du herriko ekonomian baso-ustiapenak?

Ingurugiroa

Dokumentuak

20. dokumentua

141

Basoak

BASOTIK ZERRATEGIRA: ZUHAITZAREN BIDAIA

* Aspalditik, Gizakiak Basoetako zura erabili izan du. Sarritan baso bateko zuhaitz guztiak ebaki ditu, bide batez Ekosistema garrantzitsuak suntsituz. Baina hori ez da metodo egokia. Baso-ustiapena behar bezala burutzen denean, basoa birsortu egiten da, indar handiz hazten da eta ez da suntsitzen. Basoko langileek oso ondo ezagutzen dute euren lanbidea, eta horrexegatik, hain zuzen, basoa errespetatzen eta zaintzen dute. Ikus dezagun nola egiten duten lan: + Aizkolariak ondo ezagutu behar du Basoa: zuhaitz-mota bakoitza nola hazten den jakin behar du, zein adinetan ematen duen zurik bikainena eta noiz hasten den zahartzen. Zuhaitzik gazteenei hazten uzteko zenbait zuhaitz heldu moztu behar diren jakin behar du. Sarritan mozten badu, eguzkiak eta euriek lurra hondatuko dute eta ezinezkoa izango da zuhaitz berriak haztea. Behar bezala mozten badu, Basoa gazte eta osasuntsu haziko da. Horregatik aukeratu eta markatu behar du, kontu handiz, moztu behar ote den zuhaitz bakoitza. + Zuhaitza mozteko unean ere kontu handia izan behar du, izan ere mozten duen zuhaitza erortzean inguruan dituen zuhaitzei kaltetzea saihestu behar du. Horretarako kontu eta zehaztasun handiz egin behar du ebakia, hartara zuhaitza norantza egokian erortzeko. Motozerra erabiltzeko, indarra eta trebetasuna beharrezkoak dira. Batzuetan zuhaitzaren erorketa bideratzeko altzairuzko kableak behar izaten dira. + Zuhaitza bota ondoren, adarrak moztu behar dira eta enborra garbi utzi, basotik kanpora ateratzeko. Horretarako beldar-katea duten traktore irristagarriak erabiliko dira, pista estuetatik enborrak garraiatzen dituztenak. Kontu handiz burutu beharreko lana da, izan ere zuhaitzak lurretik eramatean gainontzeko zuhaitz gazteak kaltetu daitezke. Adarrak zatitu eta bildu egiten dira beste erabilera baterako, baita suteak saihesteko ere. + Enborrak, bata bestearen gaineran, basoko mugan uzten dira eta ondoren enborren xedea erabaki ondoren garraiatu egiten dira. Bien bitartean, zura lehortzen hasten da. Enborrak pilatzeko garabiak edo gakoak dituzten eskorgak erabiltzen dira. + Kamioira beso mekanikoarekin igotzen dira eta altzairuzko kableekin behar bezala lotzen dira; orduan, enborrak zerrategira eramaten dira edo pulpazko errotara. Enbora horien zura guztiari erabilera desberdinak emango zaizkio.

Ingurugiroa

Basoak 21. dokumentua

Dokumentuak

142

ZURAREN APROBETXAMENDUA

Pasta Mecánica Mekanikorea

Zur bezala erabiliko da

Apea

Pasta Química Kimikorea

Ind. desenrrolle Desbiriltzeko ind.

Aserraderos Zerrategiak

Costero-Astilla Hondakin-Hezpal

Tablero aglomerado Ohol aglomeratua

• Ohol aglomeratua edo partikuletako ohola: zurezko partikulez edo beste zurezko material baten partikulez osatua, elkarren artean itsasgarri baten bitartez aglomeratuta, eta presioa tenperatura egokian dutela.

eskuairatuak izaten direnak, alegia elkarren artean paraleloak diren aurpegiak eta aurpegi horiekiko elkarzutak diren ertzak dituztenak.

• Desbiriltzeko industria: zurezko xaflak lortzeko prozesua, 87 mm baino gutxiagoko lodiera duten zurezko orriak, debobinatu-prozesu baten bitartez, non enborra ukitzen duen hortz batek bira emanez lamina jarrai bat ateratzen duen.

• "Costero" delakoa: ebaki ondorengo azpiproduktua, industrian xehatzeko erabiltzen dena.

• Mekanikorea: prozedura fisikoen bitartez lortzen da, errotako harri baten bitartez, ganbara baten barruan abiadura bizian biraka ari dena.

• Zura lodia edo zurgaia: 7,5 eta 20 cm bitarteko diametroa duten enborrak.

• Ezpala: kosterotik, peiatik lortzen da edo zuraren eraldaketa mekanikoko prozesu baten azpiproduktu bezala (partikulak eta papera lortzeko aldez aurretik burutu beharreko prozesua).

• Kimikorea: lignina disolbatzen duten produktu kimikoak gehituz lortzen da, zura ezpaldu ondoren. • Zura moztua: zuhaitza ebakitzetik lortzen diren zurezko piezak, orokorrean

Ingurugiroa

Dokumentuak

Basoak

143

22. dokumentua

ALMADIAK

ALMADIA. (Hiztegian azaltzen den sarrera). Nafarroako almadiak, normalean, enborrez osatutako lau zati dituzte. Zati bakoitza hamabost enborrek osatzen dute, gutxi gorabehera; aipatu enborren ertzak zulatuta daude, hartara hurritzaren adarren bitartez edo alanbrezko soken bitartez (sirga delakoak) langet batera lotzeko, bide batez almadiari egonkortasuna emanez. Zati desberdinak lokarrien (xintura delakoa) bitartez lotzen dira, eta horri esker almadiak bihurguneetan bira har dezake.

ALMADIAK

Aurrealdea

11 metro luzeran

Burro do ropero

delakoa

Sokateria edo Xintura (hurritzaren adarrak edo alanbrezko sokak)

Zati 1 (15 embor)

Barrelak (Embor memeak)

Aurreko Arraunak (11 m. luzeran)

erdiko zatia atzealdea

Atzeko arraunak

Atzeko arraunak edo â&#x20AC;&#x153;coderosâ&#x20AC;?

Barrelak

Enbor meheak dira

eta sokateria edo xinturak

Almadiaren buruan bi arraun daude, zutik joaten diren bi gizonek maneiatzen dituztenak (punteros delakoak), eta atzealdean edo kodan, beste bi arraun daude, "codero" delakoek maneiatzen dituztenak. Almadien bitartez Eska, Zaraitzu, Irati eta Aragoi

Atzeko Arraunak edo ÂŤCoderosÂť

pinuaren zurarekin eginak

Puntako arraunak

Zati bakoitzak luzeran bost metro inguru eta zabaleran hiru metro inguru neurtzen ditu, eta almadiaren luzera guztira hogei metro ingurukoa da.

...Almadia bat egiteko

3 edo 4 ZATI DITU

masta bat dute

hurritzen adarrak alanbrezko sokak (sirgak dira)

burro deitzen dutena

Janaria eta arropa

zintzilikatzeko balio zuen

ibaietatik zurak garraiatzen ziren eta, XVIII. mendean aipatu garraioa areagotu egin zen, eta mende hau izan zen hain zuzen, urrezko mendea. (Nabigazioaren garapena, kanar Inperiala); almadiak tamaina desberdineko enborrek (docenes, catorcenes, secenes, dieciochenes izenez ezagutzen dira) osatutako baltsak dira, elkarren artean adar mehez eta barrelez lotzen direnak. Udan enborrak mozten ziren. Abuztuaren amaieran eta irailaren hasiera aldera enborrak hondartzetara eramaten ziren, ibaitik hurbil zeudenak eta bertan eraikitzen zituzten almadiak; orduan hasten zen ibilaldi arriskutsua (uda amaitzean eta batez ere udaberrian), 6-7 egun irauten zituena Zaragozara iritsi artea (batzuetan Tortosaraino iristen ziren). Nafarroan, Geldialdi finkoak eta salguneak, honako hauek ziren: Zangoza, Kaseda, Martzilla eta Tutera. Arroilak eta ur-lasterrak, presak eta errotak, zubiak eta nekazariak oztopoa izaten ziren almadien lana burutzeko, eta horrexegatik hain zuzen, sarritan izaten zituzten istiluak igarotzen ziren herriekin; herriek nolabaiteko zergak kobratzen zizkieten almadiei, edo kobratzen saiatzen ziren behintzat. 1952 urtean jaitsi zen azkeneko Erronkariko almadia.

Ingurugiroa

Basoak

Dokumentuak

144

23. dokumentua

OTSAGABIA

Iparraldetik hegoaldera, mendiz inguratuta dagoen ibar batetik Zozaia ugaldea jaisten da, eta ekialdetik, puntu batean, Andu単a ugaldea elkartzen da. Azken hori dugu herriko bizimodua gehien baldintzatzen duena. Herrigunea ia osorik ibaiaren bi alboetara kokatzen da, eta ibaiak ipar-ekialdeko eta hego-ekialdeko norantza darama, eta hiru zubi daude: bat oso zaharra da eta beste biak berritu egin dira. Otsagabian auzo desberdinak daude eta horietako zenbaitek izen oso esanguratsuak dituzte. Iparraldean Muskilda mendia dago, 1.070 metrokoa, eta mendi-hegalean, herriaren gainean Ama Birjinaren Santutegia dago. Otsagabiako etxeak deigarriak izan dira hainbat geografo eta arkitektorentzat. Axuri beltxa ona dut Gainan... dugu dantza baten hasiera, hain zuzen Jaurrietan zerriak hil ondoren dantzatzen zena. Dantzariek aulkien artean dantzatzen zuten bitartean, txistulariak gero eta azkarrago jotzen zuen. Muskildako Ama Birjinari zortzi dantzariek eta Bobok dantzatzen dizkieten dantza erritualak eta gudakoak honako hauek dira: kalejira, lau makila-dantza, zapiaren dantza eta jota. Jantzia oso berezia da: kaskabiloak, kolore askoko zintak eta txano koniko bat du. Bobok jaka eta galtza motza darama, berdea eta gorria, eta batzuetan aurpegia, aurpegi bikoitza duen maskara batekin ezkutatzen du..

Ingurugiroa

Dokumentuak

24. dokumentua

145

Basoak

BASOA: BIZITZAZ BETETAKO ETXE HANDIA

Irudika al dezakezu animaliarik gabeko baso bat? Seguraski ez. Bertan makina bat landare desberdin hazten da eta horiekin batera makina bat animalia desberdin bizi daiteke. Zenbat eta txikiagoak izan, orduan eta animalia gehiago egongo da. Solairu guztietan basoak gelak libre ditu: handiak, txikiak, oso txikiak, argiak eta ilunak. Gela bakoitzean animalia desberdinak bizi dira. Bertan aurkitzen dute leku egokia euren kumeak uzteko, fenomeno klimatologikoetatik babesten dira, baita etsaiengandik ere, eta batzuetan, elikagaia ere aurkitzen dute. Goiko marrazkia ikusita, badirudi basoko animaliarik garrantzitsuenak biltzen saiatu garela. Baina hori ez da egia, ezagunenak besterik ez daude. Landareen kasuan ez bezala, animalien artean garrantzitsuenak txikienak dira. Zalantzarik gabe baso bat oreinik eta orkatzik gabe gara daiteke, baina ezinezkoa izango litzateke lurreko harrik gabe garatzea! Horrez gain, etxe honetako sotoan, alegia basoko lurraren barrualdean makina bat animalia bizi da. Animalia horiek oso txikiak dira eta askotan, lupa baten bitartez ikusi ahal izatea ere ezinezkoa da. Animalia 単abar hauekin batera,animalia handiagoak bizi dira, hala nola. azeria, azkonarra eta hamaika arratoi. Oreinak, azkonarrak eta basurdeak beheko solairuan bizi dira, alegia, lurrean. Urtxintxak eta lepahoriak oso igokari trebeak dira. Horregatik bizi dira zuhaitzen adarburuetan. Bertan janaria aurkitzen dute. Jakin badakizu landare berdeek eguzkiaren energia elikagai bihurtzen dutela. Elikagai hori landareen elikagaia izateaz gain, animalien elikagaia ere bada. Esate baterako, beldarra hosto batetik elikatzen denean, hostoaren substantzia nutritiboak beldarrak hartzen ditu. Beldarrak txoriari ematen dizkio (txoriak beldarra jatean), eta txoriak, aldi berean azeriari, txoria harrapatzen duena. Animalia bakoitzak, beraz, elikagaiaren zati bat berarentzat erabiltzen du eta beste zati bat eman egiten du. Basoko animalia gehienak belarjaleak dira. Ez bakarrik basoko oreinak, azkonarrak, erbiak eta arratoiak, baizik eta batez ere intsektuak. Basoko beldarrak eta larbak asezinak dira. Esate baterako, taldean agertzen badira, beldarrek zuhaitz osoak irentsi ditzakete. Baina horrez gain, animalia gehienek dituzte etsai naturalak. Basoko populazioaren artean, ehiztariak diren animalien ardura da inolako espezierik gehiegi ez ugaltzea. Azeriak, lepahoriak, satitsuak eta hegazti harrapariak, baita armiarmak eta intsektu asko ere, hala nola colosoma delakoa, haragijaleak dira. Basurdeak eta azkonarrak, berriz, omniboroak. Modu berean, urtxintxei eta hegazti askori haragia eta landareak, biak gustatzen zaizkie.

Ingurugiroa

Basoak

146

25. dokumentua

Dokumentuak

HARTZAK ERRONKARIN

1982ko irailan, bertako egunkarietan hartza batek Erronkariko artaldeak erasotu eta bost ardi hil zituela jakin genuen. Albistearekin batera kaltetutako abeltzainen deklarazioen erreportaje bat ere azaltzen zen. Albiste-mota hori, gutxi gorabehera urtean behin azaltzen da komunikabideetan, baina normalean hildako ardi-kopurua txikiagoa izaten da. Honelako albiste baten aurrean iritzi desberdinak azaltzen dira; batzuen ustez plantigrado gutxi dago, eta beste batzuen ustez, berriz, gehiegi; batzuk espezie hau kontserbatzearen alde azaltzen dira eta beste batzuen esanetan, hartzak Frantziatik etortzen dira. Baina bitxia bada ere abeltzain frantziarrek galtzen dituzten ardiak Espainiatik joaten diren hartzengatik dela esaten dute. Hartza oso portaera arrazoizkoa duen espezie bat da, beraz hartzen lurraldeetan bizi diren lagunek oso gutxitan ikusi ahal izan dituzte hartzak bertatik bertara. Erdi janda dagoen ardiren bat, hartzaren oinatzak bideko lokatzean edo landare erraboilakarak dituzten larreetan egindako indusiak dira normalean ikusten diren aztarnak. Hartzaren elikadura batez ere begetarianoa da, eta bitaminak animalia basatietatik lortzen dituzte, beraz, oso gutxitan erasotzen dituzte etxeko animaliak (duela zenbait urtetik, erasoak ardiei egin dizkiete, baina ez behi edo zaldiei), beraz oso zaila da hartza bat edo bi zona batean denbora luzean oharkabe bizi ahal izatea. Naturalistek egindako ikerketen arabera, azken urteotan Pirinioetan hartz-kopurua ikaragarri murriztu da, alegia berrogeita hamarreko hamarkadan 50-70 izatetik, gaur egun hamabost bakarrik dira (Pirinio osoan). Murrizketa hau eragin duten arrazoi asko dago, baina zalantzarik gabe oso eraginkorrak izan dira ehiza, pozoinketak, basoen murrizketa eta hartzen antzinako lurraldeak errepideak, pistak, baso-ustiapenak egiteko eta gizakiaren joan-etorrientzako erabili izana.

Pirinioetako hartzen bizitza erdinomada da, eta etengabe ari dira batetik bestera ezkurrak, erraboilak, eta abar bilatzen, baita lasaitasuna bilatzen ere, beraz oso zaila da Erronkari Garaian hartza finkorik ote dagoen edo noizean behinka bakarrik azaltzen ote den esatea. Frantzian eta Espainian espezie babestua da, baina oraindik ere ezkutuan harrapatzen dute. Ans贸n, azken lau urteotan gutxienez bi hartz hil dituzte eta beste bi Isaban azken hamar urteotan; hiltzaileek ez dute zigorrik jaso. Erronkari Garaian plantigrado honek utzi ditu bere aztarnak leku desberdinetan, hala nola Larrondoan, Larran, Rinc贸n de Belagua delakoan, Urzainkiko eta Belabarzeko Urralegiko Errekan. Frantzian hartzen babesa ziurtatzeko, Estatuak hartzak kaltetu dituen abeltzainei diru-laguntzak ematen dizkie, hildako abereen balioari dagokiona. Horrez gain, Pirinioetako hartza babesteko sortu den elkarte pribatu batek F.I.E.P, hain zuzen (Fonds d麓Intervention Ecopastoral), abereak jasotzean, hilotzak erretiratzean, eta abar eragiten diren kalteak ordaintzen ditu; elkarte honen irizpidea da, hartzen biziraupena lortzea ezinezkoa izango dela abeltzainak ez baldin badira asetuta geratzen eta abeltzainak defendatzen ez badira. Nafarroan, Foru Administrazioak kaltetutako abeltzainei diru-laguntzak ematea erabaki zuen, hildako abereen zenbatekoa gehi ehuneko hogei gehiago ordainduz (orain artean esandakoa berehala bete du). Hori dugu beharrezkoa den gutxieneko neurria monumentu bizidun hauek defendatu nahi baditugu; gainera, hartzak babesteko kostua ez dute abeltzainek ordaindu behar.

Ingurugiroa

Dokumentuak

147

â&#x20AC;˘ 1996ko apirila

Ingurugiroa

Basoak

148

â&#x20AC;˘ 1997ko azaroa

Ingurugiroa

Dokumentuak

149

Ingurugiroa

Basoak

Dokumentuak

150

26-a. dokumentua

UGATZA

Oso espezie arraroa eta ohitura oso bitxiak dituena. 110 cm ditu luzeran eta hego-luzera bi metro eta erdikoa du, gutxi gorabehera. Hegoak luzeak eta estuak dira eta buztanak erronbo luzeska baten itxura du. Bularraldeko lumak laranja kolorekoak dira eta gorputzaren gainontzeko atalak arre iluna dira. Ugatz gazteak erabat ilunak dira. Gaztelerazko izena QUEBRANTAHUESOS da, eta horrek badu bere azalpena: Hezurrak (huesos) altuera handitik arroken gainera botatzeko ohitura du, bertan hezurrak hausten eta irekitzen (quebrantar) direlarik. Jarraian amilduko balitz bezala jaisten da arroketara, eta bertan jarri ondoren, hezur-puskak bilatzen ditu jateko. Hezur-muinak jateaz gain, sarraskiak eta ugaztun txikiak ere jaten ditu. Normalean putreek sarraskiak garbitzearen zain egoten dira ondoren geratzen dena jateko.

HABIAK Habiak egiteko aukeratzen duten denboraldia abendutik ekainera bitarteko hilabeteak dira, eta mendiko labarretako arroketako zuloetan egiten dute. Habia adar lehorrekin egiten dute eta barrualdea artilez eta larruz babesten dute.

Urtean arrautza bat edo bi jartzen dituzte, baina kume bakarra hazten da eta uda aldean hegan egiten hasi.

Bikote bakoitza lurralde zabal batean bizi da, eta lurralde osoan barna ibiltzen da elikagaien bila zorrozki; lurralde zabal horretan habi bat baino gehiago egiten du, eta habiak txandaka erabiltzen ditu.

Pirinioetako bailaretan bizi diren bikoteak ez dira asko, eta gainera desagertzeko arriskua dute, azken urteotan ugaldu direla badirudi ere.

Espezieari eusteko, Pirinio nafarrean ugatza berreskuratzeko plan bat garatzen ari dira.

Ingurugiroa

Dokumentuak

26-b. dokumentua

Basoak

151

UGATZA: ANALISIA

* Edozein gauza aztertzen dudalarik, GAI bati buruzko azterlan bat burutzen ari naiz. Informazio desberdinak antolatzen ditut. BEGIRA EZAZU HONAKO FITXA HAU! + UGATZA Izen zientifikoa: Gypaetus barbatus. Linnaeus, 1758 Gaztelera: Quebrantahuesos Euskara: Ugatza + EZAUGARRI MORFOLOGIKOAK Tamaina handiko putrea, hegoak eta buztana kono formakoak dituena. Helduek burua kolore argikoa izan ohi dute, goialdea beltzarana eta beheko zatiak gorriskak. Gazteak arre ilun uniformeak dira, eta transiziozko lumak dituzte, zazpigarren urtean helduarora iritsi arte.

Ugatza Nafarroan

Ugatzaren garezurra

+ BIOMETRIA Hego-luzera: 266-288 cm Pisua: 5,5-5,9 kg. + ADINA Seguraski, 30 urtetik gora.

Ugatzaren habitata

Ingurugiroa

Ugatzak mokoa garezurra baino zertxobait luzeagoa du. Bere gaztelerazko izenak dioen bezala, bere moko sendoari esker, kontsumitzen duen sarraskiko hezurrak irentsi ditzake.

Basoak 27. dokumentua

152

Dokumentuak

PIRINIOZ HARAINDIKO AIRELINEAK

Hegaztiek urtero egiten duten migrazioa naturan gertatzen diren fenomenoen artetik ikusgarrienetakoa da; ikuskizun itzela da, antzinatean jadanik gizakien mirespena bereganatzen zuena. Gizakiak arrazoitzeko duen gaitasunari esker eta denboran zehar joan-etorriak behatuz, hegaztien migrazioari buruzko teoria desberdinak landu ditu, esate baterako XVIII. mende hasiera arte indarrean egon zen teoria bitxia; teoria horren arabera, enarek negua aintziretako lohi azpian pasatzen zuten, edo beste teoria baten arabera, XX. mende erdi alde arte eragina izan zuena, kukua, udazkena iristean gabirai bilakatzen zen. Mediterranioko erribera epelera iristeko itxaropenarekin, migratzailerik apalenak, eta ibilbide luzeena egin behar zutenak, baita Sahara beheko Afrikara, Sabanara, Tropikoetara edo Hego Afrikara iristeko itxaropenarekin, uztaila eta iraila bitartean milaka milioi hegazti, bai bai, milaka milioi hegazti!, ondo irakurri duzu Europa osotik hego-mendebalderako norantza hartzen dute, euren berezko iparorratzari jarraiki eta hegan hasten dira, airelinea kontinentalak eta kontinenteen artekoak jarraituz. Kontinenteen arteko airelineen artean bi dira nagusiak. Bata ekialdekoa, Balkanak, Grezia, eta Bosforoko eta Dardanelos-eko Itsasarteetatik pasa eta Asia Txikia zeharkatzen du, Israel, Jordania eta Nilotik pasaz; ondoren ekialderantz barneratzen da eta kontinente beltz osoan barna hedatzen da. Hori da bai bidai bikaina. Bestetik mendebaldeko airelinea dugu, lau bide handi dituena: Italiaren gainetik pasaz Tunisiara salto egiten duena, Sizilian geldialdia duelarik; Alpeak eta Pirinioak zeharkatzen dituena, ondoren Iberiar Penintsulan zabalduz eta Gibraltarreko Itsasartean berriro ere estutuz Marokora iristen delarik eta handik Afrika osora; azkenik itsasoko hegaztientzako bidea dugu, kostalde atlantiarrak jarraitzen dituena. PRISMATIKOEKIN IKUSTEKO MODUAN ETA PERDIGOIEKIN HARRAPATZEKO MODUAN Gehien erabiltzen diren Pirinioz haraindiko airelineak mendilerroaren mendebaldeko zeharkako bailaretan eta altitude jakin bat dutenetan pilatzen dira, hain zuzen Euskal Herrian, Nafarroan; bidea estutu egiten da eta Enekorri, Urkiaga, Lindus, Iba単eta, Altobixkar eta Orzanzurieta bezalako enbutuak sortzen dira, bi giza familia oso desberdinen interesa eta agerpena eragiten dutenak: alde batetik hegazti trashumanteek dituzten ohiturak ahalik eta gehien ezagutzeaz arduratzen dena, bertatik igarotzean harrapatzeko, eta bestetik, aurreko jarrera ikusita, hegaztienganako maitasuna sustatzen duena, horretarako hegaztien

ohiturak, hauskortasuna eta ingurugirorako duten garrantzia behin eta berriro azpimarratuz. Lehenengo taldekoek, hego haizea dela eta txoriek zuhaitzen adaburuak ia ukituz hegan egin behar dutela aprobetxatuz, goiza atsegin eta lasaia makina bat uso hiltzen dituen ekaitz bilakatzen da. Bigarren taldekoak, berriz, prismatikoen eta teleskopioen bitartez hori guztia ikusten dute, baina ezin dute ezer egin saihesteko. PILOTU AUTOMATIKOA Globoko zenbait eskualdetan urte osoan zehar da uda, eta eskualde haietako txoriak ez dira bere lekutik mugitzen. Baina planetako gainontzeko eskualdeetan, nahiz eta udak urte osoa ez iraun, badaude hegazti sedentarioak ere, dieta malgua eta urtarora egokitzen dena jarraitzen dutenak; badaude ere migratzaile partzialak, hala nola txonta arrunta, txantxangorria, belatz handia, zapelatza eta abar (zenbaitek bidaiatu egiten du, beste zenbaitek ez); eta beste zenbait hegazti, azkenik, migratzaileak dira. Nola jakin dezakete hegaztiek zehazki noiz abiatu behar duten ez baldin badituzte egutegiak ulertzen?

Ingurugiroa

Dokumentuak

153

Barruan duten ordulari biologiko bati esker, udazkenean eguna laburtzen dela igartzen duena, eta udaberrian, berriz, kontrakoa, eta orduan hartzen du erabakia. Hegazti migratzaile gutxi dira hegan ari direla elikagaiez horni daitezkeenak (zenbait itsas-hegazti, enarak, malkarrak eta zenbait harrapari), beraz, hegazti gehienek, hegan hasi baino lehen, toperaino bete behar dituzte deposituak eta bateriak karbono-hidratoz, proteinez eta grasez, izan ere oso bidaia gogorra eta luzea izango dute, itsasoaren gainetik eta Sahara basamortuaren gainean geldituz, baina elikagaiak hartzeko edo atseden hartzeko denborarik eta aukerarik gabe. Bidaian abiatzean, normalean hegaztiek euren pisuaren bikoitza izan ohi dute. Bidaia luzea egiten duten hegaztiek udako kanpamendua nahiko goiz kentzen dute. Askok gauez eta altuera handian egiten dute bidaia, hartara iluntasunean ikusten ez diren objektuak saihesteko. Egunez, elikagaiak bilatu eta atseden hartzen dute. Gainera, bidaia gauez egiten duten hegaztiak ere badaude, hala nola zikoina, zapelatz liztorjalea,arrano sugezalea eta arrano txikia, mirotz urdina, eta abar, altuera handian hegan egiten dutenak, seguraski euren hego zabalei esker, gorantz doazen korronte termikoak aprobetxatuz erregaia aurrezten dutelarik. Ozeanoan berriz, turbulentziaz beteta eta termikorik gabea, albatrosak eta kaioak geratzen dira, hego estu eta luzeak dituztenak. Bidaia laburrak egiten dituzten migratzaileak (hauek ere milaka kilometro egiten dituzte), beranduago ateratzen dira, zenbait eurite hotzek eta lehenengo elurteek horretara behartzen dituztenean; eta gainera, lehenago bueltatzen dira. Gehienak (txonta arrunta, karnaba, txoka, usoa, eta abar) goizez egiten dute hegan eta ahal izanez gero goizean-goiz; zenbaitek (esate baterako birigarroa) gauez egiten du bidaia; beste zenbaitek, berriz, (hegatxabala) eguzkiarekin edo ilargiarekin egiten dute hegan, egoeraren eta gogoen arabera. Txonta arruntak egiten dituen 40 km/h eta malkar arruntak eta basahateak egiten dituzten 100 km/h, kontuan hartuta, migrazioaren batezbesteko abiadura 50-60 km/h da. Zenbait gaueko migratzailek, nahi izanez gero, 500 km egin ditzakete gelditu gabe, baina ondoren pare bat egun behar dituzte indarberritzeko. Horregatik, orokorrean eguneko batezbesteko distantzia 10 kilometrokoa da; betiere, egin beharreko ibilbideko baldintzek eskala egitea ahalbidetzen badute. Baina, nola ezagutzen dute hegaztiek egin beharreko

Basoak

bidea? Berez duten mapa genetikoan idatzirik dauden aire-mapez gain, egunez eguzkia erabiliz orientatzen dakitelako eta gauez, berriz, izarrei jarraiki; lainoa egonez gero, lurraren esparru maganetikoari jarraitzen diote (zientzilariek ondo ezagutzea lortu ez duten gaitasuna). Orientatzeko gaitasun berezi horri esker, hegaztiek zehatz-mehatz dakite non dagoen euren neguko habitata, eta udazkenean, berriz, kumeak izateko ingurunea eta aurreko urteko habia ere aurkitzeko gai dira. Hori, noski, bidean naturak jartzen dituen oztopoak gainditzen dituzten hegaztiei dagokienez (tormenta elektrikoak, hotz goiztiarrak, kontrako haizeak, laino sendoak, hondarrezko ekaitzak, eta abar), baita gizakiak eragiten dituen oztopoak ere. ORDAINSARI GARESTIAK "Paseko hegaztia, kolpe handia" dio gaztelerazko errefrau batek, oraindik ere Nafarroan entzun daitekeena. Sareak, sokak, harrapagailuak, eskopetak, eta abar. Horrez gain, goi-tentsioko lineak eta aerogeneradoreak hegaztientzako oztopo izugarriak dira. Goi-tentsioko lineetan hegaztiak erre egiten dira; bigarrenean, berriz, izutu egiten dira eta beste bide batzuk bilatzera behartzen dituzte, egin beharreko bidaia atzeratuz eta gainera arriskuan jarriz. Hala ere, aipatu oztopoak ez dira hegaztiek izaten dituzten istripuen artetik kezkagarrienak; kezkagarriena da, hegaztien aireko bideetan, atseden hartzeko guneak eta elikagaiak hartzeko moduak agortzea: ibaiak bideratzeko egiten diren obren ondorioz ibaietako ibarbasoak desagertzea, oihaneztatzeak egiteagatik sastrakadiak desagertzea; birpartzelazioen ondorioz heskaiak desagertzea; nekazaritzaren hedapena, gero eta ongarri eta produktu fitosanitario gehiago erabiliz; padurak eta berroak desagertzea, eta abar. Neguko koarteletan egonaldi atsegina eta luzea egin ondoren (espezien arabera), hegazti migratzaileek bueltako bidaiari ekiten diote, baina oraingo honetan taldeka egingo dute buelta, alegia, normalean arrak, batez ere gazteenak, ehiza egiteko eta habiak egiteko lurraldeen bila aurreratzen dira, amesten duen emearentzat ahalik eta habirik onena egiteko. Honako fenomeno hau gizakiek ez dute oso ongi ezagutzen. Bueltako bidaian, Europako hegaztiekin batera Afrikako jatorrizko hegaztiak ere aurki daitezke, hala nola zikoina eta erlatxoria, eta ustez, azken glaziazioa gertatu zenetik horrelaxe gertatzen da.

Ingurugiroa

* JosĂŠ Luis Segura - IGANDEGIN, 1997ko azaroa

Anser anser. ANTZARA MANKAGORRIZTA. Hego-luzera: 147-180 cm.

Neophron percnopterus. SAI ZURIA. Hego-luzera: 155-180 cm

Ingurugiroa

Accipiter nisus. GABIRAIA. Hego-luzera: 55-70 cm.

Circus cyaneus. MIROTZ ZURIA. Hegoluzera: 100-120 cm.

Circus pygargus. MIROTZ URDINA. Hego-luzera: 105-120 cm.

Circus aeruginosus. ZINGIRA MIROTZA. Hego-luzera: 115-130 cm.

Buteo buteo. ZAPELATZ ARRUNTA. Hego-luzera: 113-128 cm.

Grus grus. KURRILO ARRUNTA. Hego-luzera: 220-245 cm.

Accipiter gentilis. AZTOREA. Hegoluzera: 135-165 cm.

Ciconia nigra. AMIAMOKO BELTZA. Hego-luzera: 145-155 cm.

Circ채etus gallicus. ARRANO SUGEZALEA. Hego-luzera: 185-195 cm

Hier채aetus pennatus. ARRANO TXIKIA. Hegoluzera: 100-121 cm.

Columba oenas. TXOLOMA. Hegoluzera: 63-69 cm.

Falco tinnunculus. BELATZ GORRIA. Hego-luzera: 71-80 cm.

Falco subbuteo. ZUHAITZBELATZA. Hego-luzera: 82-92 cm.

Falco peregrinus. BELATZ HANDIA. Hegoluzera: 95-110 cm

154

Columba palumbus. PAGAUSOA. Hegoluzera: 75-80 cm.

pernis aprivorus. ZAPELATZ LIZTORJALEA. Hego-luzera: 135-150 cm.

Falco columbarius. BELATZ TXIKIA. Ciconia ciconia. Hego-luzera: 50-62 AMIAMOKO ZURIA. cm. Hego-luzera: 155165 cm.

Migrazioa egiten ari diren bitartean Nafarroako Pirinioetatik igarotzean ikus daitezkeen hegaztiak.

28. dokumentua

Milvus milvus. MIRU GORRIA. Hego-luzera: 175-195 cm.

Milvus migrans. MIRU BELTZA. Hego-luzera: 160-180 cm.

Pandion ali채etus. ARRANO ARRANTZALEA. Hego-luzera: 145-170 cm.

Basoak Dokumentuak

PIRINIOZ HARAINDIKO HEGAZTIAK

Dokumentuak

155

29. dokumentua

Basoak

BALEN AURKAKO SENA

Hasteko, egun hotza zela esan dezakegu, zuhaitzak laino fin batean murgildurik ikusten zirela; baina seguraski deskribapen hori lirikoegia eta politegia izango litzateke. Are gehiago, beste hasiera bat ere aipa dezakegu, esate baterako, goizeko ordu txikietatik giroa arraroa zegoen, ezustekoren bat gertatu behar zela iragartzen zuen giro bitxi hark, eta urrutira entzuten ziren zarata arraroek patu zehatzgabea bazetorrela adierazten zuten.

gu guztiontzako, baso honetan bizi garen animalia guztiontzako. Airea berunez bete zen eta Iratiko oihaneko lurrean gure familiako kiderik maitagarrienak hilda azaldu ziren, baita beste familia batzuetako kide ezagunak ere, hala nola orkatza eta basurdea. Izan ere, gu bizi garen natur ingurune honetan, urria eta azaroa izaten dira Aezkoa bailarako herrietako ehiztariak ehizean ibiltzen diren hilabeteak, baita gu guztiontzako heriotzaren atzaparrak uki ditzakegun hilabeteak barne.

Baina egia esan, gure sen finak berehala antzeman zituen normalak ez ziren zenbait alderdi. Baina ezustekoa are handiagoa izan zen zaunkaka ari ziren txakurrak ehiztariekin batera zetozela konturatu ginenean. Bat-batean eztanda izugarri batek zeru urdina zartatu zuen, eta hasieratik hartu genuen uste txarra errealitate bihurtuko zela konturatu ginen.

Nire helburua ez da aldarrikapen ekologista bat egitea, ezta betiko ohitura izan dena (baliabide gutxi duten herrietan normalagoa dena), balentriatzat jotzea erabakitzen duenari erantzukizunik eskatzea ere. Ez gara giza adimenaz kezkatzen hasiko, gizakiaren biziraupenak benetan kezkatzen du. Komunikabideetako profesional batek esango zuen bezala, azalpen objektibo bat emateko ordua da, gertaeren errealitatetik ahalik eta hurbilen dagoena. Eta zorionez, ni hantxe nengoen.

Barkatu orain artean esandako guztia, baita ni neu oreina izatea ere. Jakin badakit gauza normala ez dela oreina batek, gainera emea, deklarazioak egitea, baina kasu honetan, kazetariak informazio-iturri desberdinak baieztatu eta erkatu ditu, eta hori, sarritan egiten ez den zerbait da. Horrexegatik, hain zuzen, eman dut basotik egunkarirako jauzia, zein gainera, alegia egunkaria, basoari esker lortzen den. Behar bada zuek jakin nahiko duzue ni bezalako animalia batek honelako egunkari batean zer esan behar ote duen. Gauza gehiegi ez, izan ere nik esan dezakedanak gauza gutxi aldatzeko eragina izango duela uste baitut. Baina hasteko, nire familia osoa oso goibel utzi duen albiste batekin azalduko dut. Nire laguna hil egin da, hobe esanda, joan den igandean, urriaren 29an, ehiztari-talde batek hil zuen, Irabiako urtegiaren inguruan.

EGUN ZAILA Beste zenbait urtetan bezala, egun zaila izan zen

Joan den igandean, nire azken bikotea hil egin zen, hobe esanda hil egin zuten, eta horrek jada ez du atzera bueltarik. Nire laguna baino lehen, makina bat lagun galdu genituen eta eskrupulorik gabeko ehiztariek zona honetan bizi ziren gure asabekin amaitzea lortu zuten, beraz, gizakiak berpopulazioak egin behar izan zituen, zona honetan gure agerpena ziurtatzeko. Berehala amaitu zuten gu guztiokin, baina azkarragoa izan zen kanpotik egin zuten inportazioa; gure familiako kideak inportatzen zituzten, ondoren gizakiak ehiza praktikatzen jarraitu ahal izateko. Beraz, etorkinen seme-alabak, ilobak, bilobak gara, jadanik lur honetakoak izango bagina bezala bizi garenak. Baina berriro ere egun penagarri hartara bueltatu nahi dut, gertaera penagarria izan zen leku eta egun hartara. Bat, eta beste bat, eta beste bat, ... balak norantza guztietatik zetozela zirudien. Korrika hasi gara, baina hala ere zarata izugarria gure atzetik dator. Zarata handi horrekin batera, giza ahotsez betetako talde bat soma dezakegu. Gure sentimen guztiak, bereziki entzumena, zeharo aztoratuta daude, eta zer gertatzen den, eta

Ingurugiroa

Basoak

156

nork eta zergatik erasotzen gaituen jakin nahi dugu.

ZORITXARREKO ESTRATEGIA Basoko zona itxi batera sartu gara, bertan babesa lortuko dugulakoan. Baina ez da aukera egokia izan, ez dugu bakerik eta lasaitasunik lortu. Tentsioa gero eta handiagoa da, mugara iritsi gara. Nire laguna eta gurekin datorren beste oreina bat arnasestuka ari dira, baita ni ere. Orain badakigu zorritxarreko estrategia baten biktimak garela. Sena eta arrazoia (teknika eta indarrarekin batera) aurkajartzen dituen estrategia batean nahastuta gaude. Abiapuntu desberdina, eta guri suertatu zaigu alderik txarrena. Orain, gainera, jakin badakigu zenbaki bat bakarrik garela, alegia, Ehiza eta Arrantza Departamentuko teknikariek landutako Plan Zinegetikoaren barruan zenbaki bat besterik ez gara, zoritxarreko zenbakia; aipatu Plan Zinegetikoaren barruan, denboraldi honetarako eta Aezkoako Bailaran ehiza egiteko animalia-kopuru jakin bat zehaztu da, alegia bost orein ar, sei orein eme, sei orein-kume, lau orkatz eta nahi beste basurde.

MIAKETA ETA JAZARPENA Ehiztariek miatzen eta jazartzen jarraitzen dute. Lurra bustirik dagoela, txakurrek errazago aurkitzen dituzte gure oinatzak. Ibaiak zeharkatu, eta muino aldapatsu bat igotzen dugu, gero eta detonazio gehiago entzuten dugun bitartean. Atzealdetik zein aurrealdetik eztandak entzuten ditugu, gizakiak antolatzen dituen gerra baten erdian murgildurik gaudela dirudi. Gero eta azkarrago ihes egin behar dugu. Usoak bezala hegan egitea gustatuko litzaiguke, zeintzuk izuturik alde batetik bestera, noraezean, ari diren, tiro-hotsen artean, baina guk ez dugu hegorik eta ezinezkoa zaigu airetik alde egitea.

Dokumentuak

Denbora agortzen ari da. Indarra agortzen ari zaigu, inguruko guztiak eztanda egiten du. Lurrak jada ez gaitu babesten. Orain ehiztariak ikus ditzakegu, tiro egiteko lerrokatuta, euren zereginarekin amaitzeko prest. Denbora luzea daramate zain, eta behatza kolpekarian jarrita tiro egiteko irrikitan daude. Urduri daude, une horretan duten nahia saririk bikainena eskuratzea da. Ehiztarien aintza, nahiz eta une labur bakar batean izan, gure buruak dira, gu hil ondoren paretean zintzilik jarri eta harro begiratzeko. Askatasuna beti da garestia, eta zenbaitek hil egin behar du beste asko bizitzen jarraitu ahal izateko.

HAMABIKO BALA Detonazio hura desberdina iruditu zitzaidan. Norbait hiltzeko modukoa halabeharrez. Nire bikotearen gorputzak astinaldi izugarria izan zuen, haragia eta hezurren zarata entzun zen, ondoren hasperen lehor bat eta lurrean ziplo erori zen, airean eztanda eta denotazio gehiago entzuten zen bitartean. Hamabiko bala batek bere larrua zeharkatu zuen, ile gorriska eta grisa zeharkatu zuen, bularraldean. Une horretatik aurrera korrika hasi nintzela bakarrik gogoratzen dut, korri eta korri, nire kidearekin batera leher eginda amaitu arte. Orbela izan zen gure atseden lekua, bertan geratu ginen noraezean. Oraindik ere pare bat ordu gehiago igaro behar izan ziren zaratak isiltzen eta urruntzen hasi ziren arte, eta basoak bere ohiko lasaitasuna berreskuratu zuen arte. Eta arratsaldean, beldurra hezurretaraino sartuta genuela, gure taldeko gainontzeko kideen bila hasi ginen. Kideetako zenbait falta ziren, horiek ziren, hain zuzen, gizakiaren legeak Naturaren legeen gainetik inposatzen duen emaitza, alegia urteroko odol-eskaintza. Ondoren, iluntasunaren erresuman murgildurik, isiltasun izugarri baten erdian, gure kideak genituen oroimenean, jada zatituta eta ehizan parte hartu zuten ehiztarien artean banatuta egongo zirenak. Eta ni hemen,

Ingurugiroa

Dokumentuak

157

gauaren iluntasun hotzean, ehiztariei buruz pentsatzen dut, ehiztariek pasa duten egun gogorraren ondoren izango duten atseden lasaia dut gogoan, egindako ehizarengatik pozik eta lagun

Basoak

artean egun hartako abenturak kontatzeagatik harro.

Ingurugiroa

* Txema GarcĂa

Basoak

Dokumentuak

158

30-a. dokumentua

NATURAREN OREKA

BIZI-ZIKLOA

HARAGIJALEAK BELARJALEAK

BIZITZA BEGETALA

DESKONPOSAKETA, BAKTERIOAK, ONDDOAK

NUTRIZIOA LURRA

ARRANO ARRANTZALEA

ELIKADURA-KATEA: OREINA

PERKA ARRAIN TXIKIA

ARRATOIA PUMA INTSEKTUEN LARBAK

INSEKTUA AZERIA

PLANKTON

Ingurugiroa

Dokumentuak

30-b. dokumentua

159

Basoak

ENBOR ZAHARRETAN ELIKADURA-KATE ASKOREN JATORRIA DAGO

HEGAZTIHARRAPARIAK

ENBOR ORO MUNDU BIZI BAT DA! INTSEKTUJALEAK

TERMITAK

ENBOR ORO BIZITZAZ BETETA DAGO: BAKTERIOAK, ONDDOAK, INTSEKTUAK BERTAN AURKITZEN DIRA

Ingurugiroa

Basoak 31. dokumentua

Dokumentuak

160

BASOKO EKOSISTEMA - IGANDEGIN, 1995eko azaroak 12

* EKOSISTEMA bat euskarri fisiko-kimiko bat (lurra, ura, argia, eta abar), euskarri horretan bizi diren espezie desberdinetako populaziora edo izakietara lotzea da. Bere baitan, espazio baten gainean bizitzari eusten dioten elementu guztiak biltzen ditu, esanahia emanez. * IZAKIEK euren masa organikoa egiten dute, horretarako kanpotik hartzen dituzten elementuak erabiliz:

re skia Egu ia arg

CO 2

Fotosintesia

k tz Ga nerala mi

Ura

* Landareek bakarrik sor dezakete materia organikoa material ez-organiko (ura, gatz mineralak eta karbono-anhidridoa) eta energiatik (eguzkiaren argia) abiatuta. Elikadura-katearen barruan, aipatu organismo autotrofoak edo landare berdeak dira lehenengo maila.

* Animaliak kontsumitzaileak dira. Landareen substantzia organikoak kontsumitzen dituzten elikagai eta energia-iturri bezala. Zenbaitek zuzenean landareetatik kontsumitzen dute (lehen-mailako kontsumitzaileak). Beste zenbait lehen-mailako kontsumitzaileei esker elikatzen da (bigarren-mailako kontsumitzaileak).

* Organismoen hirugarren talde batean, materia organikoaren hondarrak molekula ez-organiko bakun bilakatzeko zeregina duten organismoak ditugu (DESKONPOSATZAILEAK). Horrela, landare berdeen katean sartutako elementu nutritiboak ingurunera bueltatzen dira, eta berriro ere landare berdeek erabiliko dituzte substantzia organikoaren sintesirako.

* Baso-espazioan bizi diren izakien arteko elkarreraginarekin batera, Gizakiak espazioarekin duen elkarreragina ere kontuan hartu behar da. Aipatu erlazioa ikuspegi bikoitz batetik azter dezakegu:

* Basoa BALIABIDEEN ITURRI bezala

* Basoa AISIALDIRAKO eta Naturaz gozatzeko leku bezala.

* Gizakiak Basoarekin duen erlazioaren alderdi bikoitza, baso-masak kontserbatzeko helburuarekin lotuta egotea garrantzitsua da, baso-masak ustiatzeko orduan GARAPEN JASANGARRIA printzipioa errespetatuz..

Ingurugiroa

Dokumentuak

32. dokumentua

161

Basoak

ESPEZIEARTEKO ERLAZIOAK

* HARRAPARITZA: Zenbait animalik ingurunearekin duen elikadura-erlazioa da, bereziki haragijaleei dagokienez, zeintzuk beste animalia batzuk hiltzen elikatzen diren. Belarjaleak eta harrapariak dira, landareak jaten baitituzte.

* MARRAZOAK dira ozeanoko harrapari handiak. Gorputzak duen forma hidrodinamikoari esker alde batetik bestera oso erraz mugitzen dira, harrapakinak erraz harrapatuz; gainera, hortz-ilara bat baino gehiago dute berehala jateko.

* ARMIARMEK intsektuak jaten dituzte, euren sareetan harrapatzen dituztenak; armiarma-sareak arrantza egiteko sare bikainen funtzioa betetzen dute.

* GEPARDOA abiadura bizian oinarritzen du bere ehizerako teknika. Gazela da harrapakin gustukoena. Bere defentsa maltzurtasuna eta ihes egiteko abiadura dira.

* MUTUALISMOA EDO SINBIOSIA

* KOMENTSALISMOA

* INKILINISMOA

* Makina bat LANDARE TROPIKALEK substantzia azukredunak jariatzen dituzte, armiarmak erakartzeko, armiarmek intsektuetatik babesten baitituzte. - Bi espezieak elkartu egiten dira bata bestetik etekina ateratzeko.

* Erlazio honetan espezie bakar batek * AZERIAREN babeslekuan makina bat ateratzen du etekina, baina bestea ez intsektu bizi da, bertan babesa eta da kaltetzen. beroa bilatzen dutenak. Aipatu intsekUGATZA hegazti sarraskijalea da, sai tuak azeriaren inkilinoak dira arreak uzten dituen kondarretatik elikatzen dena.

* PARASITISMOA: beste espezie baten kontura bizi den espeziea, zeinek gainera ustiatu eta kaltetu egiten duen.

* KUKUAK ez du habirik egiten. Beste habietatik arrautza bat lapurtu eta berea uzten du. Bere kumea jaiotzerakoan habiaren jabe egingo da eta bazkari guztiaz gozatuko du.

* POTZOZORRIAK EDO ZORRIAK, patroiaren gorputzetik kanpo bizi diren parasitoak dira (ektoparasitoak). Patroiaren odoletik elikatzen dira, ziztadak eta infekzioak eraginez.

Ingurugiroa

* PLASMODIUMa, patroiaren gorputzaren barruan bizi den parasitoa da (endoparasitoa). Anopheles eltxoak garraiatzen du.

Basoak 33. dokumentua

Dokumentuak

162

BASOKO TAUPADAK

* NEGUA: Negua basoan lo egiteko eta atseden hartzeko garaia da. Tenperatura baxuek, haizeak eta elurrak basoko bizitza bare izatea eragiten dute. Zuhaitz hostogalkorrak, hostorik gabe, lo daude. Lur azpiko sustraietan eta enbor babeslearen azpian, bizitza geratu egiten da. Hostobegiek biluzik dauden adarrak estaltzen dituzte, egunak luzatu eta eguzkiak gehiago berotu bitartean, hartara hostoak berriro ateratzeko. Koniferoek ere euren metabolismoa murrizten dute. Koniferoak eta zenbait zuhaiska, hala nola gorostia, animalientzako babesik bikainena dira. Zenbait landare lur azpian uzkurtzen dira, sustraietan eta erraboiletan substantziak biltegiratuz. Beste zenbait landare hil egiten da, euren haziak orbelaren eta elurraren azpian utziz. Baina, hala ere, basoak neguaren gogortasuna arintzen du eta basoaren babespean bizitza isila garatzen da. Odol beroa duten animalia gehienek babeslekuetan gorderik garatzen dute euren jarduera. Hartzak bere kobazuloan hibernatzen du. Azeria eta azkonarra noizean behinka ateratzen dira babeslekutik janari bila. Urtxintxek enborretan dituzten zuloetatik jaitsi eta udazkenean ezkutatu zituzten haziak hartzen dituzte. Erbia, zuriz jantzita, ez da apenas ikusten elur gainean. Emigratu ez zuten hegaztientzako garai gogorra da eta orain, eguneko ordurik epelenak aprobetxatzen dituzte janaria bilatzeko. Odol hotzeko animaliek, hala nola sugeak, igelak, muskerrak eta apoak, harrien azpian pasatzen dute negua. Intsektu gehienak hil egiten dira, arrautzak eta krisalidak ondo babestuta utzi ondoren. Erleek eta inurriek euren erlategiak eta inurritegia itxi eta dituzten erreserbei esker bizi dira. Gizakiak ere ez du hain jarduera handia garatzen basoan. Abereak ukuilu epeletan babesten dira. Etxeetan suaren berotasuna nabaria da. Ez da ehizarik egiten, izan ere animaliak ahulak eta babesik gabe daude. Eskiatzaile bakar batzuk ibiltzen dira basoen inguruko pistetatik, elurraren denboraldia aprobetxatuz. Aizkolariek ere basoaren atsedena aprobetxatzen dute oihaneztatu behar diren zonetan belarra hazteko. * UDABERRIA: Pixkanaka-pixkanaka egunak luzatu egiten dira, tenperaturak gora egiten du eta elurra urtutzen hasten da. Basoa pixkanaka esnatzen hasten da, bizi-eztandari leku uzteko: haziek lorea ematen dute, izerdia enborretatik zirkulatzen hasten da eta hostobegiak ireki egiten dira, eta loreak eta hostoak agertu. Lehenengo azaltzen diren landareak belarkada-landareak dira. Basoko argitasuna aprobetxatu behar dute zuhaitzetako hostoak agertu baino lehen. Basoko lurra egun gutxitan lorez osatutako tapiz batek estaltzen du: anemonak, udaberriko loreak, hepatikoak, bioletak, eta abar, lurraren hezetasunean kolorez beteriko eztanda. Zenbait zuhaitz goiztiarrek, hala nola urritza, sahatsa, makala, artzia, hostoak atera baino lehen euren loreak erakusten dituzte. Udaberriaren amaierarekin batera, zuhaitz gehienak esnatuta egongo dira eta basoko sapaia berriro ere berdez estalita egongo da. Lurra berotzen den heinean, animalia txikiak arrautzetatik eta krisalidetatik ateratzen dira. Beldar, intsektu hegalari, barraskilo eta bareak aniztu egiten dira, eta bide batez, beste animalia batzuentzako elikagaia ere aniztu egiten da.

Ingurugiroa

Dokumentuak

163

Basoak

Animalien bizitza pizten hasten da eta ugaltzeko prestatzen da. Katajineta eta azeria dira kumeak izaten lehenengoak, martxorako, eta euren kumeentzako elikagaiak bilatzen dituzte. Oreinen emeek erditzea urtaroaren erdi aldera arte atzeratzen dute. Martxoaren amaiera aldera, lehenengo hegazti migratzaileak bueltatzean, basoan kokatzen dira bakoitzak bere lurraldea mugatuz, bikotea bilatuz eta habiak eginez. Animalia gehienentzat susaltzeko ordua da. Basoan gero eta hegazti gehiago dago: txioak, birigarroak, txantxangorriak, txinboak, kaskabeltzak, eta abar, txio-txioen bitartez bakoitzak basoko bere lekua aldarrikatzen du, non bere bikoteak arrautza jarri berriak berotzen dituen. Gizakiak ere nabaritzen du basoaren esnatzea. Abeltzainek berriro ere askatzen dituzte abereak eta artaldeekin larreetara igotzen dira, bertan erdituko baitute ardiek eta ahuntzek. Udaberriaren amaieran ardiei ilea moztuko zaie. Antzina, almadietako langileek udaberrian ibaiek izaten zuten ur-igoera aprobetxatzen zuten euren bidaiari ekiteko. Eguraldi ona basoetan garbiketak egiteko eta sastrakadiak kentzeko aprobetxatzen da. Lurra biguina dagoela, hesiak eta itxiturak jartzen dira. Basoan lehenengo txangozaleak azaltzen dira, hasi berria den udaberrriaz gozatzera basora joaten direnak. * UDA: Uda iristean, argitasunak eta jarduera desberdinen garapenak gailurra ukitzen dute. Eguzkia goraino igotzen da eta beroak bizi-prozesu guztiak bizkortzen ditu. Basoko bizitza unerik bikainenean dago, hazteagatik eta hedatzeagatik borrokan ari da. Izaki berriak, animaliak zein begetalak, elkarren artean bizitzen eta borrokatzen bizirauteko: jan edo beste norbaitek zu jatea, hazi edo beste batek gainditzea, ditugu basoko legeak. Zuhaitzek eta zuhaiskek argia lortu nahi dute, eta euren adarrak norantza guztietan luzatzen dituzte. Landare goiztiarrek jada amaitu dute euren zikloa eta gainontzeko belarkadak oihanpeko argitasun aldakorrera egokitzen dira, bata bestearen atzetik loratuz, intsektuei eta haizeari esker ernalduz, eta fruituak prestatuz. Zuhaitzei dagokienez unerik egokiena da, eta metabolismoa bizkortzen dute, haziz eta zabalduz. Oreina, orkatza edo basurdea bezalako belarjale handiek basoan dagoen oparotasuna aprobetxatzen dute. Modu berean, hostoak, zurtoinak eta fruituak jaten dituzten milioika intsektuk euren bizi-zikloa burutzen dute eta hegaztientzako eta hegaztien kumeentzako elikagai bihurtzen dira. Zuhaitz zulatzaileak, amilotxak, txioak, gerri-txoriak, eta abar, zuhaitzen enborretatik eta hostotzatik ibiltzen dira harrapakinen bila. Animalia gazteenek euren ikaskuntza bizkortzen dute heldutasunera ahalik eta azkarren iristeko. Asko eta asko hil egiten dira eta harraparien elikagai bihurtu dira. Dohairik onenak dituztenek bakarrik bizirauten dute, eta horiek dira espezieak jarraitzea ziurtatzen dutenak. Arratoiak, untxiak, satitsuak, lursaguak, muxarrak, eta abar udaberrian eta udan umaldiak izaten dituzte, bide batez makina bat harrapariren biziraupenari lagunduz. Azeria, basakatua, katajineta, marta, eta abarrentzat garairik bikainena da, baita harraparientzat ere: arranoak, miruak, hontzak, belatzak, eta abar.

Ingurugiroa

Basoak

164

Dokumentuak

Apoak, igelak, arrabioak, muskerra eta odol hotzeko beste zenbait animalik ere ateratzen diote etekina beroari eta intsektu pilari. Gizakientzat ere oso garai aktiboa da. Artaldeak eta izandako kumeak zaintzen dira eta gazta egiteko esnea hartzen da. Konifero gehiago mozten da, eguraldi ona dela eta pistak irekitzeko edo lehen zeudenei eusteko, basoak zaintzeko eta zura lortzeko. Uda inguruan basoek bisitari gehiago izaten dituzte: txangozaleak, bizikletaz joaten diren bisitariak, kanpamenduak, mendizaleak, eta abar, basotik egiten duten txangoaz gozatuz. * UDAZKENA: Lehenengo hotz eta euriekin uda amaitu dela nabaritzen da. Udazkeneko lehenengo egunetan basoa heldutasunera iritsi da. Zuhaitzak eta zuhaiskak hazi dira eta euren eremuak mugatu dituzte. Ernaldutako loreek milioika fruitu eman dituzte, orain adarrak jazten dituztenak: ezkurrak, pagatxak, gaztainak, masustak, ... beraz basoaren jarraikotasuna ziurtatuta dago. Egunak laburtu eta hezetasuna eta hotza areagotzen diren neurrian, izerdia ez da zuhaitz hostogalkorren enborretik jaisten. Hostoak horiska bihurtzen dira, lehortu eta erortzen hasten dira. Urteko landareak zimeldu egiten dira eta bizikorrak berriz, lurrazpian babesten dira, udako jardueraren ondoren indartuta eta aberastuta dagoen lurra. Animalia gehienak ere prestatzen dira negurako. Oparotasun-garai baten ondoren, harrapariek eta belarjaleek larru-azpian grasa-erreserbak biltegiratu dituzte. Urtxintxek eta arratoiek orbelaren azpian dituzten ezkutalekuetan haziak eta baiak ezkutatzen dituzte. Hegazti migratzaileek hegoalderako bidaiari ekiten diote. Bertan geratzen diren hegaztiek lumak aldatzen dituzte, hotzari aurre egiteko prestatuz. Animalia askorentzat une aproposa da euren babeslekuetan leku epel eta goxo bat prestatzeko enbor hutsen barruan, lurraren azpian, orbelean edo zuhaisken barrualdean. Belarjale handiei dagokienez araldia hasten da. Oreinak orro egiten hasten dira. Arrek elkarren artean borrokatzen dute emea lortzeagatik, askotan heriotzera arte,. Udazkenaren amaiera aldera, basurdeak dira elkarren artean borrokan hasten direnak emea lortzeagatik. Udazkeneko hezetasunari eta hondakin begetalen pilatzeari esker perretxikuak eta onddoak agertzen dira basoko lurrean. Giza bisitari berriak azaltzen dira basoan. Garai honetan basoa oso ederra dago eta fruituz beteta, hala nola gaztainak eta patxaranak, onddoak eta perretxikuak, eta hori ikusita gizakia askotan hurbiltzen da basora. Horrez gain, ehiza egiteko denboraldiari ere ekiten zaio: basurdeak, orkatzak, oreinak, usoak, eta abar gizakien "kirol-harraparitzaren" menpe bizi dira. Gainera, erlauntzetatik eztia hartzeko garaia da, artaldeak ukuiluetara jeisteko garaia da, azken gaztak egitekoa eta negurako zura pilatzeko garaia da. Euriteek eta haizeteek zuhaitzetatik azkeneko hostoak botatzen dituztenean, berriro ere ekiten zaio Basoaren loari.

Ingurugiroa

Dokumentuak

165

34a. dokumentua

Basoak

BASO BABESLEA: Lurrean bizitza egon dadin basoen erabilgarritasuna

Basoek Lurreko bizitza babesten duten ekosistema korapilatsuak sortzen dituzte, eta gainera, Lurra animalientzako eta gizakiontzako leku bizigarria egiten dute. Elikagaiak ematen dizkiguten eta atmosfera garbitzen duten begetalik gabe ezinezkoa izango litzateke gainontzeko izakiek bizirautea.

FOTOSINTESIA gauzatzean, Basoko landareek airean soberan dagoen karbono-dioxidoa xurgatzen dute eta oxigeno-kantitate handiak botatzen dituzte.

Basoko zuhaitzek etengabe transpiratzen dute uraren lurrina. Haritz heldu batek, egunean, ur metro kubiko bat baino gehiago ematen dio atmosferari. Basoak dauden lekuetan hezetasuna eta euriak egongo dira.

ATMOSFERAREN DEPURAZIOA

EURIEN ERREGULAZIOA

BIOANIZTASUNARI EUSTEA

PAISAJEAREN ABERASTASUNA Baso desberdinak egotean, paisajeak ere aberatsagoak eta anitzagoak dira.

Basoko zuhaitzek mantu babesle bat osatzen dute eta horren azpian bizi dira makina bat animalia-espezie eta landaredia-espezie.

HAIZEAREN ETA ZARATAREN AURKAKO LANDAREA

FAUNAREN BABESLEKUA

Zuhaitzek haizea gelditzen dute eta haizearen eragin korrosibo lehorgarria oztopatzen dute. Errepideetako eta jendea bizi deneko zonetako zaratak ahuldu egiten

Animalia gehienak basoan babesten dira eta bertan lortzen dute elikagaia.

HIGADURAREN AURKAKO BABESA

ERREGULAZIO HIDRIKOA

Basoko landareen sustraiek, lurrazpian sare izugarri handia osatzen dute, eta horri esker lurra emankorra da eta gainera, euriak eramatea saihesten du.

Basoko lurrak euriaren urari eusten dio eta inguruko hezetasuna mantentzen du. Basoari esker ez dago isurketarik, ibaiak ez dira gainezka jartzen eta ez da uholderik izaten.

Ingurugiroa

Basoak

Dokumentuak

166

34b. dokumentua

MENDIEN FUNTZIOAK

Basoak sistema funtzioanitz konplexuak dira. Basoen funtzio desberdinak talde desberdinetan biltzen badira ere eta gainera elkarren artean erlazionatuta badaude ere, baso-politika modernoaren zientziak lau mota nagusi bereizten ditu: Funtzio biologikoak Ingurugiro-mailako funtzioak Funtzio ekonomiko-sozialak Jendearen erabilera turistiko-aisialdirako funtzioak Funtzio biologikoak eta ingurugiro-mailakoak mendi babeslea kontzeptuaren azpian sailkatu izan dira. Hala ere, gaur egun aipatu bi kategoriei dagokienez, bioaniztasuna kontzeptuak lortu duen garrantzi berria dela eta, funtzio biologikotzat biozenosia sailkatzen da, eta ingurugiro-mailako funtziotzat, berriz, natur baliabide fisikoak, kimikoak eta gizakiaren azpiegitura bera.

FUNTZIO BIOLOGIKOAK: Basoak bioaniztasunaren eta ondare genetikoaren ekoizpen-gaitasuna eusteko egiten dituen ekarpenak dira. Azken finean, basoek natur ondarearen (espezieak eta ondare genetikoa) babesteko orduan lagundu egiten dute, baita natur bilakaeran ere.

INGURUGIRO-MAILAKO FUNTZIOAK:

atmosfera garbitzea, uraren kalitatea areagotzea, zarata murriztea, paisajearen aniztasuna, higadura kontrolatzea), eta bestetik, azpiegitura antropikoak babesteko (nekazaritza-lurren ekoizpen-gaitasunari eustea; uholdeak izateko arriskua murriztea, errepideak, trenbideak, sare elektrikoak, herriak babestea; urtegi erabilgarrien bizitza luzatzea, produktibitate hidroelektrikoa hobetzea).

FUNTZIO EKONOMIKO-SOZIALAK: Basoek gizartearen ongizate materialera egiten dituzten ekarpenak dira, eta besteak beste honako alderdi hauek biltzen dira: alderdi produktibo makroekonomikoak (BPG, balantza komertziala, zerga-sarrerak, kapitalaren formazio gordina, basoindustria hornitzeko baldintza), lan-munduak (languneak), mikroekonomikoak (mendi-eskualdetan balio erantsi komertziala sortzea, landa-despopulaketa arintzea) eta ondare-mailakoak (basoen jabeei errentak ematea)..

JENDEAREN ERABILERA TURISTIKO-AISIALDIRAKO FUNTZIOAK: Basoek gizarte-ongizatera, ongizate fisikora, psikikora eta izpiritu-mailakora egiten dituzten ekarpenak dira. Izaera pasiboa izan dezakete (estetika zaintzea, baita paisajea, lekuak edo monumentuak ere) edo naturarekin kontaktuan egon daitezke.

Basoek egiten dituzten ekarpenak dira, alde batetik ingurune fisikoa babesteko eta natur baliabideen kalitateari eusteko (baldintza klimatikoak lehuntzea, ziklo hidrikoa erregulatzea, prozesu edafikoak eta lurraren kontserbazioa hobetzea,

Ingurugiroa

Dokumentuak

34c. dokumentua

Efektu ekologikoak

Toki-kontsumoa

Basoak

167

BASOEN FUNTZIOA

Uren babesa

Isurketak kontrolatzea, ura hornitzea, ureztapenak, lurren emankortasuna, oxigenoa

Faunaren ekologia eta kontserbazioa

Aisialdia, turismoa, parke naturalak, flora eta faunari dagokienez espezie ahulenak babestea.

Lurren higaduraren kontrola

Haize-horma, hesi babesleak, dunak finkatzea, higadura jasandako lurrak berreskuratzea.

Zura eta Ikatza

Elikagaiak egostea, berogailua, etxeko erabilera.

Nekazaritza-erabilerak

Labore nomadak, basoko artzaintza, nitrogenoa finkatzea, simaurra, fruituak eta intxaurrak.

Eraikuntzarako zurak

Etxebizitzak, eraikuntza, hesiak, haltzariak.

Eskuzko zerrategiak eta zerrategi mekanikoak

Aroztegia, haltzariak, nekazaritza-eraikinak.

Ehunak

Sokagintza, zestuak, haltzariak, osagarriak.

Serikultura, erlezaintza, erikultura

Zeta, eztia, argizaria, laka.

Zura bereziak eta errautsak.

Zuraren tailaketa, intsentsua, produktu kimikoak, beira.

Gomak, erretxinak, olioak

Eskuzko gehigarriak, taninoa, trementina, distilatuak, erretxina, oinarrizko olioak.

Ikatza

Siderurgiarako murrizketa-eragileak, produktu kimikoak, polibinilo-kloruroa, pila lehorrak.

Zutoinak

Transmisio-zutoinak, euskarriak.

Zerrategiko enborrak

Taulak, ebanisteria, haltzariak, enbalajeak, untziolak, meatzak, eraikuntza, langetak.

Txapak

Kontratxapatuzko taula, haltzariak, edukiontziak, eraikuntza

Zuraren pasta

Egunkarietako papera, kartoia, inprimatzeko eta idazteko papera, ontziak, enbalajea, pasta disolbatzailea, destilatuak, ehunak eta jantziak.

Hondakinak

Partikuletako txapak, fibrazko txapak, hondakin-papera.

Erabilera industrialak

Iturria: Mundu Bankua. Forestry: Sector Policy Paper, Washingtong, D.C. 1978ko otsaila, 16. or.

Ingurugiroa

Basoak

168

35. dokumentua

Dokumentuak

BASOARI ESKER BIZI GARA

Basoek ematen dizkiguten etekin biologiko eta ingurugiro-mailakoez gain, basoak gizakiontzat baliabide ekonomikoen iturri garrantzitsua dira. Horregatik, Historian barna suntsitu eta desagertu dira hainbeste baso: lehengaiak lortzeko gehiegizko ustiapena edo nekazaritza-jarduerak zein abeltzaintza-jarduerak garatzeko eta gizakia bizitzeko egin diren mozketak dira gaur egungo egoeraren eragile nagusiak.

BESTE ZENBAIT PRODUKTU INDUSTRIAL:

Gaur egun, gure esku dago basoko baliabideen neurrizko ustiapena egitea, basoak kontserbatzeko eta hobetzeko, hartara etorkizunean basoak eskaintzen dituen etekin guztiez gozatu ahal izateko.

- Fruituak (gaztainak, pinaziak, urrak, patxaranak, eta abar)

- Erretxinak - Olioak - Gomak JARDUERA BILTZAILEAK:

- Perretxikuak eta Onddoak. - Eztia

Ikus dezagun zeintzuk dira basotik lortzen diren baliabide nagusiak: JARDUERA ZINEGETIKOAK: ZUR-EKOIZPENA:

- Ehiza larria

- Taulak, habeak, aglomeratuak, eta abar, eraikuntzan eta haltzarien industrian erabiltzeko.

- Ehiza xehea

- Paper-pasta egitea. ABELTZAINTZA-ERABILERA:

ENERGIAREN EKOIZPENA:

- Abereak askatzea (ardiak, zaldiak, zerriak, eta abara)

- Zura ateratzea. - Ikazkintza

TURISMOA ETA AISIALDIA: - Txangoak, ibilaldiak, senderismoa, eta abar

Ingurugiroa

Dokumentuak

36. dokumentua

169

Basoak

GIZA JARDUERA MENDIETAN

Denbora luzean eta XX. mendearen lehenengo herenera bitartean, Nafarroako mendien azken xedea energia (zurak, ikatz begetala) eta elikagaiak ekoiztea zen, gizartearen oinarrizko sustengua izateko. Jarduera nagusiak izan ziren zerealak landatzeko lursailak luberritzea, garoa eta orbela jasotzea lursailak ongarriztatzeko, sastrakadiak lanerako animaliak elikatzeko erabiltzea, mendi guztietan zehar egiten zen abeltzaintza, eta abar, eta horiekin batera sistematikoki zuhaiztien uzta baita zuhaiskena ere, kozinatzeko, berotzeko eta burdinoletan edo bestelako industria txikietan erabiltzeko. Garai hartakoak dira gaur egun zuhaitzik gabe dauden lursail gehienak. Oraindik ere zenbait kudeaketa-eredu nabariak dira (mendi baxuak, zuhaitz motxak, haritzen eta gaztainondoen plantazioak), baita mendien ustiapena egiteko beharrezkoak ziren errepideek eta bideek osatzen duten sare handia ere. Garai hartakoak dira ere gaur egungo belaunaldien erlazio psikikoen zati diren paisajearen elementuak. Aipatu jardueretako zenbaitek izan dute historian barna eragin berezia; eragin izugarria izan zuten zenbait jarduerek, eta garairik kritikoenetan, zenbait egileren esanetan "mendien historia idaztea mendien hondamendiaren historia idaztea da", eta "ezjakintasunak sakratu egin ez zituen lekuetan, kulturarik ezak eta handizaletasunak suntsitu zituen". Larreak lortzeko, sua erabiliz, basoetan lehenengo soiluneak lortu zituzten (hasieran abeltzainek), bai mendietako basoetan bai gainontzeko basoetan ere. Dolmen eta Kromlecharen kultura megalitikoa, Nafarroan K.a. 2.000-5.000 urteetan kokatzen dena, funtsean artzaintzarekin lotuta dagoen kultura da. Bertan aurkitzen ditugun historiaurreko monumentuak kontuan hartuta, erraza da pentsatzea Aezkoa eta Abodiko Mendilerroa, Aralar, Andia, Baztango mendiak eta Belateko tontorrak lehen basoz estalita zeudela, baina gutxi gorabehera duela 4.000 urtetik basorik gabe daude; horrek nahiko argi isladatzen du baso-sistemek eta gizarteak izandako kobilakaera. Nekazaritzak, berriz, Historiaurrean hasi zen jarduera, pixkanaka-pixkanaka basoak luberritzen ditu, ibaiertzetatik eta bailaretako beheko lurretatik hasita. Nekazaritzaren hedapena eta "birpopulazio demografikoak" batera ematen dira, alegia, biztanleria areagotzean lur gehiago landatu behar da, eta ondorioz edozein lur erabiliko da, nahiz eta ez izan lur ona eta ondorioz izugarrizko higadura eragin. Baso-zonetan garatzen zen nekazaritza nomada oraindik ere Erronkariko zona batzuetan ikus zitekeen, baita Urraul Garaian ere mende honetara arte. Erdi Aroaren amaiera arte, abeltzaintzaren eta nekazaritzaren ondorioz, baita garai hartako teknologiaren ondorioz ere, basoak murriztuz joan ziren, pixkanaka-pixkanaka, baina garai hartatik aurrera eta XX. mendearen lehenengo herenera bitartean, basoak gero eta azkarrago murrizten ziren, industria-mailako behar berriek bultzatuta, gero eta lehengai gehiago behar zutenak burdinoletan eta armen fabriketan erabiltzeko, edo untziteriari dagokionez untzi gehiago egiteko. Garai hartan garatzen ziren politiken ondorioz gero eta baso gehiago suntsitzen zen, eta ondorioz Desamortizazioa eragin zen; desamortizazioari esker, Nafarroako hegoaldean komunalak luberritu ziren, trenbideen behar berriei erantzun zitzaien, eta abar; hori guztia zela eta, mendiak oso egoera larrian zeuden (ez bakarrik Nafarroan, baita Espainiako gainontzeko lurraldeetan ere), eta ondorioz Administrazioak Nafarroako mendiei Erabilera Publikoa kontzeptua aplikatu zien 1899 urtean; kontzeptu honen arabera, mendirik garrantzitsuenak eta beharrezkoenak katalogo baten barruan sartzen ziren eta bertako zuhaitzei eutsi behar zitzaien eta zuhaitzik ez bazuten, zuhaitzez populatu behar ziren. Lortu nahi zen helburua honako hau zen: "herrialdean zuten eragin fisikoagatik edo mendia kokatzen deneko natur eskualdeetan zuten eragin fisikoagatik, osasungarritasun publikoa ziurtatzea, baita urari dagokionez erregimenik onena, lurren segurtasuna eta lurren emankortasuna ere".

Ingurugiroa

Basoak

170

Dokumentuak

XX. mendean sartuta, babes handiagoa aldarrikatzen zuten politikekin batera, nork bere burua hornitzeko jarraitzen zen ustiakuntza intentsiboaren eredua baztertu egin zen, ikatz minerala, elektrizitatea eta ongarriak erabiltzen hasi zirelako. Mende honetan ongi sartuta gaudela, makina bat nekazaritza-azalera baztertu ziren eta birpopulazio masiboei ekin zitzaien, baita mendi baxuen eraldaketari ere, hiri-eraikuntzarako, trenbideetarako eta hasti berria zen industria modernorako lehengaiak lortzeko. Zura handiagoak eta kalitate hobea zutenak behar ziren, baita papera fabrikatzeko koniferoak ere. Zurezko produktuen merkatua jada ez zen toki-hornikuntzara mugatzen, eta Nafarroa Espainiako merkatuan haritza eta pagoa hornitzen hasi zen. Bestalde, nekazaritzak utzitako espazioak abeltzaintzak hartu zituen, eta basoen garapenari dagokionez lehia sortu zen. Laboreak utzi direnez, mendien azalera, mendearen azken herenean (1962-1990) ehun mila hektarea areagotu da. Aldi honetan, zuhaitzez betetako azalerak 80.000 hektareako areagotzea izan du. Baina basoak desberdinak dira: kopuru handiak dituzte, orokorrean beteagoak daude eta oihanpe aberatsagoak dituzte, gaur egun ez baitira zura meheak aprobetxatzen. Kudeaketa-teknikak mendi altu erregularretarantz garatu dira, plangintza-lanabesak erabiltzen dira, esate baterako Antolamendu Planak, inputak areagotu egin dira (alanbre arantzadunekin itxidurak sortu dira, landareen inportazioa, eta abar), ustiapen mekanizatua (hastapenetako kableetatik gaur egungo traktoreetara), eta aipatu zeregin eta xede guztientzako behar den azpiegitura egokia sortzea (baso-pistak). Kudeaketa-eredu hori krisialdian dago izan ere gizarte-mailako eskakizun berriak sortu dira, hirigintzaren, ekonomia mundu-mailakoa bihurtzearen, aisialdi gehiago edukitzearen eta krisialdi ekologiko modernoen ondorioz. Erabiltzaile berriak daude, eragin soziopolitiko eta ekonomiko berria dutenak, eta basoak, haragia eta zura lortzeko lehia ere aldatu egin da, izan ere urrutiko herrialdeetako ekoizpenarekin lehiatu behar da, basoei buruzko ezagupen berriak daude, aberatsagoak, eta natur ingurune garbia eta segurua edukitzeagatiko kezka ere neurri handi batean areagotu da.

Ingurugiroa

Dokumentuak

37a. dokumentua

Basoak

171

BASOAK ARRISKUAN

Gure basoetako aberastasunari eta aniztasunari eutsi nahi badiegu, ezinbestekoa da basoen biziraupena arriskuan jartzen duten arriskuak ezagutzea. Horiek ezagututa errazago hartuko ditugu prebentziorako eta babesteko neurriak, hartara gure basoetan ahalik eta eragin gutxien izateko. SUTEAK: guztion artean ezagunena den arriskua da, baita ondorio suntsigarrienak eragiten dituena ere. Sarritan naturalki eragiten dira (tximisten ondorioz), baina gehienetan gizakiaren axolagabetasunak eragiten ditu: sastrakadiak, larreak eta zaborrak erretzean, suak gaizki itzalita uztean, eta abar, eta beste batzuetan nahita eragindako suteak izaten dira. ABELTZAINTZA: Basoak abereentzako bazka bezala erabiltzea, basoak berez dituen ugaltzeko mekanismoen kalterako izan ohi da. Belarkada-landare gazteak abereek jaten dituzte eta ondorioz, zuhaitzen belaunaldi berriak sortzea ezinezkoa da. IZURRITEAK ETA GAIXOTASUNAK: Parasituek basoko ekosisteman bizitzeko orduan arazorik ez badago ere, batzuetan ondorio suntsigarriak eragiten dituzte. Horixe da, hain zuzen, gaztainondoekin eta zumarrekin gertatu dena, izurriteen ondorioz bi zuhaitz-mota horien populazioak izan duen beherakada kontuan hartuta. Beste zenbait izurrite ezagun, pinuetako edo izeiaren goroldioaren prozesionaria da. ATMOSFERAREN POLUZIOA: Fabrikek, ikatzaren zentral elektrikoek, automobilek, eta abar basoak neurri handi batean eragin ditzakete, "euri azidoa" izenez ezagutzen dugun fenomenoa eraginez. LURREN POLUZIOA: Zabor, olio, errekin eta abarren kontrolik gabeko isurketek, baita nekazaritzako edo basoetako produktu kimikoak modu desegokian erabiltzeak ere, lurra pozoindu dezakete, eta basoko animaliak eta landareak kaltetu. GEHIEGIZKO ZUHAITZ-MOZKETAK: Larre bezala erabiltzeko edo nekazaritzan erabiltzeko lursailak lortzeko, zuhaitzez betetako azalera izugarri handiak mozten dira. Honako hau oso fenomeno larria da, gaur egun Planetako baso handienek ere bizi dutena: oihan tropikalak, hain zuzen. Gehiegizko zuhaitz-mozketak egiten dira obra handiak egiten diren guztietan, esate baterako, urtegiak, autobideak, eta abar egiten direnean. DESFORESTAZIO ZABALA: Jende asko bizi den zonetan edo nekazaritzak asko ustiatutako zonetan gertatzen da lurralde zabalean hedatuta dauden zuhaiztiak desagertzea: lursailak bereizteko heskaiak, bideetako zuhaitzak, zuhaiztiak, eta abar. Aipatu landarediak paisajeari dagokionez balio izugarria du, baita faunarentzako babesleku bezala, eta sarritan ahaztu egiten dugu eta azkenean desagertu egiten dira. ERREGULAZIORIK EZA ETA KUDEAKETARIK EZA: Agintariek basoak eta mendiak babesteko neurririk hartzen ez dutenean, gainontzeko arrisku guztiak areagotu eta arriskutsuagoak bihurtzen dira. Administrazioek legeak eta arauak eman behar dituzte, jarduteko planak finkatu behar dituzte, eta gure basoak babesteko, kontserbatzeko eta hobetzeko beharrezkoak diren bitartekoak eskaini.

Ingurugiroa

Basoak

Dokumentuak

172

37b. dokumentua

BASOAK ARRISKUAN (2)

GIZA EKOSISTEMAREN, BASO-EKOSISTEMAREN ETA NEKAZARITZA-EKOSISTEMAREN ARTEKO ELKARRERAGINEN DIAGRAMA Biztanteria

Kontsumorako artikuluak

Petrolioa gero eta gehiago erabiltzea

Pasta, zura, kontratxapa

Petrolioaren prezioaren areagotzea

Hezkuntza

Eskolak

Elikagaien produkzioa

Etxeetako energiaeskaera

Lurrak

Papera

Abeltzaintza

Etxebizitza

Administrazioa

Gizarte-ko munikabideak

Desforestazioa Basoen birsorkuntza

Informazioari esker basoak kontserbatzea

Basoen kalitatea eta babesa

Laborantzarako lursalia

Aukera artifiziala egiteko potentziala

Higadura

Erretentzio hidrikoa

Uholdeak

Nekazaritza-ekoizpena

BASO-BALIABIDEAK DESAGERTZEAK IZAN DEZAKEEN ERAGIN GLOBALA Nekazaritza-mailako Inpaktua: Baliabide hidrikoetan eragin negatiboa du. Uholdeek laboreak kaltetzen dituzte. Higadura edafikoa areagotu egiten da. Ekosistema ezegonkorretan desertifikazioa. Plasma germinala galtzen da. Lurraren denudazioa. Ondare genikoa pobretzean, aukera artifiziala egiteko potentziala ere murriztu egiten da.

Ibaietan eta urtegietan sedimentazioa

Aldakortasun klimatikoa

Nitrogenoa biltegiratzea

Karbonoa xurgatzea

*Iturria: B. Bowonder

an enpleguak ere beherakada du. Industria-mailako Inpaktua: Koniferoen zura gutxi dago, ondorioz zuhaitza hostogalkorren zuraren eskaera sustatzen da. Paper gutxi. Laken ekoizpenak beherakada. Erabilitako paper gehiago birziklatzen da. Gizarte-mailako Inpaktua: Tribuen migrazioa. Aldi baterako laborantzek gorakada. Landa-munduan langabezia. Pobreak denbora gehiago ematen du zura biltzen. Legez kanpoko zura gehiago.

Ekonomia-mailako Inpaktua: Zurezko produktuen salneurrien gorakada. Etxebizitzak eraikitzeko erritmoa gelditu egiten da. Zuraren esportazioak beherakada izaten du. Basoek birsortzeko gaitasuna galtzeko joera dute. Basogintzako sektore-

Ingurugiroa

Aqui falta algĂşn pĂĄrrafo por traducir

Dokumentuak

38. dokumentua

173

Basoak

NORK ZAINTZEN DITU BASOAK?

Gure basoek Lurraren osasuna zaintzen dute, baina ... nork zaintzen ditu basoak? Gure basoak zaindu eta babestu behar ditugu basoek iraun dezaten nahi badugu, basoen etekinez gozatu nahi badugu eta etorkizuneko belaunaldientzako kontserbatu nahi baditugu. Nola?

BASOAK ERABILTZEN DITUZTEN ENPRESAK ETA PERTSONAK: Basoen jabeak, abeltzainak, nekazariak, baso-ustiatzaileak, fruitu-biltzaileak, ehiztariak, eta abar

AGINTARIAK: Parlamentua, Gobernua, Udalak, Kontzejuak, eta abar

- Legeen eta arauen arabera jardunez, basoko baliabideen arrazoizko erabilera egiten saiatuz, gure ingurugiro-ondarea errespetatuko eta zainduko duena.

- Basoen erabilera arautuko duten legeak eta arauak emanez, arriskuak saihestuz eta basoen hazkuntza eta kontserbazioa sustatuz.

IRITZI-TALDEAK ETA PRESIO-TALDEAK: Naturaren Defentsarako Elkarteak, Komunikabideak (prentsa, irratia, telebista)

- Legeak eta arauak betetzen direla arduratuz eta basoen egoera eta osasuna kontrolatuz: mendietako zaindariak, ingurugiro-zaindariak, talde berdeak, eta abar.

- Gizarteari ingurugiro-mailako gaiei buruzko informazioa emanez.

- Legeak eta arauak betetzen ez diren egoerak salatuz. - Legeak betetzen lagunduko duten zerbitzuak eskainiz: Baso-mailako Ikerketa, aholkularitza teknikoa, prestakuntza, oihaneztatzeko proiektuei laguntzak, sute eta izurriteen aurkako prebentzioa eta borroka, hiritarrak hezitzea, eta abar.

- Babeserako zonak sortuz eta kudeatuz: Erreserbak, parke naturalak, aisialdirako zonak, eta abar

GAINONTZEKO HIRITARRAK: Zu, ni, ...

- Bururatzen al zaizu basoak zaintzeko eta kontserbatzeko gure eguneroko bizitzan har daitekeen neurririk?

Ingurugiroa

Basoak 39. dokumentua

174

Dokumentuak

SUTEEN AURKAKO LANERAKO PROZEDURA

Ingurugiroa

Dokumentuak

Basoak

175

40. dokumentua

BASO-AZALERAK NAFARROAN

Baso-azalerei buruzko azterlan berriena Nafarroako Baso Plana lantzeko (1997) egin da. Oro har, beste zenbait azterlan berrietako ondorio nagusiak errepikatzen dira, hala nola Basoen Bigarren Inbentario Nazionala (1986-1995) eta Erabilera eta Laborantzen Lehengo Mapa (1982-1984). Azterlan guztien artean aurkituko ditugun desberdintasun nagusiak, azterlan bakoitzean erabili den metodologiak eraginak dira, baita azterlan batetik bestera igarotako urteak gehiegi ez badira ere, nahikoa da azken hamarkadetan basoek izandako bilakaera dinamikoa isladatzeko. Egin den azken azterlan honen arabera, Nafarroan laurogeita hamarreko hamarkadaren erdi aldera baso-azalerak honela banatzen ziren. ERABILERAK Erabilerak

Azalera (ha.)

Zuhaitzez betetako baso-azalerak

350.549

Zuhaitzik gabeko baso-azalerak

313.625

Guztira baso-azalera

664.174

1.039.072

100

GUZTIRA BASO-MOTAK Erabilerak

Azalera (ha.)

Pagadiak

129.621

Artadiak

30.110

22.470

36.988

5.705

Harizti atlantiarrak Harizti mediterraniarrak Erriberako eraketak

* Guztira hostozabalak

224.894

Pinu gorriko pinudiak

52.527

Larizio pinuko pinudiak

21.934

Aleppo pinuko pinudiak

23.300

Intsinis pinuko pinudiak

9.240

333

107.335

18.319

Koniferoen beste hainbat baso

* Koniferoak * Koniferoak eta hostozabalak GUZTIRA ZUHAITZEZ BETETAKO AZALERA

350.548

100

Duela mende batetik gaur egunera, zuhaitzez betetako azalera 100.000 hektareakoa izatetik 140.000 hektareakoa izatera pasa da (%40tik %70ra), erabilgarri ditugun iturri historikoen arabera. Aipatu hazkundea baso-mota guztietan gertatu da, eta hazkundearen erdia baino gutxiago koniferoen oihaneztatzeei dagokie.

Ingurugiroa

Basoak 41. dokumentua

Dokumentuak

176

NAFARROAKO BESTE ZENBAIT BASO

* NAFARROAN MAKINA BAT NATUR PAISAJE DESBERDIN IKUS DAITEKE: Basoak, Mendiko larreak, Aintzirak, Estepak, eta abar. Baita BARDEETAKO basamortua ere! Aipatu aniztasuna Nafarroa osatzen duten Eskualde desberdinetako klima eta erliebeari esker lortzen da. Zenbait zuhaitzek nahiago dute zona lehorragoak eta beste zenbaitek hezetasuna behar dute, horrexegatik hazten dira ibaietatik hurbil. Zenbaitek ondo aurre egiten diote altuera eta hotzari eta zona menditsuetan bizi dira. Beste zenbait, berriz, "hozberak" dira, eta bizitzeko zona baxuak eta eguzkitsuak bilatzen dituzte. Horregatik, gure geografian barna baso-mota desberdinak aurkitzen ditugu: PAGADIAK, IZEIDIAK, MENDI PINUKO pinudiak, HARIZTIAK, ARTADIAK, PINU GORRIKO pinudiak, ALEPPO PINUKO pinudiak, Ibaietako ERRIBERAKO basoak (Galeria Basoak), eta abar.

Animaliekin antzeko zer edo zer gertatzen da, beraz, baso-mota bakoitzean fauna desberdina aurkituko dugu. * Nafarroako baso-mota desberdinen artetik IKER DEZAGUN TALDEKA zenbait: * Egin taldeak eta aukera ezazue baso-mota bat. * Baso bakoitza bereizten duten irudiak kontsulta itzazue. * Informazio gehiago zuhaitzei buruzko Liburuetan eta Gidetan aurkituko duzue. * Antola ezazue zuen basoari buruzko hormirudi informatzaile bat. * Azal ezazue gainontzeko ikaskideen aurrean. * NAHI IZANEZ GERO, HORMIRUDIA MODU HONETAN ANTOLA DEZAKEZUE:

(BASOAREN IZENA) EKOSISTEMA (Non kokatzen dira mota honetako basoak Nafarroan)

FAUNA

Los animales del bosque

UGAZTUNAK

LANDAREDIA ZUHAITZAK

Basoko zuhaitz garrantzitsuenari buruzko informazio grafikoa

HEGAZTIAK

NARRAZTIAK (BASOKO EKOSISTEMAREN IRUDIA) ZUHAISKAK ANFIBIOAK

Ingurugiroa

(zuhaiska nagusiak)

Dokumentuak

42a. dokumentua

177

Basoak

BESTE ZENBAIT BASO ESPAZIOAN ETA DENBORAN ZEHAR

* NAFARROAN PAISAJEARI DAGOKIONEZ ANIZTASUN IZUGARRIA AURKITUKO DUGU: Aniztasun izugarri hori edukitzearen arrazoiak dira, alde batetik, Nafarroan erliebe eta klima desberdinak ditugula eskualdeen arabera, eta bestetik, Historian barna gizakiak garatutako jarduerek inpaktu handia izan dutela Natur Ingurunean. Iparraldean, malkartsuagoa dena eta klima desatseginagoa duena, hegoaldean baino aniztasun handiagoa aurkituko dugu, eta gainera, iparraldeko azalera begetala hobeto kontserbatzen da hegoaldekoa baino, lauagoa eta nekazaritzarako egokiagoa dena. Horren arabera, Nafarroan honako Baso Autoktono Mota hauek ditugu: MENDIKO ZONA: * Mendi pinuko Pinudia eta Pinu Gorriko Pinudia * Pagadiak eta Pagadiak-Izediak * Harizti Atlantiarrak * Hostogalkorrak dituzten zuhaitzen baso mistoak * Erriberako Baso Kantabriarrak eta Piriniarrak

ERDIALDEKO ZONA ETA ERRIBERA: * Artadiak * Erkametz Hariztiak eta Ametz Ilaunduna * Aleppo pinuko pinadia * Erriberako Baso Mediterraniarrrak

* Gure Erkidegoko baso-ekosistema desberdinak deskribatzeko TALDEKA IKERLAN BAT BURUTUKO DUGU. Talde bakoitzak baso bat aukeratuko du eta jarraian azaltzen diren elementuekin hormirudi informatzaile bat landuko du: * Ekosistemaren argazki bat. * Nafarroako mapa, aukeratu den baso-motaren kokalekua adieraziz. * Nagusi den baso-espeziearen fitxa deskribatzailea, hostoen eta fruituen marrazkiak barne. * Basoari buruzko datu nagusien fitxa: - Ekologia (lurrak, klima, altitudea) - Egitura (Landaredia-mailak) - Animalia Komunitateak - Garapena * Baso-mota horren berezko kate trofiko baten marrazkia. * LANA AMAITZEAN GAINONTZEKO IKASKIDEEI ERAKUTSI BEHAR DIEZUE.

Ingurugiroa

Basoak 42b. dokumentua

Dokumentuak

178

LURREKO BESTE HAINBAT BASO

TAIGA eta BASO TROPIKALAK Planetan barna oso zona zabalak betetzen dituzten baso-ekosistemak dira. * TAIGA koniferoen baso bat da, Ipar hemisferioko zona azpipolarretan kokatzen direnak. * BASO TROPIKALAK, aniztasun handia dutenak, tropikoen arteko zonetan aurkituko ditugu, Ekuatorearen bi alboetara.

B IKA ASO LA K

* Aukera ezazue aipatu zuhaitzetatik bat, zurari buruzko azterlana burutzeko. BESTE GARAI BATZUETAKO BASOAK:

Ingurugiroa

OSPE

N DIR A K)

13 01 01 20 30 0

EROA

(GIMN K AZALTZE

GAR OA A ZALT ZEN DA LURR EAN LEHE NEN LAND GO AREA K ITSA SOKO LAND AREA K

GAR O ER RALD OIAK NAG USI

RMA

Duela................ milioika urte

KON IF

40 01

* Zuen ikerlana KARBONIFEROko Baso Epel handiei buruz egin dezakezue.

EROE NH ETA GAR EDAPEN RAN A TZIA

Garai hartan azaldu ziren ere hazia zuten lehenengo landareak, garoz betetako baso izugarriak ordezkatu zituztenak.

KON IF

KARBONIFEROAN, duela 350 urte, baso primitiboek ordura arte ezagutu ez zuten garapena izan zuten. Garai hartan zona zingiratsuetan bizi ziren garo erraldoiek gaur egungo ikatz-fosilen erreserbak sortu zituzten.

IOS EAK EAN PERMAK ) NAG USI DIRA LORE AK E TA F DITU RUIT ZTEN UAK AZAL LANDAR EAK TZEN DIRA

LURR

Fosilei esker ezagutu ahal izan diren lehenengo basoek, 400 milioi urte inguru dituzte.

LORED U (ANG N LANDAR

Hastapenetan lurrean zeuden landareak gaur egungo landareetatik oso desberdinak ziren.

Lurreko azaleran ez dira betidanik basoak egon. Sortu ziren lehenengo organismo begetalak uretan garatzen ziren alga txikiak izan ziren. Milioika urte igaro ondoren, landareak jabetu ziren uretik atera zen lurraren azaleraz.

Dokumentuak

43. dokumentua

179

Basoak

GURE ASABEN BASOA

BASOAK, izaki orok bezalaxe, ikusten den gorputza du (zuhaitzak, zuhaiskak, belarrak, animaliak) eta izpiritu bat du, ikustezina, animatzen eta biziagotzen duena. Gure asaben basoa, gizakiaren lehenengo babesa izan zen etxe izugarri hura, baso magiko bat da, bertan makina bat izaki zoragarri bizi delarik eta basoa leku liluragarria bilakatzen dutelarik. Gure asabek, gauero suaren inguruan eta epeltasunean, euren balentriak kontatzen eta Basoari buruzko kondairak lantzen zituzten. * BASAJAUN dugu Basoko Jauna. Basoen inguruan bizi den gizakirik zaharrena da. Gainontzeko guztiek ezagutzen ez dituzten Naturaren sekretuak berak ezagutzen ditu. Artaldeen jaun babeslea da. Lehenengo aizkolaria, lehenengo nekazaria, lehenengo errementaria. Nekazaritzaren eta metalurgiaren sekretuak berak ezagutzen ditu.

* Basoan izpiritu asko bizi da. Zenbait egunean zehar ibiltzen da, beste zenbait gauean. Gure asabek jada somatzen zuten basoak duen xarma hau eta honako esaera hau iritsi zaigu gaur egunera arte: "eguna egunekoentzat, eta gaua gauekoentzat".. Eguna amaitzean, gaueko izpirituak, GAUEKOAK hain zuzen, Basoaz jabetzen dira, lekurik ilunenetan eta ezkutuenetan gordez.

Ingurugiroa

Basoak

180

Dokumentuak

* Gainera, kondairaren arabera, gure asaben Basoan DRAGOI bat dago, ahuntzaren adarrak, suzko begiak, sugearen mingaina eta makina bat hanka pare dituena; haitzulo handi batean bizi da eta haitzulora gerturatzen diren pertsonak dira bere elikagaia. Ausartenak bakarrik ausartzen dira dragoiari aurre egitera, eta HEROI bihurtzen dira. * Basoaren barrualdean, ikazkinek, OLENTZERO besteak beste, lan gogorra egiten dute haizkora erraldoiekin, ikatza egiteko zura moztuz. * HERIOTZA, sorbaldan sega handia daramana, Basoan ezkutuan bizi da. Baina sarritan azaltzen da basoan bizi diren animalien, landareen eta pertsonen bizitza berarekin eramateko! * LAMIAK, izaki misteriotsu eta ederrak, neskatila baten gorputza eta oiloaren oinak dituztenak, Basoko erriberetara hurbiltzen dira, bideetatik ibiltzen diren pertsonak maitemintzeko asmoz. Begira itzazue zein poxpolinak diren! Ispilu magiko baten aurrean eta orrazi erraldoi batekin, ilea orraztu eta behin eta berriro orraztu besterik ez dute egiten. A zein eder jartzen diren! Ez da harritzekoa gizonak maitemintzea! * Duela denbora gutxitik hona, Europako iparraldeko baso hotzetatik gure basoetara pertsonaia berri bat iritsi da: EDURNEZURI. Piztien artean bizi den neska koskor bat da. Printze maitagarri batez maitemindu da, baina amaordeko maltzurrak basoko fruituak pozoindu ditu. Zazpi ipotx besterik ez daude Edurnezurirekin basoan. ... Eta zure basoa? Nolakoa da zure basoa, zein magia dago bertan, zein izpiritu bizi da baso horretan? * Tomรกs Arroyo, 1997

Ingurugiroa

Dokumentuak

44. dokumentua

181

Basoak

NOLA LANDU GURE BASOKO MUSEOA

* Gelan edo korridoreetan, euskarri horizontal batzuk jarri (mahaiak) eta paper zuriz estal itzazu. Jar ezazu papera paretean ere, euskarri bertikal bezala.

* Azaldu nahi dituzun materialen inbentario bat egin ezazu: – Lanerako fitxak – Hormirudiak eta kartelak – Muntaia fotografikoak – Grabaketak – Lan Irteeretan lortutako Laginak – Marrazkiak, maketak – Eta abar. * Marraz ezazu erakusketaren krokis bat, bertan material desberdinen kokalekua adieraziz. Saia zaitez hurrenkera logiko bati jarraitzen, hartara erakusketaren bisitariek zuek egindako lana hobeto uler dezaten, erakusketa alde batetik bestera ikusten duten bitartean. * Materialekin batera presta itzazue errotuluak. Kolorezko kartulinak erabili edo euskarrien paperean, zuzenean, errotuladoreekin idatz ezazu. Errotuluak garrantzitsuak dira; deigarriak izan behar dute eta aldi berean informazo argia eta laburra eskaini. * Antola ezazu MUSEOA. Prestatu ondoren, jar itzazu hormirudiak edo bana itzazu gonbidapenak. Ez ezazu ahaztu bisita egiteko ordutegirik egokiena zein den adierazten, eta gogoan izan museoaren arduradunak izendatu behar dituzuela, Museoa baldintza egokietan zainduko dutenak.

Ingurugiroa

183

Basoak Planetako Zona Epeleko Mendiko Basoak Nafarroako Bailara Piriniarrak: Iratiko Basoa

Lan Irteera

185

LAN-IRTEERA

Ingurugiroa

Basoak

186

Lan Irteera

* ZERTARAKO EGITEN DUGU IRTEERA? (Helburuak)

– Fitxen, elkarrizketen eta argazkien bidez informazioa biltzea.

* INFORMAZIO DESBERDINAK BILTZEA, Bailara Piriniarren Ingurugiroari buruzko informazioa, hain zuzen: erliebearen eta lurraren Ezaugarriak, Landarediaren eta Faunaren Ezaugarriak.

– Laginak biltzea: lurra, zura, eta abar.

* AZTERTZEA, espazioa erliebearen arabera nola antolatzen eta erabiltzen den aztertzeko: higadura-motak, animaliak eta landareak erliebera egokitzeko modua, landa-asentamenduak eta bertako jarduera ekonomikoak eta kultur-jarduerak * BEHATZEA, ERRESPETATZEA ETA BALORATZEA, pertsonen Bizimoduak eta Ingurunearekin dituzten harremanak.

* JARRERAK: – Ingurugiroarekiko errespetua (garrasirik ez egitea, lurrera hondakinik ez botatzea, animaliak eta landareak errespetatzea, eta abar). – Zakarrontziak eta zaborrerako poltsak erabiltzea. – Bizi direneko landa-giroa ezagutzen laguntzen diguten lagunenganako errespetua eta esker ona. – Lan Irteera bat egiteko orduan arauak betetzea:

* ZER DA LANDUKO DUGUNA? (Edukiak)

• Azalpenetan arreta jartzea.

* KONTZEPTUAK:

• Lan-taldetik hurbil egotea.

– Zonako Erliebearen jatorria eta eraketa.

• Irakasleak agintzen dituen laginak kontu handiz biltzea.

– Lurra osatzen duten arroka-motak.

* ZEIN JARDUERA BURUTU BEHAR DUGU?

– Erliebearen kanpoko itxura: hegal aldapatsuak, bailara sakonak, eta abar. – Ibaien higadura: Ur-lasterrak, arroilak, ibaiarteak, bailarak, eta abar.

* ISUKO MENDATEAN (1. geldialdia) – Lurraren ebakidura baten marrazki eskematikoa (krokisa, oharrak), non zonako arroka nagusia (flysch) ikus daitekeen, osatzen duten geruza desberdinak bereiziz.

– Azalera begetala: Basoa, oihanpea, lurra. * ARBAIUNGO ATEAN (2. geldialdia) – Zonako animaliak: egonkorrak, migratzaileak. – Bizimoduak: asentamendu-motak, jarduera ekonomikoak, ohiturak eta tradizioak.

– ARROILAREN analisia: bertako morfologia (krokisa), ibaiaren higaduraren prozesua, landaredia eta fauna. – Idokorri eta S. Quirico eguteren landaredia.

* PROZEDURAK: – Paisajearekin erlazionatutako azalpenei buruzko oharrak idaztea. – Arroken kapak (flysch), arroilak, erliebearen planoak, eta abarri buruzko krokis bat egitea.

– Bailararen Profil Fitotopografikoa (landarediaren mailakatzea): Lehenengo datuak. * LARRAÑEko MENDATEAN: 7. km. (3. geldialdia): (OTORDUA). – Profil Fitotopografikoa (datuak osatu)

Ingurugiroa

Lan Irteera

187

Basoak

– Iratiko Basoaren marrazki eskematikoa (krokisa, oharrak): ibaiaren ibilbidea, egutera eta ospela, landaredia-mota, eta abar.

* ZER ERAMAN BEHAR DA?

– Animalien aztarnak biltzea.

– Irteeraren Gida eta Nafarroako Atlasa (edukiz gero) dituen karpeta.

* LANERAKO MATERIALA:

* ORIko HEGALETAN: (4. geldialdia) – PIRINIOEN panoramika: Hiru pertzepzio-plano (lehenengo planoa, erdiko planoa, urruneko planoa) eta hiru pertzepzio-maila (lineak, masak, koloreak). – Espazioaren erabilera: Artzaintza, hegaztiak (hegaztien migrazioak), zura.

– Arkatza, borragoma, errotuladoreak, margoak, eta abar dituen zorroa. – Laginak eta soberan dagoen janaria jasotzeko (lurrak, animalien aztarnak) plastikozko poltsak. – Argazki-makina, grabagailua eta prismatikoak (prismatikorik edukiz gero).

– Lurretik laginak hartzea, baita animalien aztarnak ere. – Iparorratza, altimetroa eta megafonoa (Irakasleak) * ESKI-ZENTROAN (lehengo ADUANA) (5. geldialdia) – Zuhaitz baten analisi morfologikoa (zuhaitzaren ziluetaren krokisa).

* ARROPA ETA ZAPATA EGOKIAK: Hotza egin dezake, edo euria edo lokatza egon. * JANARIA: Ogitartekoa, bazkaria, edaria (beirazkorik ez).

* ITZALTZUKO SARRERAN (6. geldialdia) * ... ETA LAN EGITEKO ETA GAUZAK ONDO EGITEKO GOGO BIZIA.

Basoko estratuak (krokisa) * OTSAGABIAN (7. geldialdia)

* NOLA ANTOLATUKO GARA? – Naturaren Interpretazio Zentrora bisitaldia. • GINKANA egitea

– ...... orduetan aterako gara. Eta buelta ....... inguru egingo dugu.

• "Iratiko Basoa" ikus-entzunezkoa ikustea.

– ORI mendiaren hegaletan egingo dugu hamaiketakoa.

– Herrian (Frontoian izan daiteke, ikasle guztiak batera): • Otsagabiako pertsona bati elkarrizketa (zonako jarduera ekonomikoak, urtebete herrian, festa eta ohitura tipikoak, eta abar)

– OTSAGABIAN bazkalduko dugu. – Herriko jendeari elkarrizketa egingo diogu, kaleetan barna zein frontoian.

– Kaleetan: • Etxe tipiko bati buruzko oharrak (fatxada, teilatua, teilategalak, eta abar), baita herriko lurrari buruzko oharrak ere.

Ingurugiroa

IRUÑA

BARAÑAIN

1289

MONREAL

ELOKO HIGA

ia771

MALKAIZ

ALAITZ MENDIA

HUARTE

si gue

iba

Arg a

igaia

AGOITZ

728 m.

VENTAS DE JUDAS

JAURRIETA

ko Isu

LIEDENA

nd me

behatokia a ale

1061

d An

S. QUIRICO 1175

M ZKO O R TAR

1406

BIOLETA

OTSAGABIA EZKAROZ

OA ERR L I D

PIKATUA

(TUNELA)

ORI

1355

ARANGOITI

ILLON MENDILERROA ARBAIUNGO ARROILA

A RRO IDOKORRI ILE END

1477

BAIGURA

Urtegien zona: Usozko urtegia

GAINA

IRUNBERRI

sch Fly

GAINA

ABAURREA

OM TAK

IE ARIK

OROTZ BETELU

Loitiko mendalea

IZKO MENDIA

URROZ IZAGA 1363

Flysch

1387

ABODI MENDILERROA

2021

e Zozaia ugaldea ITZALTZU gald ARIBE u a ABAURREA uñ

aia Irat i ib

IRABIAKO URTEGIA

Zaraitzu ibaia

GARRALDA CORONA

ro b Ur

a ai ii b

Ebro

Basoak 188

Lan Irteera

IRATIKO BASORA joateko...

Ingurugiroa Au単amendi, 2.507 m. Pe単a de los buitres edo Barazea,

NAFARROAKO PIRINIOAK

1875 m.

Hiru Errege Mahaia, 2438 m. Gimeletako Lepoa, 1982 m. Otsogorri, 1925 m. Belagua (Bailara)

EKIALDEKO IKUSPEGIA

LEKUA: ORKHI-TXIKIA (1800 m.)

Petrechema, 2366 m.

Acherito, 2358 m.

Betzulako Atea, 1583 m.

HUESCAKO PIRINIOAK

Belabarze (Bailara)

Visaurin

Zuriza (Bailara) Alanoko Mendilerroa, 2159 m. Pe単a Forca Ezcaurreko Harria, 2049 m.

PIRINIOETAKO GAILURRAK Lan Irteera

189

Basoak

191

Basoak Landa-oharrak

Basoak

Lan Irteera

192

Landa-oharrak

ARBAIUNGO ATEA • Beheko laukitxoan, egin ezazu Arroilaren krokis bat, honako alderdi hauek azpimarratuz: – malkarrak – ibaiaren ibilbidea (urdinez margotu). – Ekosistema rupikola eta ripikola. – Arroilaren kanpoaldean eta barrualdean dagoen landarediaren arteko desberdintasuna. – Iruzkinean, arroila ikusten jakiteko kontuan hartu behar diren alderdirik garrantzitsuenak azaltzen ditut.

• Arroila ikusten jakiteko hortxe dago iparraldea. • Non dagoen kokatuta • Noiz ikusi dugun (eguna, eguneko unea) • Eraketa-prozesua • Hegaztiekin duen harremana • .... iruditu zait Ingurugiroa

LANDAREDIAREN MAILAKATZEA

Landa-oharrak

Basoak 193

Lan Irteera

*•Solanas delS.Idokorri y S. Quirico Idokorri eta Quiricoko eguterak Ahí está el N Hortxe dago I.

Alto Iso Isuko Mendatea

Iruzkina:

Arbaiungo Atea Foz de Arbayún

Otsagabia Ochagavía

Kodea

1.300

1.400

1.500

1.600

1.700

1.800

1.900

2.000

ORIORHY (2021): (2021)

Túnel Tunela

Picatúa Pikatua

1.200

1.100

1.000

900

800

700

600

500

Ingurugiroa

Basoak

Lan Irteera

194

Landa-oharrak

HONELAKO DA FLYSCHa

â&#x20AC;˘ ISUKO Mendatean egindako lurraren ebakidura

Ingurugiroa

Lan Irteera

Basoak

195

Landa-oharrak Os p

ela

IRATIKO BASOA GOIALDETIK

a ter

u Eg

• Kodea: • Iruzkina

Hortxe dago I

Ingurugiroa

BASOAREN INGURUAN DAGOEN ESPAZIOA

Landa-oharrak

Comentario:

IRUZKINA: • 1. planoa •• En Erdiko planoa 1er plano • Hondoan el plano medio • En Zerua • Al fondo * El cielo

* Oriko hegalean hegaztiakdesde behatzeko lekua * Vista panorámica el Puerto

Larrau

* Palomera en la ladera del Orhy

LARRAÑEko Mendateko ikuspegi panoramikoa

Larrañeko mendateko tunela * El túnel del puerto

I Ahí Hortxe estádago el N

Ingurugiroa

Lan Irteera 196

Basoak

Lan Irteera

197

Landa-oharrak

Basoak HAU DA PAGOA

Hostoa

Fruitua

Kortexa

Kolorea: Ehundura: HOSTOA

KORTEXA

Goroldio ak ea Likenak

Forma: Altuera: Enborraren perimetroa: Ingurugiroa

FRUITUA

Basoak Landa-oharrak

Lan Irteera

198

BASOKO SOLAIRUAK: LANDAREDIAREN ESTRATUAK

Zuhaitzak

Zuhaiskak

Belarrak

LURRA

Ingurugiroa

Lan Irteera

199

Landa-oharrak

Basoak

GYMKHANA: DETEKTIBEA BASOAN

Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentrora egingo dugun bisitaldian, jolas-moduan, Zaraitzu Ibarrerako bidaia bat egingo dugu, bertako Natura eta Historia ezagutuz. Bertan makina bat maketa ikusiko ditugu, hormirudiak, jolas interaktiboak, bideoak, erakusketak, eta abar, Ibarra hobeto ezagutzeko baliagarriak izango direnak. Gelara zenbait datu eraman ahal izateko, taldeko Ginkana bat antolatuko dugu: irakasleak emango dituen aztarnei jarraiki eta instalazioak erabiliz, talde bakoitzak hamabi proba gainditu beharko ditu. Proba bakoitzean galdera bat erantzun beharko dute. Ahalik eta denbora gutxienean erantzun gehien lortzen dituen taldeak irabaziko du. Zorte ona eta aurrera detektibeak! 1.- ZARAITZUKO IBARRA

2.- HAUSTEN DUTEN ARROKAK

* AZTARNA: Beheko solairuan, ordenadorearekin hitz egin.

* AZTARNA: Lehenengo Solairuan, bila ezazu paretan hormirudi bat, naranja eta hori kolorekoa.

+ Otsagabian, bi ibai txiki elkartzen dira ZARAITZU osatzen dutelarik. Nola deitzen dira aipatu bi ibai txikiak?

+ NEGUAN, Pirinioetan hotz handia egiten du. Batzuetan izotzak arroka bat hautsi dezake. Marraz ezazu nola gertatzen den.

4.- UGATZA (Quebrantahuesos gazteleraz) 3.- ARROKAK: ANIMALIEN BABESLEKUA * AZTARNA: Atera zaitez Balkoira + Piriniar Zonako labarrak eta harkaitzak dira zenbait hegaztik bizitzeko aukeratzen dituzten lekuak.

* AZTARNA: Hormirudi batean, giraka-biraka ari da. + A zer izena hegazti batentzako! Ba al dakizu zergatik deitzen den honela? Azal ezazu ugatzak elikatzeko modua zein den.

Idatz itzazu harkaitzetan bizi diren lau hegaztiren izenak:

6.- ANIMALIAK HOTZAREN AURKA * AZTARNA: Bila ezazu neguko jolasen bat eta botoia sakatu. * AZTARNA: Hormirudi batean ikusiko dituzu eta + Neguan, animaliek ere hotzetik babesteko modua bilatzen dute. Azal ezazu nola egiten horien barruan oso epel egoten da. + Bailarako herrietako etxeak, zona honetako negu duten: gogorrari aurre egiteko prestatuta daude. - ORKATZA: Antzina zein material erabiltzen zen etxeak erai- MUXARRA: kitzeko? 5.- ZARAITZU IBARREKO ETXEAK

Ingurugiroa

Basoak

200

Landa-oharrak

GYMKHANA: DETEKTIBEA BASOAN

Lan Irteera

7.- AZTARNAK ELURREAN

8.- BASOKO ZUHAITZAK

* AZTARNA: Pedalari eragin behar zaio.

* AZTARNA: Hosto bakoitza dagokion kortexarekin elkartu

+ Lokatzean edo elurrean dauden oinatzak aztertuz gero, basoan bizi diren animaliak zeintzuk diren jakin dezakegu. Marraz itzazu beheran azaltzen diren animalien oinatzak

BASURDEA

ORKATZA

+ Zaraitzu Ibarreko basoetan aurki ditzakegun lau zuhaitz desberdinen izenak idatz itzazu.

AZKONARRA

9.- LANDAREAK FARMAZIAN

10.- BASOKO HEGAZTIAK

* AZTARNA: Ireki ezazu potoa eta ondo usaindu

* AZTARNA: Guztiek zulatzen dute PAGO zahar baten enborra.

+ Basoko zenbait landare sendabelar bezala erabili ohi da, alegia, zenbait gaixotasun sendatzeko erabiltzen dira. Idatz ezazu basoko lau sendabelarren izena:

11.- BIZITZA LURREANâ&#x20AC;&#x2122;

12.- BASOKO FRUITUAK

* AZTARNA: Makur zaitez hosto lehorretaraino. + Basoko lurrean makina bat animalia txiki bizi da. Idatz ezazu zenbaiten izena:

* AZTARNA: Bil itzazu lurretik... + Udazkenean, Basoa fruituz betetzen da, animaliek elikatzeko erabiltzen dituztenak, baita negurako despentsa betetzeko ere. Idatz ezazu hiru fruituen izenak:

Ingurugiroa

Lan Irteera

201

Landa-oharrak

Basoak

ZARAITZU IBARRETIK GYMKHANA

Otsagabiako NATURAREN INTERPRETAZIO ZENTRORA egingo dugun bisitaldian, zenbait datu bilduko ditugu, ondoren gelan egin behar dugun lanerako oso erabilgarriak izango direnak. Horretarako taldeka Ginkana bat antolatuko dugu: irakasleak emango dituen aztarnei jarraiki eta instalazioak erabiliz, talde bakoitzak hamabi proba gainditu beharko ditu. Proba bakoitzean galdera bat erantzun beharko dute. Ahalik eta denbora gutxienean erantzun gehien lortzen dituen taldeak irabaziko du. Zorte ona eta aurrera detektibeak!

1.- ZARAITZUKO IBARRA

2.- HISTORIA GEOLOGIKOA

* Zeintzuk dira bailara honetako ekonomia-jarduera nagusiak?

* Nolakoa zen zona honetako erliebea duela ..... urte? 450 milioi urte:

+ Aipa itzazu Zaraitzuko Ibarrean ikus daitezkeen 7 natur eraketa edo paisaje nagusiak

350 milioi urte: 100 milioi urte: 25 milioi urte:

3.- ARROKEZ BETERIKO PAISAJEAK

4.- LANDAREAK ARROKAN

* Zein da zona honetako arroka nagusia?

* Zergatik dira desegokiak harkaitzak landareak hazteko leku bezala?

* Arroka-mota hori zein prozesu kimikok erasotzen du? Nola deitzen da eratzen den paisaje-mota?

* Izenda eta marraz ezazu landare rupikola bat, mota honetako sistemetan bizi dena.

5.- ARROKAKO FAUNA

6.- UGATZA

* Bila itzazu labar arrokatsuetan bizi diren sei hegazti eta sailka itzazu elikaduraren arabera: -SARRASKIJALEAK: -HARRAPARIAK: -INTSEKTIBOROAK: -OMINIBOROAK:

* Bete ezazu hegazti berezi honen fitxa:

7.- KLIMA ETA URTAROAK

8.- KLIMA ETA HAIZEAK * Zein eguraldi eragiten dute bailaran honako haize hauek? - Ipar-mendebaldeko haizea: - Ipar-ekialdeko haizea: - Hegoaldeko haizea:

* Zein ezaugarri ditu zona honetako klimak urtaroei dagokienez?

-Izen zientifikoa: -Luzera: -Hego-luzera: -Pisua: -Elikadura: -Ugalketa:

Ingurugiroa

Basoak

202

Landa-oharrak

Lan Irteera

ZARAITZU IBARRETIK GYMKHANA

9.- BIZITZA NEGUAN

10.- UDABERRIA: LOREZ BETERIKO TAPIZA

* Landareek eta animaliek estrategia desberdinak garatzen dituzte zona honetako negu gogorrari aurre egiteko. Jar itzazu adibideak:

* Pagadiko landare belarkadak oso goiz loratzen dira, udaberriaren hasieran, hain zuzen. Zergatik?

-Landareak hotzera egokitzen dira: Antzinatik, landare horietan zenbait sendabelar bezala erabili izan da. Esan ezazu zein landare erabiltzen zen: -Lasaigarri bezala: -Analgesiko bezala: -Estula lasaitzeko:

-Animaliak hotzera egokitzen dira:

11.- ZUHAITZEZ OSATUTAKO MOSAIKOA

12.- ZUR-ERABILERAK

* Zaraitzu Ibarreko basoetan makina bat baso-espezie dago. Aipa itzazu zona honetako sei zuhaitz berezien izenak:

* Idatz ezazu jarraian aipatzen diren zuhaitzen zurek dituzten erabilera desberdinak: -Aritza: -Pagoa:

13.- BASOKO ETEKINAK

14.- BASOAREN SEGIDA

* Basoak, bere osotasunean, animalien eta landareen bizitzarako baldintza egokiak sortzen ditu. Zeintzuk dira aipatu basoko "etekinak"?

* Zeintzuk dira zona honetako baso baten natur segidaren faseak, larre bat utzi ondoren? 1234-

15.- AMAIERARIK GABEKO ZIKLOA

16.- IRAGANEKO AZTARNAK

* Basoaren barrualdean, materia eta energia etengabeko ziklo batean berriztatzen dira. Egin ezazu marrazki eskematiko bat, non pagadi batean materiak osatzen duen zikloa azaltzen duzun.

* Egunero erabiltzen ziren antzinako objektuei esker, Bailarako biztanleek natur baliabideak nola erabiltzen zituzten jakin dezakegu. Marraz ezazu objekturen bat.

Ingurugiroa

Lan Irteera

Landa-oharrak

203

Basoak

BASOTIK HURBIL DAUDEN ETXEAK

A TXE

KALEAK

IRUZKINA:

Ingurugiroa

205

Nafarroako basoak Txosten informatzailea

Txosten informatzailea

207

Basoak

AURKIBIDEA:

I- Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209

II- Basoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210

III- Basoak Nafarroan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222

IV- Nafarroako Baso Ondarea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230

V- Basoen Antolamendua eta Kudeaketa Nafarroan . . . . . . . . . . . . .233

VI- Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroa . . . . . . . . . . . . . . .237

VII- Beste hainbat Lan Irteera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239

VIII- Bibliografia eta Argitalpen Interesgarriak . . . . . . . . . . . . . . . . .241

IX- Materialak eta Baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

209

I- SARRERA Edonolako lan-gai edo azterketa helburu didaktikoarekin burutzeko orduan, irakasleak aldez aurretik informazioa bildu behar du, hartara azaldu nahi duen hezkuntza-proposamena koherenteki egituratzeko behar dituen datuak modu egokian antolatzeko. Sarritan zaila izaten da informazio-iturri desberdinak kontsultatzeko, irakurketa egokia egiteko eta gure lanerako abiapuntu izango diren datu eta informazioak antolatzeko denbora eta gogoa aurkitzea. Txosten honen helburu nagusia aldez aurretik egin beharreko lan hori erraztea da, alde batetik aztertu nahi dugun gaiari buruzko oinarrizko informazioak eskainiz, eta bestetik, aukeraketa bibliografiko bat aurkeztuz, irakasleak gelako lanean informazio gehiago eman nahi izanez gero erabil dezakeena. Horrez gain, gure baliabide didaktikoen plangintza egiteko orduan baliagarriak izan daitezkeen beste hainbat datu praktiko ere eskaintzen ditugu. Norantza honetan, Txosteneko lehenengo atalean BASOEI buruzko gai nagusienen inguruko ibilbidea egiten da; sarrera hori aztertzeko gai zabala da: jatorria eta bilakaera, gaur egungo Basoen barietatea eta banaketa, konplexutasun sistematikoa eta Biosferaren barruan duen balioa, gizakiontzat duen erabilgarritasuna, eta horren inguruan sortzen diren arazoak.

Basoak

Interpretazio Zentroa da, hain zuzen, Lan Irteera egiteko aukeratu dugun lekua. Irakasleari bisitaldia erraztu nahi diogu, hartara Otsagabiako Gelak eskaintzen dituen lanerako aukera guztiei buruzko informazio aldez aurretik edukitzeko. Gure proposamen didaktikoa irekia eta malgua da, irakasleek euren irakas-inguruko baldintzetara egokitu ahal izateko, hala behar izanez gero. Horregatik Lan Irteera bat baino gehiago proposatzea egokia dela uste dugu, guk proposatzen duguna aukeratzen ez bada, edo guk proposatzen duguna eta beste irteera osagarri bat egin nahi dutenentzat, hartara gure Erkidegoko Baso-mota desberdinak bertatik bertara ezagutzeko. Hurrengo ataletan Bibliografia aipatzen dugu eta bertan zenbait helbide erabilgarri eta material eta baliabide didaktikoen inbentario bat ere bildu ditugu (kartografia, bideoak, diapositibak, hormirudiak, eta abar), gure Unitateko zenbait jarduera martxan jartzeko edo beste unitate berri gehiago diseinatzeko erabilgarriak izan daitezkeenak. Honako lan hau oso irabilgarria izatea espero dugu, eta azken finean Eskola eta Institutuetan gure Baso Ondarea hobeto ezagutzeko eta ondare hori kontserbatzeko eta hobetzeko balio dezatela espero dugu. I

Ondoren, gure Erkidegoan aurki daitezkeen Basoen aniztasunaren eta baso-espezie desberdinen deskribapena egiten da, gure geografian barna dauden baldintza biotopiko desberdinen arabera aztertzen direnak. Hurrengo atalean, Nafarroako Baso Ondarearen inguruko zenbait alderdi aztertzen dira. Jarraian, laburpen moduan gure Erkidegoan Basoen Antolamendu eta Kudeaketarako lerro nagusiak azaltzen ditugu, eta helburua da Nafarroako Baso Politikaren planteamendu nagusiei buruzko zenbait kontzeptu interesgarri ulertaraztea. Txosten honen seigarren atalean, Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroak eskaintzen dituen Baliabide Didaktikoak aztertzen dira; Otsagabiako Naturaren

Ingurugiroa

Basoak

210

II- BASOAK 1.- BASOEN HISTORIA LBasoak ez dira beti Lurreko azaleran egon. Gaur egungo basoen hastapenak edo jatorria aurkitzeko, historian 600 milioi urte atzera egin behar dugu. Lehenengo organismo begetalak itsasoan sortu ziren Era Primarioaren hasieran: organismo zelulabakar bakunak, Garai Prekanbrikoan jada agertu zirenak. Aipatu zelula isolatu horiek gaur egungo espezie begetalak sortzeko bilakaeraren lehenengo urratsa izan ziren, organismo zelulanitzetan multzokatuz, zeintzuk alga bakun bihurtu ziren, landaretzat jo daitezkeen lehenengo landareak, hain zuzen. Baina milioika urte behar izan ziren landareek itsaso azpian zeuden lurrak kolonizatzea lortu arte. Garai Kanbriko, Ordoriziko eta Silurikoan zehar (570-440 milioi urte), itsasoko zenbait landarek lur lehorraren kolonizazioa egiteko beharrezkoa zen bilakaera geldoa izan zuten. Horretarako ingurunean moldatu ahal izateko zenbait mekanismo garatu behar izan zituzten, alegia itsasotik lehorrera igarotzen ziren eta aldaketa horri aurre egiteko mekanismoak garatu behar izan zituzten, hala nola: lehorketa jasateko estaldura epidermikoak, finkapen eta banaketa baskularrerako sistemak, eta abar. Bilakaera-prozesu horren ondorioz sortu ziren lehenengo landare baskularrak, ur azpian zeuden lurren ertzak estaltzen zituztenak. Hastapenetako landare hauek aurkitu zituzten baldintzak oso gogorrak ziren: basamortuko lurren giro gogorra, lur mineralez estalia eta oxigeno gutxidun atmosfera. Prozesu fotosintetikoaren areagotzearen ondorioz, hastapenetako atmosferako oxigeno-kantitateak, pixkanaka-pixkanaka gora egin zuen, bizitzaren aniztasuna ahalbidetu arte. Kanpoko prozesu orogenikoen ekintza geldoari eta materia organiko begetalari esker, lurrak gero eta emankorragoak bihurtu ziren. Baso fosilik zaharrena Garai Devonikokoa da (400 milioi urte). Eskoziako laku baten inguruak estaltzen zituzten garoen antzeko landare primitibo-multzo bat zen. Karboniferoan (350 milioi urte atzera), begetal-mota horrek izugarrizko garapena izan zuen. Garoak, azeribuztanak eta

Txosten informatzailea

likopodioak zuhaitzen tamaina izatea lortu zuten eta inoiz berdindu ez den garrantzia. Espezie hauek ugaltzeko esporak erabiltzen zituzten, ondorioz, ura beharrezkoa zuten. Beraz, zona zingiratsuetan baso epel eta erraldoiak osatu zituzten. Lakuko baso hauen aztarna fosilizatuak izan ziren gaur egun ikatzik zaharrenen erreserben jatorria (huila). Gaur egungo azeribuztanak, goroldioak eta garoak, zona hezeetako belarkada-landareak, garai batean lurrean nagusi izan ziren landare horien aztarnak dira. Era Primarioaren amaiera aldera, Garai Permikoan (duela 280 milioi urte), lehenengo landare Fanerogamoak sortu ziren, Gimnosperma primitiboak, hain zuzen. Lurrak garai epel eta lehorrago bat pasa zuen, eta ondorioz garoak eta goroldioak erregresioa izan zuten eta zenbait ekisetok (kordaitinak), berriz, garatzea lortu zuten, zeintzuk adar aberatsetan zaku polinikoak eta obuluak garatzen zituzten, bide batez gimnospermak bereizten dituen lehenengo ugalketa-sitema berriaren aitzindari bilakatuz, eta gainera ur-ingurunearen menpe bizi ez dena. Garai honen amaiera aldera gimnosperma-mota berriak azaldu ziren (benetitinak, ginkgoinak eta zikadinak), palmondo-motako hostoekin, enbor motz eta gogorra eta hazien bidezko ugalketa zutelarik. Era Sekundarioan, lehorreko landaredia ez zen Karboniferoan bezain bitxia eta Kriptogama baskular erraldoiak desagertu egin ziren. Hala ere, Garai Triasikoan, Jurasikoan eta Kretazikoan florak garrantzi handiagoa lortu zuen (280 milioi urtetik 160 milioi urtera), zika, gingko eta konifero berriak azaldu baitziren. Gimnospermen ernaltze honekin batera, Landarediaren Erresuman garapenaren mugarri berri bat ezarri zen: Angiospermak sortu eta kontinente guztietan barna hedatu ziren, bai monokotiledoneoak bai dikotiledoneoak, loratu egiten ziren landareak, ugalketa-sistema berritzailea zutenak. Era Tertziarioan barna (duela 7 milioi urte arte), baso tropikalen eta baso epelen hedapena izan zen; aipatu basoetan baldintza klimatiko desberdinetara egokitu ziren landareak zeuden, gimnosperma gehienak ordezkatu zituztenak. Flora-mota horretan palmondoak, erramua, magnolia, mitrea eta hostotza iraunkorra zuten beste hainbat zuhaitz aurki zitezkeen. Era Tertziarioaren amaiera aldera, gaur egun arte ia aldaketarik jasan ez duen flora zegoen, gaur egungo makina bat genero barne (haritzak, sikomoroa, intxaurrondoa, pikondoa, eta abar), ipar hemisferioko baso epelak osatzen zituztenak.

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

211

Era Kuaternarioaren hasieran, pixkanaka-pixkanaka fenomeno berri bat azaldu zen, glaziazioak, oraindik ere ondo ezagutzen ez ditugun jatorria dutenak; glaziazioek eragin izugarria izan zuten azalera begetalean, eta garai hartan, kontinenteak jada gaur egun bezala zeuden kokatuta. Lehenengo glaziazioaren puntu gorena Pleistozenoaren hasieran izan zen, duela milioi bat urte. Glaziar puska izugarriek aurrera eta atzera egin zuten behin baino gehiagotan. Azken mugimendu glaziarra duela 12.000 urte izan zen, baina oraindik ezin dugu esan glaziarren mugimenduak amaitu direnik. Masa glaziar erraldoiek, aurreratze geldoan baina etengabean, mundu osoko landaredian aldaketak eragin zituzten. Ipar hemisferioko baso tropikal eta epelek atzera egin behar izan zuten, berriro ere aurrera egiteko eta glaziarren arteko aldietan galdutako espazioa berreskuratzeko. Horrek guztiak eragin txikiagoa izan zuen kontinente amerikarrean, non mendikateek iparraldetik hegoalderako orientazioa duten, baina Europan eragin handiagoa izan zuen, bertako mendikateak ekialdetik mendebalderako orientazioa baitute. Espezie epel asko hementxe desagertu ziren, hotzak mendien iparraldeko isurialdeetan harrapatuta. Horixe da gingkoekin, liriodendroekin eta sekuoiekin gertatu zena, ipar hemisferio osoan mendi zabalak osatzen zituztenak, eta ondoren, Amerikan eta Eurasiako ekialdeko zonan bakarrik mantendu direnak. Izotzaren azken atzeraegitearekin (duela 10.000 eta 5.000 urte inguru), ipar hemisferioa baso misto-mota batek kolonizatu zuen, non urkia zen espezie nagusia ĂŚhastapenetako espezieaĂŚ, gaur egun Taiga osatzen duten koniferoak hedatu baino lehen. Honela gaur egun Lurrean ikus ditzakegun basoen antolamendua finkatu zen. Gure basoak baso-sistema pribitiboen oinordekoak dira eta bertan aniztasun izugarria ikus daiteke, inguruneko faktoreen eta garatzen direneko lurraren ezaugarrien arabera.

Basoak

2.- GAUR EGUNGO BASOEN BANAKETA ETA ANIZTASUNA Mundo osoko baso-landaredia Ipar Polotik Hego Polora antolatzen da, bi hemisferioetan nolabaiteko simetriarekin errepikatzen diren banda jarraietan. Hala ere, latitudeak, altitudeak eta beste zenbait faktorek (esate baterako, basamortuak egotea baldintzatzen duten faktoreak) eragindako baldintza klimatikoek, basoak zona jakin batzuetan haztea oztopatzen dute. Bestalde, gizakiaren ekintzak ere basoak koka zitezkeen zonak neurri handi batean baldintzatzen dituzte.

Beraz, basamortuak, estepa eta zelai handiak, tundra arktiarra, baita giza ekintzak desforestatu dituen eskualdeak ere, alde batera utzita, Lurreko gainontzeko azalera basoak menperatzen du, eta baso horiek oso aberatsak eta anitzak dira.

Espazio zabal horren barruan, hasteko, hiru zona handi bereiz ditzakegu: Latitude Hotzetako Basoak, Baso Epelak eta Baso Subtropikalak eta Tropikalak.

2.1.- LATITUDE HOTZETAKO BASOAK Baldintza klimatiko hotzetan, latitudeak edo altitudeak baldintzatzen duena, zenbait baso-espezie garatzen da, nagusiki Gimnospermak. Espezie horiek guztiak baldintza klimatiko gogorrei aurre egiteko egokituta daude, betiere oso epe luzetan ez bada: tenperatura baxuak, elurra, haizea, eta abar. Espezie hauen forma argalak eta konikoak haizetik eta elurretik babesten ditu. Hostoak orratz-formakoak dira eta argizariz edo erretxinaz babestuta daude; gainera landarera eutsita zenbait urte irauten dute, beraz, epe begetatibo laburrak aprobetxatzeko prest egon ahal dira.

Baso hotzen artean, bi azpimota bereizi ahal dira: 2.1 a .- Taiga: Asia, Europa eta Iparramerikan zehar iparralderantz, poloen azpiko zonaren mugan koniferoen basoen gerriko bat hedatu zen, zeinek baso-mota berberak betetzen duen azalera handiena osatzen duen. Siberiako eta Kanadako taiga amaigabeak bezala ezagutzen ditugu. Baso monotonoak dira, espeziei dagokienez aniztasun gutxi dutenak; bertako

Ingurugiroa

Basoak

212

espezieen artean urkiak, izeiak, pinuak eta alertzeak aurkituko ditugu, hotzera, lur pobreetara eta epe begetatibo laburrak aprobetxatzera ondo egokitzen diren espezieak, hain zuzen. Baso hauen egitura oso sinplea da eta bertan goroldio eta liken asko dago. Sarritan, hotza ondo jasaten duten espezie hostogalkorrekin batera bizi dira, hala nola urkia. Hego hemisferioan, aipatu latitudeak normalean itsasaldeko zonetan kokatzen dira, beraz, lehen aipatu dugun motako baso gutxi dago eta gainera espezie desberdinek osatzen dute, araukaria motakoa (Ande txiletarren mendi-hegaletan) edo podokarpoa (Zelanda Berria eta Hego Afrika). 2.1 b.- Mendiko Basoak: Zona menditsuek horizontalki kokatzen den landaredia dute, nolabait maila mikroklimatikoan, hemisferioetan gertatzen diren latitudearen bariazioak errepikatzen dutenak. Horrela, mendikate kontinental handietan, zona altuetan, koniferoen eraketak kokatzeko giro-mailako baldintza egokiak sortzen dira ĂŚhotzaĂŚ, Taiga-motakoak. Horixe da baso subalpetarrekin gertatzen dena, hala nola Alpeetan, Pirinioetan, Himalaian, Mendi Harritsuetan, eta abar, baso borealen antzeko baldintza klimatikoak jasaten dituztenak, baina epe begetatibo zabalagoa eta argiztapen biziagoa dutenak, eta horrek hazkunde eta gorpuzkera handiagoa ematen die. 2.2.- BASO EPELAK Baso-masen mota honek tropikoen gaineko eta azpiko zona epelak estaltzen ditu, batez ere ipar hemisferioan. Mendebaldeko eta Erdialdeko Europako, Iparramerikako, Txina Erdialdeko, Japoniako eta Zelanda Berriko zona handiak betetzen dituzte. Banda klimatiko hezea betetzen dutenez, giza asentamendurako eta nekazaritzarako egokiagoa dena, baso hauek eraldaketa antropiko garrantzitsuak izan dituzte.

Txosten informatzailea

Esparru honetan honako bereizketa hau egingo genuke: 2.2 a.- Baso Epel Hostogalkorrak: Pagoak, haritzak, ezkiak, astigarrak, lizarrak, xarmak eta erriberako komunitatekoak berezkoak diren beste zenbait espeziek, espezie bakarreko basoak edo baso mistoak osatzen dituzte, non espezie hostogalkorrak nagusi diren eta batzuetan gimnospermekin nahastuta azaltzen diren, hala nola pinu gorria edo izeia. Aipatu espezieak erabat egokituta daude hemengo urtaroen orekara, alegia lasaitasunez betetako aldi luzeak izaten dituzte, baina ondoren jarduera begetatibo handia duten aldiak iristen dira. Hosto lauak dituzten zuhaitzak dira, udaldian eraginkortasun fotosintetiko izugarria dutenak, udazkenean barna hostoak askatzen dituztenak, modu horretan neguko atsedenerako zuhaitzak prestatuz. Udaberrian eta udazkenean, aipatu zuhaitzek aberastasun kromatiko handia izan ohi dute. Baso-masa hauen gaineko gizakiaren ekintza izugarria eta jarraia izan da denboran zehar, beraz zonen arabera desberdintasun handiak aurkituko ditugu basoen kontserbazio-egoerari dagokionez. 2.2 b.- Baso Mediterraniarrak: Zona epel eta beroetan, negu leunak eta uda beroak izaten dituztenak, lehortea barne, espezie iraunkorrak garatzen dira, hosto planoesklerofiloak dituztenak. Udako muturreko baldintza klimatikoei aurre egiteko koniferoen berezko zenbait ezaugarrirekin babesten dira: espezie hostoiraunkorrak edo marzeszenteak dira, hosto txikiak eta larrukarak dituztenak, argizariak edo ileek babestuta, kortex lodia duten enborrak dituztenak; horiek guztiak espezie honen bizi-prozesuak bero gogorretik babesteko ezaugarriak dira, gehiegizko transpirazioa saihestuz.

Taigarantz doan transizio-zonetan baso mistoak sortzen dira, non hostoiraunkorrak dituzten zuhaitzak nagusi diren, hotzari aurre egiten dioten hostogalkorrekin batera.

Atea, gurbitza, artelatza, eta abar bezalako espezieak zenbait koniferoekin batera ikus daitezke (aleppo pinua, nigra taldeko pinuak, zedroak, alzifrea, eta abar) Arro Mediterraniarreko berezko baso hauetan, historian zehar desagertzen ari direnak, horien ordez mahatsondoak, olibondoak landatuz edo larreak sortuz.

Zona epel hauetako baldintza klimatikoak (uda luze eta epelagoak, negu ez hain gogorrak, ura, eta abar) kontuan hartuta, hostogalkorrak dituzten espezieak edo espezie martzeszenteak dira nagusiak, beroa atsegin duten eta lehorteari aurre egiteko gai diren hostoiraunkorrak dituzten espeziekin batera.

Baso ahulak dira, suteen aurrean oso ahulak eta gainera birsortzeko zailak, beraz baso-mota hauek degradatzean sastrakadiak edo estepa lehorrak hartzen du bere lekua, eta hori ikusita, denbora gutxira basamortu bihurtuko dela esan daiteke.

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

213

Kaliforniako kostaldean Europan baino konifero mediterraniar gehiago dago, baita hosto zabala duten espezie hostoiraunkorrak ere (quercus agrifolia, q. dumosa, q. chrysolepis). Hego hemisferioari dagokionez, Australian, Zelanda Berrian, Hego Afrikan eta Hego Amerikan (Txile) baso mediterraniarrak aurkituko ditugu. Australiako basoetan eukaliptuak dira nagusi, uda lehor eta berotsuei aurre egiteko gai direnak. Zelanda Berriko hegoaldean eta Txilen pago hostoiraunkorren zenbait espezi bitxi aurkituko ditugu, hosto txikiak eta distiratsuak dituztenak.. 2.3.- BASO SUBTROPIKALAK ETA TROPIKALAK Latitude tropikaletara hurbiltzen garen neurrian, urtaroen arteko txandakatzea ere bakundu egiten da eta aldaketa horren eraginak biguindu egiten dira, klima hobea sortuz. Zona tropikalean urtaroak euriteen arabera antolatzen dira: urtaro bat lehorra, beste bat hezea. Ekuatorera iristean, beroa eta hezetasuna etengabekoak dira urte osoan barna.

Baso-masen mota horrek munduko zona handiak estaltzen ditu, hala nola, Iparramerika, Afrika, Indomalaysiako Eskualdea (India, Penintsula Malaysiarra, Sumatra, Java, Borneo eta Filipinak) eta Australasia (Tasmania, Papua-Ginea Berria, Zelanda Berria, Australiako iparekialdea eta bertako uharteak). Ekuatoretik Kantzer eta Kaprikornio tropikoetara urruntzen garen neurrian, ez du etengabe euririk egiten eta urtaroak gero eta nabarmenagoak dira. Basoak egokitu egin behar dira oraingoan urtaro lehorrei eta gero eta luzeagoei aurre egin behar baitiete, eta hostotza iraunkorra izatetik galkorrera pasatzen dira. Tropikoen arteko banda klimatiko honetan, eskualdeen araberako aldaerak oso garrantzitsuak dira. Laburbilduz honako bereizketa hau egingo genuke: -

Baso Tropikal Euritsua edo Ekuatoriala: Iparramerikan eta Indomalaysian hedapen handia du, baina Afrikan eta Australasian ez hain handia. Hemengo zuhaitzak hostoiraunkorrak dira eta hosto handiak dituzte. Estratu desberdinak dituzte eta espeziei dagokienez aberastasun izugarria, bertan aurkituko baititugu mundu osoko angiospermen 1/3. Garai begetatiboa etengabea da, ez baitago urtarorik, tenperatura egokia delako eta etengabe euria egiten duelako, alegia 2.000 litrotik gora. Landare epifito asko dago (garoa, goroldioa, likenak, orkideoak, bromeliazeoak, eta abar), beste landare batzuen gainean garatzen direnak, argia iristen ez den lurrarekin inolako kontakturik izan gabe. Landareek eta animaliek oso aprobetxamendu ona egiten dute eta gainera, lurrak berak dituen baldintzak kontuan hartuta, lurraren emankortasuna oso baxua da, eta ondorioz, oso ekosistema ahula da.

Baso Tropikal erdi-hostogalkorra: Ertamerikako, Afrikako eta Australiako iparraldeko zonetan aurkituko dugu. Oraingo honetan urtaro lehor eta labur bat dago. Aipatu urtaro laburrean zenbait espeziek hostoak galtzen dituzte.

Baso Tropikal Montzonikoa: Montzoiak jasaten dituzten Asiako zona tropikaletan, urtaro euritsua 8 hilabete irautera iristen da, eta urtaro lehorra, berriz, laburragoa da, baina tenperatura oso altuak eta lehortasun izugarria jasan behar izaten da. Zona honetako baso tipikoak dira teka eta banbuz osatutakoak.

Oro har, izan ere oso zaila da Lurreko zati handi honetan biltzen diren baso-mota guztiak laburbiltzea, honako bereizketa hau egin daiteke: 2.3 a.- Baso Subtropikalak Bariante tropikaletara iritsi baino lehenagoko transizioa dira. Urtaroak ez dira ia nabaritzen eta batez besteko tenperaturak 20ยบ baino altuagoak dira urteko zenbait hilabetetan. Baso hauen aldaera asko daude, Txina hegoaldeko eta Japoniako zonetan, Brasilen, EEBBetako hegoekialdean, Zeelanda Berrian, eta zenbait uharteetan, zona heze eta menditsuetan hain zuzen, hala nola Kanariak, Madeira, Azores, eta abar. Hemengo zuhaitz-espezieek hosto iraunkorrak dituzte, gogorrak, erramuaren itxura dutenak. Aniztasun handiko basoak dira, non sarritan epifitoak, lianak, garoa, eta abar ikus ditzakegun. Baso hauetako zenbait zuhaitz erramuak, alkanforrondo asiarrak, magnolio amerikarrak, tuliperoak, Himalaiako rododendroak, eta abar, dira.

Basoak

2.3 b.- Baso Tropikalak Ekuatorearen inguruan berdea den lerro bat sortzen da, euriteak eta tenperatura egonkorrak dituen klima baten azpian. Ez dago urtarorik eta bertako giroari esker, beroa eta hezea, flora eta fauna oso anitzak dituen baso bat sortzeko baldintza egokiak lortzen dira.

Ingurugiroa

Basoak -

214

Baso Tropikal Hostogalkor Lehorra: Urtaro lehorraren iraupena eta urtaro hezearen iraupena berdina den zonetan, lehorteak luzeak eta oso gogorrak izan ohi dira, eta horrek urtaroen arteko aurkajartze izugarria agerian uzten du. Urik ezean, zuhaitzek hostoak galtzen dituzte, belarrak zimeldu egiten dira eta zuhaitzak itxura penagarria hartzen du. Zuhaitzak baxuak izan ohi dira eta oihanpean landare xerofiloak egotea gauza arrunta da, esate baterako kaktusa. Baso-mota hau Afrikan asko ikusten da eta zuhaitz-erako sabanarako transizioa da, non belarrak eta zuhaiskak diren nagusi, eta zuhaitzak sakabanatuta azaltzen diren (arkazia, baobab, eta abar).

Baso Tropikal Hostoiraunkor Lehorra: Iparramerikan eta Mendebaldeko Afrikan normalagoa, aldi lehor luzea duten zonetan ikusten da. Kasu honetan, lehortera egokitzeko ez da hostotza hostogalkorra erabiltzen, baizik eta hostoak arantza izatera murrizten dira eta baso baxu oso itxia sortu.

Mangladiak: Kostaldeetan, baso tropikalak itsasertzekin edo ibai-estuarioekin elkartzen diren puntutan uretan barneratzen diren basoak sortzen dira, gazitasuna jasaten duten espeziek osatzen dituztenak. Oso baso konplexuak dira, ingurunera egokitzeko modu bitxiak dituztenak.

larreak utzi egin direnez, gehiago erabiltzen ez direnez, bertoko basoak berreskuratzen hasteko egoera bikaina dugu. Hori guztia kontuan hartuta, eta gizartean basoen babesaren aurrean gero eta sentsibilizazio handiagoa dagoenez, baso hauen etorkizuna ez hain beltza ikusteko aukera dugu. Europako lau baso-mota handi bereiz ditzakegu; Nafarroaren kasuan zenbait bereizketa egin daiteke, baino hori beranduago ikusiko dugu.

Baso Borealak eta Mendikoak: Funtsean izeiak, alertzeak, eta abar bezalako koniferoek osatzen dituzte baso hauek, baita pinu-espezie desberdinek ere, eta horiek dira Eskandinaviako Penintsulan eta zona menditsuetan (Pirinioak, Alpeak, eta abar) aurki ditzakegunak. Kontserbazio-maila onargarria dute, nahiz eta euri azidoaren mehatxupean bizi diren.

Baso Atlantiarrak: Espezie hostogalkor tipikoak aurki ditzakegu, hala nola, pagoak, haritzak, lizarrak, haltzak, eta abar. Mendebaldeko fatxada ozeanikoetan hazten dira eta itsasoko eragin hezearekin eta epelarekin erlazio handia dute. Oso gutxi daude eta gainera, giza ekintzak eraldaketa handiak eragin ditu.

Europa erdialdeko Basoak: Europa erdialdeko zonarik kontinentalenetan aurkituko ditugu. Baso mistoak dira eta bertan koniferoak eta hostogalkorrak nahasten dira, hala nola haritzak, xarmak, ezkiak, urkiak, eta abar. Mediterranioko ertza betetzen dute, eta ibaien bailarak erabiliz barrualdera sartzen dira. Oso oreka txikia duen baso bat da eta babes handia behar du, izan ere basomota hau kokatu beharko zen zonan higadura-prozesu izugarriak gertatzen ari dira.

Baso Mediterraniarrak: Aniztasun handien duten basoak dira. Bertan espezie enblematikoak aurkituko ditugu, hala nola, artea, artelatza eta pinuen espezie desberdinak (itsas-pinua, pinu beltza, eta abar). Ingurune mediterraniarra betetzen dute, eta barrualdera sartzen dira ibaibailaretatik. Lehen ere esan genuen bezala, baso honetan ez dago oreka handiegirik eta babes handia behar du, izan ere, bere zona potentzialean higadura-prozesuek eragin handia dute.

Atal honekin amaitzeko, Europa Mendebaldean gaur egun basoek bizi duten egoerari buruzko zenbait datu aipatuko ditugu. Europako landarediaren ezaugarria da florari dagokionez aberatsegia ez izatea. Baina zuhaitz-espeziei dagokienez mugatuta egotea, Planetako beste zenbait zonetan gertatzen ez dena, nagusiki bi arrazoik eraginda gertatzen da. Alde batetik, kuaternarioko glaziazioen ondorioz espezi epel asko desagertu ziren, eta ondorioz, espezie epel horiek, gaur egun, uharteetan bakarrik ikus ditzakegu. Bestalde, zibilizazio desberdinetan zehar izandako giza esku-hartzea izugarria izan da, eta ondorioz, jatorrizko landaredia oso eraldatuta aurkitzen dugu.

Txosten informatzailea

Ia ezinezkoa da, gaur egun eraldatu gabeko baso naturalak aurkitzea. Hobekien kontserbatu diren zonen kasuan ere, zona erdinaturalak direla esan behar da. Oihaneztapen artifizial asko egin da, basoak berreskuratzeko batzuetan, eta baso-ustiapenerako bestetan. Zona askotan, laboreak eta

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

215

Espainian, baso-mota horien banaketa ez da berdina. Baso mediterraniarrak oso gutxi dira eta gainera oso degradatuta daude; hala ere hauexek dira azalera geografiko handiena betetzen dutenak, hegoaldeko eta mendebaldeko kostaldeak hartuz, baita penintsularen zati kontinental gehiena ere; gainera, iparralderantz barruratzen da Ebro eta Duero ibaien bailarak erabiliz. Baso Atlantiarra ere oso eraldatuta dago eta sarritan koniferoen populazioek ordezkatu dituzte, izandako desforestazioen ondoren landatu dituztenak; baso atlantiarra Atlantikoko fatxada osoan ikus daiteke, Galiziatik hasita Nafarroako iparralderaino. Zona menditsuetan, batez ere Pirinioetan, baso mistoak eta bertoko koniferoez osatutako basoak ikus ditzakegu (pinu gorria, izeia, mendi-pinua, eta abar). Kanarietako artxipelagoan espezie endemiko subtropikalak aurki ditzakegu (erramuen basoak), baita zenbait konifero bitxi ere (zedroa, pinu kanariarra, eta abar).

3. BASOA SISTEMA BEZALA Oro har, basoak organismo erraldoi eta konplexuak dira, osagai desberdinek osatuak, elkarren arteko eragina eta bizi direneko ingurunearekin elkarreraginak dituztenak. Multzoan hartuta, milioika zelulek osatutako izaki erraldoiak direla esan dezakegu, zeregin desberdinetan eta bizimodu desberdinetan espezializatuta dauden zelulak, zeintzuk elkarren arteko erlazioari esker osatzen duteneko organismoak funtzionatzea ahalbidetzen duten. Basoak osatzen dituzten aipatu organismoen funtzio biotikoa bikoitza da. Alde batetik basoak dira atmosfera baldintza egokitan jartzen dutenak, Lurreko uraren zikloak, karbonoaren zikloak, oxigenoarenak eta nitrogenoaren zikloak eraldatzen dituzte, aipatu elementu guztien zirkulazioa errazten dute, eta hori bai atmosferarentzat bai biosferarentzat funtsezkoa da. Bestalde, basoak Lurraren berokia dira, lurraren manta babeslea. Baldintza gutxi gorabehera egonkorrak sortzen dituzte, beste organismo batzuen bizitzari laguntzen diotenak, eta gainera, gainontzeko izakien babeslekua dira euriaren, beroaren eta hotzaren aurrean. Aldi berean habitatari dagokionez, aniztasun izugarria egotea ahalbidetzen dute: zona eguzkitsuak edo laiotzak, estratu desberdinak, mikroha-

Basoak

bitat oso bitxiak, hala nola eroritako enbor bat edo enborraren oinetan sortzen den orbela. Zuhaitz bakoitzak izaki desberdinen populazioak izan ditzake, eta aldi berean, basoaren barrualdean elikadura-kate desberdinak sortzen dira. Zehatz-mehatz aztertuko dugu sistema honen funtzionamendua, eta horretarako mailakatzea aztertuko dugu; mailakatzeari esker espezie, landare eta animalia desberdinek duten espazioa modu egokian aprobetxatzea lortzen da. DOSELA EDO ZUHAITZ-ESTRATUA: Basoko mailarik altuena da, zuhaitzik helduenen hosto, adar, fruitu eta abarrez osatutako nahasteak, elkarren artean nahastuak eta izaki-multzo batek osatzen duena. Hementxe gertatzen da neurri handi batean fotosintesiaren miraria, eta miraria diogu, fotosintesirik gabe Lurreko bizitza desagertu egingo litzatekeelako. Zuhaitzetako hostoek eguzkiaren energia bereganatu eta sustraietatik igotzen zaien ura deskonposatzeko erabiltzen dute. Oxigenoa atmosferara askatzen da eta hidrogenoa, berriz, materia organikoa sortzeko erabiltzen da. Horretarako hostoek atmosferako CO2tik lortzen duten karbonoa arnasketaren bitartez gehitu behar da. Horrela, materia organikoa sintetizatzearekin batera, animalia belarjaleek elikatzeko erabiliko duten materia organikoa, hain zuzen, atmosferako CO2a, soberan dutena filtratu egiten dute, aireko oxigenoa aberasten dute eta ur-lurrina askatzen dute (lurrinketa-transpirazioa). Modu honetan basoak atmosfera baldintza egokietan jartzeko duen funtzioa eta sortzaile klimatiko bezala duen funtzioa betetzen ditu: basoa dagoen leku orotan behin eta berriro berritzen da airea, baldintza klimatikoak arindu egiten dira lurrinketa-transpirazioan xurgatu den beroari esker eta euria sortzea ahalbidetzen da. Bestalde, basoko zona altu hau dugu beste landare batzuei dagokienez euskarria eta mantenua (landare igokariak, lianak, goroldioak, likenak, alga mikroskopikoak), baita makina bat animaliren babeslekua eta elikagaia ere; gure latitudeetan batez ere hegaztiak eta intsektuak dira, hosto, fruitu, eta abarrez elikatzen direnak, eta horrez gain, bigarren mailako beste zenbait kontsumitzaileentzako elikadura-iturri izan ohi dira.. ZUHAISKA-ESTRATUA: Basoko erdiko maila da. Zuhaitz gazteek, zuhaiskek eta zurezko bestelako landareek osatzen dute, zuhaitz-doselaren edo -estratuaren babespean hazten direnak Maila honetan argitasun gutxiago dago eta giroko hezetasu-

Ingurugiroa

Basoak

216

na handiagoa da. Tenperaturak nahiko leunak dira eta haizearen eta euriaren inpaktua ere ez da hain handia izaten. Zuhaiska-estratuan doseleko funtzio berberak izaten dira, eta horrez gain makina bat izakiren babeslekua da, bertan sortzen den sastrakadian bizi direnak. BELARKADA-ESTRATUA: Belarrez eta lorez osatutako alfonbra da, garoz, goroldioz eta zurtoin txikia duten beste hainbat landarez osatzen dena. Maila honetan babes handiagoa dago baina argitasun txikiagoa. Aipatu ditugun landareetan zenbait giro heze eta ilunagoetan bizitzeko egokituta daude edo baso hostogalkorren atseden begetatiboaren aldia aprobetxatzen dute egun gutxitan bizi-zikloa osatzeko. Hementxe bizi eta elikatzen dira milioika izaki, nagusiki intsektuak eta bestelako ornogabeak, eta aldi berean lurreko ornodunentzako jarduteko esparru zabala da. AZALERAKO LURRA: Basoko behealdean dagoen zatian, oraindik ere lurra ukitzen ez duena, detritu begetal asko erortzen da, hala nola: orbela, oskolak, haziak, eta abar. Barruko geruza da makina bat espezie begetal ernetzeko lurralde egokia, ondoren goi-estratuak kolonizatuko dituztenak. Aipatu materialak suntsitu, kontsumitu edo eraldatu egiten ditu bertako fauna eta flora bereziak, ornodun eta ornogabe txikitatik, onddo eta bakterio desberdinetara. Prozesu horren guztiaren emaitza bezala humus eta mantu bat eratzen da eta atmosferara CO2 askatu. Nitrogenoa, fosforoa, azufrea, gatz mineralak, eta abar sartzen dira lurrera, forma disolbagarrietan edo gas moduan. Aipatu elementuen zati bat zuzenean landareek bereganatzen dute, eta beste zenbaitek, berriz, elementu konplexuak osatzen dituzte, lur aberats eta emankorra sortzen dutenak. Hezadurak, klimaren baldintzen arabera oso desberdina izan ohi dena, espezie begetalek eta animaliek, baita sustratuen izaerak ere, lurraren sintesi-prozesu bat osatzen dute. LUR NUTRIENTEA: Basoko lurreko azalerako geruzaren azpian lur nutrientea dago, eraketa-prozesu geldo eta konplexuen emaitza dena. Hemen, sustraiak finkatzeko organo bezala erabiltzen dituzte landareek, baita ura eta gatz mineralak xurgatzeko ere, fotosintesirako lehengaiak, hain zuzen. Basoko lurrazpiko zona honetan, gainera, beste prozesu garrantzitsu bat garatzen da. Nitrogeno atmosferikoa edo animalia-jatorria duena lurrera gehitzen da eta zenbait bakterioek eraldatu egiten dute landareek bereganatu ahal izan arte,

Txosten informatzailea

eta aldi berean, landareek proteinen sintesian erabiliko dute (nitrifikazio-prozesua). Beste bakterio-mota batzuek aurkako prozesua garatzen dute, alegia, soberan dauden nitratoak degradatu egiten dituzte eta nitrogeno gaseosoa sortu, berriro ere atmosferan sartzen dena. Estratu honetan lurreko zizareek zeregin garrantzitsua dute, euren liseriketa-prozesuarekin geruza elikagaiaren antolamendua edo osaera aldatuz. Zenbait basoetako lurrean, hektarea bakoitzeko bi milioi zizare baino gehiago aurki daiteke. Lurreko zona hau, gainera, hainbat landareen hibernaziorako lurraldea da, hotzaldiei lurrazpian dituzten organoei esker aurre egiten dietenak, hala nola: bulboak, rizomak, tuberkuluak, eta abar. Makina bat arratoi, zator, ar, eta abarrek lurra aireztatzen laguntzen dute lurrazpian eraikitzen dituzten makina bat kanalen bitartez. AZPILUR ARROKATSUA: Azpilur arrokatsuaren beheko geruzak baldintzatzen du, neurri handi batean, lur nutrientearen izaera eta osagaiak. Hementxe eratzen da, pixkanaka-pixkanaka lur elikagaia osatuko duen lurra. Ama arrokaren gaineko azalera zatitzen ari da, eta hori disgregazio-prozesu geldoen bitartez lortzen da, non urak, tenperaturak eta sustrairik sakonenen ekintzak parte hartzen duten. Azpilur arrokatsua mota desberdinetakoa izan daiteke eta horrek azaleran espezie begetal bat edo bestea egotea baldintzatuko du, espezie begetalak dituen lehentasunen arabera, alegia, areharrizko lurrak, granitozko lurrak, eta abar. Ikus daitekeenez, basoek konplexutasun sistemiko handia dute eta hori biosferarentzat basoek duten garrantziaren parekoa da, beraz, basoak desagertuko balira Lurreko bizitza ere arriskuan jarriko litzateke. Horregatik Gizateriak argi eta garbi ulertu behar du baso-masak kontserbatzea eta zaintzea oso garrantzitsua dela, sarritan gehiegizko ustiapena jasan behar izaten dutenak, eta batzuetan ingurugiro-mailako arazoek kaltetzen dituztenak.

4.-BASOKO ETEKINAK Aurreko kapituluan jada aipatu ditugu basoek gure Planetako bizitzarako duten garrantziari buruzko zenbait ideia. Oraingo honetan, baso-masek giza bizitzaren garapenerako duten garrantzia eta erabilgarritasuna azaltzen saiatuko gara.

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

217

Gizakiok basoetatik lortzen dugun zuzeneko etekinaz gain, bai lehengaiak lortzeko basoen ustiapenaren bitartez, edo basoak aisialdirako erabiliz, giza asentamenduek basoetan zeharkako etekin-iturri bat dute, sarritan behar bezalako arreta jasotzen ez dutenak. BASOA ETA ATMOSFERA: Lurralde bateko biztanleriak, garatzen dituzten jarduerekin batera (berogailuak, industriak, errekuntza-motoreak, eta abar), oxigeno-kantitate izugarria kontsumitzen du, eta aldi berean CO2 gehiegi sortzen du eta haizea oxigenatzen da, berotegi-efektua eraginez. Lurralde populatu batetik hurbil dagoen baso batek aipatu desoreka arintzen lagun dezake, izan ere fotosintesiaren bitartez soberan dagoen CO2 kontsumitzen da eta airea oxigenatzen da. Basoz beteriko hektarea batek, gutxi gorabehera, hamar lagunek kontsumitzen duten oxigenoa sortzen du. Bestalde, hautsezko, kedarrezko lainoek eta aireak eramaten dituen bestelako ezpurutasun, hirietatik irten eta basoen gainetik igarotzean behera egiten dute, zuhaitzez betetako azalerak ez baitaude hain beroak. Hauts-partikulak landarediaren gainean geratzen dira eta euriak baso azpiko geruzetara eramaten ditu. Horrela airea iragazi egiten da; baina airean dagoen poluzioa handiegia denean euri azidoaren prozesua hasten da, basoei dagokienez oso kaltegarria dena. Basoz inguratutako hiri batek edo barruan basoak dituen hiri batek, aire lehorra eta poluitua berritzeko mekanismo natural bat du, baita erregulatzeko eta moderaziorako mekanismo natural bat ere. Basoak dituzten zonen eta hiri-zonen artean tenperaturari dagokionez dagoen desberdintasuna nahikoa da airea mugitzen edukitzeko, kalimazko kanpaiak sortzea eta poluzio atmosferikoa saihestuz. Lehorteetan errazagoa da euria egitea basoak dauden zonetan, izan ere zuhaitzen lurrinketa-transpirazioari esker, airetik hezetasuna kentzen da eta kondentsazioa errazten da. Azkenik, zuhaitzez betetako zonek pantaila baten antzera jokatzen dute, hau da, poluzio akustikoa arintzen dute. Komunikabideen inguruan dauden zuhaitz-ilerek aipatu inpaktua arintzen dute. Etxeen artean dauden zuhaitzek oihartzuna gutxitzen eta zaratak arintzen dituzte. Hori guztia kontuan hartuta, giza jarduera handia garatzen den zonetan tarteka basoak, parkeak, eta abar tartekatzea komenigarria da.

Basoak

BASOA ETA URA: Haritz heldu batek airera, egunean eta bero-baldintzetan, ur metro kubiko bat baino gehiago transpira dezake. Zuhaitzei esker airea ez da lehorregia bihurtzen. Baina giro hezeagoak eta euri gehiago egitea eragiteaz gain, basoei esker uholdeak eta elurroldeak bezalako hondamendiak saihes daitezke, lurraren desagerpena eragiten duten higadura-prozesuen garapena eragotziz. Zuhaitzez betetako lurralde batean sustraiek oso zeregin garrantzitsua dute, zuhaitza lurrera lotzen baitute, aireak eta urak zuhaitza eramatea saihestuz. Aldi berean basoko lurrak belaki bat bailitzan lan egiten du, euriaren ondorioz soberan dagoen ura xurgatuz eta ur horri eutsiz. Horrela, ibaien uhaldiak saihesten dira, baita uholdeak eta higadura-prozesu biziak ere.

Lurrean landarediarik ez dagoenean, euriek berehala asetzen dute lurra. Eroritako ura azaleratik dario, lur emankorra berarekin eramanez eta ibaien uhaldiak eta uholdeak eraginez. Babes begetalik ezean, lehorteak eragin handiagoa izaten du. Lurrak berehala galtzen ditu bere erreserbak lurrindu egiten baitira, iturriak lehortu egiten dira eta ibaien ibilgua gutxiagotu egiten da. Landarediarik ez duten zona hotzetan, elurrak lurrak arnasa hartzea oztopatzen du eta ondorioz animaliak eta gizakiak bertan bizitzeko oztopo handiak dituzte. Inklinatuta dauden mendi-hegaletan elurroldeak gerta daitezke elur-geruzak mugitzearen ondorioz.

Zuhaitzez betetako zonetan, berriz, estratuak bata bestearen gainean jarrita daudenez, ezinezkoa da lurraren gainean elur-geruza lodiak sortzea. Animaliek erraztasun handiagoa dute batetik bestera mugitzeko eta janaria aurkitzeko. Mendihegaletako zuhaitzek elurroldeak sortzea eragozten dute, elur-geruzak geldiaraziz. Udaberria iristean, elurra pixkanakapixkanaka urtutzen hasten da eta uhaldiak egoteko arriskua gutxitu egiten da. Urtegi eta presa hidraulikoen inguruan basoak egoteak, urtegien eta presen hondoa euriak edo ibaiek eramandako sedimentuez betetzea eragozten du, edo atzeratu behintzat, eta ondorioz, ura zikintzea ere saihesten da.

Ingurugiroa

Basoak

218

Txosten informatzailea

BASOA ETA HAIZEA: Basoak eta zuhaitzez betetako zonak dira haizeak bidean aurkitzen duen oztoporik handiena. Zona irekietan, zuhaitzik ez duten zonetan, haizeak bere abiadura eta inpaktu higatzailea areagotu egiten ditu, baita eragin lehorgarria ere. Zuhaitzez betetako zonek edo heskaiek, paretak bailiran, haizearen abiadura eta eragina geldiarazten dute.

hobekuntza genetikorako erabil daitezkeenak.

Kostaldetan hondar asko dago eta haizea etengabe dabil, eta ondorioz, dunak sortzen dira; duna horiek gero eta zabalagoak eta handiagoak dira eta hori ez da ona giza asentamenduentzat eta giza jarduerentzat. Dunak handitzea geldiarazteko modu bakarra lur hondartsuetara egokitzen diren zuhaitz-espezieak edo zuhaiska-espezieak landatzea da. Landarediak haizea gelditzen du, hondarrari eusten dio sustraien bitartez eta lurreko hezetasunari eusten dio. Kostalde hondartsuetan zuhaitzak moztea benetan da arduragabekeriaz jokatzea. Aurkako muturrean Frantziako Landak ditugu; bertan oso baso-plan bikaina garatu da, eta plan honi esker, giza asentamendurako kostaldeko zonak, harez eta padurez beteta, lortu dira.

Hala ere, gauzak ez dira horrelakoak izan giza zibilizazio desberdinetan zehar, eta gaur egun ere, basoak neurri gabe ustiatzen dira, izan ere gizaki askori basoak ustiatzetik lor dezakeen etekina besterik ez zaio axola, biosferan eragiten duten kaltea, atzera bueltarik ez duena, alde batera ahaztuz.

BASOA ETA LABOREAK: Baso-zonak (nahiz eta zona menditsuetan gutxi izan edo larreen ertzetan ilerak izan) laborantzarako zonekin tartekatzean nekazaritza-mailako aprobetxamendu handiagoa lortzen da. Muturreko fenomeno atmosferikoak ahultzeaz gain (haizea, basamortutzea, eta abar), zuhaitzez betetako zonak laboreen inguruan egoteak parasitoen aurkako borrokan laguntza handia da. Monolaborantza zabaletan oso erraz sortzen dira izurriteak, izan ere ez dute aniztasun biologiko nahikoa izurritearen aurrean harrapari naturalak jartzeko. Hurbileko baso-lursailetan harrapari-populazioak bizi dira, inguruko laboreetan dauden parasitoen etsai naturalak direnak (hegazti intsektiboroak, eta abar).

BASOA ETA ANIZTASUN BIOLOGIKOA: Basoak oso lagungarriak dira natur ondareak bioaniztasuna sortzeko duen gaitasunari eusteko orduan, basoko flora eta faunaren gordailu bezala jardunez, alegia, natur garapenaren gordailu bezala jardunez. Aipatu banku genetiko horren zati garrantzitsu bati esker ahalbidetzen dira nekazaritza eta abeltzaintza, nekazaritza-ahalmen izugarria duten espeziekin (esate baterako, patxarana), edo landutako edo etxean hazitako espezieen laguntzaile basati bezala, laboreen eta abeltzaintzako arrazen

Aipatu guztia arrazoi nahikoa da gizakiok gaur egungo baso-masak kontserbatzeagatik konpromisoa hartzeko, basoen berezko hedapenari lagunduz, gure onurarako izango baita, baita etorkizuneko belaunaldien onurarako ere.

Gizakiok basoen inguruan egindako ustiapenaren historia hurrengo atalean aztertuko dugu zehaztasun handiagoarekin.

5.- GIZAKIAREN EKINTZA BASOEN GAINEAN Hastapenetan, gizakia basoko izaki bat zen. Gizakiak, bere bilakaeraren etapa berantiarrean utzi zuen basoaren babesa. Orduan, nitxo ekologiko bat ustiatzen hasi zen, basoaren eta larrearen arteko transizio-zona, homo erectusen zona; homo erectus hominido berri bat da, espezie ehiztaria eta biltzailea, eta ingurunean modu erradikalean jarduteko gaitasuna ematen zieten teknologia eta gizarte-mailako antolamendua zuen espeziea, gainera. Oraindik gizateriaren etapa goiztiar hori ezagutzeko aztarnak aurki ditzakegu, non gizakiak izakiak besterik ez ziren, gainontzeko izakien parekoak, gainontzekoak bezalaxe ekosistema baten orekan egokituta eta integratuta zeudenak. Iraultza Neolitikoarekin batera, gizakiak bizirauteko nekazaritza eta abeltzaintzaren berrikuntza bereganatu zuen garaia, natur oreka hausten hasi zen. Gizakia basoarekin lehian hasi zen, izan ere basotik lortzen zuen lur emankorra eta aberatsa, horretarako zuhaitzak moztuz eta errez, eta nekazaritzarako lurrak edo abereentzako larreak lortuz. Lehenengo zibilizazioekin, ibai handien bailaretan kokatu zirenak, zur gehiagoren premia azaldu zen, izan ere herriska egonkorrak eraiki nahi zituzten eta energia lortu, bai etxean kontsumitzeko energia, bai sortu berriak ziren industrietarako ere, hala nola metalak, eltzegintza, eta abar. Metalezko lanabes berriei esker errazago mozten ziren zuhaitzak eta

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

219

burdinezko goldeei esker desforestatuta zeuden lurrak errazago zulatzen ziren. Burdinaren galdaketaren ondorioz, tenperatura altuagoak behar zituena, basoetako zuretik abiatuta ikatzkintza sortu zen. Antzinateko zibilizazio mediterraniarrek (egipziarrak, feniziarrak, grekoak, erromatarrak, eta abar), zedroaren zura asko kontsumitzen zuten, etxeak, tenpluak, untziak, eta abar eraikitzeko, hain zuzen; hainbesteainoko kontsumoa egin zuten, Libanoko basoak desforestatu zituztela. Adriano enperadorearen (117-138 k.o.) gauza izan zen lehenengo legeria kontserbazionista, hau da, Libanoko mendietako iparraldean baso-erreserba bat zehaztu zuen, erromatarren flotarentzat zuraren hornikuntza ziurtatu ahal izateko. Erdi Aroan barna eta industria berriak sortzen ziren heinean, ikatzaren eskaerak ere gora egin zuen. Basoek presio izugarria jasaten zuten, eta ondorioz, ustiapen-sistema berriak erabili behar izan ziren, hala nola zuhaitzen kimaketa. 1300 urtean, Frantzian baso-azalera gaur egungoa baino txikiagoa izan zela kalkulatzen da. Testuinguru horretan, helburu zinegetikoei jarraiki esparru jakin batzuetan kokatu ziren jauntxoak, azkenean, lur horien babesleak izan ziren. XVI., XVII. eta XVIII. mendeetan untzigintzak izandako garapenak eta flota militar handiak sortzeak, berriro ere Europan basoen ustiapena areagotzea eragin zuten. Baso ingeles agortuetan itsasuntzien masta luzeak egiteko zuhaitz egokirik ezean, untzigintza britaniarrak herrialde baltiarrekin zuraren merkataritzan hasi behar izan zuen, baita piezaka lan egiteko sistema bikaina garatu ere. Orduan, kontinente amerikarra, hornitzeko iturri berri bezala ikusi zuten, eta ondorioz, Mundu Berrian zuhaitz-mozketa izugarriak eta beldurgarriak egin ziren Industri Iraultzarekin batera, ikatz begetala ikatz mineralagatik ordezkatzeak ez zuen lasaitasunik ekarri basoek bizi zuten egoerari dagokionez. Makina bat meatz ireki zen, baina horrek berriro ere areagotu zuen zuraren eskaera, habeak egiteko behar baitzen zura. Modu berean, trena hedatzean ere, trenbideak egiteko zuraren eskaera berriro ere areagotu zen. Trenak egiten zuen zuraren kontsumoa eta komunikazio berrien sorkuntza batera gertatu zen, esate baterako telegrafoa, eta bientzako enbor asko behar izan zen, azken kasuan zutoinak egiteko.

Basoak

gorakada izugarria izan zuen, eta ondorioz basoek inpaktu izugarria jasan zuten. Papera zuraren pulpatik abiatuta egiten zutenez, basoak berriro ere bilakatu ziren lehengaien iturri bikaina. Nazio garatuek, pixkanaka-pixkanaka, itsasoz bestaldeko herrialdeetako baso-baliabideak ustiatu behar izan zituzten, eta Kolonialismoarekin batera baso tropikalen espoliazioari ekin zitzaion. Bien bitartean Europan lehenengo eta Estatu Batuetan ondoren, baso-mailako kontzientziazioa garatzen hasi zen, eta ondorioz Basokultura sortu zen. Basoen gaineko gehiegizko esplotazioaren ondorio larrien aurrean (gero eta higadura handiagoa, lurren narriadura, baliabideen eskaerari erantzuteko gaitasunik eza), gobernuek neurriak hartu behar izan zituzten basoko baliabideen arrazoizko ustiapena lortzeko. Baso-oihaneztatzearen politiken bitartez, erreserba eta zona babestuak izendatzearekin batera garatu zirenak, gaur egun zuraren ekoizpenaren eta eskaeraren arteko oreka lortu nahi da, basoen hazkunde-tasari eutsiz eta etorkizuneko belaunaldientzako baso-ondarea kontserbatzen saiatuz. Zoritxarrez basoak kudeatzeko politikak, normalean, garatuen dauden herrialdeen esku daude. Bitartean, baso tropikalen espoliazio izugarriak aurrera darrai, gehienak baztertuen dauden herrialdeetan kokatzen direnak eta hori mehatxu handia da bioaniztasunari eta atmosferari dagokienez, izan ere berriztatzeko zona zabalak galtzen dira. Aipatu nazio gehienak, presio ekonomiko eta biztanleria-mailako presio izugarriak jasaten dituztenak, ez dira gai izango basoak babesteko neurriak hartzeko, herrialde garatuek, azken finean gainustiapenaren erantzuleak direnak, baliabideen babesa bere egiten ez duten bitartean, nolabait baso-politika kontserbatzionistak ekonomikoki konpentsatuz. Gaur egun munduko egitura ekologikoa oso konplexua da eta gure baliabideak ere gero eta urriagoak dira eta gero eta mehatxatuagoak daude (presio demografikoa, egutegi-efektuaren ondorioz aldaketa klimatikoa, ozono-geruzaren narriadura, eta abar), eta nazio guztiek ingurugiroaren narriadurarekin amaitzeko konpromisorik hartzen ez dugun bitartean, ezinezkoa izango da garatzen dugun edozein baso-politikak arrakasta lortzea.

XIX. mendeko azken laurdenean, argitaletxeen industriak

Ingurugiroa

Basoak

220

Jakin badakigu, munduko alderdi gehienetan basoak abiadura bizian ari direla desagertzen. Horregatik, gure ustez, datozen urteak erabakiorrak izango dira gure baso-azaleren etorkizunari dagokionez. Hezkuntzak oso zeregin garrantzitsua du esparru honetan, eta belaunaldi berrietan gure baso-ondarea hobeto ezagutzea susta daiteke, baita gizateria osoarentzat duen garrantzia eta balioa azpimarratzea ere.

6.-BASOAK ARRISKUAN Ikusi dugunaren arabera, gizakiak biosferan egiten duen presioa, eta zehazkiago basoei dagokienez egiten duen presioa, Historian barna gero eta handiagoa da. Honako atal honetan, gaur egun basoen kontserbazioa mehatxatzen duten arriskurik larrienak aipatuko ditugu. NEKAZARITZA ETA ABELTZAINTZA: Gizakiak abeltzaintzan garatzen zuen jarduerak basoen luberriketa eragin zuen, zuhaitzak moztuz eta errez; horren helburua abereentzako larreak lortzea zen, espazio irekiak lortzea abereak elikatzeko, baso-azaleretan baino errazagoa baitzen. Gaur egun aipatu inpaktua ez da hain handia, abeltzaintzak ere indarra galdu duelako eta gainera, ekoizpen intentsiborako sistema berriak erabiltzen dira. Hala ere, oraindik gure basoetan antzina baso-masak abereentzako larre bihurtzearen ondorioak ikus daitezke.

Txosten informatzailea

makina bat ondorio ikus daiteke, hala nola: mendi-hegal higatuak eta landarediarik ez dutenak, batez ere Erdialdeko Zonan, eta Erriberan ia basorik ez egotea, non nekazaritza-kulturak indar handia izan duen. Hori guztia gutxi balitz, gainera, gaur egun nekazaritzan erabiltzen diren makinak ere gero eta indartsuagoak dira eta gero eta inpaktu handiagoa eragiten dute, esate baterako, jatorrizko landaredia urria agortzen ari da, laboreetan benetako erlikia direnak, baita zona askotako faunari geratzen zaion babesleku bakarra ere. Ibaien ibilbideetan egindako dragatuek eta zuzenketek, ibaietako terrazetan dauden laboreetan uholderik ez egoteko aitzakiarekin, kalte izugarriak eragiten dituzte erriberako basoetan eta ibaiak, euren hondoan eta erriberetan bizitzarik ez duten kanal bihurtzen dituzte. BASO-USTIAPENAK: Iraganean baso-ustiapen gehiago egiten zen, zura oinarrizko lehengaia eta energia-iturria baitzen gizakiak garatzen zituen makina bat jardueretan. Gaur egun, zura erabilera askotan ordezkatu duen lehengai berriak lortu direnez eta energia-iturri berriak erabiltzen direnez, basoen ustiapena mugatuagoa eta arautuagoa dago, "lehen-mundua" bezala ezagutzen dugunari dagokionez.

Luberriketa-prozesuen ondorioz, baso-ekosistemetan aldaketa garrantzitsuak izan ziren, zuhaitz-espezien kokapena ere aldatuz. Baztertutako larreetan egin zen birsorkuntza edo bigarren-mailako ondorengotza, sarritan, jatorrizko espezie umobrofiloak heliofiloak ziren espeziengatik ordezkatuz egin zen. Horrela, lurra zuhaitzez garbitu eta abereek larre bezala erabiltzera zuzendu zituzten antzinako pagadiak, pinu gorriz ordezkatu ziren, mendiko zuhaitzik gabeko baso-azaleretan inolako arazorik gabe hazten den espezie kolonizatzailea, hain zuzen.

Nafarroan, baso-aprobetxamenduaren mota desberdinak eta horiek erabiltzeko moduek garapena izan dute natur munduarekin erlazionatutako zientzien aurrerapenarekin batera. Gaur egun, aprobetxamenduek kontuan hartzen dituzte flora eta fauna, eta hala behar izanez gero, animalia-espeziek bizirauteko erabiltzen dituzten babeslekuak, hots zuhaitzak errespetatzen dituzte. Aprobetxamenduen helburua kalitatezko zura lortzea da eta dauden espezie desberdinak errespetatzea, gutxi badira ere. Basogintza-teknika desberdinak erabiltzen dira, baso-espezieen arabera, izan ere baso bakoitzak espazioa, argia, nutrienteak, lurra eta abarri dagokienez baldintza desberdinak ditu.

Modu berean, nekazaritzarako lurrak lortzeko burutu ziren luberritze-prozesuak eta zuhaitz-garbiketa ere izugarria izan zen; hasiera batean goialdeko zonetan egin zen, baina ondoren maldan zeuden lursailetan ere gauza bera egin zen. Praktika horiek, gure gizarteari dagokionez, joan den mendeko amaiera aldera izan zuten arrakastarik handiena, egitura ekonomikoak eraldatzen ziren neurrian. Azken hamarkadetan landa-zonak baztertu badira ere, oraindik ere gure paisajeetan

Edonola izanda ere, aprobetxamenduen bitartez (bai baso-masak hobetzera zuzentzen direnak, bai baso-masak berreskuratzera zuzentzen direnak ere) gure basoak errespetatzea eta kontserbatzea lortu nahi da, eta aprobetxamenduengatik lortzen diren diru-sarrerak ondorioa besterik ez dira, eta ez helburua; eta gainera, gure mendiak pixkanakapixkanaka hobetzea ahalbidetzen duten iturri ekonomikoa ere badira.

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

221

KUDEAKETA PIXKANAKA-PIXKANAKA BAZTERTU IZANA: Nekazaritzan jarduten zuen biztanleriak behera egitean, bereziki mendiko zonarik baztertuenetan, gero eta jende zaharragoa aritzea nekazaritzan lanean, betiko jarduerak baztertzea, bereziki zur-bilketa, eta mendien jabeek zur-bilketaren aurrean zuten axolagabekeria; egoera horretan, gero eta gutxiago errespetatzen zen zura eta jarduera gutxi egotean ekonomikoki kaltegarria zen, horrek guztiak, pixkanaka-pixkanaka zenbait mendien kudeaketa baztertzea eragin zuen. Begi-bistan pentsa dezakegu, mendien kudeaketa uztean, baztertzean, mendien berreskurapena lor daitekeela eta helduaroranzko bilakaera erraztu. Hori guztia egia izango litzateke baso primarioak edo jatorrizkoak izango balira, baina jada gizakiaren esku hartzea jasan duten basoen kasuan ez dago hain argi, izan ere adin-moten natur egitura jada aldatuta dago. LAN PUBLIKOAK: Komunikabide zaharrak, neurri handi batean lurraren baldintza topografikoetara egokitzen ziren, ertzetako landaredia errespetatuz eta kontserbatuz. Trafikoa areagotzean, eta oro har lurrean izaten diren komunikazioak areagotzean, bide askoz ere zabalagoak egin behar izan dira. Bide horiek eraikitzeko, bitarteko tekniko indartsuak erabiliz, sarritan zuhaitzak moztu eta mendien inausketak egin behar dira, eta oztopo geografikoak zubiei eta bidezubiei esker gainditzen dira, neurri handian basoz beteriko zonak zeharkatzen eta kaltetzen dituztenak. Ekosistema horietako faunak kalte izugarria jasaten du, elikagaia aurkitzeko edo ugaltzeko euren joan-etorriak egiteko ibilbideak aldatzen eta kaltetzen baitituzte obra horiek guztiek. Urtegi berrien eraikuntzaren ondorioz ere, normalean basoak kokatzen direneko zona menditsuetan, baso-masa izugarriak galtzen dira.

SUTEAK: Sarritan nahigabe izaten dira, baina beste askotan gizakiaren erruz, gizakiaren axolagabekeriaren ondorioz pizten dira sute izugarriak (hala nola sastrakadiak erretzean); suteek, urtero, mundu osoko baso-azaleraren zati handi bat erretzen dute. Gure Komunitatea ez da salbuespena, prebentziorako ahalegin izugarriak egiten badira ere.

Basoak

POLUZIO ATMOSFERIKOA: Atmosferara giza jarduerak sortutako hondakinak isurtzean (industriak, zentral termikoak, trafikoa, eta abar), arazo larriak sortzen dira, baso-azaleretan zuzeneko eragina dutenak: euri azidoa, barotegi-efektua eta ozono-geruza eragitea. Industrietan eta ibilgailuetan hondakin fosilak erretzen dira eta ondorioz sufre-dioxidoa eta nitrogeno-oxigenoa sortzen dira. Aipatu substantziek euriaren urarekin erreakzionatzean hainbat azido sortzen dituzte, lurrarekin bat egiten dutenak, lurreko Ph aldatuz, eta basoetan kalte izugarriak eraginez, sarritan isurketak egin diren lekuetatik urruti dauden basoetan, hain zuzen. Giza jarduera berberek sortzen duten beste hondakin bat CO2 da, eta azken hamarkadetan gorakada izugarria eta beldurgarria izan du. CO2 igorpen-kantitate izugarria egiten da atmosferara, eta atmosferak ez du gaitasunik CO2 hori guztia prozesatzeko, ondorioz, kanpai bat sortzen da, negutegi erraldoi baten lana betetzen duena, bere barrualdean eguzki-erradiazioari eutsiz. Horren guztiaren ondorioa zein izango den jakitea gauza zaila da, baina zalantzarik gabe gure basoetan eragina izango du, izan ere basoko espezien antolamendua neurri handi batean parametro klimatikoen menpe dago. Azkenik, atmosferara klorofluorokarbonoak isurtzen dira, poliestirenoa, aerosolak eta hozte-sistemak egiten dituzten fabriketatik alegia, eta ondorioz gas kloro kantitate izugarriak askatzen dira atmosferako goi-geruzetan. Gas horren molekulek ozono atmosferikoaren geruza apurtzen dute, Lurra erradiazio ultramoreetatik babesten duen geruza, hain zuzen. Erradiazio-mota horiek areagotzean, animalien eta landarediaren bizitzan ondorio penagarriak eragin daitezke, eta etorkizun hurbilean oso larriak izan daitezke, gainera. Ikus daitekeenez, gure basoen etorkizuna arriskuan dago, makina bat faktore desberdinek mehatxaturik dago. Zenbait kasutan esku hartu daiteke, esate baterako nekazaritza-jarduerak, abeltzaintza-jarduerak eta baso-jarduerak arautzen dituzten politikak sustatuz, edo obra publikoei dagokienez kontu handiz jardunez. Hala ere, beste zenbait faktore ezinezkoa da kontrolatzea, izan ere ingurugiroaren arazoek ez dute mugarik. Kasu hauetan Gizateriak heldutasun nahikoa izango duela pentsatzea beste erremediorik ez dugu.

Suteek erretako azalerako birsortzea, gauza geldoa eta sarritan arazo asko eragiten dituena da, baso mediterraniarrekin gertatzen den bezala, berreskuratzeko zailak direnak.

Ingurugiroa

Basoak

222

III- BASOAK NAFARROAN 1-FAKTORE GEOGRAFIKOAK: Lurralde bateko landaredia faktore biotopiko desberdinek (klimatikoak, topologikoak eta litologikoak), faktore biologikoek (espezie bat zein bestea egotea) eta antropikoek (giza jarduerak Historian barna aipatu lurraldean izandako ezaugarriak eta intentsitateta) zehazten dute. Lurralde bateko paisajearen aniztasuna, denboran zehar baldintza fisiko eta biologikoen artean eta gizakiak bere ingurunean egindako eraldaketen (bere premietara egokituz) artean izandako elkarreraginaren emaitza dinamikoa eta ezengokorra da. Sarritan aipatu da Nafarroan paisajeari dagokionez eta jendeari dagokionez aniztasun izugarria aurki daitekeela, eta hori dela, hain zuzen, Nafarroako ezaugarririk bitxienetakoa. Eta landarediari dagokionez egindako baieztapen hori egia da, izan ere gure Erkidegoan, erliebeari, klimari eta lurrari dagokienez baldintza desberdinak ematen dira, eta emaitza bezala landaredia-azalera anitzak lortzen dira. Alde batetik, Nafarroan erliebeari dagokionez kontraste asko aurkituko dugu: mendi Kantabriarraren mazizo ez oso aldapatsuaren ondoren, tolestura Pirenaikoaren mendilerroko gailurrik altuenak aurkituko ditugu. Iparraldeko erliebe hori hegoalderantz eta ekialderantz gerturatzen delarik leundu egiten da, non garrantzi handiagoa duten ezaugarri klimatiko subalpinoek, kontinentalek eta mediterraniarrek. Lurrei dagokienez, gure Erkidegoan esparru litologiko desberdinak aurkituko ditugu. Lurraldean barna material silizeoak, kararrizkoak, buztintsuak, eta abar aurkituko ditugu.

Aipatu aldaerak baldintzatzen dituzten natur paisajeei dagokienez, gizakiaren jarduera desberdinek (gogoan izan ditzagun iparraldean nagusi den abeltzaintza-kultura eta baso-kultura eta hegoaldean nagusi den nekazaritza), denboran barna lurraldea eraldatu egin dute. Orain, zehatzagoak izango gara aipatu hiru faktoreak azaltzeko orduan, hain zuzen erliebea, klima eta lurra; hiru faktore horiek Nafarroako baso-azalera desberdinak sortzen dituzte.

Txosten informatzailea

ERLIEBEA: Gure komunitateko erliebea anitza eta konplexua da. Begi-bistara badirudi bi zona bereiz daitezkeela: erdialdetik hegoaldera, funtsean laua dena, 200-600 metro inguruko altitudeak dituena; eta bestetik erdialdetik iparralderako zona, menditsua eta lurraren gora-behera asko dituena, non altuera absolutuek, sarritan, 2000 metro gainditzen dituzten. Aipatu bi zonak lerro batek zeharkatzen ditu, hiriburuaren azpialdetik; aipatu lerroa Codes, Lokiz, Urbasa, Andia, Erreniega, Alaitz, Izko eta Leire mendizerrek osatzen dute. Aipatu lerroa muga morfologikoa eta bioklimatikoa da, eta mediterranioan ohikoa den olibagintza lantzen den iparraldeko mugarekin bat dator. Iparraldeko mendikateek Mendikate Piriniarrari eta Euskal Herriko mendiei jarraikotasuna ematen diote. Lerrokadura nagusia E-M da, nahiz eta ibaiek ebaki egiten dituzten eta zeharkako bailarak sortu, I-H norantza dutenak. Aralartik Belateraino luzatzen den gailurren lerrokadura oso banalerro garrantzitsu bat da eragin ozeanikoen aurrean oztopoa dena eta Baztango eta Bortziriakeko mazizo zaharrenak bereizten dituena. Erliebe honen altitudea areagotu egiten da mendebaldetik ekialdera, Pirinioetan sartzen garen neurrian. Zona menditsu honetako erdialdean bi arro daude, Iru単eakoa eta Irunberrikoa, mendilerro txikiek zeharkatzen dituztenak. Lehen deskribatu dugu mendilerroetatik behera, lurraldeak Ega, Arga eta Aragoi ibaien ibilbideari jarraitzen diola, Ebroko bailarako lautadara iritsi arte. Baso-espezie desberdinak garatzeko, behar dituzten altitudebanda eta orientazioetan kokatzen direnez (tenperaturak, hezetasuna, intsolazioa, eta abar), erraza da pentsatzea erliebeari dagokionez lortzen den aniztasunak, kokatzen direneko zonen araberako baso-espezieak egotea baldintzatuko duela, batzuk lauagoak, beste batzuk menditsuagoak, eguzkitsuak edo eguterak.

KLIMA: Neurri handi batean erliebeak eta itsasotik dagoen hurbiltasunak edo urruntasunak baldintzatzen du, baina Nafarroako klima oso anitza da kokatzen gareneko banda klimatikoa kontuan hartuz gero. Eragin atlantiarraren eta mediterraniarraren artean kokatzen da, beraz, Nafarroan honako esparru hauek bereiziko ditugu:

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

223

Esparru klimatiko Atlantiarra: Bizkaiko itsasoaren zeregin termoerregulatzaileak baldintzatuta, negu neurritsuak eta uda leunak ditu, eta bertan izaten diren gora behera termikoak murriztuak dira (elurteak edo izotza gutxitan izaten dira eta ez dira handiegiak izaten), euria erregularki egiten du (urtean 150-200 egunetan euria, eta batez beste 1200 mm. baina gehiagoko prezipitazioak), eta inguruneko lainotasuna eta hezetasuna handiak dira. Esparru klimatiko hau ipar/mendebaldeko zonatik hedatzen da, Ipar/mendebaldeko Nafarroa Hezea izenez ezagutzen dena, eta bailara Kantauriarrak eta Subkantauriarrak biltzen dira bertan. Esparru klimatiko Menditarra: Pirinioetan ekialderantz barneratzen garen neurrian, klimaren izaera atlantiarra ahuldu eta leundu egiten da. Urtaroen arteko kontrasteak markatuagoak dira, neguak oso hotzak eta udak berotsuagoak dituztelarik eta gaueko oszilazio termikoa areagotu egiten da. Azarotik apirilera bitartean sarritan izaten dira izozteak. Euri gutxiago egiten du, batez ere hego-ekialdean, mendikateek fronte atlantiarrak oztopatzen dituzten neurrian. Mendien isurialdeen orientazioa oso garrantzitsua da euriteei eta isolaziomailari dagokienez. Sarritan izaten dira izozteak. Zona honetan biltzen dira: Pirinioetako Mendebaldeko Bailarak, Erdialdeko eta Ekialdeko Bailarak, Esteribar eta Erro, eta Belagua. Transiziozko esparru klimatikoa: Hegoalderantz, Pirinio aurreko Arroak zeharkatzean, kanpoaldeko mendilerroetan barneratzeko, pixkanaka-pixkanaka klima aldatu egiten da, alegia, klima epel atlantiarretik eta subalpinotik, izaera mediterraniarra-kontinentala duen beste klima batera: Iru単eako klima izango litzateke zona honetako klima: urtero eta gauetan klima-oszilazioak, uda laburrak eta berotsuak, eta negu luze eta hotzak. Euri gutxiago (urteko batez bestekoa 8001200 mm, 140-150 egunetan). Izozteak eta elurteak... Hori guztia kontuan hartuta, klima kontinentalizatzen dela esan daiteke. Zona honetan biltzen dira Pirinio aurreko Arroak, barruko lurrak eta ingurukoak barne, baita Erdialdeko Zonan sartzen diren lurrak ere. Bertan mikroklima ugari sortzen da, batez ere isurialdeen orientazio desberdinek eraginda, zeintzuk iparraldean freskoagoak eta hezeagoak diren, eta hegoalderantz orientatzen direnak, berriz, isolazioa eta lehortasun handiagoa duten. Esparru klimatiko Mediterraniarra: Kanpoaldeko mendilerroen muga gaindituta eta Ebroren bailaran sartzen garen neurrian, klima mediterraniarragoa-kontinentalagoa bihurt-

Basoak

zen da. Udak iparraldeko zonetan baino askoz ere berotsuagoak dira eta neguak hotzak, baina laburragoak eta izozteak eta lainoak ibaietatik hurbil izaten dira. Atmosferan argitasun handiagoa dago eta egun oskarbi asko izaten da. Oso gutxitan egiten du euria (urteko batez bestekoa 400-800 mm, eta 50-90 egunetan egiten du euria), eta hori nabarmenagoa da zenbat eta hego-ekialderantzago egon. Sarritan egiten du haizea (ziertzoa, sargori) eta batzuetan bortitzak izaten dira. Ondorioz, lurra nahiko lehorra da. Esparru klimatiko honetan Erdialdeko behealdea eta bi Erriberak sartzen dira. Klimaren aniztasun hau, toki-aldaerek areagotu dezaketena, floraren aniztasunerako funtsezko faktore bat da. Horrexegatik, zona desberdinetako baso-azaleren artean alde handiak aurkituko ditugu. LURRA: Nafarroa, tolestura-mendikate baten eta sakonune sedimentario baten artean kokatzen da, beraz, Nafarroako lurrak oso anitzak dira. Iparraldetik hegoalderantz goazela, honako eskualde litologiko hauek bereiziko ditugu: Mazizo zaharrak (Orotz-Betelu, Kintoa, Bortziriak) tolestura Paleozoikoetan jatorria dutenak (duela 600 milioi urte), oso narriatuta daudenak eta materialei dagokienez aniztasun izugarria eskaintzen dutenak: eskistoak, kuartzita, arbelak, granituak, hareharriak, eta abar, eta silizeo-motako lurra sortzen dutenak. Itsas-kalizen zona menditsu zabal bat, Tolestura Alpinoa gertatu zenean, Era Sekundarioan sortu zirenak (duela 63 milioi urte), erliebe piriniarraren eta subpiriniarraren zati bat hartzen dutenak, Lokizetik Larrara, eta ibaiek eta eraketa karstikoek egindako arroilak dituztenak. Lur margotsuak, ez hain indartsuak, ibaien higadura jasan dutenak, orain korridoreen eta kubeten itxura dutenak (Arakil, Irunberri eta Agoitzko Arroak), itsasoko kararriak edo kalizak dituztenak, mendilerro txikien modura azaltzen direnak (Taxoareko mendia, Gongolatz, eta abar) Goi Kretazikoko eta Eozenoko karekizko azaleratzeak, flyschak, zona piriniarreko eta subpiriniarreko azalera handiak betetzen zituztenak. Eta azkenik, lurrik berrienetan, lakuko edo ibaietako sedimentazioa dutenak, eta Ebroko Sakonunean kokatzen direnak, lur desberdin asko aurki ditzakegu, hala nola: igeltsoak, karerriak, buztina, margak, lakuko-kararriak, eta abar.

Ingurugiroa

Basoak

224

Horrela hiru lur-mota bereiziko ditugu, elkarren artean oso desberdinak direnak: lur silizeoak, kararrizko lurrak edo karekizko ur margotsuak, eta igeltsuzko lur buztintsuak. Aniztasun litologiko hori dugu, eta horren gainean jarduten duten faktore klimatikoek (temperaturak, euriteak, eta abar), faktore topologikoek (maldak, bailarak, eta abar) eta faktore kronologikoek, horiek guztiek eragina dute espezie begetal bat edo beste bat kokatzeko orduan. Modu berean esan dezakegu, Nafarroako baso-landaredia ere oso anitza dela, eta aniztasun hori ere lehen aipatu ditugun hiru faktoreek baldintzatzen dutela. Hiru faktore horien artetik eragin handien duena klima da (tenperatura, euriteak, eta abar), ondoren erliebea (altitudea, orientazioa, eta abar), eta azkenik lurrak, zeintzuk landarediaren-antolamenduan tokieragina besterik ez duten. Hiru faktore horiek landaredia-azaleran egiten dituzten aldaketak ez dira bortizki gauzatzen, baizik eta pixkanaka-pixkanaka, paisaje desberdinak pixkanakapixkanaka eta leunki txandakatuz, mugetan atera-sartuak eginez. Hiru faktore horien gainean, landaredia ideala edo potentziala egotea baldintzatuko dutenak, gizakiaren jarduerek ere aldaketak eragiten dituzte eta ondorioz, gaur egungo landaredia sortzen da. Gaur egun gure Erkidegoan ikus daitezkeen baso-barietateen azalpena antolatzeko orduan, datuak klimaren arabera antolatuko ditugu, esparru klimatiko bakoitzean nagusi diren basoak aurkeztuz. Baina hori egin baino lehen, Nafarroako baso-azaleraren hedapena eta ezaugarri deigarrienak aipatuko ditugu: Gure Erkidegoko 250-300 hektarea eta azaleraren guztizkoaren %25-29 bitartean, gutxi gorabehera, basoz estalita daude, egindako kalkulu desberdinen arabera (Icona, katastroa, eta abar). Basoak espezien arabera aztertuz gero, koniferoak ditugu baso-azalera osoaren %34 (gutxi gorabehera 100.000 hektarea) eta hostozabalak gainontzeko %66 (200.000 hektarea inguru). Pinu gorria da koniferoen artetik espezie nagusia, espezie honek betetzen duen azalera guztiaren %40 hartuz. Hostozabalen artean, pagoa dugu nagusia, guztira %46 estaltzen duelarik.

Txosten informatzailea

Bai pinua bai pagoa ere espezie menditarrak dira, eta horren arabera esan dezakegu, Nafarroako iparraldean hobeto kontserbatzen direla basoak, eta zona lauetan berriz, gizakiaren ekintzak baso-azalerak desagertarazi ditu. Basoek duten banaketa geografikoa Nafarroa zatitzen den hiru zona klasikoen arabera aztertuz gero, Mendiko zonan basoen %78 kokatzen da, Erdialdeko Zonan %19, eta Erriberan %2,5. Iparraldetik hegoalderantz goazela, baso-azalera gutxiagotu egiten dela ikus daiteke, eta gauza bera gertatzen da aipatu hiru zonetan mendebaldetik ekialdera egiten badugu. Horrela, Mendiko zonan, Nafarroa Kantaurriarrak eta Subkantauriarrak basoen %50 biltzen ditu, Bailara Piriniarrek %37 eta Pirinio aurreko Arroek gainontzeko %34. Erriberako zonan datuak aldatu egiten dira, eta bertako landaredia eskasa, ia gehiena ekialdean eta Tuterako zonan biltzen da (%78, eta Mendebaldeko Erriberan %12), izan ere hemen ibai-ibarbaso gehiago dago, baita aleppo pinu eta abaritz gehiago ere, berez mediterraniotik etorritako espezieak. Amaitzeko zera esan dezakegu: Nafarroan basoak iparraldeko erdialde menditsuan daude batez ere, eta bi espezie dira nagusiak: pagoa eta pinu gorria. Hegoaldeko erdialdean, lauagoa dena eta giza asentamenduentzat eta jarduerentzat egokiagoa dena, desforestazio izugarria egin da eta gauza bera gertatzen da Pirinio aurreko Arroekin eta bereziki IruĂąerriarekin, Mendiari dagokionez. Iparraldetik hegoaldera eta mendebaldetik ekialdera gero eta baso-azalera gutxiago dago; mendebaldetik hegoaldera baso-azalera gutxiago egotea, batez ere klima leundu egiten delako eta eragin ozeanikoa duen zona honek erabilgarritasun hidriko handiagoa duelako gertatzen da.

2- ZONA ATLANTIARREKO BASOAK: Esparru klimatiko honetan Baztango Kantabriar Bailarak eta Subkantabriarrak, Bortziriak, Bertizarana, Doneztebe, Urumea, LeizarĂĄn, Araitz, Basaburua Handia eta Txikia, LarraĂąe, Ultzama, AnuĂŠ, Arakilgo sakana, Imotz, Atetz eta Odieta biltzen dira, baita Aralarko mendilerroa eta UrbasaAndiako ipar isurialdea. Guztira 200 km karratu dira. Hemengo klima Bizkaiko Itsasoarekiko hurbiltasunak eragiten du, baita Atlantikotik datozen fronte hezeen eraginak ere.

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

225

Urte osoan barna tenperatura neurritsuak izan ohi dituzte. Euri asko egiten du, baina euriteak hilabeteetan zehar ondo banatzen dira. Giroko hezetasuna oso altua da eta sarritan izaten da zerua estalita edo behe-lainoa. Bailara subkantabriarretan tenperaturak baxuagoak izan ohi dira, eta sarriagotan egiten du elurra eta izotza. Erliebea menditsua da, leunagoa iparraldean, non zenbait bailara itsasoaren pareko altitudean kokatzen diren. Altitudeak 100 eta 1.400 m ingurukoak dira. Gailurrak biribilduak dira, eta hegoalderantz goazela malkartsuagoak egiten dira. Lurrak azidoak, garbiak eta iragazkorrak dira. Hegoaldean kararrizko materialak dira nagusi, margekin eta buztinekin batera.

Kantabriar bailaren paisajeak itxura lasaia du, beti berdea, nahiz eta jatorrizko basoen egoera, gaur egun, ez den oso ona, batez ere Baztango basoei dagokienez. Baso-masek espazio murriztuak betetzen dituzte mendi-hegalen goialdean eta oreka nahikoa lortzen da gizakiak erabiltzen dituen esparruen eta basoko esparruen artean. Hemengo oihaneztatzeak ez dira iparraldekoak bezain garrantzitsuak. Goiko bailaretan gizakiaren esku-hartzea oso nabaria da. Zona honetako nekazaritza-kultura bitxia da; baserriak bailaran sakabanatuta daude, eta hastapenetan ukuiluko abereekin edo mendikoekin (ardia, behia, zerria, zaldia) lan egiten zen, eta gainera lursail txikietan labore txikiak lantzen ziren nork bere burua asetzeko (artoa, babarruna, arbia). Mendeak joan eta mendeak etorri, eta etengabe moztu dira zuhaitzak eta luberritzeak egin, hartara basoei lurra kendu eta gizakiak asentamendu, larre eta labore bezala erabiltzeko, baita baso-ustiapenaren modu desberdinak burutzeko ere.

Basoak

Esparru honen barruan honako espezie hauek aurkituko ditugu: -

Atlantiar hariztiak, Haritz Arrunta eat Haritz Kandugabea, bailaretako hegaletan eta beheko zonetan.

Pagadiak, goi-hegaletan eta gailurretan.

Zuhaitz hostogalkorren baso mistoak, non haritzak lizarrekin, hurritzekin, zumar hostozabalekin, artzeekin, urkiekin, ezkiekin, lertxunekin eta zuhaiska-espezie desberdinekin nahasten diren.

Gaztainondoak sakonune eta leku itzaltsuetan, haritzaren eta pagoaren arteko kontaktu-zonetan, iraganean elikagai bezala eta zurgintzan erabiltzeko landatu zirenak, eta gaur egun baztertu direnak, izan ere izurrite desberdinak jasan dituzte, hala nola txangroa

Artez beteriko enklabeetan, leku epelenetan eta argitsuenetan sastrakadi mediterraniarra dutelarik: eguterak, arroilak eta haizpitarteak, eta abar.

Erriberako basoak, ibaiertzetan, Mendiko zona honetan bitxiak, eta haltzak dira nagusi, baina lizarrak, sahatsak, lizarrak eta abar ere ikus daitezkeen.

Oihaneztapen artifizialak, larizio pinua, pago gorria, alertze japoniarra, Lawson alzifrea, haritz amerikarra, bananondoa, pseudoakazia, eta abar, hegoaldeko bailaretan hainbeste ikusten ez direnak.

Basoen fisionomian eta eraketan egindako aldaketak oso garrantzitsuak dira espezie erabilgarri jakin batzuen alde jokatzen delako (gaztainondoa, urritza, lizarra, eta abar), baso-aprobetxamendua modu berezian burutzen delako (kimaketak, erreketak, eta abar), larreak sortu eta ondoren baztertu direlako (ondorengo birsorkuntzak emaitza desberdinak eman dituelarik), kanpoko espeziekin oihaneztatzeak egin direlako (alertzea, izeia, eta abar), eta pistak ugaldu direlako.

Ingurugiroa

Basoak

226

3- ZONA PIRINIARREKO BASOAK Zona Piriniarrak honako bailara hauek biltzen ditu: Mendebaldeko Bailara Piriniarrak (Esteribar, Erro, Auritz, Orreaga), Erdialdekoak (Artzi, Oronoz-Betelu, Aezkoa) eta Ekialdekoak (Nabaskoze, Zaraitzu, Erronkari eta Belagua). Mendebaldeko muga Bailara Subkantabriarrak dira eta hegoaldekoa Pirinio aurreko Arroa. Guztira 1.850 km2ko azalera betetzen du. Kantabriar Bailaretatik ekialderantz goazen neurrian, Nafarroa menditsuan sartzen gara, hau ere hezea baina batez ere hotza dena. Altitudea areagotu egiten da eta aldi berean atlantismoa gutxitu egiten da. Klima gero eta gehiago hurbiltzen da mendiko klimara, ekialdean dauden mendietan klima Subalpinoa bihurtuz. Hego-ekialderantz goazelarik, eragin Mediterraniarra ere areagotu egiten da. Urteko batez besteko tenperaturen oszilazioa handiagoa da. Kantabriar Bailarekin konparatuz, neguak zorrotzagoak dira eta udak beroagoak. Neguan sarritan izaten dira elurteak eta izozteak. Euriteak ekialderantz jaisten dira mendiek fronteak oztopatzen baitituzte. I-IM isurialdeetan ez dago hezetasun handiagoa. Erliebea zenbait antiklinalek eta sinklinalek osatzen dute. Iparralderagoen dagoen antiklinala Pirinioetako gailurrei dagokie, eta gainontzekoek Pirinio aurreko Mendilerroak osatzen dituzte. Ekialderantz goazela, mendi-gailurren altuera areagotu egiten da, eta Larra inguruan 2.000 metroko gailurrak aurkituko ditugu. Mendilerroek osatzen dituzten kararrizko azaleratzeak iparraldetik hegoaldera ibaiek zeharkatzen dituzte, arroilak eta haizpitarteak osatzen dituztelarik. Lurrak margotsuak dira, kararriak eta flycshak dituztelarik. Kintoa eta Orotz-Betelu mazizoetan material desberdin zaharragoak ikus ditzakegu. Zona honetako zenbait altuera osatzen dituzten kararriak oso karstifikatuak daude eta lur azpiko ur-erreserba garrantzitsuak dira. Larrako ingurunean paisaje Karstiko berezia ikus daiteke. Hemen izaten diren aldaketa klimatikoak eta topologikoak direla eta, oso zaila da Haritz Kanduduna aurkitzea, baina haritz kandugabea bai. Pagadia zona osoan barna hedatzen da, batez ere I-IM orientazioak betez. Izeia ere ikus daiteke, Pagoarekin batera baso mistoak osatuz. Ekialderagoen dagoen zonan, pagadiaren goialdeko mugan, mendi-pinua (Pinus

Txosten informatzailea

Uncinata) da nagusi mendirik garaienetan. Zatirik lehor eta eguzkitsuenetan eragin Mediterraniarra duten espezie berriak ikus daitezke, hala nola: Pinu Gorria, Erkametza eta Atea. Bailara Kantabriarretan nekazaritza-kultura anitza eta desberdina aurkituko dugu. Biztanleria ez da sakabanatuta bizi, baizik eta herrietan biltzen da. Oro har herri txikiak dira, mila biztanle inguru izan ohi dituztenak. Nekazaritza anitza da, mendietan lantzen diren laboreetatik, patata eta belarra mozteko larreak, hegoalderagoen dauden zonetan egiten den lehorreko zerealera. Ardiarekin lan egiten duen abeltzaintza ipar-mendebalderagoen dauden bailaretan nagusi da. Hegoaldean rasa ardia dugu nagusia, mendietan eta lugorrietan egoten dena. Zona honetako bereizgarria da Pirinioetako behi edo betizua, mendietan aske egoten dena. Horrez gain, zaldi-azienda ere garrantzitsua da. Iraganean basoen ustiapena oso intentsoa izan zen, baita zenbait bailaretan zuten baliabiderik garrantzitsuena ere (almadien kultura). Gaur egun honako zona hau atzerapen demografikoa jasaten ari da, neurri batean natur baliabideen gehiegizko ustiapenarengatik. Zenbait asentamendu baztertu egin dira, bertako lurren emankortasuna agortu baita. Nafarroa osoa giza aniztasun gutxien azaltzen duen zonetako bat da. Baso autoktonoen egoera ere ez da berdina baso guztiei dagokienez. Pagadiek kontserbazio-maila onargarria dute. Izeidiek, zona zabaletan kokatzen direnak, iraganean ustiapen izugarria jasan zuten. Erkameztiak eta bestelako hariztiak (haritz kandugabea, Ametz ilaunduna), oso eraldatuta daude, erreta eta gehienetan ezpeldiek eta Pinu Gorriko Pinudiek ordezkatu dituzte. Artadiek, ibaiek osatzen dituzten bailaretatik iparralderantz sartzen direnak arroak eta haizpitarteak aprobetxatuz, kontserbatzio-maila egokia dute. Pinu Gorria indarra bereganatzen ari den espezie bat da, pixkanaka-pixkanaka beste baso-mota batzuk ordezkatzen ari dena. Zona Piriniarrean baso-paisaje anitzak aurki ditzakegu, hala nola: -

Mendi-pinuko Pinudia: Ipar-ekialdeko altuerak kolonizatzen ditu 2.00 metrotik gora.

Pagadiak, 700 metrotik gorako mendi-hegal gehienetan, batez ere iparraldera orientatzen diren mendi-hegaletan.

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

227

Pagadia-Izeidia, Orokietatik hegoalderantz, Aragoiko mugaraino, Izeidi puruko zonekin.

Pagadi Atlantiarren hondarrak, mendebalderago dauden bailaretan, Zaraitzuraino.

Erkameztiak, hegoalderagoen dauden zonetan.

Pinu Gorriko Pinudiak, zona zabalak estaliz.

Artadiak, hegoalderantz, zona eguzkitsuetan eta arroila eta haizpitarteetatik sartuz.

Erriberako Basoak.

Koniferoen oihaneztatzea.

4- TRANSIZIO-ZONAKO BASOAK Zaila da esparru klimatiko honen mugak ezartzea (non hasten den eta non amaitzen den), izan ere bertan pilatzen eta gurutzatzen dira eragin desberdinak, hala nola: atlantiarrak, mediterraniarrak, kontinentalak, mendialdekoak, eta abar, eta gainera ez dator bat zatiketa geografiko tradizionalarekin (Mendia, Erdialdeko Zona, Erribera, hain zuzen). Mugak ezartzeko Isoyeten mapak eta Nafarroako Landaredia Potentzialari buruzko mapak erabiliko ditugu. Iparraldeko muga, urteko 800-900 l. euriri dagokien isoyetek adierazten dute, Lokizeko mendilerrotik hasi eta Urbasa eta Andiako hegoaldeko isurialdetik gora egiten duena, ia-ia Irurtzuneraino; hortik Iruñerria eta Irunberri-Agoitz arroak inguratzen ditu, eta azkenik Esara jaisten da, Leireko mendilerro ingurutik. Hegoaldetik, 600 l.ko isoyeta Codes mendiaren eta Montejurrako hegoaldeko mendi-oinetatik igarotzen da, Mendigorriatik, eta zeharka ebakitzen du Uxueko mendia, Peña mendira iritsiz. Landaredia Potentzialaren mapan banda hori Erkametzaren nagusitasun hipotetikoari dagokio, baina aldi berean Pagadi, Harizti Atlantiarrak eta Artadi mediterraniarragoak aurki ditzakegu, nahiz eta isolatuta egon. Klimari, erliebeari, lurrei eta giza jarduerari dagokienez oso zona anitza da, eta bertan makina bat landaredia-azalera des-

Basoak

berdin ikus daiteke, aipatu aldaeren elkarreragin desberdinen emaitza direnak. Klimari dagokionez, klima atlantiar hezearen eta mediterraniar kontinentalaren arteko transizio-zona batean gaude. Klima oraindik ere hezea eta euritsua da, batez ere Iruñerrian eta mendebalderago dauden zonetan, baina ekialderantz eta hegoalderantz klima lehorragoa bihurtzen da, uda laburrak eta berotsuak dituelarik, eta horrek defizit hidrikoa eragin dezake. Oszilazio termikoak, bai urtekoak bai gauekoak, altuak dira eta kontinentaltasun-indize altua eragiten dute. Neguak hotzak dira, zenbait zonetan gainera luzeak, eta sarritan ekinozioaldiak desagertu egiten dira, udatik negura bat-batean iraganez, baita alderantziz ere. Urteko batez besteko prezipitazioak 600-1000 mm dira 140/150 egunetan, nahiz eta kontraste handiak aurkituko ditugun zonen artean, hala nola Urbasa-Andia edo Iruñerria (1000-1500 mm), eta hegoalderago dauden zonak, hala nola Codesko hegoaldeko isurialdea edo Kaseda eta Esako zonak (600-700 mm). Erliebea ere anitza da, eta gehienezko altitudeak ez dira 13001400 mm baino handiagoak (Izaga, Arangoiti, Higa, Codes, Lokiz, eta abar). Irunberri-Agoitzko barne-kubetak dira azpimarragarriak, gora-behera menditsu txikiez inguratuta edo zeharkatuta (Taxoareko mendia, Gongolatz, Tabar, Alaitz, Izko ...), Ega, Urederra, Salado eta Argako artekariak, zona menditsuek inguratuta (Ameskoak, Lana, Allin, Deierri, Gesalaz) eta kanpoko mendilerroen mendi-oinetako zonak (Mañeru, Izarbeibar, Orba Ibarra, Oibar Bailarak, Zangozako Lurra). Sistema menditsu horien guztien orientazioa oso garrantzitsua da mikroklima desberdinak sortzeko orduan. Erdialdeko arroetako lurrak, kolorazio grisa duten marga lohitsuez osatuak, erraz higatzen dira, sakanak osatuz. Horien azpian kararrizko erliebeak sortzen dira. Mendebaldean, Urbasa, Andia, Lokiz ... mendilerroetako itsas-kararriak, akuifero garrantzitsuak dituztenak, hegoaldeko bailarak osatzen dituzten margen gainean kokatzen dira. Ekialdeko zonan kararri margatsuak eta hareharrizkoak dira nagusi. Bailaretako zona lauetan ibai-terrazak daude, Kuaternarioko higaduraren metaketa direnak. Orain azaldu dugun mosaiko geoklimatiko anitz honi dago-

Ingurugiroa

Basoak

228

kionez, landaredia potentziala Quercus generoko espeziez osatutako baso misto batek osatzen du; iparraldetik Harizti Atlantiarra hedatzen ari da, zona baxu eta hezeenetan, eta IIM orientazioa duten zona itzaltsuetan berriz, Pagadia da hedatzen ari dena. Hegoaldetik, espezie mediterraniarrak, batez ere Atea, iparralderantz hedatzen dira zonarik egokienak aprobetxatuz (eguterak, harkaiztegiak, ibai-bailarak, eta abar). Lurralde honetan gizakiaren eragina oso anitza izan da. Pirinio aurreko Arroetan, betidanik zerealen lehorreko laborantzarako eta ardien abeltzaintzarako erabili izan diren lurrak, alegia, Iru単erriko lurrak izan dira eraldaketa handien jasan dutenak, izan ere hiri-erabilera eta industria-erabilerarako erabili dira lur horiek, eta bertan kokatzen da, hain zuzen, Nafarroako biztanleriaren erdia. Irunberri-Agoitzko Arroak eta Zangozako zonak, aitzitik biztanleria gero eta gutxiago dutela ikusi dute. Mendebalderagoen dagoen zonan, lursail izugarriak luberritu eta landu ziren, baita mendi-hegaletan ere. Lursail horiek, agorturik eta bazterturik, gaur egun sastrakadiz estalita daude. Beheko zonetan zerealak, mahatsa, olibondoa, almendrondoak lantzen dituzte, baita ibaiertzak erabiliz horiek ureztatu ere. Horren guztiaren emaitza bezala Transizio Zona honetako jatorrizko landaredia oso narriatuta dago. Narriadura gutxiago nabaritzen da mendebaldean eta oso nabaria da, berriz, Arroetan, batez ere Iru単errian. Ekialdeko zonan koniferoen oihaneztapen garrantzitsuak egin dira. Kasu guztietan baso-landaredia, normalean, zatirik menditsuenetan eta iristeko zailenetan kokatzen da. Hori guztia kontuan hartuta, honako baso-azalera hauek aurki ditzakegu: -

Erkameztiak eta antzeko beste zenbait haritz (Ametz ilaunduna, eta abar), antzina zona honetako baso nagusia izan zirenak.

Harizti Atlantiarrak (Haritz Arrunta eta Haritz Kandugabea) zonako ipar-mendebaldeko guneetan (Am辿scoa, Olloibar, Iturgoien, eta abar)

Pagadiak hedatuagoak Urbasan, Andia eta Lokizen, eta zona itzaltsuagoetan Alaitz, Izko, Izaga, eta abarren.

Txosten informatzailea

Karrasken artadiak mendebaldeko zona zabalak betez, Nafarroako zabalenak (Deierri, Gesalaz, Lizarra ingurua, Ega Bailara) eta hego-ekialdeko arroetan eta zonetan murriztuago (Orba Ibarra, Uxue, Pe単a).

Pinu Gorriko Pinudiak Pirinioetako zonatik Arroen iparraldeko isurialdeetatik sartzen direnak.

Erriberako Basoak ibaiertzetan, makalak, lizarrak, sahatsak, eta abar dituztelarik.

Koniferoen oihaneztatze artifizialak intsinis pinua, Aleppo pinua, larizio pinua, eta abar.

5-ZONA MEDITERRANIARREKO BASOAK: Nafarroan erdialdetik iparraldera aniztasun geoklimatiko handia ikusten dugun bezalaxe (zona ozeanikoa, mendiko zona, transizio-zona), hegoaldean homogeneotasun handiagoa ikus dezakegu, eta hemengo bereizgarria da zenbait lekutan, toki-baldintzen eraginez erliebea leuna dela, edo beste zenbaitetan lur desberdinak aurkituko ditugula. Kliman Mediterraniarra-Kontinentala da (ez kostaldekoa), eta bereizgarriak diraudan barna izaten den lehortasun izugarria, urte osoan barna izaten diren oszilazio termikoak (uda beroak eta negu hotzak), prezipitazioak erregularrak ez izatea, eta haizeen ekintza -Ziertzoa eta sargoria-, gogorrak eta lehorgarriak. Horrek guztiak lehortasuna eragiten du (defizit hidrikoa) urteko zati handi batean barna. Udak beroak eta lehorrak dira, eta neguan, berriz, Ebroko Sakonunearen berezkoak diren haize hotzek hotz izugarriak eragiten dituzte, baita izozteak eta behe-lainoak ibaien inguruan ere. Prezipitazioak 600 mm-tik behera, 50-60 egunetan, eta hegoekialderantz goazela gutxiagotu egiten dira. Apirila eta maiatza dira hilabeterik euritsuenak, eta Nafarroako iparraldean, berriz, euriak udazkena-negua bitartean nagusi dira. Udan ekaitz bortitzak izan daitezke, harria botaz. Neguan, Ziertzo nahasiarekin batera beherakada termiko handiak izaten dira, eta udan, berriz, Sargoria izan daiteke, alegia haize itogarri eta lehorra.

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

229

Horrexegatik, hain zuzen, zona honetako ezaugarri garrantzitsu bat lehortasuna da, bertako floraren barietateak eta ezaugarriak baldintzatzen dituena. Gure hegoaldeko erliebea ia osorik laua da. Altitudea 250-750 m ingurukoa da. Lautadez osatutako paisaje honetan zenbait muino, mendilerro txiki eta erliebe tabular ikus daitezke, haizpitarteek ebakitzen dituztenak. Ekialdean, Ebroko sakonuneak Codes eta Montejurra inguruetara gora egiten du. Erdialdean Ega, Arga eta Arg贸n bailarak kokatzen dira, Azkoiengo mendi txikiak, Moncayuelok eta Uxueko mendiak banantzen dituztenak. Hegoaldetik Ebroren inguruan lautada handi bat ikus daiteke, mendebaldean Ziertzo Mendiak, iparraldean Yugoko mendia eta Plana Bardenera eta ekialdean Plana de la Negra daudelarik. Lurrak material modernoek osatzen dituzte, Tertziarioaren amaieran eta Kuaternarioaren hasieran osatu zirenak. Lakuko edo ibaietako sedimentazio-metaketak dira, Pirinioen eta Sistema Iberiarraren artean sortu zen sakonunea bete zutenak. Horrela konglomeratuak eta hareharriak aurkituko ditugu, uharren higaduraren eta arrasteen ondorioz sortuak; horrez gain, material finagoak ere aurkituko ditugu, hala nola margak, loiak eta buztinak, eta azkenik, lehorketa-metaketak aurkituko ditugu, hala nola kararriak, igeltsoak eta gatzak. Igeltsoen azaleratzeek antiklinalen lerro bat osatzen dute, Faltzesetik Bardeetara. Horrez gain, ibai-terrazak ere azpimarragarriak dira, ibaietan zehar kuaternarioko metaketek sortu dituztenak eta oso lur emankorrak direnak.

Aleppo Pinuko Pinudiak Arrada, Verado de Eguaras, eta abarrekoak bezalako naturalak, edo oihaneztatzearen ondorioz jarritakoak, azalera gutxi betez.

Abaritzak Pinudien behealdean oihanpeak sortzen dituztenak.

Erriberako basoak ibai-ibarbasoetan, ibaien kanalizazio artifizialaren ondorioz oso kaltetuta daudenak.

Zingiretako landaredia urtegi eta aintziretan (Pitillas, Las Ca帽as, El Pulguer, Lor, Cardete), milazkak, lezkadiak, lezkak eta ihiak daudelarik, hegazti migratzaileei dagokienez babesleku ornitologikoak direnak.

Estepetako landaredia baldintza klimatiko gogorren ondorioz oso kaltetuta eta zigortuta dauden lursailetan floraren azken aztarna bezala.

Giza ekintzak, etengabea, gure Erkidego osoko ekosistemei dagokienez, eskualderik eraldatuena bihurtu du hegoalde hau. Zona honetako erliebea eskuzabala izan da eta bertako lurraldeak nekazaritzarako ustiatzea ahalbidetu du. Ondorioz, lurren desforestazioa eragin da, eta gaur egun oso zaila da hemengo jatorrizko landaredia zein izan zen asmatzea. Herriak handiak dira. Zona honetako betiko nekazaritza-jarduerez gain, hala nola labore mediterraniarrak, mahatsa, olibondoak, zereala, ureztapena eta fruituak, azken hamarkadetan industrializazioak eta komunikabideek hedapen izugarria izan dute. Gizakiaren eragin izugarria izan duen testuinguru honetan, honako landaredia-azalera hauek aurkituko ditugu: -

Basoak

Artadiak oso urriak, ekialderago dauden zonetan eta iparraldean: Oteitza, Tafallako Monte Plano.

Ingurugiroa

Basoak

230

IV-NAFARROAKO BASO-ONDAREA

elkarte, eta horiei dagokie 265.000 hektareako zuhaitz-azalera).

Lehen ere aipatu dugu Nafarroako basoen aberastasuna eta aniztasuna: 600.000 ha inguru, eta horietan 250.000 larreak dira, eta beste 350.000 basoak (eta hori gure lurraldearen herena da, ekosistema desberdinek osatzen dutena, eta garrantzitsuenak hostozabalak dira, eta hostozabalen artean pagoa). Zuhaitzez betetako baso-azalera azken mendean areagotu egin da, alegia, 100.000 ha izatetik 140.000 ha izatera iritsi da, eta aipatu areagotzeak baso-mota gehienetan izan du eragina.

Orain azaldu dugun egitura korapilatsuaren aurrean, eta helburu bezala gure baso-aberastasuna areagotzea eta horren erabilera arautzea duelarik, Nafarroako Gobernuak basoen tutoretza eta administrazioa burutzen du, hiru jarraibide nagusi dituelarik: -

Alderdi administratiboa, Basoen gaineko Araudia garatuz eta defendatuz, eta administrazio-baimenen eta basoko polizien funtzioaren bitartez horiek betetzen direla kontrolatuz.

Baso-esparruarekin erlazionatutako esparru desberdinen Zerbitzuak: aholkularitza, laguntza teknikoa eta ekonomikoa, prestakuntza, ikerketa, hedapena, suteen eta izurriteen aurkako prebentzioa eta borroka eta abar.

Gobernuaren baso-ondasunen ondare-kudeaketa edo enpresa-kudeaketa.

ERABILEAK erabilera

azalera (ha)

Zuhaitzez betetako baso-azalerak

350.549

Zuhaitzik gabeko baso-azalerak

313.625

Guztira baso-azalera

664.174

1.039.072

100

GUZTIA BASO-MOTAK BASO-MOTAK

azalera (ha)

Pagadiak

129.621

Artadiak

30.110

Harizti Atlantiarrak

22.470

Harizti Mediterraniarrak

36.988

5.705

224.894

Pinu Gorriko Pinudiak

52.527

Pinu Larizioko Pinudiak

21.934

Aleppo Pinuko Pinudiak

23.300

Insignis Pinuko Pinudiak

9.240

333

107.335

Koniferoen eta hostozabalen nahasketa 18.319

Hostozabalak Frondosas

Koniferoen beste zenbait baso Koniferoak

GUZTIRA ZUHAITZ-AZALERAK

Txosten informatzailea

350.548

100

Ondare horren guztiak jabe desberdinak eta kudeatzaile pribatuak (34.000 inguru, 240.000 lursailetan banatzen direnak, guztira 86.000 hektareako zuhaitz-azalera duelarik) eta kudeatzaile publikoak ditu (Nafarroako Gobernua, 242 kontzeju, 227 udalerri, 53 patzuergo, 4 bailarako biltzar, 5 mendiko

Bi lehenengoak dira mendien "gobernatzea" deitzen duguna osatzen dute, eta gure Erkidegoko baso-aberastasunaren gaineko esku-hartzea ziurtatzen dute, izan ere mendi gehienak Foru Administrazioarenak dira. Administrazioari esker, gure baso-aberastasunari eusteko beharrezkoak diren optimizazioa eta mantenua lortzeko legeak eta mugak ezartzen dira, kudeaketa desegokia burutzeagatik basoak kaltetzea edo narriatzea saihestuz. Zerbitzuei esker, baso-esparruan egitura-mailako aldaketak egiteko gai diren bitartekoak lortzen dira, baita basoan modu positiboan esku hartzeko bitartekoak ere. Hirugarrenik ondarearen kudeaketa dugu, eta basoen jabeek eta mendien titularrek garatzen dituzten jarduerei dagozkienak dira, nahiz eta kasu honetan bestelako helburuak ere izan ditzaketen. Azken esparru horretan, Nafarroako Gobernua, 30.000 ha azalera inguruko baso-ondarearen titularra da, eta baso-azalera horrek jatorri desberdinak ditu. Alde batetik, joan diren hamarkadetan garatzen zen lursailak bereganatzeko politika, hartara berezko baso-ondarea lortu eta kudeaketa berezia eta berariazkoa lortzeko. Bestetik, Estatuko Mendi zaharren titulartasuna bereganatzea. Baina azter dezagun hori guztia hobeto.

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

Mende honetan barna landa-despopulazioaren fenomenoa gero eta gehiago eman da eta ondorioz, bazterturik zeuden eta oso emankorrak ez ziren lursailak pixkanaka-pixkanaka utzi egin dira. Lur horien narriadura eta higadura saihesteko, eta zuhaitzez betetako zonak areagotzeako, Nafarroako Administrazioak, 1917-1970 bitartean mota honetako bereganatze-politika burutu zuen, alegia, bazterturik zeuden lurrak bereganatu eta oihaneztatzen saiatu. Politika horren helburua zen mendietan zuzeneko esku-hartzea egitea eta bide batez, Nafarroako basoen garapenerako adibide moduan eta oinarri moduan ulertzea. Jatorri horretako baso-ondarea, gaur egun, 72 lursailek osatzen dute, Nafarroako geografia osotik banatuta daudenak, baina gehiago aurkituko ditugu Erdialdeko Zonan (Irunberri, Agoitz eta Tafalla eskualdeak). Aipatu lurrek 15.978 ha-ko azalera betetzen dute eta ia osorik zuhaitzez beteta daude. Bertan egindako oihaneztapen artifizialek azaleraren %72 betetzen dute, alegia 11.400 ha; esparru honetan egindako lehenengo jarduera hogeiko hamarkadan kokatzen da. IZENA

UDALERRIA

AZALERA (Ha.)

Untzue

269

Zizur

Errala

Longida

648

Zarikieta

Longida

715

Zazpe

Artzi

308

Arizkuren

Artzi

766

Uliberri

Artzi

Lizoain

160

Orderitz

Itza

Artanga

Urraulgoiti

534

Erro

216

Aitzuriaga

Lizoain

135

Garbala

Lizoain

Aizkurgii

Lizoain

355

Puiu

Lizoain

Olorizgoiti

Artzi

Olorizbeiti

Artzi

Longida

316

Biorreta

Lizoain

178

Ilundain

Aranguren

232

Itzagaondoa

341

Francotxiki

Ilotz

Orosa

El Montico Ezpilaga

JXaberri-Urrozgoiti

Izanoz

Basoak

231

Arteta, Julio, eta abar

Ezporogi

1.349

Erroko jaurerriak

Erro

652

Oiaide

Erro

Lizoain

Errega Bardea

Artzi

323

Otsagabia eta Itzaltzu

172

Larraguren Errege Bardea Zandueta Bordal de Coleto Santa Fe

Urraulgoiti

Otsagain

Esteribar

148

Orendain-Zabala

Girgillao

335

Galar

763

Sabaitza

Ezporogi

927

Aizarotz

Basaburua

Girgillao

393

Uxue

Ezproogi

208

Francoandia

Sorakoitz Txutxu Alto Loia Lakabe

Artzi

133

Sagarraga

Burgi

Gardalain

Ezporogi

629

Erro

Lizoain

137

Erromantzatua

Fitero

104

Nabaskoze

Ardaitz Galdurotz Idokorri-Ugarra Val de la Dehesa Arrakaxbeiti Ferrandillo

Zangoza

191

Artazkotz

Oltza

141

Dehesa de los Blancares

Fitero

Orcajo Ulagoso

Fitero

Gorritza

Girgillao

112

Mojón Blanco

Cascante

Alkasoaldea

Goizueta

Irangote

330

Irangote Monteidorra

Erromantzatua

207

Auritz-Burgete

Ulibeiti

Longida

Argaitz

Urraulgoiti

Argiñaritz

Girgillao

115

Oronz

La Marquesa

Leoz

Imizkotz

Artzi

Arburua-Iturrotza

Dehesa de Los Cuévanos Playa de Etxauri

Ingurugiroa

Fitero

Etxauri

114

Basoak IZENA

232

UDALERRIA

AZALERA (Ha.)

Fitero

Ezkaba Kanpina

Ezcabarte

Zazpizarra

Vidángoz

Ugarron

Urraúl Bajo

187

Elkoatz

Urraulgoiti

402

Petilla de Aragón

594

Erromantzatua

426

Fitero

Adoain

Urraulgoiti

355

Zabaltza

Urraulgoiti

(Jarraipena) Dehesa de Ulagoso

Petilla de Aragón Napal Valderromeral

Estatuaren lehengo Mendiei dagokienez, joan den mendeko hasieran 67.589 ha ziren (18.000 zuhaitzez beteak), baina gaur egun 18.593 besterik ez dira (horietan 10.000 zuhaitzez beteak). Erdi Aroaren hastapenetatik "errege-erreginenak" ziren mendiak zeuden, Koroaren ondarea osatzen zutenak, eta mendi horiek erabiltzeko edo bertako zenbait baliabide eskuratzeko aukera zuten inguruko herrietako biztanleek (larreak, belarrak, ura, zura, eta abar), baita Erresuma Zaharreko menpekoek ere; aldi berean Koroa mugatuta zegoen ezin baitzuen nahi bezala mendia saldu. Mendi Erreal bakoitzaren historia eta joan-etorriak desberdinak dira, baina guri interesatzen zaigun alderdia da, mendi horiek Koroak Estatuari eman zizkiola, 1865 urtean, eta ondoren, Foru Administrazioak erreklamazio desberdinak aurkeztu zituen, Nafarrek lurralde horien gainean zituzten eskubideak defendatzeko, horretarako ustiamendu komunerako edo gaur egungo hitzak erabiliz, erabilgarritasun publikoa zuten mendiak zirela alegatuz. 1898tik aurrera ekin zitzaion Foru-administrazioen eta Administrazio Nagusiaren arteko negoziazioari, desamortizazioa eragiten zuten legeen aurka egin eta mendi horiek Nafarroan gizarteak erabiltzeko izan zitezen aldarrikatuz. Bi administrazioen artean hainbat hitzarmen sinatu zen, eta ondorioz, Estatuak zituen administrazio-ahalmenak Foru Aldundiaren eskutan geratu ziren.

Txosten informatzailea

tan geratu zen Estatuak Nafarroan zituen zenbait mendiren kudeaketa teknikoa eta administratiboa (Urbasa, Andia, La Planilla, Aralar eta Aezkoa). 1974 urtean Estatuak Nafarroari eman zizkion ICONAren ahalmenak, baita oraindik ere Estatuaren menpean jarraitzen zuten mendien administrazioa eta kudeaketa teknikoa ere. Urte hartatik aurrera prozesua bizkortu egin zen. 1982an transferentzien prozesuan urrats garrantzitsu bat eman zen, alegia Aezkoa mendiaren titulartasuna Aezkoa bailarari eman zitzaion, bide batez Bailarako Batzarrak eta Estatuak zuten eztabaidarekin amaituz. Urte honetan bertan onetsi zen Foru Erregimena Berreskuratzeko eta Hobetzeko Lege Organikoa; Lege Organiko honen kapitulu batean, Gobernu Zentralari baimena ematen zitzaion Estatuko mendiak Nafarroari eskualdatzeko, horretarako hitzarmen bat sinatuz, izan ere, mendi horien administrazioa eta kudeaketa teknikoa jada Aldundiak burutzen zuen. 1987an (otsailaren 27ko 334/87 ED), prozesu honi amaiera eman zitzaion, eta Estatuko mendien titulartasuna Nafarroako Foru Komunitateari eskualdatu zion. Horrela erreklamazioz eta negoziazioz betetako prozesu luze batekin amaitu zen, eta gure Erkidegoak inoiz egin duen aldarrikapen historiko garrantzitsuenetakoa lortu zuen. Beranduagoa, Nafarroako Gobernuak, ondare honen zati bat toki-erakundeetara eskualdatu du: Horrela, Kintoa, Erro eta Baztan Bailarei eskualdatu zitzaien; Erregerena, Baztan eta Eugi Bailarei; Legua Acotada Erro, Cilveti eta Eugi Bailarei; La Cuestión Zaraitzu Ibarrari; eta Txangoa Erro Bailarari. Horrela, Nafarroako Gobernuak zuzenean kudeatzen duen baso-ondarearen barruan, Urbasako, Andiako, Aralarko eta La Planillako mendiak bakarrik ditugu. Mendi horiek guztiek, arrazoi historikoak direla medio, kudeaketa jarraia egiteko eredu bat dute, mende hasierako antolamendu-planak dituztelarik. Mendi horien paraje hobezina kontuan hartuta, eta aisialdirako eta turismorako ematen zaien erabileraren ondorioz, Parke Natural izendatu dira.

1912 urtean, Nafarroako Gobernu Zibilak, Nafarroako Erabilgarritasun Publikorako Mendien Katalogoa onetsi zuen, oraindik ere Estatuko Menditzat jotzen zirenak, eta 1930ean (1927an porrot egin ondoren), Nafarroako Aldundiaren esku-

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

233

V-BASOEN ANTOLAMENDUA ETA KUDEAKETA NAFARROAN

Basoak

Garapen jasangarria ziurtatzeko, Baso Planak honako Helburu eta ekintza hauek planteatu ditu: 1- Zuhaitzez estalitako azalera gehiago lortzea eta kalitatea areagotzea:

*NAFARROAKO BASO-PLANA Nafarroako Baso Planak, duela gutxi onetsi dena (1998), datozen urteotan Nafarroan garatuko den baso-politikaren oinarrizko jarraibideak zehazten ditu. Politika honen helburu orokorra da baso-sektorearen plangintza orokorra egitea, hartara baso-ekosistemek gizarteari ahalik eta ondasun eta zerbitzu biologiko gehien eskaintzeko, baita ingurugiro-mailakoak, ekonomikoak, paisaje-mailakoak eta aisialdirakoak ere. Horretarako jarraitzen den estrategia Garapen Jasangarria da, eta estrategi honen oinarrizko printzipioak honako hauek dira:

Belaunaldi batetik besterako Iraunkortasuna eta Orekaren Printzipioa: Etorkizuneko belaunaldiek, guk gaur egun dugun ingurugiroaz edo ingurugiro hobeaz gozatzeko eskubidea dute. Horretarako basoek ematen dizkiguten natur baliabideak kontserbatu behar ditugu (bioaniztasuna, ura, lurra eta lehengaiak), oreka ekologikoa zaindu, baita giza kapitala eta gizarte-kapitala ere (enplegua, paisajea, eta abar). Belaunaldien arteko Ekitatearen Printzipioa: Mendiek eskaintzen dizkiguten ondasunak eta zerbitzuak gizarte osoak erabili behar ditu, ez bakarrik talde jakin batzuk. Mendien titularrei lagundu egin behar zaie, hartara mendien kudeaketa antolamendu-proiektuei jarraiki burutu ahal izateko.

Oihaneztapenaren bitartez baso-masa berriak sortuz.

Gaur egun dauden baso-masen kalitatearen potentzialtasuna areagotuz.

Hiri-inguruko basoak garatuz.

Defizita duten zonetan oihanen-kultura indartuz.

2- Basoen babesa sustatzea, basoaren funtzio biologikoak eta ingurugiro-mailakoak ziurtatzeko: -

Uraren, airearen eta lurren kalitateari eutsiz eta hori hobetuz, oihaneztapen babesleak eginez.

Bioaniztasuna kontserbatuz eta sustatuz, horretarako, flora eta faunarentzat kontserbatzeko zona bereziak sortuz.

3- Mendiak arrisku naturalen eta gizakiaren aurrean defendatzea: -

4- Ondasun ekonomikoen ekoizpen jasangarria garatzea: -

Funtzionaltasun Anitzaren Printzipioa: Baso-ekosistemek ematen dizkiguten ondasunen eta zerbitzuen ekoizpena optimizatu eta aniztu behar da, gaur egun erabiltzen ez diren erabilera eta baliabide berriak garatuz.

Laguntzeko Printzipioa: Garapen jasangarriak, aldi berean, toki-taldeen interes ekonomikoak, sozialak eta ingurugiro-mailakoak babestea ziurtatu behar du, deszentralizatu behar direnak, hartara lurraren egokitzapen hobea eta kudeaketaren eraginkortasun handiagoa ahalbidetzeko.

Natur hondamendiak prebenituz eta suteak murriztuz, horretarako baso-masak eta horien egonkortasuna kontrolatuz, pistak eta suak eteteko pistak sortuz eta horien mantenimendua eginez, suteen aurkako planak landuz, eta abar.

Ahalik eta aberastasun gehien sortuz eta sektore honetako enplegua sustatuz, horretarako zuraren aprobetxamenduak areagotuz, baso-larreen erabilera neurritsua eginez, onddoen, perretxikioen, eta abarren ekoizpena sustatuz.

5- Mendiak erabilera sozialen eskaerara egokitzea, gizarteak basoen inguruan duen kultura areagotuz: -

Ingurugiroa

Aisialdirako esparruak antolatuz.

Basoak

234

desberdinak aztertzen ditu, hala nola jabegoa, erabilerak, emateak, lege-mailako mugak, eta abar.

Basoei buruzko zentroak eta museoak sortuz.

Baso-hezkuntzari buruzko Unitate Didaktikoak garatuz.

6- Baliabideekin egokia den baso-industria lehiakorra sortzea: -

Baso-enpresen berrikuntza teknologikoa sustatuz

Sektoreari enpresa-mailan eta profesionalki lagunduz.

7- Baso-eragileen, partikularrak zein toki-erakundeak, jarduera kudeatzailea garatzea eta hobetzea, laguntzeko printzipioari jarraiki: -

b) Natur ingurunearen analisia: Besteak beste baso-espezie motak eta horien kalitatea aztertzen ditu, baita fauna babesteko gaitasuna (habitat desberdinak, ura, elikagaiak), babeserako neurri bereziak (biotipoen inbentarioa, katalogoko espezieak, masa bereziak), natur arriskuak gertatzeko aukera (uholdeak, lurren labainketa, suteak, eta abar), eta turismorako eta aisialdirako gaitasuna ere. c) Azpiegituren analisia: Pistek, bideek osatzen duten sarea aztertzen du, baita gaur egungo erabilera, egoera eta antolamendua ere.

Mendi komunal guztietan mugak jarriz. Baso-mailako taldeak eta partzuergoak sustatuz eta aholkularitza teknikoa eskainiz.

8- Kudeaketarako bitartekoak eta teknikak garatzea eta hobetzea: -

Txosten informatzailea

Basoen Ikerketa eta Esperimentaziorako Zentro bat, eta Nafarroako Baso Fondoa eratuz.

Helburu edo jomuga hauek guztiak lortzeko eta burutu beharreko ekintzetarako, ekintza hauetan jardungo duten agenteak, hartu beharreko neurri zehatzak eta finantzabideari buruzko azterketa bat finkatzen dira Baso Planean datozen hamar urteetarako.

d) Bitarteko ekonomikoaren eta giza bitartekoen analisia: Gaur egun lortu nahi diren ondasunen eskaera eta potentziala, eta basoak lehiakorrak izateko behar diren baldintzak kontuan hartzen ditu, baita basoen ustiapenari esker lor daitezkeen zuzeneko zein zeharkako lanpostuak, merkatuen joera desberdinak, eta abar, ere. e) Mendiko zona desberdinen helburuak: Mendiko zona bakoitzari emango zaion erabilera zehazten da. Erabilera horiek honako hauek izan daitezke: 1-Kontserbazio Kantonak, helburu nagusia natur aberastasunak kontserbatzea da, ĂŚkatalogatutako animalia-espezieak eta landaredia-espezieakĂŚ, espezieak berreskuratzeko edo espezieak bizi direneko habitatak hobetzeko planak garatuz.

* MENDIEN ANTOLAMENDUA Garapen Jasangarria printzipioa bete ahal izateko, baso-baliabideen kudeaketa egokia egin behar da, horretarako basobaliabideen antolamendu neurritsua eginez. Baso-baliabideen antolamendu bezala, basoko baliabideak ustiatzeko, bai ekonomikoak bai gozatzekoak bai aisialdirakoak ere, epe laburrera, erdira eta luzera egiten den plangintza ulertzen dugu, aldi berean oreka ekologikoa ziurtatuz. Mendi bakoitzari edo mendi-multzo bakoitzari dagozkion Antolamendu Planetan honako eduki hauek garatzen dira

a) Analisi legala: Mendiaren edo mendi-multzoen alderdi

2-Babeserako Kantonak, ibaien goi-ibarrean, urtegien inguruan, orografia sendoa duten lekuetan eta abar, kokatzen diren zonak dira, guztiontzat interesgarriak diren azpiegituren babesari dagokionez funtsezko zeregina dutenak, hala nola urtegiak, errepideak, trenbideak, eta abar, uholdeetatik, elurjausietatik edo higaduratik babestuz. Honako kanton hauetan, funtsezko helburua kantonaren funtzio babesleari eustea da, eta bertan ez dira ekonomikoki errentagarriak diren aprobetxamenduak burutzen, nahiz eta masen mantenurako eta horiek irauteko esku-hartzeak egiten diren. 3-Ekoizpen Kantonak, erabilera nagusia ondasun materialak sortzea da: zura, larreak, ehiza, perretxikoak eta onddoak, sendabelarrak, eta abar. Kanton hauek izan dezaketen errentagarritasun ekonomikoaren arabera finkatzen dira.

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

235

4-Turismo Kantonak, helburu nagusia ikuspegi turistikoari jarraiki erabiltzea da (kanpina, aisialdirako zonak) 5-Kanton zinegetikoak, helburu nagusia bertan dauden espezie zinegetikoak aprobetxatzea da. 6-Natur bilakaerarako kantonak, gizakiaren esku hartzerik gabe. Aipatu kantonek bigarren-mailako helburuak eduki ditzakete, helburu nagusiaz gain. Esate baterakoa, Ekoiztea-Babestea; Babestea-Turismoa, eta abar.

Inbentarioa. Baso-masen ezaugarri koantitatiboak eta koalitatiboak isladatzen ditu (fundamenduak, bidegurutzeak, egoera sanitarioa, espezie desberdinen agerpena, eta abar).

g) Mugak eta potentzialtasuna bereiztea. Natur ingurunea, azpiegiturak eta arriskuak aztertu ondoren, eta inbentarioko datuak ezagutu ondoren. Kanton bakoitzak izan ditzakeen potentzialtasunak aztertuko dira, baita izan daitezkeen mugak ere, aurreikusi diren helburuak lortzeko bidea eta aukerak aztertuz. h) Mendia kudeaketa-unitate desberdinetan bereiztea eta kokatzea. Mendia kantonetan zatitzen da, lehen ere aipatu dugun bezala, eta kanton horiek helburu nagusi bat dute eta baliteke bigarren-mailako beste helburu bat edo batzuk edukitzea. Kantonak lurreko gora-beherek mugatuko dituzte, hala nola gailurrak, ibaiak, eta abar, edo azpiegiturek mugatuko dituzte (pistak), beraz, kantonak dira mendian bereizten diren unitateak. Kantonak unadek bereiziko dituzte, eta horiek dira, hain zuzen, kudeaketarako unitateak. I)

Gomendio orokorrak. (kontserbazioa, ekoizpena, babesa, turismoa, ehiza, larreak, eta abar). Aurreikusitako helburuak lortzeko baso-masetan egin beharreko ekintzak zehazten dira. Honako gomendio hauek epe luzerako jarraibideak dira. Jarduera-plana. Denbora-epe batean (10-15 urte). Urtero burutu beharreko jarduerak deskribatuko dira, lokalizazio-unitatea bereiziz, baita jarduera-mota, ebakidura, aurreikusitako sarrerak, eta mugak ere.

Basoak

Aurreko guztia irakurrita ikus dezakegun bezala, baso-antolamendua dugu mendien aprobetxamendua arautzeko lanabes teknikoa, basoen iraunkortasuna eta jasangarritasuna hobetzea ahalbidetuko duten muga biologikoak kontuan hartuta. Nafarroan antolamendu baten barruan sartu diren basoen kasuan (100.000 ha gutxi gorabehera), iraunkortasun eta jasangarritasunaren irizpideak kontuan hartu dira. Antolamenduaren barruan sartu diren zuhaitzez betetako lursailen zatiari dagokionez (78.000 ha), kalitatezko zura ekoizteari lehentasuna eman zaio, antolamendua egin zeneko garaiko eskaeren arabera. Gehienetan beste hainbat erabilera ere kontuan hartu dira, hala nola babeslea, abeltzaintza, turismoa, eta abar. Mendien antolamendua 70eko hamarkadan krisian egon zen, antolamendu-prozesua geratu eta egin beharreko azterketak egiteari utzi zenean. Ondorioz, etendura handia izan zen, handiegia, eta gaur egun zaila da eskaera berrietara eta gaur egungo ezagupenetara egokitzea, izan ere mota horretako proiektuak 10-12 urteko aldiak pasa ondoren egokitzeko diseinatzen dira, hartara akatsak zuzentzeko eta aldaketa sozio-ekonomikoetara behar bezala egokitzeko. Mendien kudeaketan esperientzia duten teknikari nahikoa ez dago, eta horrez gain, mendien kudeatzaileek ez dute esperientzia nahikoa, eta horrek guztiak eguneroko kudeaketan antolamendu-mailako irizpideak erabiltzea oztopatu du. 13/90 Legearen arabera, mendien 100.000 ha berri antolatu behar dira, zaharkituta dauden antolamenduak berraztertzeaz gain. Aipatu helburua lortzeko, urtean 15.000 ha izango lirateke antolamendu baten barruan sartu beharrekoak. Zeregin hau burutzeko egokiena, antolamendurako eta kudeaketarako ahaleginak bateratzea izango litzateke, hartara kudeatzaileek antolamendua egiteko lanetan eta planetan parte hartzeko. Beraz, oso lan garrantzitsua da burutu beharrekoa eta ez daude behar bezain beste esperientziadun kudeatzaile, beraz, oinarrizkoa da baso-baliabideen kudeaketa behin eta berriro azpimarratzea. Abiapuntua Basoak Eskualdeka antolatzea izango litzateke.

Ingurugiroa

Basoak

Txosten informatzailea

236

*BASOAK ESKUALDEKA ANTOLATZEA

Basoak eskualdeka antolatzea dugu, baso-ondarearen jasangarritasuna lortu nahi badugu, ezinbesteko lanabes politiko bat.

Ikuspegi ekonomikotik, Nafarroako baso-jabetzaren egitura ez da egokiegia inbertsioak errentagarriak egingo dituen kudeaketa egoki bat lortzeko. Alde batetik baso-lursail asko txikiegiak dira, beraz, ezinezkoa da teknikoki eta ekonomikoki ustiatzea eta garatzea. Bestetik, oraindik ere baso-lurren titulartasunaren eta jabegoaren inguruan eztabaidak daude, baso-lursailak mugatu ez direlako; egoera hori 25.000 ha-ko azaleran ikus daiteke.

Eskualdeen behin betirako artikulazioari dagokionez, 10 urteko epea finkatu da, antolamenduen aurrerapenekin eta jabeen elkarteak sortzeko eta sendotzeko aurrerapausuekin batera lortuko dena. Aukeratu den eskualdeen araberako antolamendua, antzeko ezaugarri biologiko, ekologiko, sozio-ekonomiko eta kulturalak dituzten azalera handiak biltzean oinarritzen da, eta honako hauek dira: - I ESKUALDEA: IPAR-MENDEBALDEA -II. ESKUALDEA: IPAR-EKIALDEA -III. ESKUALDEA: IRUĂ&#x2018;ERRIA -IV. ESKUALDEA: ERDIALDEKO ZONA

Ikuspegi ekologikotik, zaila da 13/90 Foru Arauaren 22. artikulua betetzea, zeinek katalogatu diren mendiei dagokienez, azaleraren %5ean gutxienez giza esku-harzerik ez egitea eta naturalki garatzen uztera behartzen duen, lursailen tamaina txikia eta horien sakabanaketa dela eta.

Testuinguru honetan Baso Eskualdeak lurralde-multzo bezala ulertzen dira, baso-mailako ikuspegitik, ikuspegi ekologikotik, ekonomikotik eta sozialetik ezaugarri homogeneoak dituztenak, eta horien baitan plangintza errazago egin daiteke eta kudeaketa optimizatu, horretarako jabeak kontuan hartuta, pribatuak zein publikoak.

Eskualde bakoitzak bere lurralde-esparruko mendi publiko eta pribatu guztiak bilduko ditu, baso-azpiegituren sare komuna erabiltzen dutenak, baita kudeaketa-modu komunak ere, suteen aurkako prebentziorako eta borrokarako, higadura konpontzeko eta lurrak hobetzeko, aprobetxamenduetarako eskaintzak bateratuz eta gizarteratzeko parte hartzeko neurriak hartuz (bizilagunen elkarteak, baliabideak aprobetxatzeko eta kudeaketa irekia egiteko).

Jabeen elkarteek eskualde bakoitzaren antolamendurako azterlan ekonomikoetan parte hartuko dute, baita finantza-oinarriak zehazteko orduan, ustiapen-araudietan eta azpiegiturei eusteko, eta edonolako programen zuzeneko kudeaketa egiteko orduan ere.

-V. ESKUALDEA: ERRIBERA -VI. ESKUALDEA: ERRIBERA

Eskualde horien esparruan, homogeneoki eta batera kudeatzaileen funtzioak garatu beharko dira, eta oro har, funtzio horiek honako hauek izango dira: -

Mendiak eskualdeka antolatzea.

Eskualde-mailaka azpiegituren sarearen eta sarearen mantenuaren plangintza egitea.

Mendiak elkarrekin kudeatzeko elkarteak eta kooperatibak sustatzea eta finkatzea.

Eskualde-mailako oihaneztapen-planak eta -proiektuak diseinatzea, higaduraren aurka borrokatzea, basoetako suteen eta izurriteen aurka borrokatzea eta horiek prebenitzea.

Katalogatutako mendietako azaleraren %5 jatorrizko basoa birsortzeko garatzea.

Eskualde-mailan ondasunak eta zerbitzuak bateratzea.

Mendien funtzio ekonomiko-sozialen plangintza egitea.

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

237

*BEHEKO SOLAIRUAN: INFORMAZIOA

Eskualde-mailan erabilera publikoaren kudeaketa.

Modu honetan, gure Erkidegoan basoen antolamendua eta kudeaketa artikulatzea lortu nahi da, Nafarroako Baso Planeko helburuak lortzeko, basoko eragileen deszentralizazioaren eta inplikazioaren aldeko apustua eginez. Baso-politika horren garapena Nafarroako Gobernuko Ingurugiro Departamentuari dagokio, eta horren barruan, Ingurugiro Zuzendaritza Nagusiari. Horren arabera, Biodibertsitatea Zaintzeko Zerbitzuak, Mendi Atalean, aipatu planak burutu ahal izateko bitartekoak eta langileak eskaintzen ditu:

Basoak

Injineruak, antolamenduaren plangintza egin eta plangintzaren kudeaketa eta ustiapena zaintzen dute.

Zaintzaileak, toki-erkidegoei edota partikularrei aholkularitza eman, araudia betetzen dela kontrolatuz.

Azpizaintzaileak, basoan bertan lan egiten dute, behaketa, datu-bilketa, zaintza, eta abar.

VI- OTSAGABIAKO NATURAREN INTERPRETAZIO ZENTROA Gure proposamen didaktikoa Zaraitzu Ibarrera egingo den Lan Irteera baten inguruan egituratzen da; Lan Irteera honetan Otsagabiako Interpretazio Zentrora bisitaldia egingo dugu eta hori izango da, hain zuzen, informazioa biltzeko unerik bikainena.

Atal honen helburua Otsagabiako instalazioek gure eskura jartzen dituzten baliabide informatikoen eta didaktikoen deskribapen bat eskaintzea da, hartara aipatu Zentrora egingo dugun bisitaldia hobeto antolatzeko eta burutuko diren jarduerak egokiago diseinatzeko.

OTSAGABIAKO NATURAREN INTERPRETAZIO-ZENTRORA SARTZEAN, HONAKO HAU AURKITUKO DUZU:

Informazio Turistikoa jasotzeko Zentroa, liburuska, plano eta abar asko eskaintzen dituena.

Harreralekua eta liburuak, gidak, faunari eta florari buruzko postalak, eta abar erosteko stand txiki bat.

Informazio Orokorreko zona bat, non besteak beste honako informazio hau aurkituko duzuen:

* Pirinio Nafarra: 1:30.000 eskalako Bailara Piriniarretako maketa interaktiboa; 20 lekurik garrantzitsuenen argazkiak dituen hormirudi bat da eta pultsagailu batzuen bitartez aurkitu nahi dugun lekuaren kokagunea azaltzen da maketan. * Zaraitzuko Ibarra: Ordenadore interaktiboa, ukimenaren bitartez lan egiten duen pantaila duena; bailarako lekurik bitxienei buruzko informazioa irudien eta ahotsaren bitartez eskaintzen digu: kokalekua eta morfologia (erliebea, uraren ibilbidea, komunikabideak eta hiri-guneak), Natur Ingurunea (Klima, Geologia, Hidrologia eta bertako ekosistemen aniztasuna: arroilak eta harkaiztegiak, basoak, mendiko larreak, eta abar) eta Giza Alderdia (Biztanleria, Kultura eta Ekonomia Jarduerak)

* LEHENENGO SOLAIRUAN: INTERPRETAZIOA Zenbait hormirudi eta jolas interaktiboen bitartez jarraian aipatzen diren gaiei buruzko informazioa aurkezten da:

ARROKA ETA BIZITZA: HARKAIZTEGIKO EKOSISTEMA -

Zonako historia geologikoa (sedimentazio-prozesuak, tolestura, higadura)

Arroka zatitzea (paisajea eraldatzeko orduan parte hartzen duten faktore fisikoak, kimikoak eta biologikoak)

Ura Arrokaren aurka (Modelatu karstikoa eta ibaien higadura)

Arroka Gogorretik bizitzea (landareen eta hegaztien asentamendua harkaiztegian)

Ingurugiroa

Basoak -

Txosten informatzailea

238

Ugatzaren txokoa (norgologia, elikadura, hazturak, ugalketa...)

BASOAREN BIRSORKUNTZA Segida ekologikoaren faseak: 200 urtetan barna basoak birsortzeko burutzen den prozesua:

OROGRAFIAK KLIMA BALDINTZATZEN DU -

-1900: larreak -1925: garoa eta sastrakadia -1950: Pinu gorriko pinudia -2100: pagadia

Zonako baldintza klimatikoen analisia (prezipitazioak, haizeak, eta abar)

URTAROEN SEGIDA ETA FLORAN, FAUNAN ETA GIZA JARDUERETAN DUEN ERAGINA

DETEKTIBEA BASOAN

-Negua:

Animaliak uzten dituzten aztarnen arabera bereiztea: hotsak, oinatzak, elikagaien hondarrak, gorozkiak, eta abar *BIGARREN SOLAIRUAN: ERAKUSKETA

-Hotzari aurre egitea: zura, egurra eta ikatza. -Arkitektura tradizionala. -Landareak eta animaliak. -Animaliek aztarnak jarraituz bereiztea.

ERAKUSKETA ETNOGRAFIKOA: jarraian aipatzen diren gaiei buruzkoa:

-Udaberria: -Lorez osatutako tapiza -Usainak eta sendagaiak: landareen ezaugarriak eta sendabelar bezala duten erabilera. -Pagoak eta beste hainbat zuhaitz: hostoen eta kortexaren arabera bereiztea. -Basoaren menpekoak: hegaztiak, egiten dituzten hotsen arabera bereiztea.

-Uda: -Pagoak, eguzki-pantaila erraldoiak: oihanpeko itzala. -Basoko euskarriak: zuhaitz-estratua, zuhaiska-estratua, landaredia-estratua. -Udazkena:

-Materiaren zikloa: deskonposaketa-prozesua eta basoko lurrera berriro gehitzeko prozesua. Bizitza lurrean: pagadian, materiaren zikloa. Kate trofikoak: ekoizleak, lehen-mailako eta bigarren-mailako kontsumitzaileak, eta deskonposatzaileak. La fruterĂa del bosque: los frutos de otoĂąo.

Baso-ustiapena: laginak, argazkiak. Nekazaritza: laborantzarako lanabesak, argazkiak. Abeltzaintza: tranhumantzia (argazkiak), gazta lantzeko lanabesak. Ehiza eta arrantza: argazkiak, armak, arrantza egiteko tresneria.

IKUS-ENTZUNEZKOA: -

Basoko landare-motak: zuhaitzak, zuhaiskak eta belarrezko landareak.

Animaliek eta pertsonek egiten duten basoaren erabilera: elikadura, etxebizitza, almadiak.

Basoko zuhaitzak moztea laboreak egiteko. Ganadua. Arrantza eta ehiza. Bizi-zikloa basoan: heriotza eta birsorkuntza, basoak bere burua betikotu egiten du. Basotik bailarara: jarduera tradizionalek eragiten zuten inpaktua eta jarduera modernoek eragiten dutena.

Antolatzeko eta babesteko beharra. -

Ingurugiroa

Natura eta pertsonak: natur ondarea kontserbatzeko eta etorkizuneko belaunaldientzat zaintzeko beharra.

Txosten informatzailea

239

VII- BESTE HAINBAT LAN-IRTEERA

Basoak

datuak bil ditzakegu (pagoaren irudia, landareak, eta abar), baita argazkiak atera, basoko soinuak grabatu, eta abar.

Jadanik aipatu dugun bezala, gure proposamen didaktikoa Zaraitzu Ibarrera egingo dugun Lan Irteeraren inguruan egituratzen da. Hala ere, beste espazio batzuetara jo daiteke, eta noski, ikasleen ingurunean antzeko irteerak antola daitezke, landu diren jarduerak baieztatzeko eta osatzeko balio dezaketen irteerak, hain zuzen. Atal honetan egin daitezkeen beste zenbait lan-irteera proposatzen ditugu, UD garatzeko baliagarriak direnak, jarduera UDra egokituz gero; nahi izanez gero, lan honen osagai bezala uler daitezke, eta denbora edukiz gero garatu.

-IIbilbidea eta geldialdiak: Mendatea igotzen hasi baino lehen, Asiaingo makaldian geldialdi bat egin dezakegu, bailaren ingurunea ikusteko eta gu geu mapan kokatzeko, erliebearen zenbait ezaugarri bereiziz (Gaztelu eta Txurregiko mendiak). Goñi herrian, oinez egingo dugun ibilaldirako prestatuko gara, eta honako hau izango da ibilbidea: -

Herriko ur-depositua (Ingurunea)

Basora iritsi baino lehenagoko larreak (Larreak; Pagadia kanpotik)

San Migueltxoren Baseliza (Pagadian sartzen gara. Hamaiketakoa)

Pagadian barna txangoa eta buelta.

1-PAGADIAK: Goñiko Pagadia -Kokapena: Goñiko bailara dugu Nafarroan altitude handien duen bailaretako bat. Iruñeatik oso hurbil dago, Andiako mendilerroaren ekialdeko mugatik hurbil. Hiriburutik Olloibar zeharkatuz irits gaitezke Goñiko bailarara, Goñiko mendatetik, hain zuzen.

Irteera hau burutzeko kontsulta ezazue Naturalísticos" Gida, I. liburukia, 17. zenbakia.

"Paseos

2-HARIZTIAK Orgiko Hariztia (Lizaso) -Zer ikus dezakegu? Iruñetik joanda, Olloibarrak lanerako makina bat aukera eskaintzen ditu, lan-irteerari dagokionez oso erabilgarriak izango direnak (Artetako iturria, Diapiro, Museo Etnografikoa, eta abar). Goñiko mendatean gora, hasieran haritz kandugabez osatutako hariztiak ikusiko ditugu, eta gora goazen heinean Pagadia. Mendatea igo ondoren, mendiko paisaje tipikoa ikus dezakegu, artzaintzak eraldatu duen paisajea. Pagadiez gain, gizakiak betidanik garatu dituen jarduerak eta horiek paisajean duten eragina ere azpimarragarria da, hala nola: larreak, txabolak, zereal eta patataren laboreak, behi-aziendak, zaldiak eta ardiak, eta abar. Basoan bertan pagoak, landaredia-estratuak eta espezie desberdinak ikus daitezke, lurraren horizonteak, eta animalien jardueren aztarnak bilatzen saia gaitezke, esate baterako, gorozkiak, ileak, babeslekuak, eta abar. Marrazkien bitartez

-Kokapena: Ultzaman kokatuta dago, Iruñeatik kilometro gutxira eta Belatetik Ostitzerako errepidetik oso erraz iristen da; bertan ezkerraldera hartuko dugu Lizasorako norantzan. Herrira iritsi baino zertxobait lehenago dago gure xedea den hariztia. -Zer ikus dezakegu? Aisialdirako Natur Ingurune bat da, aisialdirako eta Naturarekin topagune izateko leku bezala oso ondo egokitu dutena. Aparkalekua, askaldegia, harreralekua eta ondo markatuta dagoen ibilbidea eskaintzen digu. Bisitaldi gidatuak hitzartu daitezke, oso atseginak eta interesgarriak direnak. Bertan haritz kanduduneko Harizti hezea ikus dezakegu, oso ondo kontserbatuta eta egokituta dagoena. Hementxe ulertu ahal izango ditugu, Historian barna, zonako baldintza biotopikoen artean ezarri diren elkarreraginezko mekanismoak, basoa eta gizakia, bertan, belaunaldietan zehar batera bizi izan direnak. Oso espazio egokia da Harizti Hezearen landaredia-estratuak eta bertako fauna behatzeko.

Ingurugiroa

Basoak

240

- Ibilbidea eta geldialdiak: Ibilbide desberdinak egin daitezke, hiru kilometro baino luzeagoak ez direnak; bideska desberdinak igaroko ditugu, eserlekuak dituztenak, eta abar. Edonola izanda ere, aurten argitaratu den bisitarako Eskuliburua kontsulta daiteke, bertan informazio asko eskaintzen baita eta oso modu atseginean gainera.

3-ARTADIAK: Arquijasko Artadia: -Kokapena: Lizarratik, Gasteizerako errepidea hartuta, Ega ibaiaren ibilbidea eginez Lokizeko mendioina igarotzen da. Murietan bailara zabaldu egiten da. Acedo igaro ondoren, artadien artean egingo dugu bidea, Zuñiga eta Santa Kurutze Kanpezurantz. 24,600 kilometroan, Zuñigara iritsi baino lehen, pista zabal bat hartuko dugu, Arquijasko Baselizaraino eramango gaituena. -Zer ikus dezakegu? Oso gutxi eraldatu den Artadi zabala da, izan ere azpian dituen lurrak ez dira egokiak nekazaritzan erabiltzeko. Arteen ondoan gurbiltzak, ipuruak eta arbustu arruntak aurkituko ditugu. Baso honetan benetako ateak ere aurkituko ditugu, hosto luzeskagoa eta ezkur mingotsa dutenak. Mendatea igo ondoren, mendiko paisaje tipikoa ikus dezakegu, artzaintzak eraldatu duen paisajea. Pagadiez gain, gizakiak betidanik garatu dituen jarduerak eta horiek paisajean duten eragina ere azpimarragarria da, hala nola: larreak, txabolak, zereal eta patataren laboreak, behi-aziendak, zaldiak eta ardiak, eta abar.

Txosten informatzailea

gain, mendebaldetik, Arga ibaiaren ibilbidea gure oinetara geratzen delarik, baso itxi bat ikusiko dugu, Atetz eta erkametzez betea. Errepidean bertan lurrak duen ebakidura ikus daiteke, fosilak eta guzti. -Ibilbidea eta geldialdiak: O-ko Andre Mariaren Baselizaraino iristen den bidetik igo. Denbora edukiz gero bidetik segi eta Santa Luzia Baselizaraino igo gaitezke, Muniain udalerrian; baselizaren atzealdetik bide bat Etxauriko Sarbilgo gaineraino igotzen da, eta bertan dago Gurutze Santuaren Ermita. Bertatik beste isurialdea menperatzen dugu, Tierra Estella eta Goñiko Bailararantz.

4- ALEPPO PINUKO PINUDIAK: Larrateko Lautada (Zarrakaztelu): -Kokapena: Zarrakaztelun, eta hiri-gunean kokatzen da goilautada hau, Kuaternarioko ibai-terraza batek osatzen duena, Aragoi ibaiaren ibilbidearekin bat egiten duena. -Zer ikus dezakegu? Gehien bat zerealaren laboreak jartzeko zatitu zen, baina oraindik ere antzina azalera osotik banatuta zeuden pinudien zati bat bertan dago. Kontserbazio-maila onargarria du baso mediterraniar honek, Aleppo Pinudiarekin batera zuhaiska-estratu interesgarria garatzen duena, abaritza, ipurua nahasten direlarik. -Ibilbidea eta geldialdiak: Zuzenean herritik errepidea hartuta igo daiteke, edo Aragoiko lautadatik hurbil gaitezke, Galipenzurako pista hartuz. Ibilbide hauek guztiak "Paseos Naturalísticos" Gidako lehenengo liburukian, 11. zenbakian azaltzen dira.

-Ibilbidea eta geldialdiak: 8 kilometrora bitarteko ibilaldia egin dezakegu, "Paseos Naturalísticos" gidako II. liburukiko 65. zenbakian deskribatzen dena.

Etxauriko Mendatea: -Kokapena: Iruñeatik Garesera Ororbiatik doan errepidea hartuta, Etxauritik ateratzean eskuinaldera doan saihesbidea hartu eta 7 km gora egin ondoren mendatearen gailurrean egongo gara. Aparkalekutik eta begieralekutik, lehenengo baselizaraino igotzen den bidexka bat hartuko dugu. -Zer ikus dezakegu? Iruñerriko ikuspegi bikaina lortzeaz

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

241

VIII- BIBLIOGRAFIA ETA ARGITALPEN INTERESGARRIAK

Basoak

Oso modu bitxian, Lurreko Ekosistema nagusietako bizitza deskribatzen du. Interes didaktiko handia duten argazkiak eta marrazkiak eskaintzen ditu, baita Natura bertatik bertara aztertu nahi badugu ere erabil ditzakegun baliabideak eta estrategiak ere. Guztiontzako kontsulta egiteko oso liburu interesgarria da, eta bereziki irakasleentzako.

Jarraian eskaintzen dizuegun aukera bibliografikoa irekia da. Argitalpen-kopuru murriztu bat aurkezten saiatu gara, eta horien edukia da, hain zuzen, lan honetan eta beste zenbaitetan landu duguna; bibliografiarekin batera iruzkin txiki bat egiten dugu, irakasleen unean-uneko premien arabera oso erabilgarria izan daitekeena. Jakin badakigu bibliografia honetan lan garrantzitsu asko kanpoan utzi ditugula, batez ere haurrengana eta gazteengana zuzendutako bibliografiari dagokionez, eta horien esparruan, hain zuzen, makina bat argitalpen bitxi eta oso interesgarri egiten da. Beraz, irakasleak erabakiko du gure proposamen hau bestelako lanekin edo argitalpenekin osatu ala ez, baita etorkizunean izan daitezkeen argitalpen berriekin ere.

-IGNACIO ABELLÁ. La Magia de los Arboles: Simbolismo, mitos y tradiciones. Integral. Bartzelona, 1996. Kalitate handiko marrazkien bitartez, gizakiak zuhaitzei buruz izan duen irudi magikoaz hitz egiten digu. Zuhaitzen denbora, Zuhaitza Munduko zentroa, Haritza, Lizarra, Hagina, Hurritza, Pagoa, eta abar aurkezten eta deskribatzen zaizkigu, alderdi sinbolikoa eta liluragarria ukituz.

-JAMES GOURIER. Guía del Joven Robinson en el Bosque. Edelvives argitaletxea. 1977. (123 orr.) Botsikoko liburua da, Basoko alderdi desberdinei buruzko azterketa egiteko aztarnak ematen dizkiguna: Basoa esploratzea, Zuhaitz handiak eta gazteak, Zuhaiskak, Landareak eta Loreak, Ugaztunak, Hegaztiak, Basoko animalia txikiak, eta abar. Ikasleentzako oso liburu erabilgarria.

1-BASOAK: INFORMAZIO OROKORREKO LANAK -HUGH JHONSON. El Bosque: Flora, fauna y recursos económicos del Bosque Mundial. Blume argitaletxea. Bartzelona. 1987. (224 orr.) Irakasleek kontsultarako duten oso liburu interesgarria, izan ere bertan basoek, Historiaurretik gizakiak basoetan esku hartu arte izandako bilakaera aztertzen du. Horrez gain, Munduko Baso Ekosistema nagusien azterketa zehatza ere eskaintzen du. -BORJA CARDELÚS, SUSANA CASADO ETA ALFREDO ORTEGA. Un año en la España Salvaje. Planeta S.A. argitaletxea. Bartzelona, 1996. Irakasleentzako eta DBHko ikasleentzako erabilgarria. Hilabetez hilabete Iberiar Penintsulako Natur Ekosistemetako animalien eta landareen gertaera nagusiak deskribatzen ditu. -GERALD ETA LEE DURRELL. Guía del Naturalista. Blume argitaletxea. Madril, 1985

-LUCHT/SPRANGERBERG. El Año de la Naturaleza. Blume argitaletxea. Natura Juvenil. Bartzelona, 1989, (36 orr.) Hizkuntza erraza eta irudi asko erabiliz, Naturan, urteko hilabeteetan barna landaredia-bizitzak duen bilakaera deskribatzen du. Landareek natur ingurunean bizi duten bizitza sentikortasun handiarekin deskribatzen digu. Ikasleengana zuzendua.

-IRMGARD LUCHT. El Año en el Bosque. Blume argitaletxea. Natura Juvenil. Bartzelona, 1989. (37 orr.) Basoaren irudi dinamiko bat eskaintzen digu, hizkuntza erraza eta makina bat irudi erabiliz. Lehenengo ataletan Basoaren deskribapena egiten digu, ikuspegi dinamiko batetik, baita ekosistemaren ikuspegitik ere, eta basoen biziraupena arriskuan jartzen duten mehatxuak aztertzen ditu. Ondoren, Basoko bizitza deskribatzen du, urte baten barruan.

Ingurugiroa

Basoak

242

Txosten informatzailea

-IRMGARD LUCHT. El Año de los Árboles. Blume argitaletxea. Natura Juvenil. Bartzelona, 1985. (35 orr.)

-J. ELÓSEGUI ETA BESTE ZENBAIT EGILE. Navarra: Naturaleza y Paisaje. C.A.N. argitaletxea. Iruña, 1982.

Ikasleei Zuhaitz bakoitza bizi-unitate bezala aurkezten zaie, modu errazean eta ulergarrian. Hasteko azterketa morfologikoa egiten du (sustraia, enborra, hostoburua), eta jarraian urtaroetan barna zuhaitzaren barrualdean izaten diren bizi-gertaera garrantzitsuenak deskribatzen ditu.

Aurreko lanaren laburpena da. Identifikazio Fitxak aurkezteaz gain, zenbait orri ere aurkezten ditu, non deskribatzen den Paisajearen Ekosistema edo Unitate bakoitzaren espezie begetal eta animalia nagusiak azaltzen diren. Aipatu orriek balio didaktiko handia dute. Gainera, Nafarroako Eskualde Geografiko Handien Landaredia deskribatzen duten zenbait mapa ere eskaintzen zaigu.

- LL. FERRÉS. La Pereza del Bosque. Onda argitaletxea. Bartzelona. 1988. (40 orr.) 11-12 urtetik aurrera lan egokia. Gazteei Basoak duen balio ekologikoa azaldu nahi zaie. Hizkuntza erraza erabiltzen du eta basoen bizitzari buruzko eta basoek ekosistema bezala dituzten funtzioei buruzko galdera desberdinak erantzuten ditu.

-J. ELÓSEGUI ETA BESTE ZENBAIT EGILE. Navarra: Paseos Naturalísticos, 1 eta 2 liburukiak. C.A.N. argitaletxea. Iruña, 1981 eta 1982. Lanerako Irteerak aukeratzeko oso lan erabilgarria. Ibilbideez gain, aurkezten duen ibilbide bakoitzaren ezaugarri geologikoen, botanikoen eta fauna-mailakoen deskribapen argiak eta errazak eskaintzen ditu.

-El Bosque. Anaya argitaletxea. "Mira de Cerca" bilduma. Madril, 1993 Txikienentzat, Basoak irudien bitartez bere sekretuak aurkezten ditu.

-J. ELÓSEGUI ETA BESTE ZENBAIT EGILE. Navarra desde el aire. C.A.N. argitaletxea. Iruña, 1988

2-BASOAK NAFARROAN:

Gure geografiako leku desberdinen argazkiak, airetik ateratakoak. Paisajeak behatzeko eta aztertzeko erabilgarritasun didaktiko handia du.

-A. FLORISTÁN. Geografía de Navarra, 1 eta 2 lib. Diario de Navarra argitaletxea. Iruña, 1995.

3- GIDAK:

Nafarroako eskualde desberdinetako landarediaren baldintzak eta ezaugarriak ezagutu nahi dituzten irakasleentzako kontsultarako oinarrizko lana.

- I. AIZPURU, P. CATALÁN ETA F. GARÍN. Guía de los árboles y Arbustos de Euskal Herría. Aranzadi Zientzia Elkartea. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzua. Vitoria-Gasteiz, 1996.

-J. ELÓSEGUI ETA BESTE ZENBAIT EGILE. Navarra, Guía Ecológica y Paisajística. C.A.N. argitaletxea. Iruña, 1980.

Oso gida osoa, non aztertzen dueneko zonako zuhaitz-landaredia eta zuhaiska-landarediaren deskribapen tekniko zehatza egiten den. Irakasleentzako erabilgarria, espezie desberdinak katalogatzeko eta bereizteko batez ere.

Gure Komunitateko Geologia, Klimatologia eta Paisaje Begetalaren Unitateren deskribapen zehatza. Horrekin batera Mapa Ekologiko eta Paisajistiko bat ere aurkezten da, eta Nafarroako Flora eta Faunaren espezie nagusien beste hainbat Identifikazio Fitxa.

-L.M. GARCÍA BONA. Navarra, Plantas Medicinales. C.A.N. Castuera S.A. argitaletxea, Burlata, 1981. Sendabelarren eskualdekako gida bat da, eta hirugarren ata-

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

243

lean Nafarroako Zona Geografiko desberdinen Komunitate Begetal nagusien deskribapen interesgarria egiten da. Espezie botaniko desberdinen argazkiak eta deskribapenak egiten dira, goi-mailetan didaktikoki erabilgarriak izan daitezkeenak. -- R. PHILLIPS. Los Árboles. Blume S.A. argitaletxea. Bartzelona, 1989. Oso gida bikaina Zuhaitzen espezieak bereizteko, hostoen, fruituen eta kortexen argazkien bitartez. Hala ere, oso informazio deskribatzaile gutxi eskaintzen zaigu. - A. MITCHEL. Árboles de España y Europa. Blume S.A. argitaletxea, Bartzelona, 1987. Irudiez gain, hostogalkorren eta hostoiraunkorren espezie eta azpiespezi desberdinen informazio deskribatzaile zabala eskaintzen zaigu, baina zoritxarrez ez dago behar bezala antolatuta eta sistematizatuta. - G. AAS ETA A. RIEDMILEER. Árboles, Gran Guía de la Naturaleza. Everest argitaletxea, León, 1989. Espezie orotan errepikatzen diren zenbait ezaugarrien deskribapen sistematizatua eskaintzen digu. Zoritxarrez, argazkiak, zenbait kasutan, ez dira argigarriak. - G. AAS ETA A. RIEDMILEER. Árboles de Hoja Caduca. Everest argitaletxea, León, 1989. Aurreko lanak baino kalitate hobea du argazkiei dagokionez, eta hostogalkorren espezie nagusiak dira bere xedea. - G. ZARMER. Árboles de Hoja Caduca. Guías de la Naturaleza Everest argitaletxea, León, 1989. Boltsikoko gida txikia, informazio sistematizatuak biltzen direlarik, hastapenetako mailetan erabilgarria dena.

4- BASOEI ETA LANDAREDIARI BURUZKO LAN DIDAKTIKOAK: - J. PUJOL ETA M. NADAL. El Descubrimiento del Medio. Las Plantas y el Medio. Blume argitaletxea. Cuadernos de la Naturaleza. Bartzelona, 1983.

Basoak

Esperientzia didaktiko desberdinak biltzen dira eta bertan aurki ditzakegu lan-irteeretan jarduerak garatzeko proposamenak, hala nola: behaketak, datu-bilketa eta laginen bilketa, esperientzia errazak, eta abar. - ANAT-LANE. COMISIÓN DE EDUCACIÓN AMBIENTAL. Manual del Plantabosques. "Jar ezazu baso bat zure bizitzan" Proiektuaren barruan, argitalpen honek gelan lan egiteko material oso interesgarria eskaintzen digu. - J.I. JUANBELTZA ETA R. RIANCHO. En un Bosque entre Urbasa y Lóquiz. Félix Rodríguez de la Fuente Sari Nazionala. 1990 (argitaratu gabe). La Reserva de Basaula. Octaedro argitaletxea. Bartzelona. 1995. Bi lanak egokiak dira natur ingurunera egiten den lan-irteeraren inguruan egituratu diren proposamen didaktiko integratzaile eta disziplinanitz bezala erabiltzeko. - Vilatuerta-ko "San Veremundo" IP: El Bosque Escolar. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 91/92 ikasturtea. - Zangozako "Luis Gil" IP: Deforestación y Erosión. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 92/93 ikasturtea. - Fiteroko "Juan de Palafox" IP. Desertización y Deforestación. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 92/93 ikasturtea. - Cabanillas-ko "San Juan de Jerusalén" IP. El árbol es Vida y nos hace vivir. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 94/95 ikasturtea. - Azkoiengo "Juan Bautista Irurzun" IP. El árbol, unidad de vida. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 95/96 ikasturtea. - Baztango Landa Eskolak (Errazu). El Bosque. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 92/93 ikasturtea. - Altsasuko "Nuestra Señora de la Compasión" Ikastetxe Pribatua. El haya de Urbasa. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 93/94 ikasturtea

Ingurugiroa

Basoak

244

- Zangozako "Luis Gil" IP: Zangozako Merindadeko Basoak. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 94/95 ikasturtea. - Fiteroko "Juan de Palafox" IP. Los Bosques de nuestra Comunidad. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 94/95 ikasturtea. - Artaxonako "Reina Urraca" IP. Mi Amigo el Árbol. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 95/96 ikasturtea. - Corellako "Río Alhama" BHI. Los Bosques de la Cuenca del Alhama. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 94/95 ikasturtea. - Zangozako "Antonio Eslava" BHI. Problemas y Conservación del Bosque Mediterráneo. Ingurugiro Hezkuntzarako jarduerak. 94/95 ikasturtea.

Txosten informatzailea

-F. ARMENDÁRIZ. Espacios Naturales Protegidos de Navarra. Ingurugiro Departamendua. Nafarroako Gobernua. Iruña, 1995. -NAO, 96-6-28: Nafarroako Natur Espazioen Foru Legea -NAO, 96-7-17: Foru Dekretua, zeinek Orgi Basoa Aisialdirako Natur Gune bezala aldarrikatzen duen. -NAO, 96-12-4: Foru Agindua, Nafarroako eta Erabilera Publikorako Natur Espazio, Habitat eta Mendien Lehenengo Inbentarioa onesten duena. -13/1990 Legea, abenduaren 31koa: Nafarroako Baso Ondarea Babesteko eta Garatzeko Legea. -141/19991 Foru Dekretua, martxoaren 11koa: Mendiei buruzko Araudia partzialki Aldatzen duena.

5- LEGE-ARAUDIA: Irakasleentzako erabilgarria izan daiteke gure Komunitateko natur baliabideen kudeaketa arautzen duen lege-araudia kontsultatzea. Esparru honetan dugun bibliografia zabalaren artean, honako hau aukeratu dugu.

-59/1992 Foru Dekretua, otsailaren 17koa: Mendiei buruzko Araudia.

Ingurugiroa

Txosten informatzailea

245

IX-MATERIALAK ETA BALIABIDEAK

Basoak

2- BIDEOAK: -"Bosques de Navarra". G.N./R.T.V.E. Nafarroa, 1997.

1-KARTOGRAFIA: PLANOAK ETA MAPAK

- Navarra Salvaje: "Ocultos en el Bosque" eta "A Cielo Abierto", Euroview/ Nafarroako Caja Rural. 1997. Faunari buruzko lanari dagokionez oso erabilgarriak.

-Nafarroako Mapa Topografikoa, Erliebean. - "Los Bosques" Didavisión. CAP. EE-01-0219. Historia, bilakaera, landaredia-estratuak eta baso-motak.

-Hainbat Mapa Topografiko eta Landaredia Mapa: -Iratiko Basoa -Goñiko Basoa -Orgiko Basoa

- CAP delakoan: Biología General: El Ecosistema (EE-010211) - ¿Qué hacer en caso de incendio? (CE-01-0215)

-"Navarra, Naturaleza y Paisaje" lanak Nafarroako Eskualde Geografiko desberdinen Mapa Fitotopografiko interesgarriak eskaintzen ditu. -"Cartogramas para 7 Comarcas Geográficas de Navarra" (Elía Iranzu, Luis eta beste zenbait, Iruña, 1985); gardenkien bitartez erabilgarritasun didaktikoa duten zenbait plano eta mapa aurkezten ditu.

- El Quebrantahuesos (CE-01-0477) - Navarra, Paraíso del Haya. Nafarroan mota honetako baso-sistemak dauden zona nagusietatik ibilbidea. - Cuidar los Bosque de Navarra: 100 años de silvicultura del haya. Pagadien ustiapen jasangarrirako aplikatu behar diren prozesuak azaltzen ditu. Estatuaren mendi zaharren mapa. Kondaira. Eskala grafikoa.

Ingurugiroa