Nafarroako natur gune babestuak by medio ambiente navarra

Nafarroako Natur Gune Babestuak Ingurugiro Hezkuntzako Koadernoak Lehen Hezkuntzako 3. Zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. Zikloak

Nafarroako Gobernua Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua

Gobierno de Navarra Departamento de Medio Ambiente, Ordenaci贸n del Territorio y Vivienda

CAJA DE AHORROS DE NAVARRA NAFARROAKO AURREZKI KUTXA

UNITATE DIDAKTIKO HAU ERABILI DUTEN IKASTETXEAK ETA IRAKASLE ARDURADUNAK

LIZARRAKO “MATER DEI-EL PUY-ANDERAZ” IKASTETXEA (Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. Zikloak) María Isabel Sola, María Puy Irigoyen, María Antonia Soto, José Antonio Osés, Arantxa García Piérola, María Teresa Salvatierra ZUDAIRIKO “LAS AMESCOAS” ESKUALDEKO IKASTETXEA: (Lehen Hezkuntzako 3. zikloa) Francisco Cegama San Martín, Juan Carlos Urra Velasco IRUÑAKO “EL REDIN” IKASTETXEA. (Lehen Hezkuntzako 3. zikloa) Carlos Vegue Luque, Pedro Martínez Ruiz. ZIZUR NAGUSIKO “ZIZUR NAGUSIA” ESKUALDEKO IKASTETXEA. (Lehen Hezkuntzako 3. zikloa). Javier López Toledano, Alberto Izcue Basabe, Julián Pérez Iturmendi

Koordinatzaileak: Tomás Arroyo Crespo José Joaquín Elizalde José Ignacio Juanbeltz Martínez Rubén Riancho Andrés Copyright: ILAE Departamentua, CAN eta Egileak Diseinua: ILUNE Filmaketa: Página, S.A. Inprimaketa: Gráficas Ona ISBN: 84-235-1.890-6 Lege-Gordailua: NA-1.759/1999 Sustatzaile eta banatzailea: Nafarroako Gobernuaren Argitalpen Fondoa. Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas de Tolosa kalea, 21. 31002 Iruñea. Tel. eta faxa: (948) 42 71 23. E-mail: fpubli01@cfnavarra.es

Natur Gune Babestuak

Aurkezpena

Ingurugiro-hezkuntza gure hezkuntza-sistemaren curriculum ofizialean sartzen orain dela gutxi hasi gara, hain zuzen ere, Hezkuntza Sistemaren Antolamendu Orokorrerako Legea (LOGSE) onetsi zenean. LOGSEk gizartean bizi-bizirik dauden hainbat gai biltzen ditu zehar-lerroetako ikasgaien artean, besteak beste, kontsumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasuna eta, nola ez, ingurugiroa. Gai horiek guztiek heziketarako aukera ugari eskaintzen dituzte, gogoeta egitera eta erabakiak hartzera gonbidatzen dutelako. Horrenbestez, zehar-lerroetako gaiek bere osotasunean hartu behar dute heziketa, eta ez arlo bakoitzaren edukiak bakarrik. Zehar-gai horiek, gainera, oinarri etikoa -pertsonala nahiz kolektiboa- garatzen dute, eta hori funtsezkoa da gizarte aske eta baketsu bat eta pertsonekiko eta pertsonen bizi-ingurunea den natura horrekiko begirune osokoa eraikitzeko. Hezkuntza gizartearen premia nagusi eta oinarrizkoei erantzuteko tresnatzat hartzen badugu, guztiz arrazoizkoa da ingurugiro-arazoak eskola-eremuan ere aztertzea; izan ere, baliabide naturalek jasaten duten presioa ez da gizateriaren historia osoan zehar gaur bezain handia izan, eta era berean, ingurugiroari eragindako kalteak ez dira inoiz gaur bezain larriak izan. Sistema naturaletan dauden arazoak ulertzeko ezinbestekoa da gizartean, ekonomian eta beste arlo batzuetan gertatzen dena aztertzea. Ingurugiro-hezkuntza, gaur egun, pertsona nahiz gizarteek duten jokabide etiko bezala ulertzen da, baina baita gizarteek planetarekiko duten jokabide etiko bezala ere, funtsezko hainbat balore oinarritzat hartuz, hala nola berdintasuna, solidaritatea eta baliabideen neurrizko erabilera. Nafarroako hezkuntza-komunitatea jokabide horiekiko sentibera denez, aurrean duen erronka berriari erantzuten laguntzeko tresnak eskaini nahi dizkiogu hemendik. Asmo horrekin sortu ditugu unitate didaktiko hauek, ikasgelan ingurugiro-heziketa lantzeko lagungarri izango direlako uste osoarekin. Nire nahia gauzatu egingo da material honek bizileku dugun gizartea eta natura ulertuko duten hiritarrak sortzen laguntzen badu, eta hiritar horiek beraiek munduaren kudeaketan jokabide informatua, kritikoa, solidarioa eta aniztasunarekiko errespetu osokoa hartzen badute.

Yolanda Barcina Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitzako Sailburua

Ingurugiroa

Aurkibidea

Natur Gune Babestuak

AURKIBIDEA Aurkezpena. Irakaslearentzako gida didaktikoa . . . . . . . . .9

Ikasleen Ariketa Koadernoa . . . . . . . . . . . . .31

Lanerako Maketak. Lehen Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Lanerako Maketak. Bigarren Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Lanerako Fitxak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55

Dokumentuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105

Lan-irtenaldiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209

Informazio Dosierra . . . . . . . . . . . . . . . . .245

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak Hezitzaileok eta jokabide aldaketen alde nahiz garapen jasangarriari buruzko heziketaren alde dihardugunok gure aurrean dugun erronkarik garrantzitsuenetako bat zera izango litzateke, ziurrenik: hots, arazo hori ez zaiela arrotz pertsonei, gizabanako diren aldetik. Ingurugiroa norberaren baitan hasten da, zuzenean eragiten digu, eta norberak bere garapen jasangarria bere gain hartzeko ardura du, gauza pertsonal bat balitz bezala. Horrek esan nahi du erantzukizunezko sentimenduak sustatu behar ditugula gure ikasleengan. Datozen belaunaldiek arrazionalitatezko printzipioak jaso beharko dituzte beren erantzukizun indibidualen artean, gure gizartean eta gure espazioetan, hala nola, landa, herri, hiri, ibai, erreserba, natur gune, etab.etan parte hartzen dutenez gero.

Aurkezpena

Gure jokabideak aldatuko dituzten balore- eta arau-moldapen horiek prozesu motelak dira. Nolanahi ere, bere horretan garrantzi handia daukate. Gure espazio txiki hauetan eta hauetatik abiatuta jokatzen badugu, ikasleei ingurugiroaz pentsatzen, ulertzen, gogoberotzen eta errespetatzen irakatsiz, hobekuntza orokorraren prozesu horretan gure ahalegintxoa egiten arituko gara. Hezitzean, egiten ari garen horren balioa prozesuetan nabarmetzen da, produktuan adina edo are gehiago. JoaquĂn Araujok, gure Natur guneen defendatzaile sutsuak, adierazten duen moduan, â&#x20AC;&#x153;sinfonia bat ez da interpretatzen azken akordera iristeko bakarrikâ&#x20AC;?1

Ingurugiroa

Nafarroako Natur Gune Babestuak Irakaslearentzako gida didaktikoa

Aurkibidea

Natur Gune Babestuak

AURKIBIDEA Sarrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 A. Irakaslearentzako informazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 1. Aurkezpena eta aplikazioaren testuingurua. . . . . . . . . . . . . . .14 2. Unitatearen Berezitasunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 3. Oinarrizko Helburua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 4. Edukiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 5. Ariketen Mapa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 6. Aniztasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 7. Ebaluaziorako iradokizunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 8. Materialak erabiltzeko iradokizunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

SARRERA. Azkeneko urteetan nazio mailako halako adostasun bat lortu da garapen jasangarri bat lortzeko mundu mailako itunen beharrari buruz. Horren emaitza dira, esate baterako, Kioton (1997) klimari buruz egindako goi-bileran CO2 emisioei buruz hartutako erabakiak, edo ingurugiroaren aurkakotzat jotzen diren produktu eta ekintza askoren inguruan Europako Batasunak garatutako politikak. Stockholmeko Konferentzian jada (1972), garapen orekatsu bat sustatu beharrari buruzko alerta-dei bat gehiago egin zen. Europako Batasunaren Ingurugiro Arloko Politika eta Jarduketari buruzko “Garapen Jasangarri baterantz” V. Programan (1993ko otsailaren 1a), ingurugiro arazoen inguruan modu koordinatu batez jarduteko erabaki komunitarioak adierazi ziren: giza-jardueren, garapenaren eta Ingurunebabesaren arteko oreka. Aurrez, Brundtland Txostena agertu zen, Ingurugiroari eta Garapenari buruzko Munduko Batzordeak egina (1984-1987), eta bertan Ingurugiroari buruzko Biltzar batean negoziazioa aurrera eramateko jarraipideak finkatu ziren. Rio de Janeiroko Konferentziak (1992), herrien garapena ingurugiroaren kontserbazioarekin bateratuko zuten erabakiak adostu beharra azpimarratu zuen.

Unitate didaktiko honetan herriska anitz honetako lurzati baten inguruko gogoeta egiten da, eta gure parke eta Erreserben etorkizuna kudeatzeko jarduketak eta arreta-lanak aurkezten dira. Ingurugiro hezkuntzaren helburuek zuzenean eragiten dietela gure ikasleei ulertarazteak asko kezkatzen gaitu, Foru Komunitateak osatzen duen ingurune horretan eta dihardugun bizi-ingurune horretan (Espainia, Europa, mundua) erabakiak hartu eta jarduketak burutzerakoan partaidetza arduratsu bat izateko ikasle horiek prestatzeari begira. Azken helburua, ingurugiro arloko bioaniztasun horren aurrean jokabide positiboak harraraztera bultzatzea da, garapen jasangarri bat eta norberak ere jasangarria lortzeko aukera emango diguna. Ildo horretatik, Unitate honetako edukiak eskema baten barruan egituratuta datoz, espazio bakoitza, aztertu behar dugun paisaia bakoitza kontzeptzio-eremu batzuetan egokitzeko aukera izan dezagun, ikasleek parte hartuko duten jarduera eta eduki horien gidari izango liratekenak.

Bertizko Parke Naturala. Eguaraseko Ehiza-Barrutiko E.N. Eremu gizatartua

PAISAJE BAT EDO INGURUGIROEREMU BAT berdin da

Irakaslearentzako gida didaktikoa

hainbat arlotan aztertuz gero

Orain aurkezten dizuegun eta Nafarroako Gobernuko Ingurugiro Departamentuak sustatu duen “Nafarroako Natur Gune Babestuak” Unitate didaktikoak garapen jasangarriari buruzko kezka hau agertu nahi du. Iruñan Ingurugiro Hezkuntzari buruz egindako Hirugarren Jardunaldiek (1998ko abendua), pertsonok sentsibilitatean gaitzeko dauzkagun erronka eta konpromisoei buruz jardun dute. Horretarako, ingurugiro arloko baloreen hezkuntza sustatzeko asmoa dago, balore horiek gure hurbileko eta urruneko natur guneen ezagutza sakon batean oinarrituz, betiere. Horrela, unitateak zenbait informazio eskaintzen dio irakasleari, ikasleekin gure Komunitateko natur guneak ezagutzeko eta beren testuinguruan kokatzeko aukera emango diotenak.

ESTETIKA

esan nahi du

LUR-EREMUA BERE DIMENTSIO ARTISTIKOAN

ARLO SOZIOKULTURALA

GEOGRAFIA. GEOLOGIA

esan nahi du

ELEMENTU ABIOTIKO ETA BIOTIKOEN ARTEKO ELKARREKINTZAREN ONDORIOZKO ELKARHARREMANAK DITUEN LURRALDEA.

GIZAJARDUERAREN ESZENARIOA

eta honela uler daitezke

Ingurugiroak, halere, berez arlo naturala den horren azterketa baino erlazio gehiago aztertzen ditu. Erromako Klubaren gomendioek, esate baterako, ingurugiroaren zati bezala aipatzen dituzte biztanleriari, dibertsioei, espazioei, natur baliabideei, ekoizpenari, kutsadurari... buruzko azterketak. Gure hezkuntza-ikuspegitik, gainera, beharrezkoa da ingurugiroarekin orekatsuak diren garapenbaloreak pertsonengan sustatzea, geuk zaindu behar dugun mundu honen ikuspegitik, betiere “herriska anitz” gisa harturik.

Ingurugiroa

BEREZ JASANGARRIA DEN NATUR SISTEMA BAT edo bestela esanda

INGURUGIRO FENOSISTEMA

eta beraz

NORBANAKO BAKOITZAK

eta INDIVIDUO

eskaintzen diote

Natur Gune Babestuak A. IRAKASLEARENTZAKO INFORMAZIOA.

Irakaslearentzako gida didaktikoa

L.O.G.S.E.an nahiz Unitate honetan bildurik dauden orientazio didaktikoen funtsa eta muina. Edukien diziplinartekotasuna.

1. AURKEZPENA ETA APLIKAZIOAREN TESTUINGURUA. Aplikazio-mailak. Unitate Didaktiko hau Lehen Hezkuntzako azken zikloarentzat eta Bigarren Hezkuntzako Lehen eta Bigarren zikloarentzat prestatua dago. Beraz, bi maila bereizi dauzka, unitatean zehar komeni denean adieraziko direnak. LEHEN MAILA 5º

6º

1º

BIGARREN MAILA 2º

3º

4º

Maila edo Departamentu bakoitzeko irakasleek, beren lantaldeen giroa eta aukera didaktikoak ezagutzen dituztenez gero, diziplinarteko izaera nabarmen bat eman diezaiokete unitateari, hala nahi baldin badute. Horien aukerak, bai biltzen dituzten edukien ondorioz eta bai proposatzen diren estrategien ondorioz ere -laneko irtenaldi batean informazioa biltzetik hasita-, oso zabalak dira. Ingurugiroaren Ezagutza; Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia; Natur Zientziak; Lengoaia; Adierazpen Plastikoa eta Teknologia;... Unitate honetan edukiak txertatzeko aukera ematen duten alorrak dira. Ikus ditzagun D.B.H.n garatzen diren zenbait eduki esanguratsu, Unitate honetan sakondu daitezkeenak:

Lehen maila, errazena, Lehen Hezkuntzako azken zikloarentzat eta Bigarren Hezkuntzako lehen zikloarentzat pentsatua dago. Bigarren maila, bere zailtasun maila dela-eta, hobeto egokituko litzaioke Bigarren Hezkuntzako Bigarren Zikloari.

Natur Zientzietatik: - Lurreko materialak. - Izaki bizidunen aniztasuna eta batasuna.

Aplikatzeko modua Unitate didaktikoak bi lan proposamen aurkezten ditu arestian aipatutako maila horietako bakoitzarentzat bereizia, eduki eta ariketa ezberdinekin. Irakasleak askatasuna du bere ibilbide didaktiko berezia proposatzeko, eta beraz, proposatutako zenbait ariketa aukeratu (edo ordezkatu) egin ditzake, taldeikasgelarentzat egokienak iruditzen zaizkionak hautatuz.

- Osagai biotiko eta abiotikoek ingurunean duten elkarrekintza. - ... Gizarte Zientziak, Geografia eta Historiatik: - Ezagutza Geografikoa eta natur ingurunea.

Ildo horretatik, aurkezten ditugun materialek ez dute ohiko U.D. horietako bat osatzen, non proposatutako ariketa guztiak ikasleek eginak diren. Aurkezten ditugun materialen bidez zenbait U.D. egin daitezke. Edo bestela esanda, adierazitako ariketa guztiak egingo balira, irakasleek nahikoa material edukiko lukete zenbait hilabetetarako. Beraz, beharrezkoa da ariketak aukeratzea eta jardunbide bat diseinatzea eskaintzen diren materialetatik abiatuz.

- Jarduera ekonomikoa eta eremu politikoa. Ekonomia eta gizartea gaur egungo munduan. - ... Plastika eta Ikus Hezkuntzatik. - Ikusizko Lengoaia.

Inork ez du ezagutzen irakasleak bezain ongi bere ikasleen ikaskuntza-erritmoa eta abiada. Horregatik berak erabaki behar du. Angel Pérez Gómezen hitzetan, gomendagarriena irakasle bakoitzak “curriculuma arakatzea” izango litzateke. Horixe da, hain zuzen,

Ingurugiroa

- Sormenaren prozesua ikusizko arteetan. - ...

Irakaslearentzako gida didaktikoa

Espacios protegidos

basoko arriskuekin, birpopulazioarekin... zerikusirik duten edukiak.

Teknologiaren arlotik. - Teknologia eta gizartea. Lengoaia eta Literaturatik. - Hizkuntz erabilerak komunikazio-egoeretan. - ... Eduki hauek edo beste batzuk Unitate didaktikoan edo eremu zehatz baten azterketan beren testuinguruan koka ditzakegu: NATUR INGURUNEAK de - Nafarroako Foru Komunitateko - Espainiako - Europako - ... - Munduko

Testuinguru geografikoa eta ingurugiro-mailakoa. Unitate Didaktiko honen asmoa Nafarroako natur guneei buruzko arreta-dei bat egitea bada ere, uste dugu gune guztiei, baita gizakiok sortutakoei ere, babesa eta arreta eskaini behar diegula. Ezin ditugu gure inguruko “harribitxi” batzuk defendatu, gune guztiek duten Ondare-Balio orokorra ahaztuz: landakoak, hirikoak, natur guneak, etab... Orekak eta garapen autojasangarriak etorkizuneko jokabide hori eskatzen dute. “Natura babesteko lana nazio-mailako lurralde osoari aplikatu behar zaio orain. Beharrezkoa da natura modu begirunetsu batez landu eta ustiatzea, hala zelaietan nola basoetan, eta naturak bere lekua bilatu behar du hirigune handietan nahiz gure etxeko ate aurrean”, dio Martín Boesch-ek, Pro Naturako lehendakariak.

- Paisaia testu gisa. Alde horretatik, funtsezkoa da lanirtenaldia. Bertatik bertara informazioa bildu eta pertzepzio multisentsoriala lantzea da asmoa. Beste gune batzuetara ere irtenaldiak antola daitezke (Urbasa, Eguarats, Basaula, Sotos...). Horietan guztietan ingurugiro-arloko edukiak lantzeko justifikazioa aurkituko dugu, ingurunea “irakurtzen” irakatsiz. - Espazio eta denbora mailako kontrasteak. Natur ingurunearen ezagutza gure lurraldearen gaineko autokontenplazio-mekanismo huts bat izan ez dadila ahaleginduko gara. Beharrezkoa da gure paisaiak beste lurralde, beste kultura eta beste denbora batzuekin kontrastatzea. - Ingurugiro arloko gatazkak. Azterketa orokorrek tokian tokiko jarduketak egitearen beharraz kontzientziatzera eraman behar gaituzte. Simulazio-jokoek eta ikasleek aztertutako arazoak biltzen dituen txosten bat gauzatzeak lagundu egin behar dute gure ondarea balioesten eta ingurugiroaren kudeaketa eta zainketarako mekanismoak ezagutzen. Lan-irtenaldia. Lan-irtenaldiak ikaskuntzaren prozesuan duen eginkizuna zuzenean zentzumen guztiekin behatzean eta informazioa biltzean datza, ikasgelan osatuko den ikerketa-araketa prozeLAN-IRTENALDIA hasiko genuke 1. IBILBIDEA

IKASKUNTZAPROZESUAK

ondokoak dituela

ondokoak lantzeko EDUKI PROPIOAK

Ondorengo oinarrizko puntuetan oinarrituz, ideia hauek garatzen saiatuko gara: - Nafarroako Gobernuaren Naturaren Interpretaziorako Zentroak. Bertizkora mugatuko gara. Zentro honetara bisita eginez gero Bertizko historiari buruzko informazioa jasoko dugu, eta halaber, basoarekin, ibaiarekin eta bertako ekosistemekin, landaretza- eta animalia-barietateekin,

Medio Ambiente

JARDUERA PROPIOAK

2. IBILBIDEA

PERTZEPTZIO MULTISENTSORIALA

INFORMAZIOBILKETA osatu eta sailkatu egiten dira

hasi eta bukatu egiten dira

IKASGELAN

LANIRTENALDIAN a ATSEDENERAKO NATUR GUNEA, NATUR PARKEA, NATUR ERRESERBA, NATUR MONUMENTUA, ETAB.

ADIBIDE GISA AURKEZTEN DA: BERTIZKO PARKERA IRTENALDIA EGITEA biak berariaz programatu beharko ditu IRAKASLEAK

Natur Gune Babestuak su baten abiapuntu gisa. Bertizko Natur Parkera eta bertako Naturaren Interpretaziorako Zentrora egindako Irtenaldiak Unitate honetan aurkezten diren ariketen prozesu sekuentziatuaren barnean biltzen dira. Nolanahi ere, lan-irtenaldiak ere badu berezko izaera bat, bere eduki eta bere ariketekin. Modu horretan, isolatuki burutzea aukeratu liteke, lortutako informazioak irakasleari egoki iruditzen zaizkion beste batzuekin osatuz. rteera bat egin baino lehen, horri dagozkion txostenak eskainiko dira. Badakigu, halere, beste espazio batzuek ere balio izan dezaketela helburu horietarako: Eguarats, Basaula, Pitillas,... Irakasleak erabaki beharko du zein den lekurik egokiena, aurkeztutako materialak direnak direla ere.

Irakaslearentzako gida didaktikoa

Azken ohar bat. Irtenaldi bakoitzak bere une egokia du burutzeko. Bertizi dagokionez, uste dugu garairik onenak Udazkena (lurrean baliabideen ugaritasuna, koloreak, etab.) eta Udaberria direla. Aldiz, Bardeetan ez da gomendagarria Udaberrian joatea hegaztiek habiak egiteko garaian kalterik ez eragiteko. Nolanahi ere, ikastetxe bakoitzak erabaki behar du zein toki eta zein garai den egokiena. Laneko Koadernoaren Maketa Laukitxoetan aurkeztu diren ariketen sekuentzia horren asmoa, lehendabizi, ariketa guztiak modu orokor batez ulertzea da, eta bigarrenik, Miguel Angel Zabalza irakasleak dioen bezala, une oro non aurkitzen garen â&#x20AC;&#x153;argitukoâ&#x20AC;? dion gidari izango da.

2. UNITATEAREN BEREZITASUNAK Testuingurua: â&#x20AC;&#x153;Natur Gune Babestuakâ&#x20AC;? Unitate Didaktikoa natur ingurunearen testuinguruan kokatzen da, pertsonontzako bizitza- eta ongizateiturri gisa harturik. Nafarroako, Espainiako eta munduko natur gune babestuekin zerikusirik duten hainbat eduki lantzen ditu, ikuspegi orokor batetik elkarrekin uztartuz, aztertu, balioetsi eta etorkizuneko belaunaldientzat defendatu behar dugun zerbait balitz bezala. Gaia: Natur gune babestuak ikuspegi bikoitz batetik aztertzea. Batetik, geografia, paisaia, biologia, ekologia eta plastika arloan dituzten baloreak ezagutuz eta egiaztatuz. Bestetik, pertsonek ingurugiroan duten partaidetza eta erlazioa aztertuz, modu jasangarri batez zaindu eta kudeatu behar dugun kultur faktore bat bezala. Ardatz Orokorra. Edukiak ANTROPOSen arabera egituratzen dira, pertsonak baitira, oro har, gure guneen eta bereziki gure natur gune babestuen aberastasun fisikoa eta biologikoa aztertu, balioetsi eta kudeatu behar dutenak. Prozedurak: Ikasleen lana estrategia bikoitz batetik abiatuta garatzen da. Batetik, lanerako koaderno bat prestatuko da, eta bertan, informazioa biltzearekin (ikusi, sentitu, neurtu...), informazioa prozesatzearekin (sailkapena, erlazioak, neurriak,...) ondorioak ateratzearekin eta esku hartzeko proposamenak (txostenak, laburpenak, kritikak eta jarduteko neurriak... egin) egitearekin loturiko ariketak, teknikak... biltzen dira. Bestetik, lan-irtenaldiek (Bertizko natur parkera) berezkoak dituzten teknikak aplikatuko dira, gero ikasgelan aztertuko den informazioa biltzeko. Jarrerak: Natur ingurunea pertsonontzako bizitza- eta ongizate-iturri gisa balioestearekin loturik daude jarrera hauek. Gure inguruan dagoen natur ingurunea zaindu eta errespetatzea, garapen jasangarri bat lortzeko gauzatu behar ditugun jokabide eta arauak balioetsiz. Zehar-gaiak: Ingurugiro Hezkuntza. Gizakia, natur guneen kontserbatzaile eta birsortzaile gisa. Osasun Hezkuntza: gure basoak, paisaiak, etab, zaintzea eta pertsonen ongizatean duten eragin positiboa (aisialdia, kirola, ...). Museoa: Bertizera egindako lan-irtenaldiarekin zerikusirik duten muralak, grafikoak, liburu-irudiak, maketak, sekuentziak, etab. prestatzea. Erakusketa bat antolatzea, kontuan izanik bere bilakaera geografikoa (mapak, profilak, krokisak...), naturalistikoa (liburuak, txostenak, maketak, ekosistemei buruzko ohar plastikoak, nitxo ekologikoak,...), plastikoa (bildutako materialen erakusketa, ehundurak, formak, kolore, irudi eta argazkien nahasketak,...), linguistikoa (deskribapenak, eskemak, txostenak,...)... Parke edo Natur Erreserba bati buruzko maleta didaktiko bat prestatzea. Iraupena: Unitatearen garapen-denbora lau astetakoa izango da gutxi gorabehera. Horretarako beharrezkoa da eskaintzen diren ariketa guztien artetik irakasleak egoki jotzen dituenak aukeratzea.

Ingurugiroa

Irakaslearentzako gida didaktikoa

3. OINARRIZKO HELBURUA. •·

Nafarroako natur gune babestuak zehaztea.

•·

Natur Parke bat osatzen duten osagai biotiko eta abiotikoak ezagutzea.

•·

Natur gune babestuen erabilera eta kudeaketarekin zerikusirik duten ingurugiro-alderdi ezberdinak aztertzea.

•·

Espazio eta denbora arloko ingurugiro-prozesuak irudikatzea.

•·

Ingurugiro-baloreak sustatzea.

Unitatean burututako ikerketa prozesuaren bidez honako xedeak lortu nahi ditugu: - Nafarroan, Espainian, Europan eta munduan natur gune

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak babestu gisa sailkaturik dagoen natur paisaia batean elementu fisikoak, biologikoak eta pertsonen esku-hartzeak ezagutzea. Bertizko natur parkera egindako lan-irtenaldi baten bidez jasoko dira informazioak, espazio hori lehen eta orain nola erabiltzen, antolatzen eta kudeatzen zen eta den erkatuz. - Ikasleek prestatuko duten txosten baten bidez informazioa antolatu eta adieraztea, burutu den irakaskuntzaikaskuntza prozesua islatuko duena: irtenaldian informazioak bildu, sailkatu, erlazionatu, erkatu, informazio horiek beste natur gune babestu batzuetakoarekin koantifikatu, eta azkenik, ondorioak, balioespenak edo erakunde ofizialek, enpresek, talde ekologistek eta, oro har, pertsonek ingurugiroan jarduteko dituzten neurriak zehaztu. - Natura errespetatu eta babesteko ingurugiro-baloreak sustatzea, gure natur gune babestuez egiten dugun erabilerarekin oreka mantenduz.

Natur Gune Babestuak

Irakaslearentzako gida didaktikoa

4. EDUKIAK. • • •

Unitatearen edukiak egituratzeko darabiltzagun ardatzak hiru badira ere, FISIS, BIOS eta ANTHROPOS, horien ardatz antolatzailea ANTHROPOS da, hots, gizakia natur inguruneen ahalbidetzaile eta eragile gisa. Gainera, Unitate honetan informazioaren bilketa, prozesaketa eta komunikazioarekin zerikusirik duten prozedurak, ondorioak eta proposamenak landuko dira. Unitatean lantzen diren jarrera bereziak ingurugiroaren zehar-lerroarekin erlazionaturik daude.

* EGINTZAK eta KONTZEPTUAK FISIS

ANTHROPOS

BIOS

• Espazio zehatz baten azterketa:

• Bertizko parkea eta pertsonak.

• Bertizko parkea eta bere aberastasuna: flora eta

Bertiz, ...

- Historia: beste garai batzuetako erabilerak.

fauna.

-Mapa/planoen bidez kokatzea.

- Egun duen eginkizuna.

- Ura-flora-fauna erlazioak. (Bidasoako ekosiste-

-Ibilbidea eta distantzia espaziala eta

- Pertsonak Bertizen: baserria, ...

ma).

tenporala.

- Animaliak eta pertsonak Bertizen edo beste natur gune

- Lurzorua-flora-fauna erlazioak. (Basoko ekosiste-

-Ibilbidearen profil subjektiboa.

babestu batzuetan.

ma).

-Egoera-krokisa: orientazioa, kode-

• Ehiza eta bere kudeaketa.

• Ekosistemak Nafarroan.

ak, ...

• Arrantza eta bere kudeaketa.

• Zenbait ekosistema beste gune batzuetan.

-Natur paisaia egituratzen duten ele-

• Fauna eta beste animalia batzuk kudeatu eta kon-

• Biziraupena eta arretak.

mentu fisikoak.

trolatzea.

• Natur guneetako protagonistak: animaliak eta

-Xehetasunen azterketa: siluetak,

• Ingurunearen suntsipena.

landareak.

aurretiko bista, ...

• Garapen jasangarria.

-Okupazio espaziala eta neurriak

• Landareak eta pertsonak.

altueran, bolumena, ...

• Erabilera.

• Lurra (lurzorua), airea (atmosfe-

• Kontserbazioa.

ra), ura (erabilera eta eginkizuna)

• Kutsadura, suteak, ustiapena, bideak, aisialdia...

aztertzea.

etab.en ondoriozko presioak.

• Denbora: erritmoak eta fenome-

• Haztegiak.

noak.

• Garapen jasangarria.

• Nafarroako natur paisaiak eragi-

• Natur gune ezberdinak Nafarroan. Espainiako,

ten dituzten faktore fisikoak.

Europako eta munduko beste leku batzuekin dauzka-

• Espazio- eta denbora-kontrasteak

ten aldeak.

beste paisaia batzuekin.

• Basoaren erabilera eta kudeaketa tradizionala Nafarroan. • Egungo natur guneen erabilera eta kudeaketa. • Natur gune berriak: arazoak eta premiak, bioaniztasuna. • Garapen jasangarria natur guneetan. • Rioko goi-bilerako printzipioekin bat datorren ingurugiro politika bat: “Nafarroan dihardugu, munduan pentsatzen dugu”.

Ingurugiroa

Irakaslearentzako gida didaktikoa

4.2. PROZEDURAKO EDUKIAK. INFORMAZIOA BILTZEA. • Bertizko Parkera lan-irtenaldi bat egiteak berekin dituen estrategiak: ikasgelan informazioak prestatzea, motibazioa, kokapena eta informazioa biltzeko teknikak ezagutzea, lantaldeak antolatzea, eginkizunak izendatzea, etab. - Naturako Ikasgelan jasotako informazioei buruz krokisa eta oharrak egitea. - Bertizko basoan barrena egindako ibilbideari buruz landako oharrak egitea. - Datuak biltzea, fitxa, grafiko, liburuxka, mapa, profil, eskema, etab.en bidez. - Irakasleek edo parkera egindako bisitaldiko laguntzaileek egindako azalpenen inguruko oharrak hartzea. - Irudi ikonikoak jasotzea argazki, bideo, marrazki, etab.en bidez. - Laginak jasotzea, aurrez irakasleei kontsultak eginez. INFORMAZIOAREN PROZESAKETA • Irtenaldiko txostenean datozen ariketak prestatzea. - Oharrak eta norbanakoen edo taldeen datuak ordenatzea. - Informazioak sailkatzea. - Arazoak, egoerak, egintzak, sekuentziak,... aztertzea. - Irtenaldiko informazioa modu eskematiko batez bilduko duten muralak egitea. - Landutako zenbait arlo aztertzea: Bidasoaren ekosistemako eta basoko ekosistemako alderdi geografikoak, biologikoak,... - Gure ekosistemetako osagai bat (landareak, animaliak,...) edo natur guneei buruzko ingurugiro arazoak (liburutegia, interneta, hemerotekak, ...) lan-taldetan ikertzea. - Landutako alderdiei buruz grafikoak, estatistikak, ... egitea. INFORMAZIOA KOMUNIKATZEA. • Laneko koadernoa prestatu eta aurkeztea. • Taldean iruzkina egin eta talde-lanei buruz (muralak, maketak, ikerketak, ...) argudioak ahoz azaltzea. • Norbanakoen nahiz taldeen lanak ikasgelako museoan erakustea. • Ko-ebaluazioa edo ebaluazioa.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak BALIOESPENA ETA ESKU-HARTZEKO PROPOSAMENAK • Gure Komunitateko ingurugiro-arau berdeak prestatzea. • Aztertutako arazoen aurrean kritika egin eta esku hartzea (hedabideak, etab.). • Balioespena egin eta eta gure ondorioei buruzko idazkiak erakunde eskudunei jakinaraztea.

4.3. JARRERAK OROKORRAK. • Aztertutako zenbait alderdiren ezaugarriak ikasi eta ezagutzeko zaletasuna. • Segurtasuna lanak egiterakoan: aurkezpen txukuna, hurrenkera bati jarraitzea, autoebaluazio positiboa, ... • Taldeko lanetan lankidetzan aritzea. U.D.KO JARRERA BEREZIAK • Lan-irtenaldian lan egiteko ezarritako arauak betetzea. - Lantzen eta aztertzen ari garen natur ingurunea errespetatu eta zaintzea. - Lan-irtenaldian informazioa eta beste material batzuk jasotzearekin loturiko ariketak burutzeko interesa piztea. - Behaketarako edo datuak hartzeko aparailuen erabilpenean kontuz ibiltzea (lupa, prismatikoak, grabagailua, argazki-makina, bideoa, ...)

5. ARIKETEN MAPA Unitate didaktiko honetako ariketak, hiru apartatu dituen eskema batean biltzen dira: Lehenak ariketen izenburuak eskaintzen ditu, eta horiek burutzeko bide ematen duten dokumentuekiko erlazioak. Bigarrenak proposatutako ariketak deskribatzen ditu, gauzatu beharreko bi sakontze-mailetan (bat eta bi). Hirugarrenak aniztasunari buruz hitz egiten du, gaitasun handiagoak edo txikiagoak edo jarrera pertsonal ezberdinak dituzten ikasleen arabera egokituz. Jakina, aurreikusitako ariketa guztien artetik, irakasleak aukeratu behar du unitatea zein ariketetan gauzatuko den nagusiki. Beraz, ariketen zerrenda hori ez da gauza itxi bezala eskaintzen, eta ariketa bati ez darraio ezinbestean hurrengoak. Testuinguru geografikoa, irakaslearen esperientzia, ikasleen maila, besteak beste, erabakigarriak izango dira ariketa batzuen edo besteen alde egiterakoan, eta are hurrengo taulan agertzen ez diren beste batzuk gehitzeko.

Natur Gune Babestuak

Irakaslearentzako gida didaktikoa

ARIKETEN TAULA OROKORRA ARIKETAK ETA DOKUMENTUAK

ARIKETEN DESKRIBAPENA 1. MAILA ETA 2. MAILA

1. ARIKETA

NIVEL 1 Y NIVEL 2 1. MAILA ETA 2. MAILA

Unitatearen aurkezpena: hasi aurretik 1. dokumentua eta maketak ikus ditzakegu 1. dok. Zer egingo dugu?

Unitatearen aurkezpena bi ikuspegitatik egin dezakegu: - batetik, Unitatearen ikuspegi orokorra ematen saiatuko gara. Horretarako dagokion testua prestatu da, oinarrizko hiru galderei erantzuteko asmoz: zer aztertuko dugu (natur gune babestuak Nafarroan eta munduan), nola egingo dugu (gure ariketa guztiak bilduko dituen lan-koaderno bat eginez) eta zertarako (inguruan dugun ingurugiroa positiboki balioestea, horren mantenimenduan eta hobekuntzan lagunduz). - bestetik, egiten ari garen ikastaro honetako lanean Unitate honek duen garrantzia azpimarratu behar dugu, aztertzen ari garen gainerako unitate edo gaiekin duen harremana bilatuz. Lan hori irakasle bakoitzari dagokio.

2. ARIKETA.

1. MAILA

1. MAILA Testu ederra: Seatle indiarraren gutuna. 2a dok.

Testu Eder gisa Seatle indiarrak Estatu Batuetako lehendakariari, bere tribuarentzat erreserba bat eraikitzeko proposamenari buruz, 1854. urtean bidali zion gutuna eskaintzen da. Testu Eder horrek Nafarroako natur gune babestuen azterketari buruzko hurbilketa bat jorratzen du, ikuspegi literario eta gizakoi batetik. Halere, izaera unibertsala du: gizakiaren eta naturaren arteko harremana gizarte “primitibo” baten –indioen– ikuspegitik aztertzen du, gizarte “aurreratu” batekin erkatuz, hots, partaide garen mendebaldeko gizarte honekin. Ikasleek zertxobait ezagutuko dute dokumentu hori idatzi zeneko une historikoa, gutxienez cowboy-ei buruz egin diren filme ugarietatik, eta beraz, testu hau gauzak beste era batera ikusteko modu bat izan daiteke beraientzat. Dokumentu honek aukera ematen du ikasgelan eztabaida bat burutzeko, eta horrela, garatu behar dugun gai horren inguruan ikasleek ongien dakitena ezagutu ahal izango genuke, baita horren aurrean dituzten jokabide orokorrak ere. Eztabaida hau burutzeko ideiak puntu gisa eskaintzen dira talde txikian arrazoiak emanez eztabaidatzeko, eta ondoren elkarrekin adostasun batera iritsi eta ondorioak atera ahal izateko.

2. MAILA Oihan gorriko erraldoia. 2b dok.

ANIZTASUNA

Adieraz dezakegu zein ariketak izango diren gutxienekoak eta zeintzuk osagarriak. Irakasleak horretarako zehaztu egin beharko du aurreikusitako guztietatik zeintzuk burutuko diren eta zeintzuk izango diren beharrezkoak. Gainera, dokumentuak aurkez ditzatela eskatuko zaie ikasleei (argazkiak, testigantzak, liburuak, liburuxkak, ..), lehendik daudenak osatuz.

Irakasleak egoki baderitzo, Seatle indioaren gutuna laburtu dezake, honela dioen parrafotik hasiz: “No sé, pero nuestro modo de vida es diferente del de ustedes, ...”. Eztabaidarako puntuak berdinak izango dira. Gainera, irakasleak literatura, kritika, arte arloko beste testu batzuk aukeratu ditzake, eta are irudi komentatuak (pinturak, diapositibak, ...).

2. MAILA. Sánchez Ferlosioren testu konplexuago bat eskaintzen da, eta bertako ariketak hiru une jakinetan proposatzen dira: irtenaldiaren aurretik, irtenaldian zehar eta irtenaldiaren ondoren. Lengoaiako zenbait alderdi biltzen ditu, eta beraz, testua abiapuntu izan liteke unitate hau diziplina ezberdinen artean garatzeko.

3. ARIKETA

1. MAILA ETA 2. MAILA

1 eta 2. MAILAK Zer gauza dakizkigu?

Irakasleak eskema orokor bat proposatuko dio ikasgelari natur gune babestuei buruz. Espazio hauen inguruan dauzkaten kontzeptuei buruzko aurretiazko ideiak bilatu eta horiek espazioan kokatzea da helburua.

Ingurugiroa

Eskema hau bakarka edo talde txikietan landu liteke. Beharrezkoa da adostasun batera iristea.

Irakaslearentzako gida didaktikoa

Natur Gune Babestuak

ARIKETAK ETA DOKUMENTAK

ARIKETEN DESKRIBAPENA 1. MAILA ETA 2. MAILA

4. ARIKETA:

1. MAILA

1. MAILA “Oztopo-lasterketa” 4 dok.: Euri-mapak.

Ikasleek, Nafarroako mapa baten irudikapen baten bidez, Nafarroako erliebea eta inguru klimatikoak, paisaje-motak eta horiek sortzen duten landaretza-aniztasuna errepasatuko dituzte.

2. MAILA: “Biometatik Bertizera jaisten gara” 4a. dok.: Biomen kontzeptu-mapa. 4b dok.: Biomen munduko mapa. 4c dok.: Espainiako Mapa landaretza-zerrendekin.

5. JARDUERA 1. MAILA: Kontrasteko lurra. 5a dok.: Natur guneei buruzko xehetasunak ematea. 2. MAILA: Diren denak al daude? 5a dok.: Natur guneei buruzko xehetasunak ematea. 5b dok.: Gure ekosistemak.

Bioma handiei buruzko gardenki bat egitea, bioma bakoitzaren piktograma adierazgarri bat erabiliz.

2. MAILA Munduko 14 biomen bioaniztasunari eta beren zerrenda klimatikoei buruzko 4a, 4b eta 4c dokumentuak erabiliz, Espainiako eta Nafarroako espazioekin erlazionatzea da kontua.

1. MAILA Nafarroako hiru inguru nagusienak erlazionatuz laburpen eskematiko bat paisaiako alderdirik esanguratsuenekin erlazionatzea da asmoa: flora eta fauna, labore-lurrak eta populatzea. Nafarroako Atlas bat kontsultatu.

Nafarroako ekosistema batzuetako landareen eta animalien paisaia agertzen duten kartelak egitea. 5b Dok. oinarritzat hartu.

2. MAILA Aurreko laburpen eskematikoa egin ondoren, Nafarroako mapan ekosistema nagusiak kokatuko dira. Izen orokorrez izendatuko dira: hezeguneak, harkaiztiak, etab. 5a dok. aprobetxa dezakegu kontzeptuak bereizteko: aniztasuna, bioaniztasuna, natur parkea, erreserba, gune babestua.

6. ARIKETA

1. MAILA ETA 2. MAILA

1. MAILA: Bertiz, imajina ezazu. 2. MAILA: Bertiz, hasteko. 6 dok.: Bertiz.

Bi maila horietan helburua bera da: Bertizko natur parkera lanirtenaldia prestatzea. 6 dok. irakurri, Bertiz mapan kokatu, bere historia ezagutu, eta parkeak eskainiko dizkigun informazioak geureganatu.

7. ARIKETA

1. MAILA ETA 2. MAILA

Lan-irtenaldia

Bertizko parkera egiten den Irtenaldiaren helburu, ariketa eta antolamendua azaldu eta ulertzea da kontua, ikasgelan 7. dokumentua komentatuz. Informazioa jasotzeko lan-taldeak osatzea proposatzen dugu, 35 pertsonez osatuak, bereziki Naturaren Ikasgelan: A. Historialarien taldea, Behe-Solairuan aritzen dira. B. Geografoen taldea. Euri-kopuruei, tenperaturari, ... buruzko informazioa jasotzen dute lehen solairuan. C. Biologoen taldea. Baztan ibaiaren ekosistemari buruzko informazioa jasotzen dute. D. Mendietako taldea: Ibaiertzeko basoei buruzko informazioa eta basoaren eskema orokorra (landak, ameztia, pagadia, hariztia, ...) jasotzen du. Basoaren profilaren eskema, mural bat egiteko. E. Geologoen taldea: Lurraren profilari buruzko krokisa egiten dute. Zuhaitzen azpian ikusten ez duguna: lurreko ekosistema. Onddoei buruzko informazioa ere jaso dezakete. F. Kazetarien taldea: Argazkien bidez jasotzen dute informazioa, eta aldi berean, besteei laguntzen diete. Zuhaitz, zuhaixka, belar, sute baten ondoren basoko klimaxaren bilakaera-eskema... etab.i buruzko informazioa jaso dezakete. Basoko ibilbidean zehar geldiuneak eta azalpenak egingo dira, eta ikasle bakoitzak bere oharrak hartu beharko ditu: irtenaldiko txostenean zenbait informazio proposatzen dira. Beste batzuk Bertizko Natur Gelako gidarien azalpenei esker jakingo dira: karobiak, baserria, txondorra, landaretza, ... Informazio horiek garbira pasatuko dira eta laneko koaderno pertsonalean sailkatuko dira.

7 dok.: Lan-irtenaldia.

ANIZTASUNA

Ingurugiroa

Bertizera proposatutako oinarrizko irtenaldiarekin batera, Informazio Liburuan, hiru irtenaldi ezberdinetarako materiala proposatzen eta eskaintzen da: Eguarasko ehiza-barrutia, Pitillasko aintzira eta Basaulako Erreserba. Irakasleak zehaztu beharko du proposatutakoetatik zein irtenaldi egokitzen den ongien bere interesetara. Unitatea funtsean ez da aldatzen, erreserba hauetara joan nahiz Nafarroan dauden beste batzuetara joan. Ikaskuntza-prozesua aberasteko modu bat irudiak, horien arteko erlazioak eta kontzeptuen zehaztapena erakustea litzateke. Horretarako, irtenaldirako antolatutako talde guztiek lortutako informazio guztiak garbira pasa ondoren, horiek azal ditzatela proposatuko da, muraletan, kartulinetan,... Horrela, geureganatu, irudikatu eta kontzeptualizatzeko urratsak jarraitzen ari gara. (Ikus 10a, b eta c Dok.)

Natur Gune Babestuak

ARIKETAK ETA DOKUMENTUAK

ARIKETEN DESKRIBAPENA 1. MAILA ETA 2. MAILA

8. ARIKETA

1. MAILA eta 2. MAILA

1. eta 2. MAILAK Profil subjektiboa eta objektiboa. 8 dok. Prezipitazioak eta tenperaturak.

Lan-irtenaldia egin ondoren, ibilbidearen profilak azalduko ditugu. Subjektiboa lehendabizi, ibilbideko xehetasunak kontuan izanik: igoerak, lautadak, jaitsierak, denbora eta espazioa... Gero objektiboa, Atlas bateko sestra-kurben eta koloreen gainean.

9. ARIKETA

1. MAILA

1. MAILA “Ikusten ikasteko...” 9 dok. (a, b, c eta d) 2. MAILA “Bertizen deskribapena”. 9 dok. (e eta f) “Sailkatzen ikasteko...”

9 dok.an aurkeztutako eskematik abiatuz, ikasle bakoitzak fitxa bat aurkeztuko du, behaketa horren deskribapena lantzeko aukera emango diguna.

10. ARIKETA

1. MAILA ETA 2. MAILA

1. eta 2. MAILAK “Landako nire oharrak ordenatzen” 10a dok.

Irtenaldiaren ondoren ariketa pertsonalak berrikusi eta ordenatu egingo dira, ikasgelan itundutako sekuentzia bati jarraiki: basoan zehar egindako ibilbidea.

11. ARIKETA

1. MAILA

1. MAILA Bertizko krokisa. Naturarekin bat eginik.

11 dok. kontsultatuz, ibilbide erreal bat egingo da parkera bisita egiten den egunean. Eremu bakoitzean geldialdiak zenbakitu eta egindako ariketak deskribatuko ditugu. Mapa krokisera bihurtzeko eta interpretazio geografikorako prozedura bat landuko dugu.

2. MAILA “Pintzelkada artistikoekin idazten dut natura”

2. MAILA

12. ARIKETA

1. MAILA

1. MAILA Bidasoako ekosistema. 2. MAILA Pertsonak, baserria eta Bertizko Parkea. 12 Dok (a, b) eta 12 (c,d): “Baserriko guneak”, “Baserriaren kanpoko ingurugiroa”, “Txondorra egitea” eta “Paisaia ozeanikoaren maketak”.

Ariketa hau taldean edo banaka egin daiteke. Komenigarria da ikasgelako edo ikastetxeko liburutegia kontsultatzea, eta bertan, hiztegiak eta gidaliburuak aurkituko ditugu, ikasleen lagungarri. 12 (a,b) eta 12 (c,d) dokumentuetan, baserriaren eta txondorren egituren arabera espazioa erabiltzeko informazioa ematen da. Ariketa bat edo bestea proposa daiteke, parkean egindako ibilbidean ikusitakoan oinarrituz. Ikasleak gogoeta egin behar du Nafarroako ipar-mendebaldeko eskualde horretan baserriaren arabera espazioa antolatu eta erabiltzeari buruz. Aldi berean, espazio horietan erabilera eta jarduera-erlazioak ezartzen dira.

13. ARIKETA

1. MAILA

1. MAILA Bidasoa ibaiaren zeharkako profila.

Ariketa hau aurrekoarekin lotua dago. Bidasoako ekosistemaren ikuspegia osatzen du, berau eratzen duten edo bertan bizi diren osagaien egoera finkatuz, ibaiaren profilean.

2. MAILA Bertizko Parkearen laburpena.

2. MAILA

Irakaslearentzako gida didaktikoa

ANIZTASUNA

Ibilbideko leku jakin batzuetako prezipitaziografikoak gehitu ahal zaizkie profilei.

Deskribapenarekin batera, inoren baimenarekin hartutako zenbait elementu gehitu daitezke. Jasotako laginen sailkapen zuzen bat egiteko, “Gida” egokiak erabiliko dira: belarrenak, zuhaitzenak, animalienak, ...

Estrategia ezberdinak erabiliz (ikusten ikasteko fitxak, magnetofonoa, argazkiak, ohar pertsonalak...) Bertizko deskribapena egingo da. Hizkuntzaren bidezko adierazpen eta irudikapen ariketa bat da. Taldeka egiten diren lanak gainerakoei azaldu eta aurkeztuko zaizkie. Txostenaren Ordenazioari buruz “Zure lan-txostena ikertu eta azaldu” fitxa kontsultatu daiteke (10b dok.) Halaber, diaporama bat edo liburu-irudi bat egitea proposa daiteke (10c eta 10d dok.ak)

Irtenaldiaren ondoren, 9. ariketan jasotakoak bezalako informazioak izango ditugu Bertizko Parkea deskribatzeko. Proposa dezakegu klasearen erdiak deskribapen objektibo bat egitea, eta beste erdiak subjektiboa. Ondoren, iritziak batera jarriko dira.

2. MAILA Ikasleak taldeka aritu daitezke friso bat eginez, hots, Bertizen landutako guztia laburbiltzen duen panel bat. Ariketa hau, Irtenaldian landutako eduki garrantzitsuenen ebaluazio-kontrol gisa har daiteke.

Ingurugiroa

Banakako lan bezala izokinaren bizitza-zikloari buruzko informazio osoa egitea proposatzen da: kumea denetik, ibaira errutera etortzen den arte. Maketa bat egitea buztinarekin eta beste osagai batzuekin, espazioaren antolamenduaz eta inguru ozeanikoan duen erabilerari buruz. Ikus inguru ozeanikoko maketaren argazkiak (osagarria 13 dok.)

Liburu-irudi batean lan-irtenaldian hartutako irudi guztiak aurkeztea (10d dok.)

Irakaslearentzako gida didaktikoa

Natur Gune Babestuak

ARIKETAK ETA DOKUMENTUAK

ARIKETEN DESKRIBAPENA 1. MAILA ETA 2. MAILA

14. ARIKETA

1 eta 2. MAILAK

1 eta 2. MAILAK Beste natur gune babestuak: 14a eta 14b dok.ak: “Nafarroako natur erreserba batzuk”. “Natur gune babestuen mapa”.

Ariketa hau egiteko 14a dok. irakurriko dugu. Hiru eskualde eta ekosistema ezberdin dira: Basaula (Arteak-erkameztia) Pitillas (hezegunea), Eguarasko Ehiza-barrutia (Arido subdesertikoa) Nafarroako natur gune babestuen maparen bidez kokatzen ahaleginduko gara

15. ARIKETA

1. MAILA

1. MAILA: Maite itzazu. 15a dok.: “Munduko arterik handiena”

15a dok.an oinarrituz, marrazketa-ariketa bat egingo dugu, kokapena eta deskribapena. Era beretsuan, “Eraulgo artea” N.M.1aren laburpendeskribapen bat egin behar da. Horren helburua, zaindu behar ditugun naturako monumentu horiekiko enpatia eta hunkiberatasuna lantzea da.

2. MAILA: Espainian ondo babesten ditugu. 15b dok.: “Carbayón de Valentín”

2. MAILA

16. ARIKETA

1. MAILA

1. MAILA: Arrazoi bat nahikoa. 2. MAILA: Munduko beste erreserba eta natur gune babestuak. 16a dok. “Munduko beste natur erreserbak” 16b dok. “Natur parke berriak”.

16. ariketan, 1. Maila, ikasleek zuhaitz bat edo hosto bat marraztuko dute, zuhaitzetik ateratzen dena -oxigenoa- eta sartzen dena -CO2adieraziz.

17. ARIKETA

1. MAILA

1. MAILA: 4x4 ibilgailuak. 17a dok. 2. MAILA: Gure parke eta erreserbak Nafarroako haizeberritzaileak dira. C02 emisioen geografia 17b dok. Kiotoko gailurreko azken erabakia. 17c dok.

17a dok. irakurriz, natur gune babestuei eta kalte konponezinak jasaten dituzten beste eskualde batzuei eragiten dieten zenbait giza-ekintzen inguruko gogoeta egitea da.

18. ARIKETA

1 eta 2. MAILAK

1. eta 2. MAILAK: Nafarroako paisaien eraldaketa

Irudietatik abiatuz, honako galderari erantzun behar zaio: Nola gertatu da? Espazioak erabiltzeko arau batzuk eduki beharrari buruz gogoeta eta balioespenak egitea du xede.

19. ARIKETA

1. MAILA

1. MAILA: Zeinen alde ari gara? Inork ez ditu berriz ikusiko. 19a dok. Espainiako zientzilariek baieztatu egin dituzte putreen erasoak. 19b dok. Nafarroako gobernuak hobe luke... 19c dok.

Putreen gai korapilotsu horri buruzko iritzi eta informazio ezberdinak biltzen dituzten zenbait dokumentu aurkeztuko dira. Ikasleek informazioa jaso behar dute berreskurapen planak dituzten beste espezie batzuei buruz: ugatza, hartza, orkatza... taldean lan bat egiteko. Hori egiteko jarraipideak gogoratuko ditugu: informazioa bildu, sailkatu, aztertu, ondorioak atera eta ekintzak proposatu (ikus 19e-tik 19g-ra bitarteko dok.ak).

Ikasleen herrietatik hurbil dauden beste espazio batzuk landu: aisialdi-guneak, erreserbak, parkeak...

Gure herrian beti bada bere tamaina, antzinatasuna edo historiagatik antzeko ariketa bateko protagonista izatea merezi duen zuhaitz edo espazioren bat. Herriko N.M. izan daitezkeen horiei buruz artikulu bat egiteko aukera eman.

15b eta Doñanari buruzko 16 dok. oinarritzat harturik, natur gune babestu baten deskribapena landu. Zuhaitz edo espazio hori Nafarroako Komunitateko beste batekin (N.M.) edo herriaren zuhaitz adierazgarri batekin alderatu.

2. MAILA

Irakaslearen “Ingurugiro-politikak” dokumentaziotik abiatuta, ikertu zer diren ingurugiro-politikak, zergatik diren beharrezkoak, zein espaziotan burutzen diren, zein neurri diren garrantzitsuenak.

16a dok.an Doñana, Gran Paradisoko Parke Nazionala (Italia), Amazoniako Oihana eta Zingiradiari buruzko informazioak jasotzen dira. Ariketa honek bide ematen du eztabaida bat antolatzeko, ahozkotasuna eta argumentazioa lantzeko. Galderak edo arazoak proposatzen dira, arrazoi-ondorio, kausalitate lineala, konkausalitatea... ideiekin loturiko erantzunak bila ditzaten ikasleek.

2. MAILA

Prentsara, udaletxera, administraziora, erakunde partikularretara... gutunak idatzi, aisialdi, turismo, kirol... jarduera batzuek ibaietan, arroiletan, hezeguneetan... duten alde on eta txarrari buruzko gure iritziak jakinaraziz, eta irtenbideak proposatuz.

17b eta 17c dok.ak irakurriz, informazioak baloratu eta ondorioak ateratzen dira negutegi-efektuak gure basoetan duen garrantziari buruz.

2. MAILA 2. MAILA: Naturaren matxinada. Doñanan katamotza zaintzeko plana 19d dok.

ANIZTASUNA

19d dok.ak katamotza salbatzeko hartutako neurriak irudikatzen ditu. Komeniko litzateke ikasleek elkarteren batean (Gorosti, Gurelur...) informazioa biltzea, babesa behar duten Nafarroako animalia-espezie batzuen alde egiten diren ekintzen berri izateko.

Ingurugiroa

Oihan tropikaleko desforestazioaren arazoa aurkez daiteke. Aipatutako elkarteetatik (Gurelur, Gorosti...) diapositibak lor litezke Nafarroako Espezie garrantzitsuenei buruz, Gure ekosistemei buruz, desagertzeko zorian dauden espezieei buruz... Nafarroako Nekazarien Kutxak eta Ingurugiro Departamentuak sei dokumental prestatu dituzte Nafarroako faunari buruz: “Navarra salvaje/Nafarroa basatia”

Natur Gune Babestuak

ARIKETAK ETA DOKUMENTUAK

ARIKETEN DESKRIBAPENA 1. MAILA ETA 2. MAILA

20. ARIKETA

1. MAILA

1. MAILA: Gure natur gune babestuen arriskurik handiena. “Klimax, Testuak, Suteen aurkako Plana, Nafarroako Gobernuak suaren erabilpenari buruz egindako Araudia, Mendia zaintzea” 20a,b,c,d dok.ak

Gure ekosistemen eta natur gure babestuen suntsipenari buruz azter dezakegun arazo larriena sua eta suteak dira. Baso bizi baten irudiak, klimax garatua eta orekatua duena, sute baten ondoren geratzen den egoerarekin parekatu. Proposatutako testuetatik abiatuz, natur ekosistemen suntsipena eragotziko luketen ekintza batzuren inguruan gogoeta egin eta zerrenda bat prestatu.

2. MAILA: Ekin lanari! “Nafarroako Baso Plana, Legeak berritzeak natur hondamendiak eragozten ditu, Nafarroako mendi babesleen katalogoa, UrbasaAndiako Natur Parkea, Piktogramak” 20 a,b,c,d dok.ak

2.MAILA

21. ARIKETA

1. MAILA

1. MAILA: Basoa berritu dezagun! Gure mintegiak. 21a dok.

21 dok.tik abiatuta, Nafarroako komunitatean mintegiek duten garrantzia eta eginkizuna zehaztu dezakegu. Miluzeko Mintegiaren (Iruñea) irudia aurkeztuko da eztabaidatzeko, eta bertan, pabilioi bat eta pertsona bat landareak (arteak) ureztatzen ikus daitezke.

2. MAILA: Ingurugiroa nazioarteko erakundeetan. Nazioarteko erakundeak. 21b dok.

93. urteaz geroztik Espainian desagertu diren basoei buruzko grafikoak egin. Urbasa-Andia parkean sakondu, UrbasaAndiako karst-ari eta lurrazpiko ura agertzen den iturburuei buruzko eskema bat eginez.

Mintegi bat bisitatu zenbait informazio jasotzeko: zer landare hazten diren, haziak nola lortzen diren, horietako bakoitzarekin zer prozesu daramaten, landareak denboran zehar, produktuaren salmenta, paper pot teknologia, etab...

2. MAILA Nazioarteko erakundeen eginkizuna laburbildu eta Europako mapan horien egoitzak bilatu.

1 eta 2. MAILAK

1. eta 2. MAILAK: Lanerako proposamena: natur ibilbide bat egitea.

Ibilbidearen diseinua alda daiteke, herritik hurbil dagoen bide bat hartuz, edo erreserba edo natur gune babestu batera joanez. Adierazi: 1. Abiapuntua. 2. Eduki litekeen ikuspegia. 3. Zuhaitz, lurzoru-mota, putzu, animailiaren bat... azpimarratu. 4. Pertsonekin zerikusia duten elementuak azpimarratu: itxiturak, txabolak, zubiak... 5. Jolas giroko bilaketa-gunea: irudi bitxiak, kolorea, ehundurak, kolorea... 6. ... 7. Topatzeko eta itzultzeko lekua. Ibilbide teorikoa marraztuko da. Kartulina bidez aurkeztuko da, geldialdiak, zuhaitzen marrazkiak, animaliak... adieraziz.

23. ARIKETA

ANIZTASUNA

Ariketa honek bizi garen herritik hurbil dagoen leku jakin batean jardutera eraman gaitzake. Ikasleak protagonista izan daitezke. Gure herriaren inguruan natur guneak errazteko arau edo ekintzak: zein espazio, horien erabilera, kudeaketa...

22. ARIKETA

22a dok. Natur ibilbide bat egitea.

Irakaslearentzako gida didaktikoa

1. MAILA

1. MAILA: Laburpena. Natur Gune Babestuak zaintzeko proposamena

Arestian landutakoa bilduko duen laburpen-ariketa bat da: Natur Gune Babestuak nola zaindu.

2. MAILA: Nola antolatu beharko genuke Natur Parke bat Nafarroan? 23a dok. Nola antolatu beharko genuke Natur Parke bat Nafarroan?

2. MAILA 23a dok.tik abiatuz, rol-joko bat prestatuko da, U.D.an aztertutako guztiaren laburpen-eginkizuna bete eta bil dezakeena. Ikasleentzat erakargarria den arren, horren emaitzak arazoak sor ditzake

Ingurugiroa

“Nafarroako basoak” gaiari buruzko bideo bat ikus dezakegu. (Bibliografia) Espainiako mapa bat egin Autonomia Erkidegoak hiru koderen arabera koloreatuz: baso asko dauzkatenak, baso gutxi dauzkatenak eta tartekoak. 22b dok.: (osagarria) 22c dok.: Administrazio-salaketa. 22d dok.: Adena mintzo da.

23b dok.tik abiatuta, sarrera bikoitzeko taula bete. “Laburpena: Nafarroako Natur Gune Babestuak”.

Irakaslearentzako gida didaktikoa

Natur Gune Babestuak

ARIKETAK ETA DOKUMENTUAK

ARIKETEN DESKRIBAPENA 1. MAILA ETA 2. MAILA

24. ARIKETA 1 eta 2. MAILAK Amaierako mapa 24a dok.

Ikasle guztiek batean lan egingo dute. Eredu bat bezala proposatuko dugu, baina irakasleek eta ikasleek beste bat biziagoa egin ahal izango dute, egindako ariketen arabera, eta irakaskuntza-ikaskuntza prozesu orokorraren arabera.

25. ARIKETA

1 eta 2. MAILAK

Autoebaluazioa

Ikasleek egingo dute oinarrizko hiru galderetan oinarrituz: Zer ikasi dut? Nola ikasi dut? Zertarako balio izan dit? Irakasleek gehiago zehaztu dezake galdera bakoitza kontzeptuen, prozeduren edo landutako baloreen arabera.

26. ARIKETA

1 eta 2. MAILAK

Hiztegia.

Unitatean zehar, hiztegirako bilduko ditugun kontzeptuak, esapideak... azpimarratuko ditugu. Funtsezko kontzeptuak memorizatzeko balio du ariketa honek.

6. ANIZTASUNA. Ikasgelan egingo ditugun ariketak ikasle bakoitzaren laneko erritmora eta gaitasunetara egokituz landuko dugu aniztasunaren gaia Unitate honetan. Ariketen Mapan Ariketen Deskribapena izenburupean adierazi bezala, bi sakontze-maila daude. Bi maila horiek gutxieneko eduki batzuekin loturik daude. Atal horretan jasotako ariketa guztiak oinarrizkoak direla jotzen da, eta beraz, Lehen Hezkuntzako azken ikasturteko, D.B.H.ko Lehen Zikloko edo D.B.H.ko Bigarren zikloko ikasle gehienek egin ditzakete. Baina Ariketen Mapa horrek, gainera, Unitate Didaktikoan proposatzen diren gai askoren inguruan sakontzeko alternatibak eskaintzen ditu. Aniztasuna izenburua duen atalean deskribatzen dira. Oinarrizkoak -bi zentzutan- deitu ditugun horiek osatzen dituzten ariketak dira. Batetik, espazio-denbora kontrasteen bidez zenbait eduki sakonduz: landutakoari buruzko eguneko albisteetako arazoak, aztertu eta sakontzeko dokumentu berriak, prentsako berriak, etab... Bestetik, oinarrizko bezala deskribatutako ariketak laburbilduz, ikasleen premietara errazago egokitu ahal izan daitezen. Ikasle guztiek Lanerako Koaderno edo Txosten batean jaso beharko dituzte Unitate Didaktikoan egingo dituzten ariketak. Koaderno hori egiteko garaian, irakasleak adierazitako ibilbide komun hori islatu beharko du ikasle bakoitzak (Irtenaldiaren aurretik, Irtenaldian bertan eta Irtenaldiaren ondoren egingo ditugun ariketak izango dira horiek), baita egin litezkeen

Ingurugiroa

ANIZTASUNA

24b eta 24c dokumentuak, berez, ikerketa prozesu baten laburpenak dira, eta Proiektu Didaktiko bat taxutzen dute.

beste batzuk ere: talde bakoitzak irtenaldian egingo duen lana, borondatezko ariketak, Unitateari buruzko prentsako albisteak bildu eta iruzkinak egitea, etab. Bakoitzaren ikasketa-erritmo ezberdinen ondorioz, irakasleak adieraziko du zer den oinarrizkoa, eta nola landu daitekeen aniztasuna gida honetan proposatutako ariketen bidez -edo ikasgelan itundutako beste batzuen bidez-. Ariketa osagarriak oinarrizko ariketen garapen bezala planteatu dira. Horrek esan nahi du ikasle guztiek proposamen berdinetan hartzen dutela parte, abiapuntuko dokumentu komun batzuen bidez. Halere, dokumentu edo informazio berriek lantzen ari garen gaia garatzen dute, ikasleen gaitasuna bera eta dauzkaten informazio-iturriaz beste mugarik gabe. Argi geratu behar du, informazio-dokumentuetan puntu asko geratzen direla sakondu genitzakeenak. Era berean, ariketa osagarriak egiteko orduan ezin zaio itsasoari mugarik jarri, zer egin behar dugun modu oso gidatu batean adieraziz. Oro har, ikasle gehienek egin dezaketena baino gauza gehiago eskaintzen dira, baina ez da ziurtatzen ikasleek edo irakasleek une jakin batean behar duten guztia eskainiko denik. Gure ustez, halere, eskainitako eduki eta ariketa osagarriak aski dira irakasleen eta ikasleen premia gehientsuenak estaltzeko. Baina ariketa horiek ez dira itxiak, baizik eta irakasleek egoki deritzoten edo ikasleek proposatzen dituzten aukera berrietara, premietara eta egokitzapenetara irekiak daude.

Natur Gune Babestuak

Irakaslearentzako gida didaktikoa

7. EBALUAZIORAKO IRADOKIZUNAK. Unitatearen ebaluazioa hiru une ezberdinetan landuko dugu: hasierakoa, prozesukoa eta amaierakoa. Irakaslearen lana errealitate horretara egokitzeko beharrezkoak diren ariketak proposatzen ditugu. Aldi berean, kontuan izango dugu arestian aipatu dugun aniztasunaren gai horrekin loturik dagoela

ebaluazioa. Komenigarria iruditzen zaigu aniztasunarekin loturiko funtsezko alderdi batzuk biltzen dituzten parametro batzuk zehaztea. Gai horiek hiru ebaluazio-taulatan islatzen dira. Ondorengoak dira.

HASIERAKO EBALUAZIOA IKASLEAK

EZAGUTZA MAILA

1 2 3 4 5

Ingurugiroa

AUTONOMIA ETA INFORMAZIOA BILTZEA

ANTOLATZEKO ETA SAILKATZEKO GAITASUNA

Irakaslearentzako gida didaktikoa

Natur Gune Babestuak

PROZESUKO EBALUAZIOA

IKASLEAK

JOKABIDEA IRTENALDIA ETA IKASGELA ONA

OHIKOA

TXARRA

1 2 3 4 5

JOKABIDE OROKORRAK. (IKUS EDUKIAK) LORTUTAKO GAUZAK:

ZAILTASUNAK:

JOKABIDE BEREZIAK. LORTUTAKO GAUZAK:

ZAILTASUNAK:

Ingurugiroa

TEKNIKEN EZAGUTZA BADAKI

EZ DAKI

ANIZTASUNA TXIKIA OHIKOA BESTE BAT

Natur Gune Babestuak

Irakaslearentzako gida didaktikoa

AMAIERAKO EBALUAZIOA

IKASLEAK

EKINTZAK ETA KONTZEPTUAK AMAIERAKO KONTROLA 1etik 5era

•PROZEDURAK• ITXURA ORTOGRAFIA

MAMIA EDUKIAK SAKONDU (1etik 5era)

1 2 3 4 5

GARAPENARI BURUZKO BALIOESPENA TXARRA

ESKASA

HELBURUAK ZENBATERAINO BETE DIREN MOTIBAZIO OROKORRA INTERESGARRIA IZAN DA? BURUTUTAKO LANAREN KALITATEA HEZKUNTZA MAILAKO EKARRIA

ZER EZ DA BEHAR BEZALA ATERA?

ETORKIZUNEAN ZER ALDAKETA EGITEA KOMENIKO LITZATEKE?

Ingurugiroa

TARTEKOA

ONA

OSO ONA

Irakaslearentzako gida didaktikoa

8. MATERIAL HAUEK ERABILTZEKO IRADOKIZUNAK. U.D. honek bi eratako materialak erabiltzen ditu. Irakasleentzat dena eta ikasleentzat dena. Gainera, zenbait ikastetxetan material horiek aplikatu zituztenean jarraitutako ibilbideak eskaintzen ditugu. Adibide horiek eredu gisa erabil daitezke ikasleekin egin beharreko ariketak aukeratzerakoan. 8.1. IRAKASLEARENTZAKO DOKUMENTUAK. Irakasleei eskaintzen zaizkien dokumentuak bi dira: Gida Didaktikoa eta Informazio Liburua. Gida Didaktikoak Unitatearen ikuspegi orokor bat eskaini nahi du, ikuspegi didaktiko batetik. Unitate Didaktiko guztietako oinarrizko atalak biltzen ditu, azalpen, iruzkin eta guzti. Atal guztiak garrantzitsuak badira ere, bi azpimarratuko ditugu:

- Unitateko Fitxa: helburu eta eduki mailan lortu nahi denaren laburpen bat, zeharkako gaiekiko harremana eta horretarako aurreikusitako iraupena eskaintzen da. - Ariketak: Atal hau, aldi berean, hiru zutabetan antolatua dago. Lehenak, horiek egiteko beharrezkoak diren dokumentuekin erlazionatzen ditu ariketak. Bigarrenak, aukeratutako sakontze-mailen arabera (1 eta 2) azaltzen ditu ariketak. Hirugarrenak, aniztasunaren atala garatzen du, ariketa errazagoetarako bide emanez, edo alderantziz, lanerako eta azterketarako proposamen berriak eginez. Azpimarratu nahi dugu, berriro ere, irakasleari dagokiola, proposatutako ariketa guztien artetik, benetan egingo direnak aukeratzea. Unitatean adierazitako 25 ariketak egingo balira, horren iraupena zenbait hilabetetakoa izango litzateke, eta horrek ez du inolako zentzurik. Informazio Liburua liburu ireki bat da, eta bertan, irakasleak Unitatearen garapenerako erabilgarri jotzen dituen informazioak gehitzen joango dira. Beraz, eskaintzen diren dokumentuek lanerako linea ireki bat agertzen dute aztergai dugun gaiari buruzko datu zientifikoak, bibliografia berria, prentsako artikuluak, zuzenbideak... zabaltzeko edo berriak biltzeko. Horrek aukera eman behar du materialak testuinguru geografiko ezberdinetara, ikasle-talde ezberdinetara, azkeneko aurkikuntza edo ikerlanetara, ikasleen interesetara, etab.etara egokitzen joateko.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak Eskaintzen den Informazio Liburuan informazio grafikoei buruzko zenbait informazio (munduko, Espainiako, Nafarroako... mapak) edo ikasleak erraz lor ditzakeela iruditzen zaizkigun beste batzuk aipatu gabe utzi dira: Atlasean, Animaliei edo landareei buruzko Gidak, Testuliburuak, etab... Gogoratu nahi dugu, gainera, Bertizko Parkeak material ugari duela (mapak, liburuxkak, basoan barrena egiteko ibilbideak, kartelak,...), eta halaber, gidari espezializatuak. Azkenik, Nafarroako Gobernuko Ingurugiro Departamentuak baliabideen karpeta batzuk ditu, mapak, diapositibak, gardenkiak, informazio-liburuxkak,... jasotzen dituztenak, eta horiek CAPetan utziko dira, eta bertatik irakasle guztiei helarazi ahal izango zaizkie. 8.2. IKASLEENTZAKO DOKUMENTUAK. Ikasleak lan-tresna gisa erabiliko dituen dokumentuak elkarrekin erlazionaturik daude. Hiru era ezberdinekoak dira: oinarrizko dokumentazioa, lan-irtenaldia eta laneko koadernoa. Irakasleek egiten duten ariketen aukeraketaren arabera, aipatutako hiru material-mota horiek erabiliko dira, edo ez. Oinarrizko dokumentazioak, ikasleen ariketa guztiak egiteko beharrezkoak diren dokumentuen zerrenda bat biltzen du. Dokumentuek, argazki, testu, mapa, marrazki, etab.en bidez, Unitatea garatzeko beharrezkoa den informazioa eskaintzen dute. Dokumentuetan bi sakontze-maila daude. Lehena, Lehen Hezkuntzako azken ziklorako edo D.B.H.ko bigarren ziklorako pentsatua dago. Bigarren maila, D.B.H.ko bigarren ziklorako da. Ikasleek erabiliko dituzten dokumentuak irakasle bakoitzak zehaztu behar ditu, eta ikasgelan finkatzen duen dinamikaren araberakoak izango dira -taldeka edo banaka egindako lana, dagoen aniztasun-maila,...- eta jakina, baita aipatutako ariketak ere. Laneko koadernoak ordenatutako ariketa-multzo bat eskaintzen du, Unitatearen edukiak garatu eta zehazteko. Lehen Hezkuntzan eta D.B.H.ko lehen zikloan erabili ahal izango da, nagusiki. Alegia, ikasgelak, beste Unitate Didaktiko batzuetan, lanak burutzeko estrategiak edo emandako gai bati buruzko informazioak biltzen dituzten txostenak aurrez egin dituenean. D.B.H.ko bigarren zikloan, batzuetan lehenago ere bai, laneko koadernoaren ordez laneko Maketa erabili ahal izango da, hots, Unitatean zehar ikasgelan egingo diren ariketen halako zerrenda soil bat. Begibistakoa denez, Maketa hori erabiltze-

Natur Gune Babestuak ak abstrakzio eta aniztasun maila handiagoa eskatzen du, eta ikasleen artean banakako edo taldeko lanak egitea eragiten du, oro har eredu estandar bati lotuak ez daudenak. Bertizko Parkera egingo den lan-irtenaldian, bi leku ezberdinetan landu beharreko helburu, eduki eta ariketak biltzen dira: basoko ibilbidean zehar -parkean egin daitezkeen ugarietako batean- eta parkeko Naturaren Interpretaziorako Zentroan. Irtenaldian egindako ariketak, ikasgelan osatu beharko dira oro har, baina edonola ere, ikasleek berek ordenatu, aztertu eta laburbildu, kontrastatu, osatu eta azkenik azaldu beharko dituzte eta ikasleek eta irakasleak balioetsi. Irtenaldiko ariketei dagokienez ere bi erreferentzia-maila proposatzen dira. Batarentzat nahiz bestearentzat, beharrezkoa da azpimarratzea basoko ibilbidean taldeen lan-erritmoak oharrak hartuz, argazkiak atereaz, krokisak eginez...- mantsoa izan behar duela, laneko prozedurak finkatu nahi baldin

Irakaslearentzako gida didaktikoa

baditugu. Bestetik, parkeko Gidariek gune jakinei buruzko (txondorra, karobia, baserria, aurkikuntza kasualak...) gaien inguruko azalpenak edo iradokizunak emango dituzte, proposatutako ariketa horiek burutzeko lagungarri izan daitezkeenak. Irakasleek eta ikasleek lan-irtenaldietan duten esperientziak gomendagarri egiten du ariketa batzuk ikasgelan lantzen ari garenaren arabera (kontzeptuak, prozedurak edo jokabideak) aukeratzea. Naturaren Interpretaziorako Zentroan errazago burutzen dira ariketak. Irtenaldi bakoitzean izan ohi den ikasle kopuru handiaren ondorioz dauden espazio-arazoengatik, komenigarria da taldeak egitea eta horietako bakoitza Zentroan dauden hiru landare-motetatik batean espezializatzea: ura, lurzorua, basoa, historia, ... Lan hori egin ondoren, talde bakoitzak, egoki iruditzen zaizkion gauzetan jar dezake arreta, eta beraz, denaren ikuspegi orokor bat edukiko du. Adostasun bat bilatzeko ahalegin hori, behar-beharrezkoa, ikasgelan egingo da.

Ingurugiroa

Nafarroako natur gune babestuak Ikaslearen Ariketen Koadernoa

Ikaslearen Ariketen Koadernoa

Natur Gune Babestuak

AURKIBIDEA Unitatearen aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 Lanerako Maketak. Lehen Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Lanerako Maketak. Bigarren Hezkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Lanerako Fitxak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Ikaslearen Ariketen Koadernoa

UNITATEAREN AURKEZPENA Unitate Didaktiko honetan Nafarroako Natur Gune Babestuak aztertuko ditugu. Horiez gainera, Espainia eta mundu zabaleko beste Natur Gune batzuk ere aipatuko ditugu. Gure azterlana egiterakoan natur gune horiek ekologia eta ingurugiro aldetik dituzten balioak azpimarratuko ditugu. Azterlanak bi zati izango ditu. Batetik, natur parke baten azterketa egingo dugu: bere ekosistemak, parkearen erabilera eta kudeaketa etab... Bestetik, eta gure azterketa osatzeko, bestelako balio ekologikoak dituzten Nafarroako eta munduko hainbat natur gune babesturen ezaugarriak ere ikusiko ditugu. Era horretan, natur gune horietako animalia- eta landare-espezieen inguruko arazoak ezagutu eta gizakiak horiek konpontzeko hartu dituen edo har ditzakeen neurriei buruzko ikuspegi orokorra izango dugu. Beraz, horietxek izango dira ikasi beharreko gaietako batzuk. Natur parke bat ondo aztertzeko lan-irtenaldi bat egin beharko dugu Bertizera, Nafarroan natur parke izendatu zuten lehendabiziko parkera, hain zuzen. Bertizen Naturaren Interpretaziorako Zentroa eta Monitore ugari aurkituko ditugu. Horiei galderak eginez parkeak dituen balioei buruzko informazioa bilduko dugu. Parkeko monitoreek eta irakasleek emango dizuten infomazioa eta Unitate honekin batera doazen dokumentuetan eta kontsulta-liburuetan aurkituko duzuna bildu, ordenatu, behar bezala sailkatu eta txosten bat osatu behar duzu. Egindako ariketa bakoitza (krokisa egitea, oharrak hartzea, laburpenak, eskemak egitea,...) txosten horretan jasoko da. Txosten hori Unitatearen ebaluazioaren osagai garrantzitsua izango da. Nolanahi ere, gure helburu nagusia, ingurugiroa positiboki baloratzen ikastea da, eta ahal dugun neurrian, hura zaintzen eta hobetzen laguntzea. Horretarako, Unitate honetan bereziki bi gai landuko ditugu: Bertizera egin beharreko lan-irtenaldian jokabide egokia izatea (inguruan ditugun gauza eta pertsonekiko begirunea) eta klasearen barruan lanerako eta partaidetzarako giroa sortzea, eskola-lanerako giro ona sor dadin. Era horretako gaien ebaluazioak ere amaierako kalifikaziorako balio izango du.

Ingurugiroa

Nafarroako natur gune babestuak Lanerako Maketak Lehen Hezkuntza

Lehen hezkuntzako maketak

Natur Gune Babestuak

LANERAKO MAKETAK (Lehen hezkuntzako 3. zikloa eta D.B.H.ko 1. zikloa)

NATUR GUNE BABESTUAK

AURKIBIDEA

EDUKIA • Unitatearen aurkezpena ................................... 2 • Testu ederra ......................................................... 3 •

....................................................

–

•

....................................................

–

•

....................................................

–

IKASTURTEA

Izena: Ikastetxea/Institutua: Irakaslea:

1. Arik.

2. Arik. HASI BAINO LEHEN

TESTU EDERRA «SEATTLE INDIARRA» (2A Dok.)

Pertsona guztiok, edozein lan, bidaia, kirol edo beste edozer gauza egiteko arrazoiren bat izaten dugu beti. Horregatik, lan hau egiten hasi aurretik, galdera hauei erantzun behar diegu:

Denon artean ondoko gai hauek aztertu eta landu:

* Zer egin behar dugu?

3. Bizi zaren hiria.

* Nola egingo dugu?

4. Gaur egungo teknologi garapena.

* Zertarako egingo dugu? Zure irakasleari laguntza eskatu eta erantzun iezaiozu zure laneko 1. orriari. Gaiari buruzko ikuspegi orokor bat hartzeko 1. Dokumentuan eta Lanerako Maketetan begiratu.

Ingurugiroa

1. Indioaren arrazoiketa. 2. Lurrari eta geure buruari egiten diogun kaltea.

Natur Gune Babestuak 3. Arik.

Lehen hezkuntzako maketak

4. Arik. ZER GAUZA DAKIZKIGU? Non?

Zer?

OZTOPO-LASTERKETA

Zertarako?

NAFARROAN

NATUR GUNE BABESTUAK

MUNDUAREN GAINERAKO TOKIETAN PREZIPITAZIOAK -Espainian -Europan -Munduan Eskema bat egin

5. Arik.

1. Eremua.

l/m2

4. Eremua.

l/m2

2. Eremua.

l/m

5. Eremua.

l/m2

3. Eremua.

l/m2

6. Eremua.

l/m2

6. Arik. KONTRASTE UGARIKO LURRALDEA

BERTIZ?... IMAGINA EZAZU!

• KOKALEKUA • IBILBIDEA Eremua 1

Landaretza

Labore-motak Biztanleria

• Nolako landaretza aurkituko dugu? • Zer dakigu bertako historiaz?

• ORIENTAZIOA 3

• DISTANTZIA

Ingurugiroa

Lehen hezkuntzako maketak

7. Arik.

Natur Gune Babestuak 8. Arik.

LAN-IRTENALDIA

PROFIL SUBJEKTIBOA ETA PROFIL OBJEKTIBOA

• Lan-irtenaldiari buruzko Txostena aurkeztea. • Helburuen/antolamenduaren eta arauei buruzko iruzkina.

IBILBIDEAREN DENBORA

• Informazioa nola bildu behar dugun jakitea. ARIKETAK

ALTUERA

– – – –

• TALDEKA Natur gela • BAKARKA Ibilbidea parkean barrena

ARIKETAK – – – –

• Nire taldeak honakoa egiteko konpromisoa hartu du:

• Nik honakoa egiteko konpromisoa hartu dut: DISTANTZIA

KODEAK:

9. Arik.

10. Arik. IKUSTEN IKASTEKO...

LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN

1. Kokalekua Ariketak

2. Denboraren azterketa

Aztergaiak

Lan-eremua

3. Deskribapena eta marrazki/argazkia

4. Gizakiarekiko harremana 5. Identifikazioa 6. Zure iritzia

• Ariketa hau denon artean egingo dugu. Bertizko Parkean ibilaldia egitean gai jakin bat landuko dugu (mihura, baserria, pago bat...)

Ingurugiroa

Lan-irtenaldiko ariketa guztiak antolatu eta erakusketa bat egin behar da (Ikusi 10. DOK.).

Natur Gune Babestuak

Lehen hezkuntzako maketak

11. Arik.

12. Arik. BERTIZKO KROKISA: NATURAREKIN BAT EGINIK

BIDASOAKO EKOSISTEMA (Baztan ibaia)

11. DOK.

• Taldean bilduta, hormirudi bat edo DIN A4 neurriko liburu bat osatu behar da, Bidasoa (Baztan) ibaian azaltzen diren 13 osagai hauek deskribatuz. 1. Uretako hirusta 2. Xipa-belarra 3. Aingira 4. Burduntzia. 5. Desman piriniarra 6. Alga berdeak 7. Amuarraina 8. Ipurtatsa 9. Izokina 10. Ihi erraboilakara 11. Zarboa 12. Alga berdeak (Batrachos-pernum) 13. Ur-igela

• Natur Parkean egin beharreko IBILBIDEA birregitea, deskribapen orokorrak eginez.

Kodeak:

13. Arik.

14. Arik.

• 14. Dokumentuak proposatzen dizkizun edo zerorri egoki iruditzen zaizkizun bestelako Erreserben eskema egin ezazu. 1. BASAULA 2. LAS CAÑAS 3. EGUARAS E.B.

KOKALEKUA:

Ingurugiroa

INFORMAZIOAK

BAZTAN-BIDASOA IBAIAREN ZEHARKAKO PROFILA

• Baztan Ibaiaren ekosistemako 13 elementu bereizgarrienen marrazkiak

BESTELAKO NATUR GUNE BABESTUAK

Lehen hezkuntzako maketak

15. Arik.

Natur Gune Babestuak 16. Arik.

MAITA ITZAZU!

ARRAZOI BAT NAHIKOA

15.A DOK. • Munduko arterik handiena MARRAZTU

KOKATU

DESKRIBATU

• NM-1 «Eraulgo artea» (Nafarroa)

(Argazkia)

17. Arik.

18. Arik. «4 X 4» IBILGAILUAK

NAFARROAKO PAISAIEN ERALDAKETA

• (17A DOK.)

* Lur-orotako ibilgailuek zer-nolako kalteak egin ohi dituzte?

* Adieraz ezazu krokis-marrazki baten bidez (komikia) natur paisaien eraldaketari buruzko istoriotxo honetan falta den sekuentzia. NOLA?

* Arrazoiak:...

* Nafarroako zein natur gune babestutan dira bereziki kaltegarri?

* Arrazoiak:...

* Horien erabilera arautzeko arauren bat proposa ezazu.

* Arrazoiak:...

* Azal ezazu nolako ondorioak izango lituzkeen paisaiarentzat beraren erabilerari buruzko araurik ez emateak:

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 19. Arik.

Lehen hezkuntzako maketak

20. Arik. ZEINEN ALDE ARI GARA?

GURE NATUR GUNE BABESTUEN ARRISKURIK HANDIENA

• (19.DOK). Batzuk. Begira 20 c DOK. * Nafarroako Gobernuak (Ingurugiro Sailak) zenbait espezie sustatzeko antolatu dituen planei buruz informazioa eskatu.

GRAFIKOA: «BASO BIZIA» Begira c DOK. BASOAREN KLIMAXAREN GRAFIKOA * Marraz ezazu basoa sutearen ondoren.

* Nafarroako Putreari buruzko talde-lana (lanerako maketaren sekuentziari jarraitu). * KLIMAXaren hondamenaren arrazoiak * Beti dago ARRAZOIren bat (argazkia)

21. Arik.

22. Arik. BASOA BERRITU DEZAGUN!

LANERAKO PROPOSAMENA: NATUR IBILBIDE BAT EGITEA

* Zer dira mintegiak? Nafarroan horrelako zenbat erabiltzen dira baso-berritze lanetarako? * Nola kudeatu eta antolatzen dituzte Nafarroan?

* Azter ezazu irudi hau. Zer egiten ari da?

Nor da?

MINTEGIAREN

Zer landare dira?

* Zure herritik hurbil dagoen tokiren bat aukeratu (ibaia, pinudia, pagadia, hariztia, urmaela, kanpo zabala, hesi gune edo ezpondak) eta horietan barrena natur ibilbide bat antolatzeko beharrezko informazio eta baliabideen sekuentzia egin ezazu. (Begira 22. DOK.)

Non dago

ARGAZKIA

Zertarako erabiliko dituzte? Nora bidaliko dituzte?

Zenbat denbora beharko dute 20 cm. hazteko?

Ingurugiroa

Lehen hezkuntzako maketak

Natur Gune Babestuak

23. Arik.

24. Arik. AMAIERAKO MAPA

MARISCAL

LABURPENA Natur Gune Babestuak zaintzeko proposamenak

* IMariscal-en bi binetak oinarri harturik, asma itzazu BI IRTENBIDE ON Nafarroan ditugun Erreserba, parke eta abarrentzat. IRTENBIDE TXARRA

IRTENBIDE ONA

IRTENBIDE TXARRA

IRTENBIDE ONA

25. Arik.

HIZTEGIA AUTOEBALUAZIOA

* Unitate Didaktiko honetan zer ikasi dut?

* Ikasitako kontzeptuen bilduma

KONTZEPTUA DESKRIBAPENA

* Zer egin dut hori ikasteko? 1 MARRAZKIA * Unitate honek zertarako balio izan dit?

* Ikusi Autoebaluaziorako beste era batzuk Ariketen fitxetan)

Ingurugiroa

Nafarroako natur gune babestuak Lanerako Maketak Bigarren Hezkuntza

Bigarren hezkuntzako maketak

Natur Gune Babestuak

LANERAKO MAKETA (D.B.H.ko 2. zikloa)

NATUR GUNE BABESTUAK

AURKIBIDEA

EDUKIA • Unitatearen aurkezpena ................................... 2 • Testu ederra ......................................................... 3

Argazkia/Marrazkia

•

....................................................

–

•

....................................................

–

•

....................................................

–

IKASTURTEA

Izena: Ikastetxea/Institutua: Irakaslea:

1. Arik.

2. Arik. HASI BAINO LEHEN

TESTU EDERRA «OIHAN GORRIKO ERRALDOIA»

Unitate Didaktiko honetan ikasi eta landuko dituzun gaiei buruz zure iritzia azaldu.

Irakur ezazu arretaz testua, batez ere basoaren deskribapena:

Erantzun:

1. Basoa deskribatzeko nolako izenondoak erabiltzen dira?

* Zer egingo dugu?

2. Zeintzuk dira testuan azaltzen diren izaki bizidunak?

* Nola egingo dugu? * Zertarako egingo dugu?

3. Zer iradokitzen dizute esaldi hauek?

Irakasleari laguntza eskatu eta 1. Dokumentua eta Lanerako Maketak kontsulta ditzakezu. 4. Zein esalditan aurkitu dituzu ingurugiroaren aldeko hitz edo adierazpenak?

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 3. Arik.

Bigarren hezkuntzako maketak

4. Arik. ZER GAUZA DAKIZKIGU?

«BIOMETATIK BERTIZERA JAISTEN GARA» 4A, 4B, 4C DOK.

NATUR GUNE BABESTUAK

LEKUA

ZERRENDA ZOOMORFIKOA ETA LANDARETZA

ESPAINIA BIOMA

NAFARROA

BI ZERRENDA HARTZEN DITU: ZERRENDA ZERRENDA

SEÑORÍO DE BÉRTIZ

5. Arik.

BANDAREN BARRUAN SARTUTA DAGO

6. Arik. DIREN GUZTIAK HAN DAUDE?

BERTIZ,... HASTEKO! 6. DOK.

D0C.5 (1) eta 5 (2) DOK. EKOSISTEMA NAGUSIAK NAFARROAKO ATLASean begiratu eta ekosistemak non dauden adieraziko dugu.

• Azter ezazu” 1. Zein da Bertizko Parkearen historia?

2. Zer du Bertizek jendea erakartzeko?

3. Parkea bere inguruan kokatu, mugak adierazi eta Atlasa erabilita zure herritik bertara dagoen distantzia kalkulatu. EKOSISTEMA NAGUSIAK 1 2 3 4 5 6 7 8

KODEAK

Ingurugiroa

Bigarren hezkuntzako maketak

7. Arik.

Natur Gune Babestuak 8. Arik.

LAN-IRTENALDIA

PROFIL SUBJEKTIBOA ETA PROFIL OBJEKTIBOA

* Lan-irtenaldiari buruzko Txostena aurkeztea. * Helburuei eta arauei buruzko iruzkina.

IBILBIDEAREN DENBORA

* Informazioa nola bildu behar dugun jakitea. ARIKETAK • TALDEKA Natur gela • BAKARKA Ibilbidea parkean barrena

ARIKETAK

• Nire taldeak honakoa egiteko konpromisoa hartu du:

• Nik honakoa egiteko konpromisoa hartu dut: KODEAK:

9. Arik.

10. Arik. BERTIZEN DESKRIBAPENA

LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN DENBORA-SEKUENTZIA

* Oharrak hartzea

«TITULOA» EDUKIA

LAN-EREMUA

* ZER IKUSI DUT? * ZER ENTZUN DUT? * ZER USAINDU DUT? * ZER UKITU DUT? * Basoaren pertsonifikazioa

* Bertizera irtenaldia egin ondoren, informazio guztiak ordena egokian antolatu behar dira (Ikusi 10 Dokumentua)

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Bigarren hezkuntzako maketak

12. Arik.

11. Arik. «PINTZELKADA ARTISTIKOEKIN IDAZTEN DUT NATURA»

GIZAKIAK, BASERRIA ETA BERTIZKO PARKEA 13. DOK.

* Irtenaldiaren ondoren Sánchez Ferlosiok honela idazten du Alfanhui liburuko «Oihan gorriko Erraldoia» kapituluan.

* Ingurunea baserriaren eta bere erabileraren arabera antolatzeko marrazki-krokisa INGURUNEAREN KROKISA

ERABILERAK

ESKEMA bat egin

• BORDA osatzen duten ingurugiro-elementuen eta gizakien arteko loturak bila itzazu. BORDA

13. Arik.

14. Arik.

BERTIZKO PARKEARI BURUZKO LABURPENA • Taldean bildurik, Parkearen xehetasun garrantzitsuenak bilduko dituen panel bat egin. Parkea - Kokalekua - Geografia: erliebea, klimatologia. - Historia - Natur gaiak: Landareak, Fauna - Parkearen eta gizakien arteko harremanak: Baserria - Bisitarientzako oharpideak, gomendioak.

GIZAKIAK

BESTELAKO NATUR GUNE BABESTUAK • 14. Dokumentuak proposatzen dizkizun edo zerorri egoki iruditzen zaizkizun bestelako Erreserben eskema egin ezazu. 1. BASAULA

2. L. CAÑAS

3. EGUARAS E.B.

KOKALEKUA: 1. 2. 3.

Ingurugiroa

Bigarren hezkuntzako maketak

15. Arik.

Natur Gune Babestuak 16. Arik.

ESPAINIAN ONDO BABESTEN DITUGU...

MUNDUKO BESTE ERRESERBA ETA NATUR GUNE BABESTUAK

15.B DOK. Natur gune babesturen bat (Doñana) mapan kokatu eta horren deskribapena egin «CARBAYóN de VALENTÍN»

16.A DOK.

1. TALDE TXIKIETAN GAIA EZTABAIDATU DESKRIBAPENA

KOKALEKUA

2. ONDORIOAK KODEAK

KONTRASTEA: Konpara ezazu zure herriko zuhaitz batekin. MARRAZKIA

DESKRIB./NEURRIAK

3. ERABAKIAK

KOKALEKUA

18. Arik.

17. Arik. GURE PARKE ETA ERRESERBAK NAFARROAKO HAIZEBERRITZAILEAK DIRA

NAFARROAKO PAISAIEN ERALDAKETA * Paisaia horiek nola eraldatu diren erakusten duen sekuentziaren krokis-marrazkia egin ezazue.

• Fotosintesiaren grafikoa.

NOLA? ARGAZKIA

ARGAZKIA

* Arrazoiak:...

• 17 DOK. Kiotoko Gailurra.

ARGAZKIA

* Arrazoiak:... ARGAZKIA

• Zer adierazten du marrazkiak?

ARGAZKIA

* Arrazoiak:... ARGAZKIA

ARGAZKIA

* Arrazoiak:...

* Aipa itzazu HAIZEBERRITZE EFEKTUA eragiten duten Nafarroako Parkeak edo Erreserbak.

Ingurugiroa

* Azal ezazu zergatik den hain beharrezkoa INGURUGIRO arloan natur paisaia erabiltzeko eta kudeatzeko arau batzuk ezartzea.

Natur Gune Babestuak 19. Arik.

Bigarren hezkuntzako maketak

20. Arik. NATURAREN MATXINADA

EKIN LANARI! 20 DOK.

• Irakur ezazu 19,D Dokumentua, «Doñanan katamotza zaintzeko Plana».

“Zure herriko baso edo eremu bat antolatzeko eta kudeatzeko” ardura hartu duzu:

1. Erantzun:

1. Landan, basoan, ibai-bazterretan, larretan eta antzeko lekuetan suteak ez gertatzeko arau batzuk eman itzazu.

2. Leku estrategikoetan jarri beharreko PIKTOGRAMAK marraz itzazu (20 D Dok). OHARRAK: - Debekatua dago sua egitea. - Sua egin daiteke. - Kontuz zigarroarekin!

2. Iker ezazu: taldean lan egin.

21. Arik.

22. Arik. INGURUGIROA NAZIOARTEKO ERAKUNDEETAN

LANERAKO PROPOSAMENA: NATUR IBILBIDE BAT EGITEA

• Testuaren laburpena. ERAKUNDEAK

• Nafarroako Foru Komunitateko Parke edo Erreserba batean natur ibilibide bat antolatzeko beharrezko informazio eta baliabideen sekuentzia egin ezazu.

ANTZEKO HELBURUAK

- NBIP(PNUMA) - UNESCO-MAB - EUROPAKO KONTSEILUA - NKNB (UICN) - WWF

• Adieraz ezazu, Europako mapan, non dagoen erakunde bakoitzaren egoitza.

EUROPAko mapa bertan jarri

Ingurugiroa

Bigarren hezkuntzako maketak

Natur Gune Babestuak

23. Arik.

24. Arik.

LABURPENA Nola antolatu beharko genuke Natur Parke bat Nafarroan?

AMAIERAKO MAPA

* SIMULAZIO-JOKOA III. HELBURUA III. LANERAKO METODOLOGIA A. Adituen taldeak osatu B. Adituen taldeen lana C. Gaia aurkeztu eta eztabaidatu III. ERABAKIAK ETA PROPOSAMENAK: LABURPENA

25. Arik.

HIZTEGIA AUTOEBALUAZIOA

* Zer ikasi dut Unitate Dikatiko honetan?

* Ikasitako kontzeptuak biltzea

KONTZEPTUA DESKRIBAPENA

* Zein teknika erabili ditut? 1

MARRAZKIA

* Unitate honek zertarako balio izan dit?

* Ikusi Autoebaluaziorako beste era batzuk Ariketen fitxetan)

Ingurugiroa

Nafarroako natur gune babestuak Lanerako fitxak

Natur Gune Babestuak

1. Ariketa - 1. eta 2. mailak – ZER EGINGO DUGU?

– NOLA EGINGO DUGU?

– ZERTARAKO EGINGO DUGU?

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

HASI BAINO LEHEN

Lanerako fitxak

2. ARIKETA - 1. MAILA

Natur Gune Babestuak

TESTU EDERRA: SEATTLE INDIAR BURUZAGIAREN GUTUNA

Seattle indiar buruzagiaren gutunean azaltzen den “Testu ederra” irakurri ondoren, talde txikietan bildu eta gai horri buruz gogoeta egin behar duzue. Gero, gainerako taldeekin batera aztertu eta landuko duzue. 1. Seatle indiarra Suquamish tribuko buruzagia zen. Garai hartan “gizon zuriak” indiarren lurraldea inguratzen hasi ziren, hura kolonizatzeko asmoz. Kolonizatzeak lurraz jabetzea esan nahi du -lurra norberaren jabetza balitz bezala erregistratzea- eta zerbaitetarako ustiatzea: nekazaritza, abeltzantzarako,... Jabetzaren ideia hori ezezaguna zen Suquamish tribuarentzat, eta horregatik Seatle indiar buruzagiak ezin zuen ulertu denona zen ondasun bat pertsona bakar batena nola izan zitekeen. Lurra ez da gizakiarena, baizik eta gizakia lurrarena. Zer iruditzen zaizu Seatle buruzagiaren arrazoiketa? Zergatik? 2. Testuaren lehendabiziko esaldia honakoa da: “Dena uztarturik dago”. Zein da esaldi horren esanahia, basoan

ERANTZUNAK: 1.

Ingurugiroa

edo natur gune batean bizi diren animaliez ari garenean? Lurrari kalte egiten diogunean ez al diogu geure buruari ere kalte egiten? Adibide batzuk jar itzazu. 3. Zurien hiriak ez ziren Seatle indiarrarentzat bat ere erakargarriak. Berak indiarren kanpamentuetako lasaitasuna nahiago zuen, naturarekin bat eginik bizi. Seatlek zer sentitzen zuen jakinda, zure hirian nolako hutsuneak daudela esango zenuke? Zure ustez, zurien zibilizazioaren amaiera Seatlek zioen bezain beldurgarria izango al da?

4. Seatle indiarra bizi izan zen lurraldeetan orain munduko hegazkin fabrikarik handiena dago; baita Software-inperiorik handiena ere (Bill Gates). Eta harrigarria bada ere, leku horretan dagoen hiriak indiarraren izen bera du: Seatle. Teknikak halako garapen izugarria duen garai honetan Seatlek nahi zuen bizimoduak zentzua izango luke? Zertarako balio du bizitzak... gizakiak gauez putzuan dauden igelen arteko sesio-hotsa entzuterik ez badauka?

Natur Gune Babestuak 2. Ariketa - 2. Maila

Lanerako fitxak

TESTU EDERRA: OIHANEKO ERRALDOIA

Irtenaldia egin baino lehen. Irakur ezazu arretaz testua, batez ere basoaren deskribapena:

1. Basoa deskribatzeko nolako izenondoak erabiltzen dira?

2. Zeintzuk dira testuan azaltzen diren izaki bizidunak?

3. Zer iradokitzen dizute esaldi hauek?

“Hain gustura zebilen basotik ibilian, nahiago zukeen hura amaiezina balitz”

“Altxor da hainbeste balio izanik, ezerk balio ez duena...Horretan datza altxorraren sena; saldu ezin horretantxe.”

4. Zein esalditan aurkitu dituzu ingurugiroaren aldeko hitz edo adierazpenak?

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

Natur Gune Babestuak

3. Ariketa - 1. Maila

Non daude?

ZER GAUZA DAKIZKIGU?

Zer dira?

Zertarako balio dute?

NAFARROAN

Foto: Jose Ignacio Juanbeltz

NATUR NATUR GUNE GUNE BABESTUAK BABESTUAK

en MUNDUAREN GAINERAKO TOKIETAN Non daude? ESPAINIAN

EUROPAN

Ingurugiroa

GAINERAKO DENBORAN

Natur Gune Babestuak

Lanerako fitxak

3. Ariketa - 2. Maila

ZER GAUZA DAKIZKIGU?

NATUR GUNE BABESTUAK

Non?

MUNDUAN

ESPAINIAN

Zer antzekotasun dituzte?

Horiek babestuz, zer lortuko dugu? GARAPEN JASANGARRIA Eta hori zer da?

Ingurugiroa

NAFARROAN

Lanerako fitxak

4. Ariketa - 1. Maila

Natur Gune Babestuak OZTOPO-LASTERKETA

Begira 4 Dokumentuan eta idatzi eremu bakoitzeko prezipitazio kopurua.

Zeintzuk dira prezipitazio kopuru ezberdin hauek dituzten ingurune geografikoak?

PREZIPITAZIOAK 1. EREMUA ...........L/M2 2. EREMUA ...........L/M2 3. EREMUA ..........L/M2

4. EREMUA .............. L/M2 5. EREMUA .............. L/M2 6. EREMUA .............. L/M2

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

4. Ariketa - 2. Maila Begiratu 4A, 4B eta 4C dokumentuan eta erantzun.

LEKUA

BIOMA, ZERRENDA ZOOMORFIKOA ETA LANDARETZA

ESPAINIA

NAFARROA

BERTIZ

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

Natur Gune Babestuak

5. Ariketa - 1. Maila

KONTRASTE UGARIKO LURRALDEA

Izenda itzazu Nafarroako mapan azaltzen diren hiru eremuak, eta idatzi beren ezaugarrietako batzuk.

NAFARROAKO PAISAIAK EREMUA

LANDAREAK

LABORANTZA MOTA

Ingurugiroa

POPULATZE MOTA

Natur Gune Babestuak 5. Ariketa - 2. Maila

Lanerako fitxak

DIREN GUZTIAK HAN DAUDE?

Begiratu Nafarroako Atlasean eta Nafarroako ekosistemei buruzko 5A eta 5B Dokumentuetan. Koka itzazu mapan.

EKOSISTEMA NAGUSIAK 1 2 3 4 5 6 7 8

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

6. Ariketa - 1. Maila

Natur Gune Babestuak BERTIZ? IMAGINA EZAZU!

Ikusi 6 DOK. Gero mapan marraztu eta erantzun ezazu.

Kokalekua. Mugak. Ibilbidea. Distantzia. Nolako landaretza aurkituko dugu? Zer dakigu bertako historiaz?

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lanerako fitxak

6. Ariketa - 2. Maila

BERTIZ,... HASTEKO!

Begiratu 6. dokumentuan eta erantzun:

1. Zein da Bertiz natur parkearen historia?

2. Zer du Bertizek jendea erakartzeko?

3. Koka ezazu parkea Nafarroako mapan. Atlas bat (eskalan) erabiliz, distantzia kalkulatu eta marraz ezazu.

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

7. Ariketa - 1. eta 2. Mailak Lan-irtenaldiari buruzko Txostena aurkeztu.

Helburuei eta arauei buruzko iruzkina. Informazioa nola bildu behar dugun jakitea.

H0NAKO ARIKETA HAUEK EGINGO DITUGU:

TALDEKAKO LANA

HONAKO ARIKETA HAUEK EGINGO DITUT:

BAKARKAKO LANA

Nire taldeak honakoa egiteko konpromisoa hartu du:

Gure koordinatzailea honako hau izango da:

Nik honakoa egiteko konpromisoa hartu dut:

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak LAN-IRTENALDIA

Natur Gune Babestuak

Lanerako fitxak

8. Ariketa - 1. eta 2. Mailak

PROFIL SUBJEKTIBOA

LAN-IRTENALDIA .......................................... BERTIZ.

Adieraz ezazu errotuladore gorriz egin dugun ibilbidea: gure herritik Bertizeraino. Adieraz itzazu mapan ibai eta mendi batzuk. Adierazi puntu kardinalak. Kode egokiak jar itzazu.

Ibilbidearen denbora ALTUERA: m. 1200

800

400

0 0

100

DISTANTZIA KM.TAN

Zentroa: Bertiz

Inicio de recorrido: Ibilbidearen hasiera Puerto de Velate: Belateko Mendatea Final del recorrido: Ibilbidearen amaiera.

Marraz ezazu ibilbidearen profila autobusetik ikusi duzun eran. Abiagunea -alegia gure herria- zero puntuan jarri. Zure ustez Bertiz dagoen kilometroan, berriz, amaiera jar ezazu.

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

9. Ariketa - 1. Maila

Natur Gune Babestuak ...IKUSTEN IKASTEKO

1. KOKALEKUA

2. DENBORAREN BANAKETA.

3. DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA.

4. GIZAKIAREKIKO HARREMANA.

5. IDENTIFIKAZIOA.

6. ZURE IRITZIA.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 9. Ariketa - 2. Maila

Lanerako fitxak

BERTIZEN DESKRIBAPENA

Gogoan izan: basoaren deskribapen egokia egiteko erne-erne jarri behar dituzu zentzumen guztiak: ikusmena, entzumena, usaimena... era horretan bere osotasunean ikusi eta sentituko baituzu. Bertiz deskribatzeko aurrenik oharrak hartu eta gero gelan erabiliko dituzu.

ZENTZUMENAK ERABILIZ.

Zer ikusi dut?

Zer entzun dut?

Zer usaindu dut?

Zer ukitu dut?

Basoaren pertsonifikazioa:

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lanerako fitxak

10. Ariketa - 1. Maila

LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN

ARIKETAK

AZTERGAIAK

LAN-EREMUA (Ibilbidea-Ikasgela)

(Zure txostenean Irtenaldiko ariketa guztiak jaso itzazu. Informazio batzuk iragarki-tauletan edo pasiloetan erakus ditzakezu. Begira 10A dokumentuan).

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 10. Ariketa - 2. Maila DENBORA-SEKUENTZIA

Lanerako fitxak

LANDAKO NIRE OHARRAK ORDENATZEN

«TITULUA» EDUKIA

LAN-EREMUA (IBILBIDEA-IKASGELA)

(Zure txostenean Irtenaldiko ariketa guztiak jaso itzazu. Informazio batzuk iragarki-tauletan edo pasiloetan erakus ditzakezu. Begira 10A dokumentuan).

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

11. Ariketa 1. Maila

Natur Gune Babestuak NATURAREKIN BAT EGINIK

Bertizko parkean egin dugun ibilbidea berregin ezazu. Bunbuilo edo kode txikien bitartez adierazi ezazu lanerako geldialdi bakoitzean izan dituzun bizipenak, pertzepzioak... Zer gertatu zen leku horietako bakoitzean?

natur gela

KODEAK

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 11. Ariketa - 2. Maila

Lanerako fitxak

BERTIZEN DESKRIBAPENA: «PINTZELKADA ARTISTIKOEKIN IDAZTEN DUT NATURA»

IRTENALDIAREN ONDOREN. Sánchez Ferlosiok idatziak dira ondoko esaldiak: “Ordokia argi eta alai ageri zen, baso bakanez tartekaturik”. “Lurra erre-kolorekoa zen, eta ihintzez bustirik zegoen”. “Behea lau-laua eta belar txikikoa zen”. “kurrilo grisak hanka baten gainean lo...” “Orein bakarzaleak...” Ferlosioaren testuan ageri diren espazioa eta denbora eta zuk Bertizen ezagutu dituzun espazioa eta denbora oso ezberdinak dira. 1. Deskribapena egiteko eskema bat egin ezazu. Klase erdiak Bertizi buruzko deskribapen objektiboa egingo du (hizkuntzaren erreferentzia-funtzioa). Beste erdiak deskribapen objektiboa egingo du (hizkuntzaren adierazpen-funtzioa eta literatur funtzioa).

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

12. Ariketa - 1. Maila

Natur Gune Babestuak BIDASOAREN EKOSISTEMA

Bil ezazu informazioa Bidasoa ibaiaren ekosistema osatzen duten hamairu elementu hauen funtsezko alderdiei buruz. Elementu bakoitzak orrialde bat hartuko du, DIN A4 orri erdi baten neurrikoa.

Ipurtatsa

Uretako hirusta

Izokina

Xipa-belarra

Ihi erraboilakara

Aingira

Zarboa

Burduntzia.

Alga berdeak (Batrachospernum) Desman piriniarra

Alga berdeak (Jania) Ur-igela

Amuarraina

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lanerako fitxak

GIZAKIAK, BASERRIA ETA BERTIZKO PARKEA

12. Ariketa - 2. Maila

Bertizko baserria edo Baztan haraneko ingurune ozeanikoa osatzen duten beste baserriak kontuan izanik, egin ezazu ingurunearen antolamenduari buruzko marrazki-krokis bat. Gizakiek ingurune horiek zertarako erabiltzen dituzten adierazi. Begiratu 12 A eta 12 B dokumentuetan.

KROKIS ESPAZIALA

ERABILERAK

BORDA osatzen duten ingurugiro-elementuen eta gizakien arteko loturak bila itzazu.

BORDA

GIZAKIAK

Ingurugiroa

13. Ariketa - 1. Maila

Natur Gune Babestuak

BIDASOA IBAIAREN ZEHARKAKO PROFILA

(Baztan Ibaiaren ekosistemako 13 elementu bereizgarrienak marraz itzazu)

Lanerako fitxak

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 13. Ariketa - 2. Maila

Lanerako fitxak

BERTIZKO PARKEARI BURUZKO LABURPENA

Diseño en equipo de un panel manual (friso plegable) en el que se informe de los aspectos más destacados del Parque.

GIZ KIA AK PAR K E A ETA “AZALA”

AE N IA P ROK K KO N K RE , SA

BERTIZ

- Kokalekua

- Geografia, erliebea, klimatologia.

- Parkearen Historia

- Natur gaiak: Landareak, Fauna Basoaren ekosistema. Bidasoa ibaiaren ekosistema.

- Gizakien eta parkearen arteko loturak.

- Parkearen erabilera eta kudeaketa.

- Bisitarientzako gomendioak eta oharpideak.

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

14. Ariketa - 1. Maila

Natur Gune Babestuak

BESTE NATUR GUNE BABESTUAK

14A eta 14B Dokumentuek proposatzen dizkizuten erreserben edo Nafarroako beste natur gune babestuen eskema egin ezazu.

2. Las Ca単asko aintzira...Pitillasko aintzira

1. Basaula

Erreserben kokapena

3. Eguarasko ehiza-barrutia

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 14. Ariketa - 2. Maila

Lanerako fitxak

BESTE NATUR GUNE BABESTUAK

14A eta 14B Dokumentuak edo zerorri egoki iruditzen zaizkizun bestelako dokumentuak erabiliz, egin ezazu Erreserbei buruzko laburpen bat.

1. ......................................................................

......................................................................

3. ....................................................................

{ { { ERRESERBEN KOKALEKUA:

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

Natur Gune Babestuak

15. Ariketa - 1. Maila

MAITA ITZAZU!

Ikusi 15A Dokumentua “Munduko arterik handiena”

MARRAZ EZAZU

KOKA EZAZU

DESKRIBA EZAZU

Argazkian “Eraulgo artea” 1 N.M. duzu. Azter ezazu irudia.

Basoko zein eremutan kokatuko zenuke?

Zenbat urte izango ditu?

Foto: José Ignacio Juanbeltz

Zein herritatik hurbil dago?

Encina de Eraul. Año 1997 Zer neurri dituela uste duzu?

Jendeak zergatik errespetatu du?

Zergatik da N. M.?

Ingurugiroa

Nolako informazioak jarriko zenituzke bere ondoan?

Natur Gune Babestuak 15. Ariketa - 2. Maila

Lanerako fitxak

ESPAINIAN ONDO BABESTEN DITUGU...

Natur gune babestu baten edo Natur Monumentu baten historia idatz ezazu eta mapan koka ezazu. Begira15 dokumentua.

DESKRIBAPENA

KOKAPENA

• Autonomia Erkidegoa............................................................. ......................................................................................................... • Probintzia................................................................................... KONTRASTEA: Nafarroako N.M batekin edo zure herriko zuhaitz adierazgarriren batekin konpara ezazu

ARGAZKIA/MARRAZKIA

DESKRIBAPENA

Ingurugiroa

KOKAPENA

Lanerako fitxak

16. Ariketa - 1. Maila

Natur Gune Babestuak ARRAZOI BAT NAHIKOA

Eguzkiaren indarra, lurrean dagoen ura eta C02 erabiliz, eta klorofilaren laguntzaz landareek beren elikagaia ekoizten dute (almidoia, azukrea,...). Fotosintesiaren prozesuan, landareek oxigenoa bota egiten dute. Landareak gure oxigeno-fabrikak dira. Osa ezazu ondorengo irudia, eskuinaldean oxigeno-fabrika bat egiteko falta dena marraztuz.

OXIGENOA

GARRAIOAK

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 16. Ariketa - 2. Maila

Lanerako fitxak

MUNDUKO BESTE ERRESERBA ETA NATUR GUNE BABESTUAK

Ondorengo testuetan agertzen diren ideiak ikasgelan eztabaidatu. Lehenik, talde txikietan, taldekako erantzunak bila itzazue, eta geroago, talde handi batean, ondorioak atera. - Amazonia oihana, eta oro har, oihan ekuatorial guztiak ez lirateke inolaz ere hondatu behar, gizakiok oraindik ezagutu ere egiten ez ditugun milaka landare eta animalia-espezie baitituzte. Eta alde horretatik, Brasilek edo beste herrialde ekuatorial batzuek ezin baldin badute beste herrialde zibilizatu batzuen garapen maila bera lortu, ez dio axolarik, -garrantzitsuena oihana errespetatzea baita- planeta osoaren mesederako. Gainera, Amazoniako tribuekin ezin dugu Seatle indiar buruzagiarekin bezala jokatu. Onargarria al da herrialde batzuk gainerako herrialdeen onagatik sakrifikatzea? Zer esan nahi du garapen jasangarriak? - Do単ana turismoa ia batere bultzatu ez duen Erreserba baten ohiko eredutzat har genezake. Bertako hondartzetan, edo aldamenean dagoen Matalasca単as herrian luxuzko etxebizitzak egin litezke, eta horrela Erreserbaren mantenimendua eta gure herriak turismotik jasotzen dituen diru-sarrerak bateragarri izango lirateke. Bidezidor batzuk antola litezke turista horiek Erreserbako animaliak eta plantak ezagutu ditzaten. Era horretan Natura ezagutzeko aukera eman eta naturarekiko begirunea eta babesa bultzatuko genituzke. Hala ere, horrela jokatuta, ez al genuke espezien galera azkartuko? - Egunen batean gizakiak oxigenoa sortu eta atmosferara bota beharko du, landareek orain fotosintesiaren bidez egiten duten gauza berbera eginez. Hori lortzen duen egunean gizakiak sekulako aurrerapausoa egina izango du: gaur egun landareekiko duen menpekotasunetik libre egongo da, eta basoak eta oihanak kolonizatu ahal izango ditu bere onerako. Eta baita landarerik ez duen kanpoko espazioa ere. Zer deritzozu?

ONDORIO OROKORRAK:

ERABAKIAK ETA PROPOSAMENAK:

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

17. Ariketa - 1. Maila

Natur Gune Babestuak «4 X 4» IBILGAILUAK

Begiratu 17A dokumentua. Nafarroako gure Natur Gune Babestuetan gizakiek egiten dituzten erasoen berri eman ezazu idatziz.

ERASOAK

NATUR GUNE BABESTUAK

MARRAZKIEN BIDEZ ADIERAZI NORK EDO NORTZUEK EGIN DIOTEN ERASO PARKEARI.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lanerako fitxak

GURE PARKEAK ETA ERRESERBAK NAFARROAKO HAIZEBERRITZAILEAK DIRA

17. Ariketa- 2. Maila

Fotosintesiaren formula duen grafiko honi buruz azalpena egin.

ENERGIA ANIMALIEN JANARIA

KARBONO DIOXIDOA

LANDARE-EHUNAREN OSAKERA, ALMIDOIA, AZU-

HILDAKO ANIMALIAK

BAKTERIOEN ARNASKETA

LURRAREN HEZETASUNA

MATERIA ORGANIKOA

ELEMENTU ELIKAGARRIAK C C O2 KARBONO

C H2 O

clorofila

URA

energia

C 6 H 12 O 6 AZUKREAK

C O2 OXIGENOA

FOTOSINTESIA

• Zer iruditzen zaizu Kiotoko Biltzarrean (1997ko abenduan) gas kutsagarriak gutxitzeko proposamenei buruz hartu zuten azken erabakia (17C Dok.)?

• Zer adierazten du marazki honek?

• CO2 xurgatu eta O2 ematen diguten Nafarroako parkeak edo erreserbak aipa itzazu (“haizeberritze” efektua).

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

18. Ariketa - 1. eta 2. Mailak

NAFARROAKO PAISAIEN ERALDAKETA

Lanerako fitxak

* Nafarroako natur inguruneen eraldaketari buruzko historia honetan falta den sekuentziaren krokis-marrazkia egin ezazu.

• Arrazoiak:

ARRAZOIAK EMAN: Zergatik dira beharrezkoak Nafarroako Gobernuak eta Ingurugiro, Lurralde Antolaketa eta Etxebizitza Kontseilaritzak gure paisaia eta natur guneen erabilera eta kudeaketa arautzeko atera dituen lege eta arauak?

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lanerako fitxak

19. Ariketa - 1. Maila

ZEINEN ALDE ARI GARA?

â&#x20AC;&#x153;Inork ez ditu berriz ikusikoâ&#x20AC;? izeneko 19A Dokumentua kontsultatu. Nafarroan egoitza duen elkarte ekologistaren batean edo Ingurugiro Departamentuan eska ezazu informazioa gure Komunitatean galtzeko arriskuan dauden espezieak berreskuratzeko edo berriro sartzeko planei buruz. Eska iezazkiozu irakasleari beharrezko helbideak: Ingurugiro Departamentua, Gurelur, Gorosti, Landazuria, Ugatza,...

Lan-taldeak osaturik, animalia edo landare adierazgarriren bati buruzko ikerlana egin ezazue. Putrea oinarritzat harturik gidoi bat eta lanerako maketa bat proposatzen dizuegu, zuen lana horren arabera egin dezazuen.

1. Sarrerakoa 2. Zer lortu nahi dugu lan honekin? 3. Putreari buruzko informazioa bildu: Ingurugiro departamentua, talde ekologistak, liburuak, liburuxkak... 4. Prentsak dioena edo esan duena. 5. Putrearen fitxa: morfologia, habitata, hegarteko neurria, habia, errunaldia, Nafarroan duten banaketa,... 6. Galdera-erantzunak: Zer eginkizun ditu kate trofikoak? Nola bizi da putrea? Nola antolatzen da? Zenbat putre daude? Zer arazo izaten ditu?... 7. Gure iritzia. 8. Putrearen aldeko kartel bat egin. 9. Autoebaluazioa: Zer ikasi dugu? Nola ikasi dugu? Zertarako balio izan digu?

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

Natur Gune Babestuak SEKUENTZIAREN MAKETA HELBURUA

(SARRERA) «IZENBURUA...»

• Zer lortu nahi dugu lan honekin?

Taldea:

Ikasturtea:

* INFORMAZIOAK

* PRENTSAK DIOENA

Putreei buruzko informazioak eta iritziak bildu. - Ingurugiro Departamentua - Talde Ekologistak - Ingurugiroa eta herritarren iritzia.

Ingurugiroa

19 A dokumentuan begiratu

Natur Gune Babestuak * PUTREAREN FITXA

Lanerako fitxak

* NOLAKO ARAZOAK DITU?

GRAFIKOA

* Morfologia * Habitata * Hegarteko neurria * Errunaldia * ... * Nafarroan duen banaketa * Europan uen banaketa * ...

* PUTREAREN FUNTZIOAK

* GURE IRITZIA

Non bizi da? Nola bizi da?

Zer egiten du janaria lortzeko?

Nolako zeregina du kate trofikoan?

Ingurugiroa

DESKRIBAPENA

Lanerako fitxak

* KARTEL BAT EGITEN

Natur Gune Babestuak * AUTOEBALUAZIOA

– Putrearekiko elkartasuna adieraz ezazu

– Zer ikasi dugu?

– Nola ikasi dugu?

– Zertarako balio izan digu?

ESLOGANAK

Adibidea: LAGUNDU BIRZIKLATZEN!

Argazkia: José Ignacio Juanbeltz

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lanerako fitxak

19. Ariketa - 2. Maila

NATURAREN MATXINADA

Zure ustez, onargarria al litzateke animalia- edo landare-espezieren bat baztertzea beste batzuk babesteko? Benetan gerta daitezkeen kasu batzuk asmatu eta idatziz azal itzazu. Arrazoiak emanez erantzun ezazu. (Pistak: Zer gertatu zen Australian ordu arte lurralde haietan ezezaguna zen animalia (untxia) sartu zutenean? Lehenago haritza, pago edo pinua zegoen tokian eukalitua sartzeak nolako ondorioak izango lituzke? Zergatik Nafarroan urte osoan zehar ez dago debekurik karramarro gorria harrapatzeko, bertoko karramarroa ia erabat desagertu delarik? Zergatik bota behar dira gaixotasunen bat duten zuhaitzak, eta ondo daudenak utzi? Zergatik ezin zaie janaririk eman Iru単eako usoei?)

Lan-taldeak osatu eta animalia edo landareren bati buruzko ikerlana egin ezazue: baso-igel gorria, basoiloa, hartza, gorostia,... Lanerako oinarrizko gidoi bat proposatzen dizuegu. Hortik abiaturik, zuen taldearen gidoia egin dezakezue. Nahi izanez gero irakasleei galdetu, edo beste nonbait bilatu informazioa: Ingurugiro Departamentua, Gurelur, Gorosti, Landazuria, Ugatza, liburu bereziak...

1. Sarrerakoa 2. Zer lortu nahi dugu lan honekin? 3. Informazioak bildu: Ingurugiro departamentua, talde ekologistak, liburuak, liburuxkak,... 4. Prentsak dioena edo esan duena. 5. Animaliaren edo landarearen fitxa. 6. Galdera-erantzunak: Nolako eginkizunak ditu kate trofikoan? Non bizi da? Nola bizi da? Nola antolatzen da? Zenbat putre daude? Nolako arazoak ditu?... 7. Gure iritziak eta proposamenak. 8. Kartel bat edo eslogan bat egitea. 9. Autoebaluazioa: zer ikasi dugu? Nola ikasi dugu? Zertarako balio izan digu?

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

Natur Gune Babestuak

GURE NATUR GUNE BABESTUEN ARRISKURIK HANDIENA

20. Ariketa - 1. Maila Baso biziaren grafikoa:

Marraz ezazu baso berbera sute baten ondoren:

Azal itzazu klimaxaren hondamenaren arrazoiak

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lanerako fitxak

ZERGATIK GERTATU DA? Begira iezaiozu arretaz argazkiari. Duela gutxi Nafarroako artadi batean gertaturiko sutea ageri da irudian. Hiru eremu nagusi bereiz ditzakezu bertan: harkaitzak, artadia, labore-uztondoa. Adieraz itzazu krokisean.

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz

Artadi horretan sua zerk sortu zuen marraztu eta margotu ezazu.

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

20. Ariketa - 2. Maila

Natur Gune Babestuak EKIN LANARI!

Ikusi 20A, 20B, 20C eta 20D dokumentuak. Imaginatu zuen herriko baso edo eremu bat antolatu behar duzuela, eta zu zeu zarela horren kudeatzailea edo arduraduna. 1. Labore-uzta bildu den tokietan, basoetan, ibai-bazterretan, garalekuetan, larretan eta antzeko tokietan suteak ez gertatzeko arau batzuk eman itzazu.

2. Marraz itzazu leku estrategikoetan jarri beharreko piktograma batzuk, ondorengo ohar hauek jarrita: debekatuta dago sua egitea, sua egin daiteke, kontuz zigarroarekin! MARRAZKIA

MARRAZKIA

OHARRA

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 21. Ariketa - 1. Maila

Lanerako fitxak

BASOA BERRITU DEZAZUN!

Basoa berritzeko mintegiak zer diren, non dauden eta birlandatzeko zein landare-espezie ekoizten dituzten aztertzeko informazioa bila ezazu.

Nafarroako mintegien kudeaketa eta funtzionamendua.

AZTER EZAZU IRUDI HAU

Nor da? Zer egiten ari da?

Nora bidaliko dituzte?

Non daude? Zenbat denbora beharko dute hazteko?

Zer landare dira?

Zertarako erabiliko dituzte?

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

Natur Gune Babestuak INGURUGIROA NAZIOARTEKO ERAKUNDEETAN

21. Ariketa - 2. Maila

21B dokumentua irakurri eta ingurugiroarekin zerikusirik handiena duten alderdi komunen laburpena egin ezazu.

NBIP(PNUMA) UNESCO-MAB EUROPAKO KONTSEILUA NKNB (UICN) WWF

Adieraz ezazu, Europako mapan, non dagoen erakunde bakoitzaren egoitza.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 22. Ariketa - 1. Maila

Lanerako fitxak

LANERAKO PROPOSAMENAK: NATUR IBILBIDE BAT EGITEA

Begiratu 22 Dok. * Zure herritik hurbil dagoen tokiren bat aukeratu (ibaia, pinudia, pagadia, hariztia, urmaela, kanpo zabala, hesi gunea edo ezpondak) eta horietan barrena natur ibilbide bat antolatzeko beharrezko informazio eta baliabideen sekuentzia egin ezazu.

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

22. Ariketa - 2. Maila

Natur Gune Babestuak

LANERAKO PROPOSAMENAK: NATUR IBILBIDE BAT EGITEA

Begira 22. Dok. Nafarroako Foru Komunitateko natur parke edo erreserbaren batean barrena ibilbide bat egiteko beharrezko informazio eta baliabideen sekuentzia egin ezazu.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 23. Ariketa - 1. Maila

100

Lanerako fitxak

NATUR GUNE BABESTUAK ZAINTZEKO PROPOSAMENAK

Ondorengo komikia oinarritzat harturik, azter itzazu bi irtenbide txar eta bi irtenbide on Nafarroako Natur Gune Babestuentzat.

Irtenbide txarra

Irtenbide ona

Irtenbide txarra

Irtenbide ona

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

101

23. Ariketa - 2. Maila

Natur Gune Babestuak

NOLA ANTOLATU BEHARKO GENUKE NATUR PARKE BAT NAFARROAN?

Ariketa hau egiteko ikasle guztien partaidetza behar da. 23a dokumentuan Simulazio Jokoa egiteko eman beharreko pausoak adierazten dira.

Baldintzak:

1. Ikasleek ezagutzen duten Nafarroako tokiren batean Natur Parke bat eraikitzea erabakiko dugu. 2. Adituen taldeak osatuko ditugu. 3. Eztabaida-azalpenean aldeztuko dituzuen arrazoiak eta informazioak prestatu. 4. Amaierako erabakiak eta ondorioak.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

102

Lanerako fitxak

• Adituen taldeak izendatzea:

• Eztabaidan erabiliko ditugun argumentuak eta informazioak.

• Moderatzaileak edo moderatzaileek arbelean idatzitako amaierako ondorioak honako hauek dira:

Ingurugiroa

Lanerako fitxak

103

24. Ariketa - 1. eta 2. Maila

Natur Gune Babestuak AMAIERAKO MAPA

Unitatean egin duzun lana kontuan izanik, osatu edo alda ezazu24A Dokumentuaren amaierako mapa.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lanerako fitxak

104

25. Ariketa - 1. eta 2. Maila

AUTOEBALUAZIOA

Izena: ..........................................................................................................

Taldea: ................................................................................................

Ikasturtea: ...............................................................................................

Data: .................................................................................................

Unitate honetan honela lan egin dut: 1. Lan-irtenaldian, informazioa bilduz:

Arauak bete ditudan ala ez adierazi eta horren arrazoia azaldu:

2, Banakako txostena egiterakoan, landu beharreko gaiei dagokienez:

Bestalde, ondoko ariketa hauek egin ditut:

3. Unitateko gauzarik onena zera izan da:

4. Unitateko gauzarik txarrena zera izan da:

5. Unitate honetan ondoko nota orokorra jarriko diot neure buruari (kopurua biribildu). 0

6. Bestelako oharrak:

Ingurugiroa

Nafarroako natur gune babestuak Dokumentuak

Dokumentuak

107

1 Dokumentua - 1. Maila

Natur Gune Babestuak UNITATEAREN AURKEZPENA: Zer egin behar dugu?

Unitate Didaktiko honetan Nafarroako Natur Gune Babestuak aztertuko ditugu. Horiez gainera, Espainia eta mundu zabaleko beste Natur Gune batzuk ere aipatuko ditugu. Gure azterlana egiterakoan natur gune horiek ekologia eta ingurugiro aldetik dituzten balioak azpimarratuko ditugu. Azterlanak bi zati izango ditu. Batetik, natur parke baten azterketa egingo dugu: bere ekosistemak, parkearen erabilera eta kudeaketa etab... Bestetik, eta gure azterketa osatzeko, bestelako balio ekologikoak dituzten Nafarroako eta munduko hainbat natur gune babesturen ezaugarriak ere ikusiko ditugu. Era horretan, natur gune horietako animalia- eta landare-espezieen inguruko arazoak ezagutu eta gizakiak horiek konpontzeko hartu dituen edo har ditzakeen neurriei buruzko ikuspegi orokorra izango dugu. Beraz, horietxek izango dira ikasi beharreko gaietako batzuk. Natur parke bat ondo aztertzeko lan-irtenaldi bat egin beharko dugu Bertizera, Nafarroan natur parke izendatu zuten lehendabiziko parkera, hain zuzen. Bertizen Naturaren Interpretaziorako Zentroa eta Monitore ugari aurkituko ditugu. Horiei galderak eginez parkeak dituen balioei buruzko informazioa bilduko dugu. Parkeko monitoreek eta irakasleek emango dizuten infomazioa eta Unitate honekin batera doazen dokumentuetan eta kontsulta-liburuetan aurkituko duzuna bildu, ordenatu, behar bezala sailkatu eta txosten bat osatu behar duzu. Egindako ariketa bakoitza (krokisa egitea, oharrak hartzea, laburpenak, eskemak egitea,...) txosten horretan jasoko da. Txosten hori Unitatearen ebaluazioaren osagai garrantzitsua izango da. Nolanahi ere, gure helburu nagusia, ingurugiroa positiboki baloratzen ikastea da, eta ahal dugun neurrian, hura zaintzen eta hobetzen laguntzea. Horretarako, Unitate honetan bereziki bi gai landuko ditugu: Bertizera egin beharreko lan-irtenaldian jokabide egokia izatea (inguruan ditugun gauza eta pertsonekiko begirunea) eta klasearen barruan lanerako eta partaidetzarako giroa sortzea, eskola-lanerako giro ona sor dadin. Era horretako gaien ebaluazioak ere Unitatean lortzen den amaierako kalifikaziorako balio izango du. 2. Azaldu irakasleari hasi behar duzun unitateari buruz dituzun zalantzak.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 2A Dokumentua - 1. Maila

Dokumentuak

108

TESTU EDERRA: â&#x20AC;&#x153;Seatle indiar buruzagiaren gutunaâ&#x20AC;?

â&#x20AC;&#x153;Irakur ezazu honako dokumentua. Egiazta ezazu horren mezuaren baliagarritasuna XXI. mendearen hasieran. Dena uztarturik dago. Nola eros edo sal daiteke zerua edo lurraren berotasuna? Ideia hori guztiz ezezaguna zaigu. Haizeraren freskotasunaren edo uraren distiraren jabe ez bagara, nola eros ditzakezue? Lur honetako lurzati bakoitza sakratua da nire herriarentzat. Pinu-mulu argitsu bakoitza, basoetako hondar-ale bakoitza, goragune bakoitza eta intsektu bakoitzaren zarata sakratua da nire herriaren oroimenerako eta iraganerako. Zuhaitzen hodietatik doan izerdiak berarekin daramatza azalgorrien oroimenak. Gizon zuriaren hildakoek sorterria ahaztu egiten dute izarren arteko bidaiari ekiten diotenean; gure hildakoek, ordea, ezin izaten dute lur emankor hau ahaztu, hau delako azalgorri guztien ama. Lurraren zati bat gara, eta aldi berean bera gure zati bat da. Lore usaintsuak gure arrebak dira; oreina, zaldia eta arranoa gure anaiak dira. Haitz malkartsuak, belardi hezeak, zaldiaren eta gizonaren gorputzaren berotasuna, guztiok gara familia berekoak. Horregatik guztiagatik, Washingtoneko buruzagiak mezua bidaltzen digunean gure lurrak erosi nahi dituela esanez, gehiegi eskatzen ari zaigu. Buruzagiak ere esaten digu leku bat gordeko digula, gure artean erosotasunez bizi ahal izateko. Bera gure aita izango litzateke eta gure haren semeak. Horregatik hartu genuen kontuan gure lurrak erosteko egin zigun eskaintza. Baina hori ez da erraza, lur hau sakratu baita guretzat. Ibai eta erreketatik barrena doan ur gardena ez da ura soilik, gure arbasoen odola ere irudikatzen du. Lurrak saltzen badizkiegu, gogoan izan behar dute horiek sakratuak direla, eta aldi berean beren semeei erakutsi beharko diete sakratuak direla, eta lakuetako ur gardenetako islada iheskor bakoitzak gure artekoen bizitzako gertaerak eta gogoetak kontatzen ditu. Uraren zurrumurrua nire aitaren aitaren ahotsa da. Ibaiak gure anaiak dira eta gure egarria asetzen dute; kanoak bideratzen ditugu horietan barrena eta elikadura-bide dira gure seme-alabentzat. Gure lurrak saltzen badizkiegu gogoan izan behar dute eta beren seme-alabei erakutsi ibaiak gure anaiak direla eta bereak ere bai, eta horrenbestez anaiarekiko dugun gozotasuna azaldu behar dutela horrekiko. Badakigu gizon zuriak ez duela ulertzen gure bizitzeko era. Berak ez du bereizketarik egiten lurzati baten eta bestearen artean, gauez iristen den arrotza da eta behar duena hartzen du lurretik. Lurra ez du bere anaia, etsaia baizik, eta hori lortu duenean aurrera jarraitzen du, gurasoen hilobia axolarik gabe atzean utzirik. Lurra bahitzen die beren semeei. Horrek ere ez du axolarik beretzat. Gurasoen hilobia eta bere semeen ondarea ahaztu egiten ditu. Bere ama lurra, eta bere anaia zerua eros daitezkeen, ustiatu eta ardi edo kolorezko kontu gisa sal daitezkeen gauzak bezala hartzen ditu. Duen jangurak irentsi egingo du lurra eta basamortua bakarrik utziko du bere atzean. Ez dakit, baina gure bizitzeko era ezberdina da zuenarengandik. Hiriak ikusteak bakarrik tristetu egiten ditu azalgorrien begiak. Baina agian izan daiteke azalgorria basati hutsa izan eta ezer ulertzen ez duelako.

Ingurugiroa

Dokumentuak

109

Natur Gune Babestuak

Argazkia: José Ignacio Juanbeltz “Ibai eta erreketatik barrena doan ur gardena ez da ura soilik, gure arbasoen odola ere irudikatzen du”

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

110

Dokumentuak

Ez dago leku lasairik gizon zuriaren hirietan, ez lekurik ere udaberrian zuhaitzen hostoak nola irekitzen diren entzuteko, edo intsektuen hegal-hotsa entzuteko. Baina hori ere agian da ni basati hutsa naizelako eta ezer ulertzen ez dudalako. Zaratak badirudi gure belarriak bakarrik kaltetzen dituela. Eta azken finean, zertarako da bizitza gizonak zataren txilio bakartia entzun ezin badu, eta putzu inguruko igelen iluntzeko eztabaidak entzun ezin baditu? Azalgorria naiz eta ez dut ezer ulertzen. Guk nahiago dugu urmaeleko haizearen xuxurla eztia, edo eguerdiko euriak garbitutako edo pinuen lurrinak gozatutako haize horren berorren usaina. Aireak izugarrizko balioa du azalgorrientzat, gizaki guztiek arnas bera partekatzen baitute, piztiak, zuhaitzak, gizonak, denok aire beretik hartzen dugu arnas. Gizon zuria badirudi ez dela konturatzen hartzen duen arnasaz; egunetan hilzorian dagoenak kiratsa ere usaintzen ez duen antzera. Baina gure lurrak saltzen badizkiegu gogoan izan behar dute airea kontuan hartu beharrekoa dela, airearen izpirituak bat egiten duela berekin daraman bizitzarekin. Gure aitonei bizitzaren lehen arnasa eman zien haizeak hartzen ditu haien azken arnasak ere. Gure lurrak saltzen badizkizuegu horiek sakratu eta aparteko zerbait bezala zaindu behar dituzue, belazeetako loreek lurrindutako haizea gizon zuriak ere goza dezakeen leku bat bezala. Horregatik, kontuan hartzen dugu lurrak erosteko egin digun eskaintza. Onartzea erabakitzen badugu, baldintza bat jarriko dut: gizon zuriak lur honetako animaliak anaiak balitu bezala zaindu behar ditu. Basati bat naiz eta ez dut ulertzen bizitzeko beste modu bat. Milaka bufalo ikusi ditut belazeetan usteltzen, abian doan trenetik gizon zuriak tiroka hiltzeagatik. Basati bat naiz eta ez dut ulertzen nola gogokogoa duten kea botatzen duen makina guk bizi ahal izateko hiltzen dugun bufaloa baino. Zer egingo luke gizonak animaliarik gabe? Horiek guztiak suntsituz gero, gizona ere hil egongo litzateke bakardade izpiritualaren ondorioz. Animaliei gertatzen zaiena gizonari ere gertatuko baitzaio. Dena uztarturik dago. Beren semeei erakutsi behar diete oinpean duten lurra gure aurrekoen errautsa dela. Erakutsi zuen semeei lurra gure antzekoak izan direnen bizitzekin aberastuta dagoela, hori errespeta dezaten. Erakutsi zuen semeei guk gureei erakutsi dieguna, lurra gure ama dela. Lurrari gertatzen zaion guztia gertatuko zaie lurraren seme-alabei. Gizakiek txistua botatzen badute lurrera, beren buruari botatzen diote txistua. Honakoa badakigu: Lurra ez da gizonarena, gizona da lurrarena. Honakoa badakigu: Dena uztarturik dago, familia lotzen duen odola bezalaxe. Dena uztarturik dago. Lurrari gertatzen zaion guztia gertatuko zaie lurraren seme-alabei. Gizakiak ez zuen bizitzaren bilbea eratu. Bilbearekin egiten duena bere buruari egiten dio. Gizon zuria ere ez da ohiko patutik kanpo geratzen, nahiz eta bere Jainkoak harekin lagun gisa hitz egiten duen eta pasiran ibiltzen den. Dena dela, zeinek esan, agian anaiak gara. Ikusiko dugu. Guk badakigu gizon zuriak egunen batean agian jakingo duen zerbait: gure Jainkoa haren Jainkoa da. Zuek pentsa dezakezue orain zuei dagokizuela; baina ez da horrela. Gizakien Jainkoa da eta haren errukia berdintasunez banatzen da azalgorriaren eta gizon zuriaren artean. Lur honek ezin eskertuzko balioa du harentzat, eta hori kaltetzeak Sortzailearen haserrea ekarriko du. Zuriak ere desagertuko dira, agian beste tribuak baino lehen. Kutsa itzazue zuen ohantzeak eta egunen batean zeuen jariakinetan itoko zarete.

Ingurugiroa

Dokumentuak

111

Natur Gune Babestuak

Zuek aintzatasunez inguraturik zoazte zuen hondamendirantz, lur honetara ekarri zintuzteten Jainkoaren indarrak bultzaturik, eta dirudienez, Jainkoak hala nahi izan zuelako agintea eman zion harengan eta azalgorriarengan. Patu hori misterio bat da guretzat, ez baitugu ulertzen zergatik suntsitzen dituzten bufaloak, zergatik zaldi basatiak bezatu, zergatik basoetako inguru gordeak urratu hainbeste gizakien arnasarekin, eta zergatik itotzen den muino oparoetako paisaia kable hiztunekin. Non da sastraka? Deuseztatu egin dute. Non da arranoa? Desagertarazi egin zuten. Bizitza amaitu egin da eta bizirik irauteari ekin diogu.â&#x20AC;?

(1854an Seattle indiar buruzagiak egindako gutuna, lur-sail handiak erosi eta haietan indiar herriarentzat erreserba sortzeko asmoz Washingtoneko buruzagi zuriak egindako eskaintzari erantzunez).

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

112

2B Dokumentua - 2. Maila

TESTU EDERRA: Oihan gorriko erraldoia.

â&#x20AC;&#x153;Ordokia argi eta alai ageri zen, baso bakanez tartekaturik. Lurra erre-kolorekoa zen, eta ihintzez bustirik zegoen. Txaradietan, astalarrosen zuria ikusten zen, koloretako izpilez nabarturik, eta baita armiarma horiaren hariak ere, gerri aldean kateatzen diren horiek. Alfanhuik baso baten aurreko aldea ikusi zuen urrunean. Baso gorri bat zen. Enborrak lodiak ziren, gerezi-gorri kolorekoak, eta adaburuak berde distiratsu eta ilunekoak. Arbolak ez ziren garaiak. Enbor gorriz osaturiko fondo horrek argi alai eta berezia ematen zion txaradiari. Behea lau-laua eta belar txikikoa zen, eta potxingo zabalez betea, ur oso garden eta atzamar biko sakonera ere ez zuten potxingoz betea. Potxingo horien ertzetan belarra sendoagoa hazten zen, eta baziren, han edo hemen, kurrilo grisak hanka baten gainean lo, eta harri zuriak ere. Eta gisa hortan batu zirenean, enborren gorria, adaburuen berdea eta belar xumearen berde argiagoa, eta kurriloen grisa, harrien zuria eta potxingoen distira zeruaren urdin argiarekin, guztiak batera, halako alaitasun koloretsua osatu zen goiz hartan, non Alfanhuik sekula ezagutu gabea baitzuen ordura arteko udaberrietan. Hain gustura zebilen basotik ibilian, nahiago zukeen hura amaiezina izan balitz. Urrunean gizairudi ilun bat ikusi zuen. Gizon handi bat, adaburuen pareraino iristen zena buruaz. Alfanhui hurreratu egin zitzaion. Garaia eta mardula zen, ia erraldoi bat. Bizkarra emanda zegoen, eta ez zuen ikusi Alfanhui. Hark galdetu zion: - Aizu, asko falta al da Moralejarako? Gizakotea harrituta jiratu zen: Ez. Hemendik bi legoa eskas. Begi-bakarra zen, bain begi bakar hura argitasunez eta zintzotasunez betea zen. Lotsati samarra zirudien. - Zertan diharduzu? galdetu zion Alfanhuik. - Adar batzuk batzen, sutarako. Han ikusten den txabola handian bizi naiz. Gizonak lurrak apurtxo bat gorantz egiten zuen toki batera seinalatu zuen, potxingoetatik leku babesean zegoen batera. - Bakarrik bizi al zara? Bai. - Orduan, nahi baduzu, bertan geratuko naiz gaur, konpainia egiten. Gizona erabat poztu zen Alfanhui berarekin geratzen zelako, eta egun hartan euren istorioak kontatu zizkioten elkarri. Gizonak Heraclio zuen izena, eta inguruan jaiotakoa zen, baina gurasoak beste nonbaitekoak omen zituen. Aldameneko herri batean bizi izan zen beti, eta barrika-egilea zen, izatez. Ez zuen, baina, lanbide hori jada. Herriko bat jo omen zuen behin, eta, hain handia zenez, bertakoak bere kontran sumindu, eta hiltzera kondenatu zuten. Hiru bider saiatu omen ziren bera akabatzen, baina beti gertatzen zen hura galaraziko zuen zerbait.

Ingurugiroa

Dokumentuak

113

Natur Gune Babestuak

Orduan, denek pentsatu zuten Heracliok hiltzerik merezi ez zuenaren seinale zela hura, eta baso hartara erbesteratu zuten, eta ordudanik hargin gisara ari zen bertan. Begia harri-ezkarda batek jo zuen batean galdu zuen. Heracliok gurasoek utzitako altxorra zuen; bolizko letagin handi bi ziren, eta bolizko beste bola bi, sandiaren neurrikoak. â&#x20AC;&#x153;Inork ez zekien horrek zer esan nahi zuen. Baina benetako altxorra zen, ezin zitekeen saldu eta. Jendeak uste du altxorra balio duen oro dela, baina benetako altxorra saldu ezin daitekeena da. Altxor da hainbeste balio izanik, ezer balio ez duena. Bai, berak bazuen altxor hura boliaren pisura saltzea, baina altxorra galdu egingo zatekeen, bolia baino ez zukeen salduko. Benetako altxorrak biziak baino gehiago balio du, hura saldu gabe hiltzen baita bat. Ezin da bizia salbatzeko erabili. Altxorrak balio handia du, eta, aldi berean, batere ez. Horretan datza altxorraren sena; saldu ezin horretantxeâ&#x20AC;?.

Foto: Jose Ignacio Juanbeltz

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

114

Dokumentuak

Gizonak kontu horiek esaten zituen bitartean, Alfanhuik irribarre egiten zion. Gizakoteak berba egiteari utzi, eta begia urrunera begira jarri zuen. Agatazko mendiak ikusi zituen; arre, zuri, urdin. Eguzkia sartalderantz beheratzen zen. Erraldoiaren begian, basoa eta urruntasuna ageri ziren. Gertuko gorri indartsu alaia urruneko argitasun melankolikoarekin nahasten zen. Eta begi-niniaren eta hodeiertzaren artean, orein bakarzaleak igaro ziren, astiro, ametsa legez. Haztagabe, isil eta lerden, enbor gorrien artetik, uretarantz. Ilundu zuenean, Alfanhuik eta erraldoiak sua egin zuten. Alfanhuirekin goizean topo egin zuenerako, erraldoaik moztua zuen berarentzako egurra. Alfanhui ostari izango zuela jakin zuenean, berriro joan zen egurretan. Hartara, baziren bi azao txabolan; bata gizonarentzat, eta beste Alfahuirentzat. Azao biekin, mordo bakarra egin eta su eman zioten. Eta berriketan eta gustura asko egin ziren, afaria egiten zen bitartean. Eta afaldu, eta berba egin zuten afalostean ere, eta lotara joan ziren gero. Biharamun goizean, Alfanhuik eskua eman zion erraldoiari, eta bihotzez begiratu zioten elkarri. Alfanhui ibilian hasi, eta enbor artean galtzera zihoanean, apur batean gelditu, burua jiratu, eta azkenekoz ikusi zuen Heraclio, artean berari begira, zutik, txabolaren ondoan. Alfanhui baso gorritik irten zen, Moralejarako bidean. SĂĄnchez Ferlosio, R.: â&#x20AC;&#x153;Industrias y andanzas de Alfanhuiâ&#x20AC;?.

Ingurugiroa

Dokumentuak

115

4 Dokumentua - 1. Maila

Natur Gune Babestuak OZTOPO LASTERKETA

“Begira ezazu Nafarroako Atlasa eta mapa hauetako informazioak. ESKUALDEA

I IPAR-MENDEBALDEA II PIRINIOAK III IRUÑERRIA IV LIZARRA V NAFARROA ERDIALDEA VI ERRIBERA GOITIA-ARAGOI VII ERRIBERA BEITIA

Bildutako Prezipitazioak Erreferentziazko bilguneak

Eskualdean duen

Historikoak Nekazaritza-urtea 1996-1997

kokalekua

Abaurregaina Altsasu Arroniz Buñuel Kaparroso Zarrakaztelu Fitero Nabaskoze Olite Iruñea Doneztebe Esa

1996ko irailaren 1etik 1997ko uztailaren 31ra bildutako prezipitazioak (mm.tan)

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

116

4A Dokumentua - 2. Maila

KONTZEPTUEN MAPA

LOSBIOMAK BIOMAS hauek barruan incluyensartzen dira BIOMAK BIOTOPOS

BIOZENOSIA BIOCENOSIS

EKOSISTEMAK ECOSISTEMAS

estudia du zer aztertzen

non en

LOS SERES VIVOS IZAKI BIZIDUNAK

zer aztertzen estudia du

animales animaliak, plantas

EL CONJUNTO DE TODAS ETA KOMUNITATE landareak HERRI LAS POBLACIONES, GUZTIAK ETA HORIEN COMUNIDADES Y HARREMANAK SUS RELACIONES

EL LUGAR O AREA HORRETAN LEKU EDO ESPARRU

norengan dute eragina dónde influyen

ELEM. ELEM. ELEM. ELEM.ABIOBIOTIKOAK BÍOTICOS TIKOAK ABÍOTICOS ejem. adib.

ejem. adib.

ELEM. ELEM. ANTRÓPIKOAK ANTRÓPICOS ejem. adib.

norekin con KATE CADENAS TROFIKOAK TRÓFICAS

MAILA NIVELES TROFIKOAK TRÓFICOS

MATERIAREN CICLOS DE LAZIKLOAK MATERIA

MATERIAREN NICHOS ZIKLOAK ECOLÓGICOS

ejem.

haya, pagoa, jabalí... basur-

dea

luz, argia, aire... airea...

pastor, artzaina, leñador... egurgilea

adib. ejem.

adib. PIRAMIDE PIRAMIDES ejem. adib. vencejo, ECOLÓGICAS 33sorbeltza EKOLOGIKOAK avión, azpizuri 22enara ejem. adib. picaraza mika 1 1enara golondrina

artzaina, hierba, caracol, egurgilea

golondrina, azor...

adib. depredadores, consumidores, harrapariak kontsumitzaileak descomponedores... deskonposatzaileak

Ingurugiroa

non non egite ¿dónde ¿dónde jaten du? anida? du habia come? non egiten ¿dónde du lo? duerme?

Natur Gune Babestuak 117

Dokumentuak

BASO EPELETAKO ETA LARREETAKO BIOMAK KOKATZEA

4B Dokumentua - 2. Maila

Bioma nagusiak Biomak animali eta landare bizitzaren arabera (fauna eta floraren arabera) zehazturiko eskualde ekologikoak dira. Beroietan nagusi den landaretza motaren arabera identifikatzen dira. Unescok 14 bioma sailkatuta dauzka zortzi erreinu zoogeografikoetan: Neoartikoa, Neotropikala, Paleoartikoa, Afrotropikala, Indomalaysiarra, Australiarra, Ozeanikoa eta Antartikoa.

Eskualde klimatikoak Polarra (izotz-estalkia eta tundra) Heze-hotza (subartikoa eta kontinentala) Heze-epela Mendebaldeko itsasbazterrak, zona heze subtropikalak eta Mediterranioa Lehorra (estepa eta basamortuak) Heze tropikala (sabana eta baso tropikala)

OZEANIAKO ERREINUA

ERREINU NEOARTIKOA

ERREINU NEOTROPIKA-

ERREINU ANTARTIKOA

Tundras y desiertos รกrticos yermos: tundrak eta basamortu artikoak Koniferoez eta orratz formako hostodunez osaturiko baso hezeak. Kaduzifolioez osaturiko baso hezeak eta hosto erorkorreko zuhaitzak dituzten zona subpolarrak Larre-toki hezeak Negu hotza (kontinentala) basamortuak eta erdi-basamortuak.

ERREINU PALEOARTIKOA

ERREINU INDOMALASYARRA

Hosto iraunkorreko baso esklerofiloak, sastrakadia eta mendia.

Larreak eta sabana dituen zona tropikala.

Basamortu hezeak eta erdi-basamortuak.

Oihan tropikalak (Amazoniakoak barne) edo basoak.

ERREINU AUSTRALIARRA

OZEANIAKO ERREINUA

ERREINU ANTARTIKOA

Baso heze subtropikal eta epelak.

Baso heze tropikala.

Egitura konplexuko goi-lurrak eta mendi-sistemak

Uharte-sistemak

Ibai eta aintziren sistemak

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

118

4C Dokumentua - 2. Maila

ESPAINIAKO MAPA LANDARETZA-ZERRENDEKIN

MENDIKOA OZEANIKOA MEDITERRANIARRA SUBTROPIKALA

Gaztainondoa, pagoa, haritza, lizarra. Pinu gorri, izeia, mendi-pinua

OZEANIKOA MENDI-SUBALPETARRA MEDITERRANIARKONTINENTALIZATUA

Erkametza, artea, aleppo pinua

Ingurugiroa

Dokumentuak

119

5A Dokumentua - 1. Maila

Natur Gune Babestuak NATUR GUNE BABESTUETAKO EZAUGARRIAK

Asko izan dira Nafarroa Espainia txikia bezala sailkatu duten geografo eta botanikoak, aditzera eman nahian horrek flora eta faunari dagokionez duen aniztasun klimatikoa. Guztiz egokia den ikuspegi horretatik abiatuz, Nafarroako natur gune garrantzitsuenetako ezaugarriak zehazteak, aniztasun hori ahalbidetzen duten faktoreak kontuan hartzea dakar, eta baita horrek natur bizitzarako dituen ondorioak ere.

1.- ANIZTASUN BIOKLIMATIKOA ETA LANDARE-ANIZTASUNA Eguzkiak gure planetan duen eragin klimatikoaren arabera, lurra hiru zati handitan banatzen da: Tropikala, Epela eta Hotza. Nafarroa (eta Espainia) Epelean sartuta daude, Kantzer tropikoaren eta Arktiar Zirkulu Polarraren artean daudelako. 23o eta 65 o latitudeen arteko alde zabal horrek aldi berean bi motako eragina jasotzen du kokapenaren arabera. Arktiar Zirkulu Polarretik hurbil dauden lurrak, adibidez Europaren Iparraldeko herriak, hotzagoak izango dira Kantzer Tropikotik hurbil daudenak baino, hau da, Mediterranioko herriak baino. Gainera, Ozeano Atlantikoko haize gozoaren hurbilean dauden lurrak gorabehera termiko txikiagoak izango dituzte eta euri gehiago, ozeanoaren eraginetik urrun barruan dauden lurren aldean, horiek tenperaturari dagokionez gorabehera handiagokoak eta askoz ere lehorragoak dira.

Argazkia: Jose Ignacio

Nafarroa Mediterranioaren eta ozeanoaren eraginpean dago. Mediterranoaren eraginpean Nafarroaren Hegoaldea dago nagusiki, Erribera gisa ezagutzen den aldea. Aitzitik, ozeanoaren eragina Iparraldean ematen da, alderdi Menditsuan. Bi eragin horiek Nafarroaren Erdialdean elkartzen dira. Uda bero eta lehorrak, eta neguak hotzak dira Mediterranioko eraginaren ezaugarriak. Ozeanoaren eraginaren ezaugarriak negu eta uda arinak eta euri ugari urte osoan zehar.

â&#x20AC;&#x153;Mendiko paisaia hezea. Iratiko Basoaâ&#x20AC;?.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

120

Dokumentuak

Ezarri ditugun alde klimatiko horiek, era berean eragin handia dute Nafarroako paisaia naturalean. Erriberako lehortasuna, euri urritasuna, tenperaturari dagokionez neguaren eta udaren artean dagoen alde handia, udan gertatzen den lurrinketa eta transpirazio handia, ziertzoa,... izatearen ondorioz lehortasunari aurka egiteko zain luzeak, enbor egurtsuak, gutxi garatutako eta batzuetan argizaizko geruza gogorrez estalitako hostoak dituzten landarez osatutako paisaia xerofiloak sortzen dira. Arte eta aleppo pinuen basoetan gizakiak egin dituen hondamendien ondorioz -zaila da horiek berreskuratzea eta denbora asko behar da- zuhaixkak eta sastrakak sortu dira, horien artean soilguneak izaten dira, eta horietan ezkaiak, izpilikuak, estrepak, txilarrak, ipuruak, etab. ikus daitezke. Mendiko hezetasunak, lainoak eta behe-lainoak, urte osoan tenperatura arinak izateak,... zuhaitz hezezaleak, hostogalkorrak eta hosto handikoak ugariak diren paisaiak sortzen ditu (pagadiak, hariztiak); txilarra, ote zuria, isatsa edo otabera garoaren eta belarrararen artean dituzten otalurrak; eta bereziki gramineoak eta leguminosoak dituzten belardiak. Nafarroako bi alderdi handi horietako -Erribera eta Mendia- ezaugarriak aipatzerakoan, Nafarroako paisaia bioklimatikoen ikuspegi orokorra osatzen duten gai garrantzitsu batzuk kontuan hartu behar dira: - Nafarroako alderdi Menditsuan, ozeano Atlantikoaren eragina mendebaldean ematen da nagusiki, ekialdean, ordea, terrenoak duen altueraren eraginez (2.000 metrotik gorakoa) bereziki hotza den klima Alpinoa edo Subalpinoa sortzen da. Elurrak hartzen du lurra urtearen hilabete askotan, eta pinu beltzak edo basoz-gaineko belardiek osatzen dute bertako landaretza alderdi goienetan, pagadi edo izeidiren batzuk ere ikus daitezke. - Erriberan, hori zeharkatzen duten ibaiek (Ebro, Arga, Aragoi, Ebro,...) galeria-basoak hornitzeko beharrezkoak diren oasiak osatu eta haltzak, makalak edo sahatsak ikus daitezkeen ibarbaso aberatsak sortzen dituzte. Landaretza multzo hori albokoaren erabat bestelakoa da, fisionomikoki ezberdina, ibaiak ematen duen hezetasun edafikoa hartzen ez duelako.

- Nafarroako landaretza naturalaren gehiengoa gizakiak moldatu pixkanaka, suteen bidez (Urbasako larreetako lautadak), baso-berritzeak eginez (pinuak, pagoak, makalak, ...) obra handiak eraikiz (errepideak, pistak, urtegiak, ...) laboran-

Argazkia: Jose Ignacio

- Alderdi Menditsuaren eta Erriberaren artean Erriberako lehortasuna edo Mendiko prezipitazioak ez dituen eremua topatuko dugu. Erdialdea da. Zuhaitz ugari dago, bereziki pinua, ametz ilaunduna, erkametza, ezpela,...

Erriberako paisaia idorra. Bardeak.

Ingurugiroa

Dokumentuak

121

Natur Gune Babestuak

tza bidez (fruta-arbolak, zerealak, ...) etab., horiek landare-multzoak osatzen dituzte eta ez genituzke izango gizakiaren parte hartzerik gabe.

2. FAUNA-ANIZTASUNA Aipatu dugun aniztasun bioklimatikoa, euri eta tenperatura mailan gorabehera handiak dituena Nafarroako Ipar eta Hegoaldearen artean, ez da bere landaretza naturalean bakarrik islatzen, baita Iratiko Oihaneko basoetako faunan edo Bardeetako estepa-paisaietan, Mendi aldeko erreka garbietan eta Ebroko ibaiadar nagusienen elkarguneetan ere. Pirinioetan ematen diren altuera eta klima baldintza bereziak, harkaitz-guneen inguruetako pagadi-izeidi edo pagadi-pinudi handiak izateak, basoetatik gertu dauden inguru irekien hurbiltasunak, hala nola larre subalpetarrak, eta gizakiak ia eraginik ez izateak dakar Nafarroako Iparmendebaldea egokia izatea Pirinioetako Hartz arrea bertan bizitzeko, noizbehinka edo era egonkorrean. Basoiloak, ordea, estepako hegazti guztien antzera, laboreak egiten diren inguru irekiak behar ditu bizi ahal izateko, eta horiekin tartekatuz uztondoak, lugorriak edo eremu langaitzak. Hartza Nafarroako Mendialde inguru horretako alde gehienetan bizi daitekeen bitartean, basoiloa Erribera aldean bakarrik bizi daiteke. Animaliek bizi ahal izateko habitat jakin bat behar izateak -horietako batzuk Nafarroako lurralde osoan bizi badaitezke ere- aukera ematen du Nafarroako inguru ezberdinetan fauna berezia jartzeko, hartzen duen espazioarekin lotura handia izanik.

Argazkia: Jose Ignacio

Bizkaiko itsasoan itsasoratzen diren Nafarroako ibaietan bada ur garbi eta freskoa behar duen arrainmota, izokina. Horrekin batera bizi dira amuarraina, aingira, errekalanproia, ... Ibaiertzeko haltzadietan igaraba, bisoi europarra eta martin arrantzalea bizi dira. Aitzitik, Pirinioetako ibaietan amuarraina, loina, mendiko barboa, tenka,...

Espezie batzuk, adibidez saia, oso ugariak dira Nafarroa osoan.

Ingurugiroa

Bertako ibarretan aipatzekoak dira desman piriniarra, ipurtatsa, igaraba,... Aipatu beharra dago zenbat arroila

122

Dokumentuak

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz.

Natur Gune Babestuak

Espezie batzuk Nafarroa Ozeanikoan daudenen antzeko iguru hezeen premia dute. Arrabioa Kintoko pagadian.

dauden, horietan habiak egiten dituzte hontza handiak, arrano beltzak, belatzak, saiak zuriak, saiak, ugatzak, .... Nafarroako ibai nagusienetan arrain mota ugari ikus daiteke, hala nola errutiloa, lutxoa, loina, barboa, zamoa, perka, tenka, ... Ibaiertzetan dauden ibarbaso gutxi horiek oinarrizkoak dira inguruetako fauna bertan bizi ahal izateko, alderdi gehienetan laborantzako lurrak ibaiertzetaraino iristen baitira. Aipatzekoak dira miru beltza, hontza, urretxoria, erlatxoria, sasi-txori arrunta, urretxindorra,... Nafarroako alderdi hezeetan (ibaiak, baina baita urtegiak, aintzirak, urmaelak, ur putzuak, arroz-soroak, ...) oso ugariak eta aberatsak diren fauna-komunitateak bizi dira. Gainera babesleku dira hegazti migratzaileeentzat. Nafarroaren Erdialdean eta Erriberan bizi dira nagusiki. Inguru horietan bizi diren espezie nagusiak honakoak dira: hegaberak, mokozabalak, basahateak, ubarroiak, ahate gorrizta, ahate mokozabalak, kopetazuri arrunta, uroiloa, kuliska buztanbeltza, etab. Aipamen berezia merezi dute azken urteotan gorakada nabarmena egin duten hegaztiak: lertxuntxo izaina, zikoina arrunta, lertxun hauskara, antzara hankagorrizta, zankaluzea, etab. Hegazti horien inguruan alderdi hezeetan anfibio ugari bizi da, horien artean aipatzekoak dira: zuhaitz-igel arrunta, ur-igel arrunta, apo arrunta, uhandre marmolairea, eta beste batzuk, hala nola azeri hegalaria eta mendebaldeko ur-arratoia. Atlantikoaren eraginpean dagoen alderdi Menditsuan, dauden pagadi eta hariztiek hainbat faunakomunitate bertan bizitzea ahalbidetzen dute. Pagadietan aipatu beharrekoak dira txonta arrunta,

Ingurugiroa

123

Natur Gune Babestuak

Algunas especies necesitan ambientes hĂşmedos como los de la Navarra OceĂĄnica. Salamandra en el hayedo de Quinto Real.

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz.

Dokumentuak

urubi arrunta, amilotx urdina, kaskabeltz txikia, txantxangorria, basurdea, oreina, lursagua, muxar grisa, arrabioa, ... Hariztietan okil handia, txonta arrunta, amilotx urdina, zapelatz liztorjalea, eskinosoa, Araba zozo pikarta, zozoa, kaskabeltza, basurdea, azkonarra, ...Aitzitik, itsasoaren gain terrenoak duen altueragatik klima hotza den Pirinioetako ibarretako goi mendietan, mendi-pinuz osatutako basoetan honakoak ikus daitezke: ugatza, hegatxabala, lagopodoa, belatxinga mokohoria, zozo paparzuria, mendi-txirriskila, sarrioa, erbinude zuria, horma-sugandila, ... Pagadi-izeidietan, berriz, honakoak:

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

124

Dokumentuak

txonta arrunta, okil gibelnabarra, oilagorra, txantxangorria, basoilarra, katagorria, orkatza, hartz arrea (gutxi batzuk), lepahoria, ...

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz.

Nafarroaren Erdialdean, arte eta erkametz basoek hartzen dituzte berezko landaretzaren gune nagu-

Nafarroa Erdialdea eta Erribera gune egokiak eperrarentzat eta antzekoentzat.

sienak. Artadietan topa ditzakegun fauna-komunitateak honakoak dira: arranoa, kaskabeltza, hontza ertaina, miru gorria, gabiraia, zuhaitz-belatza, txantxangorria, txepetxa, katajineta arrunta, basurdea, azaria, basakatua, txaradi-sugandila, ... Erkameztian: usapal arrunta, miru beltza, arrano txikia, pagausoa, txonta arrunta, zozo arrunta, azkonarra, azaria, basakatua, ... Nafarroako Erriberako estepa-guneetan honakoak bizi dira: kalandria, belatz gorria, hegatxabal arrunta, mozoloa, basoiloa, txoriandre arrunta, basoilo txikia, kutturlio arrunta, azaria, Montpellierko sugea, mendi-untxia, espartzudi-sugandila,...

Ingurugiroa

Dokumentuak

125

Natur Gune Babestuak

3. NAFARROAKO NATUR GUNE BABESTUAK Nafarroako natur gune babestuak interes ekologiko berezia duten lekuak dira, interes bereziko ekosistemak edo berezkoak diren balio paregabeak izateagatik. Nafarroan sailkapen horretan sartu beharreko guneak zeintzuk diren erabakitzea ez da lan erraza. Ikusi dugu bioklima eta faunaren ikuspegitik ezinezkoa dela Nafarroaz orokorrean hitz egitea, oso ezberdinak diren alderdiak dituelako. Hasiera batean positiboa denak -aniztasunean bat etortzea- anitza eta ezberdina den lurraldea ordezkatuko duten guneak zeintzuk izango diren jakitearen zailtasuna dakar.

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz.

Badira Alpe inguruetako berezitasunak dituzten paisaiak (Iparmendebaldean, Nafarroako mendirik altuenetan) eurosiberiarrak (Ozeano Atlantikoaren eragina duen alderdia, alderdi Menditsuan, neurri handiagoan edo txikiagoan) eta mediterraniarrak (hegoaldean). Hezetasuna beharrezkoa duten edo higrofiloak eta hosto galkorrekoak diren landareak dituen Nafarroa hezearen aurrean leku lehorrak edo xerofikoak behar dituzten eta hosto iraunkorrekoak diren landareak dituen Nafarroa lehorra dugu. Eta landaretzak nolabaiteko hezetasuna behar duen erdialdeko gunea, nahiz eta landare horien hostoak hilabeteak behar izan lehortu eta hil ondoren erortzeko. Beraz, mendi-pinua, pagoaizeidia eta pagoa eta pinua dituzten basoak ditugu Alpe inguruetan, hariztiak eta pagadiak Atlantikoaren alderdian, artea eta Aleppo pinua alderdi mediterraniarrean, eta zuhaitz mota anitzeko basoak (haritzakerkametzak, arteak, ...) tarteko alderdian. Arteak Basaulako Erreserban

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

126

Dokumentuak

Bestalde, ibaiek baso-galeriak edo ibarbaso aberatsak (haltzadiak, makaldiak, ...) osatzen dituzte, gune aberatsak eratuz zuhaitz mota horiekin edo beste batzuekin batera. Eta azkenik, alderdi lehorrenetan edo estepa-guneetan dauden landare-komunitateetan, lehen zuhaitzak zeuden lekuetan orain zuhaixkak eta belarrak nagusitzen dira. Garriga edo maki izeneko multzoak nagusitzen dira, horiek, adibidez, Bardeetako hainbat alderditan ematen dira. Nafarroako natur gune babestuen barruan aipatu ekosistema horiek guztiak sartu behar dira (errazago egitearren bertan nagusitzen zen zuhaitz-motaren izenez izendatu ditugu), horiek bai orain eta bai gerora bertan izango direla bermatzeko. Nafarroak duen fauna-komunitatea ere oso ugaria da. Ibaiak bizitzaz beteriko bideak bezala hartu ditugu, bizitza bere barruan izateaz gain ekosistema osoa eratzen dutelako horien ertzetako fauna eta landare komunitateekin. Bizkaiko Itsasoko ibaiak (kutsadura gutxikoak eta besteetan ez dauden espezieak dituztenak, adibidez izokina) eta Pirinioetakoak (hauek ere kutsadura gutxikoak eta fauna aldetik aberastasun handikoak) Nafarroan dauden gainerakoetatik bereizi nahi izan ditugu, hala nola Ega, Arga, Aragoi eta Ebro, horietan lehengo hainbat espezie desagertu egin dira kutsaduraren ondorioz: aingira, bertako karramarroa, amuarraina, ...) Ezinbestekoa da ibai horietako hainbat tarte babestea eta horiek babes-gune bihurtzea, bertako fauna eta horien inguruetakoa babesteko. Eta baita Nafarroako gainerako hezeguneak ere (urmaelak, aintzirak, ...) horietan habiak egiten dituztelako edo hainbat espeziren eta bereziki hegaztien pasabide direlako. Azkenik, ez dugu ahaztu behar lehen aipatu ditugun baso multzoak, edo estepa-gune edo gune ireki deiturikoak, fauna komunitate bereziak osatzen dituztela, eta horiek aldi berean multzo bateratua eta elkarren artean lotura duena eratzen dutela, hau da, ekosistema bat, horren iraupena gizakiak ustiapenari jartzen dizkion mugen araberakoa izango da.

4. NATUR ERRESERBAK ETA PARKEAK Nazioarteko erakundeek onartutako natur gune babestuen sarearen barruan sartzen dira Natur Erreserbak. Bestalde, Nafarroako 38 Natur Erreserben barruan ekosistema multzo handia sartzen da, Nafarroak duen aniztasunaren adierazgarri direlarik, eta horietan daude Foru Komunitatean katalogatuta dauden landare eta fauna espezietako gehientsuenak. Natur Erreserben barruan sartzen diren ekosistemen artean honakoen aipamena egin beharra dago: - Pirinioetako basoak eta baso subalpetarrak: Mendilaz eta Larrako Natur Erreserbak. - Pagadiak, hariztiak, lizardiak, haltzadiak, erkameztiak eta artadiak dituzten basoak: San Juan Xar, Irubetakaskoa, Putxerri, Tristuibartea, Urederrako iturburua, Basaula, Lasiako Sakana, Pe単alabeja, Olleta Mendia eta Kontearen Mendia izeneko Natur Erreserbak. - Arroilak eta harkaitz-guneak, urbazterreko ekosistemekin eta hegazti habijartzaileen fauna aberatsarekin: Itxusi, A単orbeko Arroila, Poche de Txintxurrenea, Gaztelu, Arbaiungo Arroila, Burgiko Arroila, Benasako Arroila, Irunberriko Arroila, La Piedra eta San Adriango Labarrak eta azkenik Kaparreta NE.

Ingurugiroa

Dokumentuak

127

- Aintzira eta urmaelez osatutako hezeguneak, hala nola Las Ca単as Urtegia, Junkaleko Aintzira, Pitillasko Aintzira, Ur Gazidun Urmaela eta Pulguerreko Urmaeleko NE.

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz.

- Arga, Aragoi eta Ebroko ibarbasoak: Arquillo eta Barbaraces Ibarbasoak, Gil eta Ramal Hondo Ibarbasoak, Lobera eta Sotilloko Ibarbasoak, Ramaleteko Ibarbasoa, Remontako Ibarbasoa eta Quebrado, El Ramillo eta La Mejanako Ibarbasoetako NE.

Zuhaitz mota anitzeko basoa eta harkaitz-guneak Arbaiungo Arroileko Erreserban.

Natur Gune Babestuak

128

Dokumentuak

- Elkor samarrak diren ekosistemak, hala nola Eguarasko Ehiza-barrutiko, Rincón del Buko eta Caídas de la Negrako Natur Erreserbak.

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz.

- Eduki geologikoa dutenak, hala nola Lantzeko Labiaga eta Basajaun Etxearen haitzuloko NE.

Nafarroako Bardeetan bada zenbait natur gune babestu. Barañaingo “Los Sauces” Ikastetxe Publikoko Ikasleak Bardeetako paisaiari buruz egin duten maketa aztertzen.

Ingurugiroa

Dokumentuak

Espacios protegidos

129

5B Dokumentua - Maila

GURE EKOSISTEMAK PIRINIOETAKO IBARRAK - ARROILAK ETA HAITZ-GUNEAK A B C D

Erkametza Huntza Sabina Artea

Medio Ambiente

1 2 3 4 5 6

Ugatza Sai arrea Malkar-sorbeltza Arrano beltza Fuina Belatza

7 8 9 10 11 12 13

Bele txikia Belea Bonelli arranoa Hontz handia Sai zuria Harkaitz-zozo urdina Haitz-enara

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

130

PIRINIOETAKO IBARRAK - PINU GORRIKO PINUDIA A Pinu gorria B Ezpela

Ingurugiroa

1 2 3 4 5 6

Pinu-kaskabeltza Amilotx mottoduna Maria Gabiraia Mendi erregetxoa Okil handia

7 8 9 10 11 12 13

Orkatza Mokokerra Txepetxa Aztorea Txonta arrunta Katagorria Zozo arrunta

Dokumentuak

Natur Gune Babestuak

131

ERDIALDEKO ARROAK - SOROAK ETA HESKAIAK A Ena (patxarana) B Makala C Zumarra D Jorraleen gardua (astalarra)

Ingurugiroa

Miru gorria

Mirotza

2 3 4 5 6

Belatz gorria Hesi-berdantza Berdantza Mika Karnaba

8 9 10 11 12 13

Azeria Belabeltza Azkonarra Zapo arrunta Eskailera-sugea Galeperra

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

132

ERDIALDEKO ARROAK - ZUHAITZ MOTA ANITZEKO BASOA A B C D

Erkametza Pagoa Pinu gorria Ezpela

Ingurugiroa

1 2 3 4 5 6

Pagausoa Kaskabeltza Katagorria Txonta arrunta Kukua Arrano txikia

7 8 9 10 11 12

Zozo arrunta Eskinosoa Txio lepazuria Txantxangorria Basurdea Basakatua

Dokumentuak

Natur Gune Babestuak

133

MENDEBALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - ARTADIA A Artadia B Abaritz txaparroa C Gurbitza

Ingurugiroa

1 2

Arrano sugezalea Kaskabeltza

7 Txinbo papargorrizta 8 Txaradi-sugandila

3 4 5 6

Hontza ertaina Katajineta Miru gorria Gabiraia

9 10 11 12 13

Basakatua Basurdea Zuhaitz-belatza Txantxangorria Txepetxa

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

134

EKIALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - ERKAMEZTIA A Erkametza B Ezpela C Eihar frantsesa

Ingurugiroa

1 2 3 4 5 6

Usapal arrunta Antzandobi kaskagorria Miru beltza Arrano txikia Zozo-txinboa Pagausoa

7 Txonta arrunta 8 Txinbo papargorrizta 9 Basakatua 10 Zozo arrunta 11 Azkonarra 12Txio lepazuria 13 Eskinko hiruhatza

Dokumentuak

135

Natur Gune Babestuak

EKIALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - BERTAN BEHERA UTZITAKO SOROAK A Erkametza B Ena (patxarana) C Otabera arrunta

Ingurugiroa

1 2 3 4 5 6 7

Hegatxabala Arrano sugezalea Hontza ertaina Miarritza Katajineta Pitxartxar burubeltza Basurdea

8 9 10 11 12 13 14 15

Soro-muxarra Erbinudea Gardatxoa Basasagua Erbi europarra Apo arrunta Aspis sugegorria Montpellierko sugea

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

136

IBAIERTZAK - ERAIKINAK ETA HERRIAK 1 2 3 4 5 6 7

Sorbeltz arrunta Zikoina zuria Enara azpizuria Enara Hontza Argi-oilarra Arratoi arrunta

Ingurugiroa

8 9 10 11 12 13 14

Landa-txolarrea Mika Erbinudea Etxe-txolarrea Araba zozo beltza Etxe-sagua Sugandila

Dokumentuak

Natur Gune Babestuak

137

EKIALDEKO ERDIALDEKO NAFARROA - BERTAN BEHERA UTZITAKO SOROAK A B C D

Ingurugiroa

Lizar hostotxikia Makala Lezka Zurzuria

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Miru beltza Hontza Dilindaria Urretxoria Erlatxoria Uhalde-enara Sasi-txori arrunta Urretxindorra Txinbo kaskabeltza

10 11 12 13 14 15 16 17

Martin arrantzalea Uroiloa Txirritxo txikia Kuliska txikia Suge gorbataduna Zamoa Barboa Apoarmatu istilzalea

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

138

IBAIERTZAK - SOROAK ETA ESTEPAK A Erromeroa B Ontina

Ingurugiroa

1 2 3 4 5 6 7 8

Kalandria Belatz gorria Hegatxabal arrunta Ganga azpizuria Hontza Buztanzuri horia Basoiloa Txoriandre arrunta

9 10 11 12 13 14 15 16 17

Basoilo txikia Atalarra Ganga azpibeltza Azeria Montpellierko sugea Landa-txirta Kutturlio arrunta Mendi-untxia Espartzudi-sugandila

Dokumentuak

139

Natur Gune Babestuak IBAIERTZAK - AINTZIRAK UDABERRIAN A Ezpatabelar dilindaria B Zume zuria C Milazka D Lezka

Ingurugiroa

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Zikoina Basahatea Zingira-mirotza Mendebaldeko ur-arratoia Amiltxori arrunta Lezkari karratxina Kopetazuri arrunta Ahate gorrizta Lertxun gorria

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Murgil handia Txilinporta txikia Txori zezen arrunta Uroilanda handia Zuhaitz-igel arrunta Ur-igel arrunta Tenka Zamoa Lutxoa Uhandre marmolairea

Natur Gune Babestuak

140

IBAIERTZAK - AINTZIRAK NEGUAN ETA UDAN A Ezpata-belar dilindaria B Zume zuria C Milazka D Lezka

1 2 3 4 5 6 7 8

Itsas enara musuzuria Kurriloa Antxeta mokogorria Antzara hankagorrizta Zingira-berdantza Kopetazuri arrunta Lertxun hauskara Abozeta

9 10 11 12 13 14 15 16 17

Azeria Ahate mokozabala Murgilari arrunta Kurlinta arrunta Apo arrunta Zamoa Lutxoa Tenka Ur-igel arrunta

Ingurugiroa

Dokumentuak

Natur Gune Babestuak

141

KANTABRIAR IBARRAK - IBAIA ETA IBAIERTZAK A Haltza B Sahatsa C Lizarra

Ingurugiroa

1 2 3 4 5 6

Errekatxindorra Txantxangorria Igaraba Txepetxa Buztanikara horia Atlantiar izokina

7 8 9 10 11 12

Martin arrantzalea Ipurtatsa Ur-zozoa Aingira Amuarrain arrunta Ezkailua

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

142

KANTANBRIAR IBARRAK - BELAZEAK ETA SOROAK A B

Lizarra Hurritza

Ingurugiroa

1 2 3 4 5 6

Zapelatz arrunta Uda-txirta Araba zozoa Antzandobi arrunta Mirotz zuria Berdantza horia

7 8 9 10 11 12

Musker berdea Sugegorri kantabriarra Txonta arrunta Trikua Birigarroa Eskulapioren sugea

Dokumentuak

Natur Gune Babestuak

143

HEGOALDEKO IBAR HEZEAK - MENDIKO LARREAK A Iparraldeko elorri 1 Mendi-txirriskila zuria 2 Sai zuria B Otea 3 Sai arrea 4 Behor nafarra 5 Buztangorri iluna 6 Ardi latxa 7 Garraztarroa

Ingurugiroa

8 Buztanzuri arrunta 9 Tuntun arrunta 10 Mendi-txirta 11 Erbi europarra 12 Pitxartxar nabarra 13 Sator arrunta 14 Sugandila bizierrulea

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

144

HEGOALDEKO IBAR HEZEAK - PAGADIAK A Pagoa B Hagina C Gorostia

Ingurugiroa

1 2 3 4 5 6

Txonta arrunta Urubi arrunta Lursagu gorria Amilotx urdina Kaskabeltz txikia Txantxangorria

7 8 9 10 11 12

Basurdea Oreina Pinu-kaskabeltza Arrabio arrunta Muxar grisa Birigarro arrunta

Dokumentuak

145

Natur Gune Babestuak

HEGOALDEKO IBAR HEZEAK - HARIZTIAK A Haritz kanduduna B Iparraldeko elorri zuria C Hurritza D Iratzea

Ingurugiroa

1 2 3 4 5 6

Gailupa Okil handia Txonta arrunta Amilotx urdina Zapelatz liztorjalea Eskinosoa

7 8 9 10 11 12 13

Araba zozo pikarta Basurdea Zozo arrunta Kaskabeltza Garrapoa Azkonarra Zata

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

146

PIRINIOETAKO IBARRAK - GOI-MENDIA A Mendi-pinua 1 2 3 4 5 6

Ingurugiroa

Sarrioa Ugatza Hegatxabala Lagopodoa Mendi-txirta Elur-txonta

7 8 9 10 11 12 13

Mendi-tuntuna Erbinude zuria Beltatxinga mokohoria Zozo paparzuria Mendi-txirriskila Buztanzuri arrunta Horma-sugandila

Dokumentuak

Natur Gune Babestuak

147

PIRINIOETAKO IBARRAK - PAGADI-IZEIDIA A B

Izei zuria Pagoa

Ingurugiroa

1 2 3 4 5 6

Lepahoria Txonta arrunta Okil gibelnabarra Oilagorra Okil beltza Erregetxo bekainzuri

7 8 9 10 11 12 13

Txantxangorria Hartz arrea Basoilarra Mendi-erregetxoa Basoetako gerri-txoria Katagorria Orkatza

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

148

6 Dokumentua - 1-2. Maila

BERTIZ

Berbinzanan dagoen parke naturala da Bertiz. Iparraldean Etxalar du, ekialdean Baztan Ibarra, hegoaldean Oieregi eta Narbarte, eta mendebaldean Sunbilla. 2.040 Ha.ko azalera du.

Bertizko kotarik altuena Aizkolegi mendia da, 830 m.ko altuera du. Han dago izen bereko jauregia ere. Bertizko alderik baxuena hegoaldean dago, Bidasoa ibaiaren ibilguan, itsas mailaren gainetik 110 metro altueran. Ugari dira Bertizen sortzen diren errekak, horiek guztiak Aizkolegiko tontorretik Bidasoara jaisten dira. Espezie exotikoak dituen lorategia behe aldean dago, sarrera nagusiaren ondoan, lehen aipatu dugun parkea maldan iparraldera zabaltzen delarik. Parkearen beheko aldean badira baserri batzuk ere, horietako hainbatetan oraindik ere tradiziozko jarduerak burutzen dituzte.

Bertizek izan duen azken jabe partikularra Pedro Ciga Mayo jn. izan zen, horrek 1898. urtean erosi zuen finka. Garai hartakoa dira Aizkolegi jauregia, barruko bidezidorrak eta lorategian dauden zuhaitz eta zuhaixka mota ezberdinak. Basoa, ordea, ez da ustiatu aspaldi honetan, eta azken 100 urte hauetan garatu egin da eta heldutasunera heldu. 1949an Pedro Ciga jn. hil zenean Nafarroak eta bere izenean Foru Diputazioak, Nafarroako oraingo Gobernuak, hartu zuen Bertzi oinordetzan. Pedro jn.ak baldintza bakarra jarri zuen horretarako: Bertizek dituen ezaugarriak bere horretan utziko ziren handik aurrera, hori egin ezean estatuaren jabetzakoa izango litzateke eta Parke Natural bihurtu. Pedro jn.aren testamentuan emandako jarraipideak betez Foru Diputazioak ia ustiatu gabe eduki zuen Bertiz. Pista batzuk eraiki, zuhaitzak landatu eta ibarraren barreneko terrenoak baso-mintegi gisa erabili ziren. 1980an egin ziren lehenengo azterketak Bertiz Parke Natural bihurtzeko. Azkenik 1984ko martxoaren 29an Nafarroako Diputazioak Bertiz Parke Natural izendatu zuen, helburu hori duten natur guneen alorrean Estatuak eman zizkion ahalmenak jaso ondoren. Parke Natural izendatu zutenean honako helburuak jarri ziren: parkea babestea eta bertako baliabidek hezkuntza, zientzia eta jolas alorrerako erabiltzea. Hori administratzeko batzorde bat izendatu eta hainbat ekintza burutu ziren Bertizera urtero joaten den 60.000 gorako lagun horiek bertako berri izan zezaten: aterpetxeak eskola-taldeentzat, hitzaldietarako gela, lorategian dauden espezien izenen errotulazioa, Natura Interpretatzeko Zentroa sortzea parkearen informazioa izateko eta ematen diren azalpenak ulertzeko, ibilbideetan seinaleak jartzea, liburuxkak eta mapak argitaratzea, etab.

Bertizen baso atlantiarrean ematen diren zuhaitz ederrak ikus daitezke. Beheko aldean haltzaz (Alnus glutinosa) eta haritzez (Quercus robur) osatutako basoa dago. Goiko aldean, berriz, pagadiak (Fagus sylvatica) nagusitzen dira, ametzekin (Quercus pyrenaica) eta gaztainondoekin (Castanea sativa). Aurrekoekin tartekatuta gorostiak (Iles aquifolium), hurritzak (Corylus avellana), haginak (Taxux baccata) edo gereziondoak (Prunus avium) ageri dira. Zuhaitz landaketak egin dira espezie exotikoekin, badira apainketarako jarritako zuhaitz eta zuhaixka multzoak ere, batez ere parkeko lorategian. Aipatutako leku horretan hori adierazita dago. Dagoen fauna baso atlantiarrari dagokiona da. Erreketan eta Bidasoa ibaian aingirak (Anguilla anguilla), zarboa (Gobio gobio), amuarraina (salmo trutta), eta gutxi daudelako hain preziatua den pirinioetako desmana (Galemys pirenaicus) topa ditzakegu. Parkean arrabioak (salamandra salamandra), euli-txori beltzak (Fidecula hypoleuca), zapelatz arruntak (Buteo buteo), urubiak (Strix aluco), muxar grisak (Glis glis), basurdeak (Sus scrofa) eta orkatzak (Capreolus capreolus) ere ikus daitezke.

Ingurugiroa

Dokumentuak

149

7 Dokumentua - 1-2. Maila

Natur Gune Babestuak LAN-IRTENALDIA: BERTIZ

HELBURUAK:

JARRERAZKOAK:

1. Bideo, azalpen-panel, behaketa eta abarren bidez Bertizko natur parkean iker daitezkeen gai guztiei buruzko informazioa biltzea.

- Lan-taldeei edo norbanakoari egokitu zaizkion zereginak behar bezala betetzea. - Natur parkeari eta inguruneari errespetua erakustea eta zaintzeko jarrera izatea.

2. Informazio-bilketari balioa ematea: argia izan dadila, irudi, baliabide eta estrategia asko izan ditzala, kontzeptuak erlazionatuta egon daitezela (grafiko, krokis, fitxa eta abarren bidez).

ARIKETAK

3. Talde-lanean garatuko diren jarrera eta arauei balioa ematea eta irtenaldian ezagutu dugun ingurugiroa zaintzea.

Egingo ditugun ariketen bidez informazioa bilduko dugu. Datuen sailkapena eta dagokien balorazioa ikasgelara itzulitakoan egingo dugu: - Nafarroako mapan ibilbidearen marrazkia egitea.

EDUKIAK:

- Ibilbidearen profil subjektiboa.

KONTZEPTUZKOAK: - Paisaia naturala eta gizatiartua. Pertzepzio plastikoa. - Ipar-mendebaldeko Nafarroako orografia, klima eta paisaia erlazionatzea. - Ura: prezipitazioak, hezetasuna, ibaiak eta erretenak. Ibaiertzeko landaretza. Izokinaren zikloa. - Basoa. Landaretza-motak. Landaretza-geruzak. Basoa eta oihanpea. Paisaia naturalaren eraldaketa. - Bertizko parkea: historia, klima, geologia, hidrologia, flora, fauna, erabilpena eta kudeaketa. PROZEDURAZKOAK: - Informazioa biltzea: “Ikusten ikasteko” fitxak osatzea, oharrak idatzi eta irudiak jasotzea (bideo eta argazki bidez), zaratak grabatzea, datuak biltzea (oharrak, krokisak), piktogramak egitea, deskribapen-elementuak biltzea, laginak jasotzea, elkarrizketak egitea,...

Ingurugiroa

- Hirugarren solairuko aretoan soinuak grabatzea: Bertizko basoa. - Bigarren solairuko aretoan oharrak, krokisak eta piktogramak osatzea: lurzorua, ura eta basoa. - Lehen solairuko panel eta bideo elkarreragileei buruzko oharrak hartzea. - Hirugarren solairuko diaporama ikustea. - Pagadi bateko deskribapen-elementuei buruzko oharrak hartzea: basoan bizi izandakoa jasotzea. - “Ikusten ikasteko” fitxak osatzea. - Paisaia naturaleko eta gizakiaren eremuetako irudiak bideo nahiz argazki bidez hartzea, pertzepzio eta irudi plastikoak jasotzea (koloreak, bolumenak, formak, espazioak,...). - Laginak hartzea (lurretik hostoak). - Parkeari buruzko elkarrizketak egitea eta iritziak jasotzea (monitore, basozain, atezain, bisitari, bertako eta abarrengandik).

Natur Gune Babestuak

150

Dokumentuak

- Adi egon parkeko monitoreek eta irakasleak prestatu duten antolaketari (gelan ibili, basora irten, hamaiketakoa, bazkaria, etab...).

- Elementurik harrigarrienei buruz (ezusteko aurkikuntza, bizipen, entzunezko pertzepzio eta abarri buruz) oharrak hartzea; ohar horiek grafiko, deskriptibo nahiz plastikoak izan daitezke. Ibilbidean zehar egingo ditugun geldialdietan irakasle nahiz monitoreek emandako azalpenak jasotzea.

- Oharrak bizkor hartzen ahalegindu zaitez. Arretaz entzun, azalpenetan isilik egon, zalantzak galdetzeko eskua jaso, etab...

- ...

ARAUAK:

ANTOLAKETA

- Puntualtasuna irteteko orduan: ............... eta itzultzeko orduan: .....................

IRTENALDIA BAINO LEHEN: - Urte-sasoiari dagokion arropa eta oinetakoak. - Zaborra ekartzeko edo laginak hartzeko plastikozko poltsak. - Ogitartekoa (hamaiketakoa, bazkaria) eta edaria. - Oharrak hartzeko orri zuridun karpeta, lapitza (4b-5b), boligrafoa, koloretako margoak. - Aukerakoak: argazki-makina, grabatzailea, prismatikoak,... IRTENALDIAN ZEHAR:

- Debekatuta dago paperak, latak, plastikoak... botatzea; parkeko arduradunei baimena eskatu gabe laginak (animaliak, landareak, mineralak, lurra, ...) hartzea; natur inguruneari edo beste bisitariei gogaikarri gerta dakiekeen zaratarik ateratzea; landareak kaltetzea (moztu, enborrak marratu,...); markatutako bideetatik ateratzea. - Gure jokabidearekin ingurugiroa errespetatuko dugu eta, ahal bada, lehen baino hobeto utziko dugu. Arduratsuak izango gara eta beste pertsonekiko eskerronekoak: gidari, bisitari, baserritar, txofer, beste eskoletako jende eta, orokorrean, parkean dabiltzan pertsona guztiekiko. Paperontziak erabiliko ditugu, janari-hondakinak zabor-poltsetan eta edaria motxilan ekarriko ditugu etxera bueltan.

Aire librean eta Natura Interpretatzeko Zentroan lan egiteko asmoa dugu:

Ingurugiroa

Dokumentuak

151

8 Dokumentua - 1. eta 2. Maila

LEKUA:

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak PREZIPITAZIOAK ETA TENPERATUAK

Natur Gune Babestuak

152

9A Dokumentua - 1. Maila

1. KOKAPENA

2. DENBORA-AZTERKETA

3. DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA EGITEA

4. GIZAKIAREKIKO HARREMANA

5. IDENTIFIKAZIOA 6. BALORAZIOA

Ingurugiroa

Dokumentuak

... IKUSTEN IKASTEKO

Dokumentuak

153

9B Dokumentua - 1. Maila

Natur Gune Babestuak ANIMALIA BAT... IKUSTEN IKASTEKO

KOKAPENA Non dago? Ba al dira gehiago? Zenbat? Nola dago kokatuta? Nondik hurbil? (habia, ura, bidezidorra...) DENBORA-AZTERKETA Eguna eta ordua Eguraldia DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA EGITEA Adierazi nolakoak dituen burua, gorputza eta gorputz-atalak, kolorea edo koloreak, begi, hanka edo dituen beste ezaugarriei buruzko xehetasunak.

Animalia horrek inguruko besteekin duen Zer jaten du? Nola bilatzen du janaria? Bere lurraldearen hedadura Bizilekua Animalia horrek gizakiarekin duen Abeltzaintza Ehiza

HARREMANA

IDENTIFIKAZIOA Familia Izen arrunta Izen zientifikoa

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

154

9C Dokumentua - 1. Maila

PAGOA... IKUSTEN IKASTEKO

KOKAPENA Non dago? Ze zuhaitz mota ditu inguruan? Nolakoa da lurra? Nola lortzen du ura? DENBORA-AZTERKETA Eguna eta ordua Eguraldia Zuhaitzaren adina Egokia duen klima DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA EGITEA Oharrak hartu eta marraztu nolakoa duen zurtoina edo enborra, lorea, frutua, itxura, altuera, lodiera, hostoa eta esanguratsuak diren beste hainbat xehetasun, hala nola koloreak, ehundura, bolumena, argia eta itzala, argizuloak,...

Landare horrek inguruko besteekin duen Estratoa Ekosistema

HARREMANA

Landare horrek animaliekin duen Landare horrek gizakiarekin duen Nekazaritza Abeltzaintza Industria

HARREMANA HARREMANA

IDENTIFIKAZIOA Familia Izen zientifikoa

Izen arrunta

Ingurugiroa

Dokumentuak

155

9D Dokumentua - 1. Maila

Natur Gune Babestuak ONDDO EDO PERRETXIKO BAT... IKUSTEN IKASTEKO

KOKAPENA Non dago? Ba al daude gehiago? Zirkuluan al daude? Zeren gainean hazten da? (lurra, hostoak, harriak, motzondoak...) Ze landare daude bere inguruan? DENBORA-AZTERKETA Eguna eta ordua Eguraldia. Noiz egin zuen euria azkeneko aldiz? DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA EGITEA Oharrak hartu eta marraztu, zuztarra baduen ikusi, kolorez margotu, txapelaren itxura marraztu eta kolorez margotu, duen usaina, mamiaren kolorea, zaporea, esporak orrietan edo zuloetan dituen adierazi, har itzazu horren neurriak...

HARREMANA perretxikoarena ingurunearekin perretxikoarena animaliekin perretxikoaren gizakiarekin IDENTIFIKAZIOA Familia. Izen arrunta. Izen zientifikoa. 10 DOKUMENTUA. 1. ETA 2. MAILA

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 9E Dokumentua - 2. Maila 11.

HABITATA

Bide bazterra Hartxingadiak Ibaiertzak Basoa

ORGANO BEGETATIBOEN DESKRIBAPENA Sustraiak: Zurtoina: Hostoak:

ORGANO UGALTZAILEAK: LOREA Lore bakartiak Multzotan dauden loreak

Dokumentuak

156

FLORA... SAILKATZEN IKASTEKO

EGUNA: ................................. LEKUA: ..................................

Kaliza:

Sepaloak

Kopurua Kolorea Libre edo soldatuak

Korola:

Petaloak

Kopurua Kolorea Libre edo soldatuak

Androzeoa:

Lorezilak

Kopurua Libre edo soldatuak

Ginezeoa:

Karpeloak

Obulutegia Lore-orratxa Lorexakia

SAILKAPENA FAMILIA: GENEROA: ESPEZIEA:

Ingurugiroa

Dokumentuak

157

9F Dokumentua - 2 . Maila 1.

Natur Gune Babestuak HOSTOAK... SAILKATZEN IKASTEKO

NON AURKITUA Bide bazterra Hartxingadiak Ibaiertzak Basoa

EGUNA: ................................. LEKUA: ..................................

HOSTO-ORRIAREN ERTZA KONTUAN HARTUZ Osoa Uhindua Oxkarduna Hortzakatua Bitan hortzakatua Dentikulatua Zerratua

HOSTO-ORRIAREN PUNTAREN ITXURA KONTUAN HARTUZ Zorrotza Kamutsa Biribildua Moztua Erretusua Muxarratua Muxarratua Zatibitua Estutua Puntatxikia Mukroiduna

HOSTO-ORRIAREN ITXURA ETA SIMETRIA KONTUAN HARTUZ Simetrikoa Asimetrikoa Lineala Orratz-formakoa Xingola-formako Lantza-formakoa Faltziformea Luzanga Obala Eliptikoa Obobala Espatula-formako Orbikularra Erronboideala Triangeluarra Bihotz-formakoa Gezi-formakoa Adarduna Ezkataduna Giltzurrun-formakoa Aflabeatua

HOSTO-ORRIAREN OINARRIA KONTUAN HARTUZ Estutua Falka-formakoa Biribildua Moztua Bihotz-formakoa Aurikuladuna Adarduna

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

158

10A Dokumentua - 1-2. Maila

Dokumentuak

PARKE/ERRESERBA/N.M.EI BURUZKO ERAKUSKETA

Lan-irtenaldian hartutako laginekin eta irtenaldian eta Natura Interpretatzeko Zentroan bururatutako jarduerekin, erakusketa kolektiboa egin dugu: 1. Kraf paper-zerrenda bat erabili zutikako erakustokirako. Bertan erantsi edo errotulatu izenburuak, krokisak, argazkiak, irtenaldiko oharrak, etab. 2. Erakustoki horizontalean (1,5x3 m.ko taula), hartutako laginak eta klasean egindako azterketak sailkatuko ditugu. Bertan erakusgai dauden krokis, lagin, profilak, sekzio, objektu eta materialen errotulazioa egingo dugu. 3. Ikasleek egindako eta aztertutako gaiarekin zerikusia duten lanak eta Unitate Didaktikoak azalduko dira. 4. Aztertutako aldearen edo N.M.aren alderdi osoak edo partzialak agertzen dituzten maketak jarriko dira erakusketan: sima, lurpeko leizea, urtegia, arroila eta ibaia, ibaia eta ibarbasoak, ibaia eta bertako fauna, Bardeetako paisaian ikusten diren karkaben xehetasuna, zuhaitza, txondorra, artzain-txabola eta korta, baso txikiaren paisaia, meta baten xehetasuna eta horren egitura, borda eta belardia, egurra kargatzeko tokia, ermita, etab. 5. Inguruko irudi ikonikoetan oinarrituz horien birsorkuntza plastikoak ikus daitezke: ezkurrak, egurrak eta hostoak; makil, frutu eta hostoekin egindako mugikorrak; perretxikoak eta likenak; hurritzaren, lizarraren eta abarren zurtoinak; harri, pinaburu, azal, eta abarrekin egindako irudi apaingarriak.

Ingurugiroa

Dokumentuak

159

10B Dokumentua - 1. Maila

Natur Gune Babestuak ZURE LAN TXOSTENAREN... AZTERKETA ETA AZALPENA EGIN.

ZERTARAKO Gai edo unitate batean egiten diren ariketak ordenean multzokatzea. Ikerketa lan txiki bati oinarria eta euskarria ematea. NOLA Egin itzazu ariketak DIN A4 orrietan, izenburu guztiak kolore berean jarri, azpimarratuta, eta letra larriekin. Marjina bera erabili orri guztietan, parrafo bakoitzaren hasiera guztiak bereiztuz. Argi azaltzen eta ongi aurkezten saiatu. Egiten dituzun ariketa guztiak zenbatu itzazu lapitzez orrialde bakoitzaren eskuin aldean. Gaia amaitzen duzunean, ordena itzazu berriro eta behin betiko zenbatu. Hasiera batean, antola itzazu egin dituzun orden berean. Sar itzazu ariketetan argazkiak, prentsako zatiak, marrazkiak... Portada bat egin ezazu zure lanarentzat, eta apaindu ezazu landu duzun gaiari buruzko marrazkiekin, argazkiekin, prentsako zatiekin... Ez ahaztu gai horren izenburua, zure izena eta deiturak eta egiten ari zaren ikasturtea portadan jartzea. Portadaren ondoren jarri izena ondorengo orriari: Aurkibidea. Bertan idatzi bata bestearen azpian landu dituzun jardueren izenburuak, eta zein orritan dauden adierazi. Azken jardueraren ondoren laburtu itzazu ikasitako eta erabilitako kontzeptuak eta horiek duten erlazioa eskema, laburpen edo mapa kontzeptual batean. Atera itzazu egin duzun lanaren ondorioak. Gehitu zure txostenari ebaluazio eta autoebaluazio orriak. BALIABIDEAK DIN A4 orriak. Errotuladoreak, boligrafoak, lapitzak, pinturak, borragoma, zorrozkailua,... Kartulina. Argazkia, prentsa, aldizkariak. GAUZA GEHIAGO. Azter ezazu zure laneko koadernoa honakoa eginez: â&#x20AC;&#x153;Irakurri eta neuretzat ozenki adieraziâ&#x20AC;?. Autoebaluazio orria gehitu zure txostenari. Pareka ezazu zure txostena zure lankideek egindakoekin, eta atera itzazu ondorioak.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

160

10C Dokumentua - 2. Maila

DIAPORAMA BATEN BIDEZ... AZTERKETA ETA AZALPENA EGIN.

ZERTARAKO Prozesa ezazu taldeko lan-irtenaldi batean jasotako informazioa. NOLA Lan-irtenaldi bat egiten baduzu, egin itzazu bi diapositiva orokor laneko geldialdietako bakoitzean, bi ikuspegi ezberdinetatik. Ikusi edo adierazi dituzun beste elementu esanguratsuen diapositibak egin, eta baita Natura Interpretatzeko Zentroko edukiena ere, baleude. Bildu ezazu aztertzen ari zaren gai edo arazoari buruzko informazioa (liburuak, elkarrizketak, entziklopediak, etab. irakurri). Egin itzazu duzun informazioari dagozkion marrazkiak tipula-paperean eta ezabaezinak diren erretoluladore finekin. Marrazki horiek egiten zailak dira, horiek tamaina txikikoak izan behar dutelako: diapositiba baten markoa. Grafikoak, eskemak, marrazkiak, klimogramak, etab. ere egin ditzakezu folio batean, irtenaldiari buruzko edo garatzen ari zarenari buruzko guztia informazio ezberdinekin osa dezazun. Gero fotokopia ezazu egindakoa tipula-paperean, tamanina murriztuz, diapositibaren markoari dagokion neurrian utzi arte. Pinta ezazu ezabaezinak diren errotuladoreekin. Interesatzen zaizkizun grafikoak edo liburuetako argazkiak ikusten badituzu, tamaina murriztu eta fotokopia itzazu tipula-paperean, gero pinta itzazu. Dituzun diapositibetatik aukeratu itzazu esanguratsuenak. Jar itzazu orden jakin batean. Aukeratutako diapositibei buruzko testu laburra idatzi, graba ezazu zenbatutako diapositibetan adierazitako ordenean. Testuen artean sar itzazu musika tarte labur batzuk. Presta itzazu diapositiba-proiektorea, pantaila, kaseta... eta erakutsi diapositibak. Musika tarte labur horien amaiera izango da une egokia diapositiba aldatzeko. BALIABIDEAK. Argazki-makina, eta diapositiba-erroiloak. Kaseta eta zintak. Egile ezberdinen musika. Diapositiba-markoak, tipula-papera edo gardenkiak. Punta fineko errotuladore ezabaezinak. Diapositiba-proiektorea eta pantaila. GAUZA GEHIAGO Zuzendu itzazu lehenengo erakusketa egin ondoren ikusi dituzun akatsak, eta egin ezazu bigarrena beste talde batentzat.

Ingurugiroa

Dokumentuak

161

10D Dokumentua - 2. Maila ZERTARAKO Aztertutako gai edo arazo batean, eta kasu honetan lan-irtenaldian egin dituzun jarduerak multzoka itzazu ordenean.

Natur Gune Babestuak LIBURU-IRUDI BATEKIN... AZTERKETA ETA AZALPENA EGIN. kak, belarrak, xehetasunak, ...; jarrai ezazu animalien bizitzarekin: ugaztunak, hegaztiak, anfibioak, arrainak, deskonposatzaileak, ...; horien arteko harremana, kate trofikoak, argiagatiko borroka, ... Hori guztia, irtenaldian hartutako orriekin, argakiekin, krokisekin, ...

Azaldu ikerketa labur baten emaitzak. BALIABIDEAK NOLA Jardueren azalpena egiteko folio bikoitzak edo kartulinak erabili. Izenburu guztiak letra larriez eta azpimarratuta jarri, gogoan izanez zure lan horren “orri” bakoitzak nortasun propioa izan behar duela. Arazoaren alderdi puntual bat aztertzen duen kartel txiki baten antzekoa izango da: argia, laburra eta irudiz hornitua. Orri guztietan derrigorrezkoa izango da liburu-irudiaren gaia (Bertizko Parkea) kolorez azaltzea: argazkiak, planoak, grafikoak, marrazkiak, .... Zenbatu itzazu lanaren amaieran egingo dituzun lan guztiak. Orduan egin beharko duzu portada, zure lanaren laburpen balitz bezalaxe, jarraian aurkibidea jarriko duzu prestatutako jardueren izenburuarekin, eta baita horiek aurkituko dituzun orrialdearen zenbakia ere. Jasotzen dituzun iruzkinak, iritziak, aipamenak, orri-oinak... ez dira luzeegiak izango. Gogora ezazu honako esaera zahar hau: “Ona, laburra bada, bi aldiz ona”. Halaber, eman behar dituzun datuak jar itzazu tauletan, grafikoak, krokisak, taulak eta antzeko teknikak erabiliz. Gogoratu behar duzu orri bakoitzean egiten duzun guztiak bere esanahia izan behar duela. Kolorea aukeratzetik hasi eta edukien banaketaraino. Adibidez, landareen bizitzarekin zerikusia duten alderdiekin has zaitezke: zuhaitzak, zuhaix-

Ingurugiroa

Kartulinak edo folio bikoitzak, errotuladoreak, boligrafoak, borragoma, ... Liburuak, aldizkariak, argazkiak, marrazkiak ... Fotokopiagailua. GAUZA GEHIAGO Antola ezazu azalpen-erakusketa bat zure laneko orri-kartel bakoitzarekin. Irudiz hornituko den gaikako artxiboa antola ezazu zure tailerrean, zure lana hasiera ona izan daiteke horretarako. Baso autoktonoaren Eguna dela eta (1977ko azaroaren 26a), Nafarroako Gobernuko Ingurugiroko Departamentuak adierazi zuen basoetako balore ekologikoa eztabaidaezina dela, lurtzorua sortzeko mesedegarria delako, atmosfera garbitzeko fabrika bat direlako CO2 -ren ordez oxigenoa itzultzen baitute, ur korronteak arazten dituztelako, euria erakartzen dutelako, eta biosferako biomolekulen erreserbarik baliogarrienetakoa osatzen dutelako. Nafarroan dauden natur gune eta baso horien adibide gisa, ezaugarri eta ekosistema ezberdinak dituzten hiru erreserbetan oinarrituko gara bereziki.

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

162

11 Dokumentua - 1. Maila

ALDEBANAKETA. BERTIZ.

ALDEBANAKETA. BERTIZ

Trantsizio-gunea

Interes ekologi-

Trantsizio-gunea

Harrera eta informazio

Ingurugiroa

Dokumentuak

163

Natur Gune Babestuak

12A Dokumentua - 2 Maila

BASO A

BASERRIAREN GUNEAK

Pagoa Intsinis pinua Alertzea Haritza

GAZTAINADI AK IRALEKUAK BELARDIA

BORDA

SOROA

BASERRRIAREN INGURUKO GUNEEN ERABILERA

BASERRIA

MET

LIZAR

Ingurugiroa

ETA

HURRITZEZ

EGINDAKO

BELARDIAK BEHIAK * Paisaia ozeanikoaren antolamenduan eta guneerabileran, BASERRIA da “gunerik” garrantzitsuena INGURUGIROARI dagokionez.

BELARDIAK

BORDA BELARDIAK

BELARDIAK

ARTOA BABARRUNAK ARBIAK

12B Dokumentua - 2. Maila

Ingurugiroa

GAZTAINADIA

BI DE A

BILTEGIA

S O R O-

IRALEKUAK

Natur Gune Babestuak 164

Dokumentuak

KANPOKO INGURUGIROA BASERRIAN

Txondorraren egitura hartxingadizko mazela aldapatsuetan

1 - Enbor oso lodiak 2 - Pitzatutako enborrak 3 - Enbor meheak 4 - Lur-geruza

TXONDORRAR EN PROFILA

Erdiko Haga, kentzen denean tximinia geratzen da.

TXONDORRA NOLA EGIN

12C Dokumentua - 2. Maila

Betagarr ea

kako

aiz-

Bizkar-

eskua-

ziria

mazoa

ziri-zuloak astintzeko haga

4 ikatz-zakuz osatzen da karga bat. Txondor handiek 80 karga eta gehiago izaten zituzten

asto finkoa

ziri-zulo- kargak zaku bat - 65 ak kg.

belakia

Berekia

trontza

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 165

Dokumentuak

Natur Gune Babestuak

PAISAIA OZEANIKOAREN MAKETAK

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz.

12D Dokumentua - 2. Maila

Dokumentuak

166

Laburpen-jarduera gisa erabiltzen da maketa. Landutakoa irudikatzeko eta kontzeptuka azaltzeko aukera ematen du. (Lehen Mailako ikasleek egindako maketa. 6. ikasturtea. Bara単aingo Los Sauces Ikastetxe Publikoa).

Ingurugiroa

Dokumentuak

167

14 Dokumentua - 1-2. Maila NE - 15 BASAULA EDO BASAURA Lokizgo mendilerroa Nafarroako Mendebaldean dago eta Ameskoako haranak lotzen du Urbasako Mendilerroarekin, haran hori Urederra ibaiak ebakitzen du. Lokizgo Mendilerroan ildaxka ugari ikus daiteke, ameskoarrek horiek izendatzeko sakan izena erabiltzen dute: Zestegi, Gartziaran, Pozaleta... Horien guztien artean San Kosmeko (1.031 m.) arrasoetako inguruan hasten den Basaulako Sakana da erreserba horretako oinarrizko naturgunea. Lokizgo tontorretik hasten da Basaulako sakana hondoratzen eta barreneratzen, terreno malkartsu eta harkaitztsuan irekitzen delarik Ameskoako haranerantz. Basaulako Erreserbak oso handia ez den sakana hartzen du, alboak kararrizkoa ditu, oinezkoentzako hainbat bidezidorrez zeharkaturik dago. Kliman joera kantabrikoa eta mediterraniarra nabaritzen dira. Plubiometria 900 l./m2ko ingurukoa da altuera gehieneko kotetan. Temperatura neguko hilabeteetan 5o C inguruan ibiltzen da eta udako hilabeteetan 22 o C inguruan. Horren ondorioz sakanaren barrenean arteak dira nagusi, eta goraka egiten dugun neurrian erkameztiak eta pagadiak ageri dira. Goi-kretazeoko karedun materialez (kararriak) osaturik dago Erreserba, horren oinarria margaformazio batek osatzen du. Kare-harriak urarekiko dituen ezaugarri bereziek ohizko morfologia karstikoa taxutzen dute (iragazkorra eta disolbagarria), Erreserbaren barruan horrek duen adierazgarririk garbiena Basaulako Haitzuloa da. Haitzuloko galeria, gela, sifoi... eta abarretatik barrrena (8 km.tik gora) karstikoko barne formazioetara heltzeko aukera dago, urak karea disolbatu duelako. Bestalde Itxakoko iturburua haitzezko itsaslabarreko oinarrian altxatzen da, iragazkorra kareharrizko haitzaren eta iragaitza den margaren artean, eta Lokizgo Mendilerroko akuiferoaren eraginez. Basaulako Haitzuloaren sarreran sortzen den Hondo Fosila akuifero horretako uraren

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak NAFARROAKO ZENBAIT NATUR GUNE BABESTU hustubide naturala da, Mendilerroan euri edo elur ugari egiten duenerako. Basaulako Erreserba arte eta erkametzez osatutako meso-mediterraniar basoak estaltzen du, Lokizgo Mendilerrotik jaisten den isats itxurako pagadia era badu. Bertako zuhaitzen artean tarteka ikusten diren arte batzuk nagusitzen dira, horiek hartxingadietan eta itsaslabarreko hormetan ere ikus daitezke. Sakanaren hondoan dagoen zuhaixkez osatutako geruza trinkoa eta ugaria da. Hainbat tartetan estaldura hori %80tik gorakoa da, ez baitago argia eragotziko duen adabururik. Ezpelak, ipuruak, gurbitzak, eiharrak, serbalak, ezkiak, haginak, otaberak, hurritzak, gorostiak eta gogortsuak... Gehienetan hosto iraunkor, txiki eta kutikula gogorrekoa dute. Estrepatxoak, erratzak eta iraze eta goroldio ugari ere topa ditzakegu. Basaulako Erreserbako basoetan eta harkaitzguneetan fauna ugari dagoela esan daiteke. Ugaztunen artean basurdea, katua, azeria eta azkonarra nagusitzen dira. Hegaztien ugaritasuna horien kantuek adierazten dute (eskinosoa, hontza, zozoa, okila, erreka-txoria, txepetxa...) edo bere ziluetaren dotoreziak (arrano beltza). Iraunkorki hor bizi direnak dira eperra eta pagausoa ere. Basaulako Haitzuloan milaka dira dauden saguzarrak eta dezimetroka kontatzekoak guano-depositoak. Itxakoko urak igarabaren bizileku dira eta espezie ezberdinak dira bertara ura edatera joaten direnak egunsentian edo ilunabarrean, bertako ibaiertzak aparteko behatokiak dira. Labur esanda, Basaulako Sakana Lokizgo Mendilerroaren ildaxka bat da, hain zuzen ere Basaulako Erreserba osatzen duen oinarria. Erreserba Urederra ibaiaren arroiletara zabaltzen da, kare-harrizko eskultura itxurako haitz-gunepean. 225 H.ko azalera du, eta ehun urtetik gorako arteak, haritzat eta pagoak ditu. Kare-harrizkoa duen lurzorua leize eta galeriaz zulaturik dago, horietara Basaulako Haitzulotik eta bertako Hondo Fosiletik hel daiteke. Berezkoa

Natur Gune Babestuak duen edertasuna areagotu egiten da Itxako ibaiaren sorgune den iturburuarekin, ibai horren emaria batez beste 1.500 litrokoa da segundo bakoitzeko.

NE - 15 PITILLASKO AINTZIRA. Azalera: 230 Ha. Pitillasko Aintzirako Erreserba Pitillastik 3 km.ra dagoen aintzira endorreikoak osatzen du nagusiki. Aintziraren ekialdean dagoen Uxueko Mendilerroak hornitzen du urez urte osoan sakanetatik barrena. Aintziraren hondoak duen osakeragatik, bertako urak gatz-maila handia du. Nekazarien traktoreek eraikitako bideak jarraituz egin daiteke aintziraren itzulingurua. Behatoki txiki bat du muinoan, eta prismatikoak eramatea komeni da bertako balore ekologikoak bere osotasunean ikusi ahal izateko. Aintzirako landaretza nagusiki lezkaz eta ihiz osatuta dago. Zurtoina urpean duelarik lezka aintzira osoan hazten da eta babesleku ezin hobea da Erreserban hain ugaria den faunarentzat. Lezkadiaren inguru ezkutuenetan hainbat espeziek beren habiak egin eta arrautzak txitatzen dituzte. Alfonbra moduan hartzen dute algek aintziraren hondoa eta horien artean hainbat hegaztik bere elikagaia topatzen du. Hegazti migratzaile eta habiajartzaileentzat garrantzi handikoa da gune hori. Uretako hegaztien artean kopetazuri arrunta aipatu behar da, aintziran dagoen hegazti ugarienetakoa; ahate gorrizta; basahatea, aintzirako hegaztirik istilotsuena eta habia uretatik kanpo egiten duena,

168

Dokumentuak

inguruko sasietan. ahate txistularia, neguko hotzak ez dio eraginik egiten; zingira-mirotza, horren beldur izaten dira aintziran bizi direnak airetik begira jartzen denean; lertxun gorria eta hauskara, apirilean iritsi eta arrotza egiten zaien edozein mugimendurekin hegan ihes egiten dutenak; zankaluzea; bernagorri arrunta, etab.

NE - 31 EGUARASKO EHIZA-BARRUTIA Azalera: 540 Ha. Erreserba hori gerora Nafarroako parke naturala izango den Bardeetan kokatua dago. Gehien erabiltzen diren irispideak Planoko pista eta tiro-eremutik abiatzen dena dira. Bere barruan Pe単aflor gazteluaren aztarnak daude, muino baten gainean. Erreserbaren alderdi bat paisaia alderditik kalitate handikoa den itsaslabar-multzo baten inguruan dago, Planoren oinean. Oraindik duen natur-landaretzak 350 Ha. inguru ditu, eta gainerakoak soroak dira. Bertako landaretzan Aleppo pinua nagusitzen da, neurri handiko pinuak ikusten direlarik, erromero, ipuru, sabina, legeltxorra eta abaritz txaparroko basobera ugari ikusten da. Horrek nolabait gogora ekartzen digu Bardeetako natur landaretza izango litzatekeena. Badira landaretza palustrea duten urmael batzuk, eta ihiak dituzten ur-putzuak. Bertako fauna ugariaren artean basakatua, basurdea, Montpellierko sugea, arrano beltza, sai zuria, malkar-sorbeltza, etab. aipatau behar dira.

Ingurugiroa

Dokumentuak

169

14 B Dokumentua - 1-2. Maila

Natur Gune Babestuak NAFARROAKO NATUR GUNE BABESTUEN MAPA

Ikurrak Izendatutako Parke Naturalak Erreserba Integralak Natur Erreserbak Natur Inguruneak Aisialdirako Natur Guneak B.F.B.E. H.B.B.E.k Izapidatzen ari den Natur Parkea Izapidatzen ari diren H.B.B.E.k Aurreikusitako Natur Parkeak

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

170

15A Dokumentua - 1. Maila

Ingurugiroa

Dokumentuak

MUNDUKO ARTERIK HANDIENA

Dokumentuak

171

15B Dokumentua - 2. Maila

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak VALENTINGO CARBAYĂ&#x201C;N

Natur Gune Babestuak 16A Dokumentua - 2. Maila

Dokumentuak

172

MUNDUKO BESTE NATUR ERRESERBA BATZUK

1. DOÑANAKO PARKE NAZIONALA. Ramsar-ko Hitzarmenean oso garrantzizkotzat hartutako Munduko 726 gune hezeetatik Doñanako Barrutia da enblematikoenetakoa. 700 kilometro koadroko hedadura du, duna, basamortu, pinazi-pinu, artelatzeko sabana, istingadi eta abarren artean, eta horretaz gain Guadalquivir ibaiaren deltak dituen 2.000 kilometro koadro horietan dagoen hegaztiz beteriko hezegune zabala. Parkean 200 hegazti espezie daude, 30 ugaztun espezie eta narrazti eta anfibioen antzeko kopurua. Parkeak duen garrantzia azaltzerakoan esan behar da poloetatik edo tropikoetatik etortzen diren hegaztiak gune zingiratsu horietan elikatu eta atseden hartzen dutela urtaroen arabera hiru kontinenteetatik barrena egiten dituzten migrazioetan: Afrika, Europa eta Asia. Horrela ahatetxistulariak Doñanatik Siberiaraino joaten dira, ahate buztanluzeak, zertzetak eta antzara hankagorriztak Europako iparrerantz, eta lertxuntxoak, zikoina zuriak, erlatxoriak eta argioilarrak Afrikatik iristen dira habiak egin eta txitatzera. Baina parkea arriskuan dago, ingurune horretan gizakiak gauzatzen dituen jarduerengatik: turismoa, ureztatze-sistemak eta arrozekoizpenak, ehiza, arrantza, artzaintza, errepide-eraikuntza, meategietako lanak, etab. Gaur egun Doñana adibide garrantzizkoenetakoa izan daiteke naturarekiko errespetua eta gizagarapena uztartu ahal izateko.

2. GRAN PARADISO PARKE NAZIONALA (ITALIA) “Gran paradiso” parke nazionala Italiako Aosta Haranaren eta Piemonteren artean kokatua dago. 585 km2ko azalera du eta 1.500 metrotako altueran dago, altuerarik handiena 4.061 metrokoa du. Parkera iristea oso erraza da. Milandik barrena joan daiteke bertara (170 km.ra) edo Torinotik (113 km.ra), trenez edo kotxez. Ikuspegi ekologikotik oso interesgarria da duen flora ugariagatik eta fauna-ondare aberatsagatik, dena ongi zaindua, hori izanik duen aberastasunik handiena. Txori interesgarrienen artean, adibidez, Alpeetako txonta eta lagopodoa. Bertako basoetan bizi direnak siberiar taigatik datozenak dira, adibidez okila eta gaueko zenbait harrapari. Zalantzarik gabe ikus dezakegun hegaztirik ikusgarriena arrano beltza da. Bertako ugaztunen aniztasunari esker hartu du izena parkeak nazioarte mailan. Piriniar basahuntza eta sarrioa dira ugaztunik ugarienak. Piriniar basahuntzak 3.500 inguru dira eta alderdi menditsu eta altuenetan bizi dira. Sarrioak, bestalde, 6.500 inguru dira. Parkeak duen landaretza oso ugaria da eta alpetar izaerakoa; acthionema thomasianum, Astragalus centroalpinus,... Parkeko alpetar lorategian flora aberats eta ugaria ikus daiteke. Programa zientifiko eta ingurugiro hezkuntzako ugari burutzen dira 1955ean sortu zen parke honetako aberastasunaz baliatuz.

3. AMAZONIAKO OIHANA ETA LURRALDE ZINGIRATSUA. Amazoniako Oihana eta Lurralde Zingiratsua dira munduan ukitu gabe dauden bizitza naturaleko erreserbarik handienak. Ekuatoreko oihanaren zati bat dira eta biak Brasilen daude. Esaten dute hain handiak diren gune horietan (Lurralde Zingiratsuak 200.000 kilometro koadrotik gora hartzen ditu, eta

Ingurugiroa

Dokumentuak

173

Natur Gune Babestuak

Amazoniako Oihana Espainiako azalera baino hainbat aldiz handiagoa da) badirela oraindik gizakiak ezagutzen ez dituen milaka animalia eta landare espezie. Lurralde Zingiratsuak ibai eta laku ugari ditu, eta horietan milaka hegazti espezie eta bestelako animaliak aurkitzen dute babesa. Legeak babesten duen habitata jaguarrak, pekariak, elur-panterak, basurdeak, kaiman muturzabalak eta abarrek osatzen dute, eta baita ahate, uso, eper, lertxun eta abarren hegazti-saldoek ere. Lurralde Zingiratsua zeharkatzen duten ibaiak honakoak dira: Taquari, Coxim, Aquidauana, Cuiabรก, Paraguay, ... horiek guztiak Espainiako ibai handienak baino ur emari handiago dute. Amazoniako oihana munduko oihanik handiena da. Brasileko lurraldearen ia %35a hartzen du, eta Brasil Espainia baino hamasei aldiz handiagoa da. 1.800 hegazti-espezie eta 250 ugaztun ezberdin dira hain aberatsak eta ugariak diren 40 metrotik gorako zuhaitz eta landareetan bizi direnak. Hainbeste ibaia eta ibaiadar dituen Amazonas ibaiaren arroa munduko handiena da eta 1.500 arrain-espezie baino gehiago bizi dira bertan. Zientifiko batzuk esaten dute Amazoniako oihanak sortzen duela mundu mailan kontsumitzen den oxigenoaren %40a.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

174

16B Dokumentua - 2. Maila

Dokumentuak

NATUR PARKE BERRIAK?

1. GATA LURMUTURRA (ALMERIA) Gune horrek -natur parke izendatuta dagoenak- Mendebaldeko Mediterranioaren itsasertzeko zatirik onenetakoa hartzen du. Gainera, Gata Mendilerroa da penintsula mailan jatorri bolkanikoa duen mendilerrorik garrantzitsuenetakoa. Gata Lurmuturrean sortzen da Europako palmondo autoktono bakarra eta estepa-hegaztien komunitate aberatsa dute bertan. Gerora parke nazional izango den horrek dituen 38.000 Ha.tatik 12.000 inguru itsasokoak dira.

2. CIES IRLAK (VIGO). Cies Artxipielagoa Vigoko itsasadarraren sarreran dago. Kaio hankahorien munduko koloniarik handiena hartzen du, 22.000tik gora dira, itsas-hegaztien artean badira beste espezie batzuk ere, horien artean martinak, ubarroi mottoduna eta ekaitz-txoriak. Parke Nazionala izango den horrek itsasokoa eta lurrekoa izan beharko luke, Cabreran dagoenaren antzekoa (Balearrak), hori bai, errespetatu eta konpentsatu egin beharko lirateke ur horietan arrantzan ibiltzen diren arrantzaleak.

3. SIERRA NEVADA (GRANADA). Iberiar penintsulako sabaiak 3.482 metroko altuera du. MulhacĂŠn gailurra da. Baina Sierra Nevadak altuera ezberdinak eta aurkako erliebeak ditu, horren ondorioz mikroklimak sortzen dira, horietan bioma euroasiarrak, mediterraniarrak eta Iparrafrikarrak izaten direlarik. Hori Sierra Nevadako berariazko floraren 66 espezieren eta 176 espainiar endemismoen habitata da. Horrek guztiak leku paregabe bihurtzen du hori. Gainera penintsulan dauden landare baskularren 7.000 espezietatik 2.000 inguru bertakoak dira. Gainera mazizoa Biosferaren Erreserba izendatuta dago.

Ingurugiroa

Dokumentuak

175

Natur Gune Babestuak

17A Dokumentua - 1. Maila

4 x 4 IBILGAILUAK

Lurrorotako ibilgailuek hiltzeko arriskuan jartzen dute natura. Hain indartsuak diren ibilgailuekin ibaiak, mendiarteak eta errekak zeharkatzen dira, mazelak igotzen dira, bide berriak eraikitzen dira ordurarte zaldiak eta gizakiak bakarrik ibiltzen ziren lekuetan, ... Lurrorotako ibilgailuek eta motoek hausten dute basoetako isiltasuna, leku desegoki eta babestuetatik barrena, animaliak hazkuntzan ari diren garaian. Makina horiek bidezkoa ez den moduan erabili izan diren espazioak ditu Nafarroak, higatzen errazak diren lurrak izaten dira, Bardeetakoak adibidez. Lurrorotako ibilgailuen eragin nagusienak honakoak dira: 1. Kutsadura akustikoa. Traba egiten die beste kiroletan ari direnei eta ganadua eta basoko animaliak izutzen dituzte. 2. Uraren eta atmosferaren kutsadura. Ibilgailuak jaurtitzen dituen elementu kutsagarrien ondorioz: beruna, hidrokarburoak, CO2, ... 3. Kalteak bideetan. Batez ere euria egiten duen garaian eta putzuak sortzen direnean. 4. Lurraren higadura. Lurra altxa egiten da eta landarez osatutako estalkia galdu. 5. Kalteak larreetan. Ganadu-gorotzaren eraginez sortzen den belar-geruza hondatu egiten da. 6. Kalteak ondare historikoan. Batzuetan ibilgailuak erromatar galtzaretatik, erdi aroko zubietatik, eta abarretatik ibiltzen dira. 7. Sute-arriskua gehitu egiten da. Txinpartak, axolagabekeria, ...

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

176

17B Dokumentua - 2. Maila

Dokumentuak

CO2KO JAULKIPENEN KOKAPENA

Suplemento EL PAĂ?S

Ingurugiroa

Dokumentuak

177

17C Dokumentua - 2. Maila

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak GAS KUTSAGARRIAK MURRIZTEKO AZKEN ERABAKIA

Natur Gune Babestuak

178

19A Dokumentua - 1. Maila

Dokumentuak

INORK EZ DITU BERRIRO IKUSIKO

Espezie bat galdutzat ematen da 50 urte igaro eta tarte horretan gizakiak hori ikusi ez badu. Espezieak galtzeko erritmoa aldatu egiten da munduko leku batetik bestera. Asia da galtzeko arriskuan dauden espezie gehien dituen kontinentea. Pentsatzen da espezie guztien %32a galtzeko arriskuan dagoela. Australian, galtzeko arriskuan dauden espezie gutxien dituen lurraldean, %7a da galtzeko arriskuan dagoena. Biologoen esanetan 500.000 landare eta animalia espezie (munduko izaki bizien %10a) desagertuko dira 1980tik 2.000. urtera bitarte. Basa-bizitza arriskuan dago mundu osoan. Eta gehienetan, horren arrazoia animalia eta landare horiek bizi ziren guneetan gizakiak sartu dituen ingurugiro aldaketak izan dira. Mauricio Irla aurkitu zutenean, bertara iritsi ziren marinelek dodoa ehizatu zuten animalia hori desagertu zen arte. 1700. urtean ikusi zuten azkeneko aldiz. Iparramerikan zeuden bisonte taldeak ia desagertarazi arte ehizatu zituzten XIX. mendean. Errinozeroaren adarren ustezko ezaugarri afrodisiakoak zirela eta animalia horien %90 ezkutuka ehizatua izan da Afrikan 1970etik. Gaur egun balea espezie batzuk desagertzeko arriskuan daude arrantzagatik, hori horrela izan arren herrialde batzuk ez dute debakatu nahi animalia hori harrapatzea. Baina espezieak desagertzearen arrazoi nagusia horien habitatean sartu diren aldaketak dira. Ikus ditzagun adibide batzuk: - Panda erraldoia banbuaz bakarrik elikatzen da. Txinan, hori bizi den lekuan, Nekazaritzarako lurrak behar izateak ekarri du terreno gutxiago izatea banbuarentzat. Banbua desagertzen bada panda hartza desagertu egingo da. - Ingalaterrako eta beste herrialde batzuetako basa-hegaztiak nabarmen gutxitu dira soroak bereizteko zeuden heskaiak desagertu direlako. Heskaiak desagertzean -mugarriak edo alanbre arantzaduneko hesiak jarri dira- horiek zituzten ohiturak ere galdu egin dira. - Ibai batean espezie berri bat sartzeak beste batzuk desagertaraztea ekar dezake. Horrela Nafarroako ibaietan onddo bat zuen karramarro amerikarra sartzeak orain dela 20 urtera arte hain ugaria zen bertako karramarroa ia erabat desagertzea ekarri du, onddo horrek heriotza eragiten duen gaitzez kutsatu zuelako. - Kolonizatzaileek sartutako ardi, behi eta untxiek animalia horien jatorrizko espezieak ordezkatu zituzten sarritan, eta lehengoak pixkanaka-pixkanaka desagertu egin ziren. - Itsasuntzietan joaten ziren arratoiek -kolonizatzaileek iritsi ziren irla horietako batzuetan ezagutzen ez zirenak- lurreko hegaztien espezie osoen hondamendia ekarri zuten horien arrautzak jan zituztelako. - Tropikoetako baso-mozketaren eta larreak soro bihurtzearen ondorioz espezie ugari desagertu dira, horiek bizi ziren habitata hondatzeagatik. Eta espezie horietako batzuk gizakiak ez ditu ezagutu ere egiten. - ... Azken urteotan desagertu diren espezieen artean honakoak aipa ditzakegu: Baliko tigrea (Pantera T. balica), Javako tigrea (Pantera t. sondaica), Kaspiar tigrea (Pantera tigris virgata), Iparmendebaldeko mitua Brasilen (Mitu, mitu), Mexiko edo Guatemalako akuria (Oreophasis derbianus), Costa Ricako

Ingurugiroa

Dokumentuak

179

Natur Gune Babestuak

urre-koloreko apoa (Bufo perigrenes) Madagaskarreko zertzeta (Anas supercilliosa), Guatemalako Atitlango txilinporta (Podilymbus gigas), Australiako rufous britelbirda (Dasyornis broadbentil litoralis), etab. Landareak eta animaliak babesten diren erreserba, parke edo natura zaintzeko eremuak bakarrik dira gaur ezagutzen ditugun animalia horiek ez desagertzeko geratzen diren leku bakarrak. Baina zoologikoak, lorategi botanikoak eta animaliak hazteko zentro bereziak ere. Lehenengo Mundu-gerran ohizko lekuetan bizi zen bisonte europarra desagertu egin zen. Bakar batzuk bakarrik geratu ziren zoologikoetan. Geratu ziren bakar horietatik abiatuz, bisonte europarra berreskuratu eta askatasunean jarri dute Bialowieezako natur parkean (Polonia), eta beste hainbat lekutara ere eman nahi da. Animalia edo landare espezie horien arriskurik handiena gizakia da. Espezie horiek galtzea ez da etengo gizkiaren hedapena kontrolatzen ez den bitartean, ingurunea eta ingurugiroa bere premietara antolatu eta egokitzen duelako. Baina gizakiaren garapenak kontuan izan ditzake inguruan ditugun gainerako espezieak. Baina horretarako ezinbestekoa izango da soroak modu eraginkorragoan erabiltzea, aberastasuna banatzea eta herri txiroenak baliabidez hornitzea, desforestazioa eta desertifikazioa kontrolatzea, erreserbak sortzea animaliak eta landareak askatasunez garatzeko, etab.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 19B Dokumentua - 1. Maila

Dokumentuak

180

ESPAINIAR ZIENTIFIKOEK SAIEN 22 ERASO EGIAZTATU DITUZTE

Ingurugiroa

Dokumentuak

181

19C Dokumentua - 1. Maila

Natur Gune Babestuak

GOBERNUAK PROPOSA DEZAKE SAIA BERRESKURATZEKO LAGUNTZARIK EZ EMATEA AURRERANTZEAN

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

182

19D Dokumentua - 2. Maila

DOĂ&#x2018;ANAN KATAMOTZA ZAINTZEKO PLANA

Katamotza (Lynx pardina) da Europan galtzeko arriskurik handiena duen haragijalea. Portugaleko Hegoaldeko eta Espainiako Hegomendebaldeko gune bakar batzuetan bakarrik ikus daiteke. Egunsentian eta gauean ibiltzeko ohitura du, zelatan egonez ehizatzen du gune irekietan, batez ere untxia, elikatzeko gehien harrapatzen duena hori baita. 10 kg. inguru ditu eta felidoen familiakoa da. Katuaren antzeko itxura du eta brotxa beltzean amaitzen den buztan beltza. Ilaje pikarta du eta belarri muturretan pintzel moduko ile mototsak. 50eko hamarraldiaren erdialdean, katamotzaren egoera tamalgarria zen DoĂąanan. Dirudienez 15 bikote besterik ez zeuden ugalketarako. Inguru hori Erreserba biologiko eta Natur Parke bihurtzeak ondorio onak ekarri zituen eta katamotzen kopurua gehitu egin zen 70eko hamarraldiaren erdi aldera arte. Hortik aurrera espeziea bakantzen hasi zen honako arrazoiengatik: - katamotzaren oinarrizko elikagaia den untxia gutxitzea. - naturala ez de moduan askoz ere gehiago hiltzen direlako, errepideetan, ur-putzuetan, zepo eta lakioetan harrapatzeagatik (ezkutuko ehiza), ... Katamotza desagertu ez zedin katamotza zaintzeko plana prestatu zen, hori aurrera atera ahal izateko eta beste eremu batzuetan ugaltzea lortzeko. Helburu horiek lortzeko honako neurriak hartu ziren: 1. Beharrezko duten elikadura gehitzea parkeko ekosistemetan: untxi gehiago. Untxiak lortzeko katamotzarekin lehian ibiltzen diren harrapariak kontrolatu beharra zegoen (kaleko txakurrak, azeriak, ...), sastrakadiak berritu, larretoki berriak sortu aukeratutako lurzatietan belar zaharra kontrolpean errez, eta untxiarekin trofikoki lehian ari ziren ungulatuak gutxitu. 2. Parkeko lurralde berriak katamotzaren premietara egokitzea. Horrela, parkean zeuden eukalituak, orain gutxi landatutakoak eta ur ugari behar izaten dutenak, kendu egin beharko ziren. Eta orain dela berrogei urte inguru landatutako pinazi-pinua zegoen aldean pinuak bakandu beharra zegoen larretokietako moduko pinudia lortzeko, hori egin ondoren katamotzak ehizatzen dituen espezieak ugalduko baitziren leku horietan. 3. Katamotza ikertzeko eta horren jarraipena egiteko plana onestea, hori eginez haragijale horren bizitzan gutxien ezagutzen diren alderdiak ezagutu ahal izateko, eta katamotza zaintzeko planean aldaketa batzuk sartu ahal izateko. 4. Parkeari dagokionez parte hartzeko proposamenak egitea eskuduntza duten enteetan, errepide azpitik pasabidea eraikitzea lortzeko, inguru horretan aire librean dauden ur-putzuetan babesa jartzea, zepoak eta lakioak erabat debekatzea untxientzat eta beste hainbat haragijalerentzat, katamotzaren garapenaren mesederako izango diren baso aprobetxamenduak eta aprobetxamendu zinegetikoak bultzatea.

Ingurugiroa

Dokumentuak

183

Natur Gune Babestuak

19E Dokumentua - 2. Maila

NOLA EGITEN DA... LANDARE BATEN FITXA

URRATSAK: 1. Fitxa egin behar duzun landarearen izena jakin behar duzu (arrunta eta zientifikoa). 2. Landare horren 2 argazki edo marrazki lortu behar dituzu gutxienez, bat udan eta bestea neguan. 3. Argazki edo marrazki gehiago izan ditzakezu landarearen xehetasunekin: hostoa, frutua, lorea, ... 4. Zure Autonomia Erkidegoko edo Espainiako mapa bat kalka ezazu, oso txikia, eta kolorez adierazi non aurkitu dezakegun landare hori. 5. Idatzi testu labur bat atal hauetan adierazitakoarekin: - Deskribapena, labur azalduko duzu landare hori nolakoa den. Liburuak eta gidak erabili ahal izango dituzu horretarako. - Kokapena, landare horien kokalekuak adieraziko dituzu. - Landarearen izen arrunta eta herri hizkeran duen izena. - Beste batzuk. 6. Idatzi fitxa batean edo DIN A4 folio batean aurreko guztia, honako ataletan banatuz: - Landarearen izena. - Argazkiak udan edo neguan. - Idatzitako testua. - Kokapen-mapa. - Xehetasunen argaziak edo marrazkiak, argazki-oinekin: hostoak, landareak, frutuak eta heltzea, ... - Beste batzuk.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 19F Dokumentua - 2. Maila

Dokumentuak

184

NOLA EGITEN DA... ANIMALIA BATEN FITXA

URRATSAK. 1. Fitxa egin behar duzun animaliaren izena jakin behar duzu (arrunta eta zientifikoa). 2. Animalia horren bi argazki edo marrazki lortu behar dituzu gutxienez, bat heldu batena eta bestea kume batena, ar batena eta eme batena. 3. Argazki edo marrazki gehiago izan ditzakezu animaliaren xehetasunekin: lurra zapaltzean uzten duen arrastoa, hegaztia baldin bada hegan egiterakoan duen ziluetarekin, uzten dituen gorotzak, etab. 4. Zure Autonomia Erkidegoko edo Espainiako mapa bat kalka ezazu, oso txikia, eta kolorez adierazi non aurkitu dezakegun animalia hori. 5. Fitxaren testuak atal hauek izan ditzake: - Deskribapena, labur azalduko duzu animalia hori nolakoa den. Liburuak eta gidak erabili ahal izango dituzu horretarako. - Biometria, bertan animaliaren neurriak emango dituzu. - Kokapena, animalia horren kokalekuak adieraziko dituzu. - Animaliaren izen arrunta eta herri hizkeran duen izena. 6. Idatzi fitxa batean edo DIN A3 folio batean aurreko guztia, honako ataletan banatuz: - Animaliaren izena. - Argazkiak edo marrazkiak, helduarenak edo kumearenak, ar edo emearenak. - Idatzitako testua. - Kokapen-mapa. - Xehetasunen argazkiak edo marrazkiak. Hegaztia baldin bada: mokoa, lumak, habia, hegan egiteko modua, errunaldia, buztana, ... - Beste batzuk.

Ingurugiroa

TALDE-LANA

19G Dokumentua - 1-2 Maila

TALDE-LANA

KLASEA...........................Irakaslea ..........................................................................................................

ONDORIOAK

Portada, zer lortu nahi dugun. Kokapenaren krokis-mapa. Deskribapena /argazkiak / eskemak. Anekdotak eta bitxikeriak. Hiztegia. Koebaluazioa.

4.-Ordenatzea:

Aportatzea, fotokopiatzea, ikertzea, bisitak, argazkiak, elkarrizketak... egitea.

3.- Dokumentazioa

Nork bere erantzukizunak hartzea.

2.- Eginkizunak antolatzea.

Besteekin batera. Ikasitakoarekin duen lotura.

1.- Aurkezpena.

FASEA

ARIKETAK/BALIABIADEAK

PROIEKTUAREN IZENBURUA ............................................................Hasiera-data ...........................................Amaiera-data. ............................. IKASLEAREN IZENA

KOORDINATZAILEA/ ARDURADUNA

- Antolaketa. - Informazioak eta materialak. - Ikerketa.

PROPOSAMENAK

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 185

Dokumentuak

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

186

20A Dokumentua - 1-2 Maila

BASOKO SUTEEI BURUZ

1. TESTUA

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz.

“Nire iritziz, nekazaritza eta basogintza alorreko birmoldaketan dago gatazka honen gakoa. Baso mediterraniarrek, berez, badute arrisku objektibo bat; hala ere, guk ingurunea gaizki erabiltzen dugunez, arrisku hori hondamen huts bihurtzen dugu. Baso-eremua ekonomia aldetik marginala da eta politikoki oso baztertua, maiz sarritan arrazoi ludikoengatik, eta ekologia aldetik funtsezkoa bezain galgarria gertatzen da. Biztanleei itxurazko bizimodu bat eskaintzen ez bazaie, ingurunea erabiltzeko eta ustiatzeko baldintzak berraztertzen ez badira, gure basoetako landaretza eta ekologia alderdiak berrantolatzen ez badira, egungo egoera patetikoa onartzea beste irtenbiderik ez dugu izango. Iturria: Foich, R.: “La Vanguardia”ko Ciencia y Tecnologia Gehigarria (94.10.20)

Suhiltzaileak eta S.O.S. Navarra artadi bateko sua itzaltzen Peña Gallet-en, Nazar-en.

Ingurugiroa

Dokumentuak

187

Natur Gune Babestuak

2. TESTUA JosĂŠ Manuel Morenok, Madrileko â&#x20AC;&#x153;Universidad Complutenseâ&#x20AC;?ko Suaren Ekologia saileko zuzendariak dioenez, suari aurre egin ahal izateko baso-eremuak berrantolatu behar dira. Nekazaritzako eremuetan gertatu den despopulazioak labore-lurrak eraldatu ditu: lehenago benetako suebakiak zirenak orain sasiz eta sastrakaz beteriko eremuak dira, eta horietan sua erraz zabaltzen da baso batetik bestera. Beste arazo bat baso-berritzea gaizki araututa egotea da. Horren ondorioz, elkarren ondoko baso-eremuak sortu dira eta sua errazago zabaltzen da. Politika aktibo bat bultzatu behar da, zuhaiztun eremu txikiak eratuz eta horien artean beste era bateko landaretza izango duten zerrendak antolatuz. Iturria: El PaĂs, 95-8-1

3. TESTUA Basoan dagoen guztia erre daiteke. Ez da batere erraza suteak geldiaraztea. Bi helburu izan behar ditugu kontuan: a) sortzen den sute kopurua murriztea. b) sua hain azkar eta halako indarrez ez zabaltzeko neurriak hartzea. Lehenengo helburua lortzeko aukera bakarra dugu: gure herrialdea ongi antolatzea. Lurzoru urbanizatuaren eta basoen arteko muga eta ibilgailuen zirkulazioa eta baso-jarduerak ongi arautu behar dira. Batzuen iritziz basoak garbi-garbi eduki behar genituzke, Kataluniako azalera osoaren %60 garbi edukitzea oso gauza erraza balitz bezala... Beste batzuek, berriz, uste dute suebakiak direla horretarako egokienak; hala ere, halakoek ez dute seguraski sekula ikusi sua zein erraz zabaltzen den horietan barrena, hura itzali nahian ari direnen kaltetan... Suteak ohiko gertakariak dira gure ingurunean; horiei aurre egiteko aukera badugu eta aurre egin behar diegu.

Ingurugiroa

BADI-

ZAINTZEN

PERTSONEK

erretzen

LAND

zuhaitzak botatzen badira...

BASO

KLIMAXA

GIZAKIAK INGURUNEA PRESTATU ETA ANTOLAT-

A Z n T e E Ar R A KO D N NI A L ZEA O

GIZAKIAK INGURUNEA ERABILIZ ESKU HARTZEN

“EKOSISTEMEN OREKA”

Natur Gune Babestuak 188

Dokumentuak

20B Dokumentua - 1-2 Maila BASOKO SUTEEI BURUZ

Dokumentuak

189

MENDIA ZAINDU

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz.

20C Dokumentua â&#x20AC;&#x201C; 1-2. Maila

Natur Gune Babestuak

Iturria: Jaume Terrades, Ciencia y tecnologĂa. Vanguardia, 94.10.22

Ingurugiroa

Sutearen ondoren beharrezkoa da basoa garbitzea, basoa berritu dadin.

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

190

20D Dokumentua â&#x20AC;&#x201C; 1-2. Maila

PARKEAN HARTU BEHARREKO JOKABIDEA

Parke Nazional bateko ekosistema naturalak zaindu eta iraunaraztea eginkizun benetan zaila da, eta ezinezkoa gertatzen da bertara doazen bisitarien aldetik laguntzarik jaso gabe. Parke Nazionalean ezarriak dauden derrigorrezko arauak ondorengoak dira: Naturako elementu guztiak babestu. Debekatua dago edozein eratako landare edo mea erauzi edo hondatzea. Errespetatu landareak eta perretxikoak. Debekatuak daude ehiza eta arrantza.

Debekatua dago edozein animaliari enbarazurik egitea edo harrapatzea.

Debekatua dago sua piztea.

Debekatua dago zaborra botatzea. Zaborra Parke Nazionaletik kanpora bota behar da, horretarako dauden edukiontzietan. Hobe da gaua Parke Nazionaletik kanpo pasatu. Debekatua dago Parke Nazionalaren barruan libreki kanpatzea. Ibilgailuen eta bizikleten zirkulazioa mugatua dago. Zenbait bidetan, errespetatu beharreko bidedebekuren bat dago. Erreserbako zenbait tokitara pertsonek debekatua dute joatea.

Saia zaitezte Parkeko lasaitasuna ez aztoratzen.

Ez da komeni laguntzazko animaliak Parke Nazionalean sartzea.

Debekatua dago Parke Nazionalean uretara sartzea edo ur-jarduerarik burutzea.

Ingurugiroa

Dokumentuak

191

20. Dokumentua â&#x20AC;&#x201C; 1. Maila

Natur Gune Babestuak GURE MINTEGIAK

Nafarroako mendi eta basoak Foru Komunitateko azalera guztiaren %34,7a dira. Bestalde, Nafarroako Lurzoruaren eta Lurzati Kontzentrazioaren Erakundeak egindako Higadura Azterketatik ondoriotzen denaren arabera, Nafarroako azaleraren %22,88ak higadura-arazoak dauzka. Portzentaia horretatik, 162,473 Ha. aldapa handiko eremu marjinaletan laboratutako eremuei dagozkie, eta 76.094 Ha. larrediak eta sastrakadiak dira. Gure basoek suteen ondorioz jasaten duten eraso larriari, higaduraren ondorioz lurra galdu izana ere gehitu beharko genioke. Ildo horretan, Nafarroako Gobernua, ICONArekin lankidetzan, higadura zuzentzeko programa batzuk burutzen eta zuhaitzak aldatzen ari da baso-berritze artifizialen bidez, arazo horiei irtenbide bat emateko asmoz. Nafarroako Erdialdean esaterako, higadura arazo larririk egon ez arren laborantzako lurrak bertan behera uzten ari direnez -irisgaitzak direlako-, larreak sortzeko politika bat burutzen ari da Mendietako Zerbitzua. 1984-89 bitartean 107 proiektu burutu ziren 13.000 Ha.tan, eta inbertsioa, guztira, 600 milioi pezetatik gorakoa izan zen.

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz

Nafarroako basoak berritzeak dakarren erronkari aurre egiteko, Foru Komunitatearen Gobernuko Nekazaritza, Abeltzaintza eta Mendietako Departamentuaren Mendietako Zerbitzuak Viveros y Replobaciones de Navarra S.A. izeneko enpresa sortu zuen 1982. urtean. Horren helburu nagusia basoberritze, zainketa eta hobekuntza lanak egitea da, mintegiko landareak sortzea, lur marjinalak garabidean jartzea eta oinarrizko azpiegiturak hornitViveros y Repoblaciones de Navarra S.A.ko instalazioak, Miluzen. IruĂąea. zea. Horrela, 1990. urtean, 4,5 milioi landare sortu ziren Nafarroan dauden sei mintegietan: Miluze, Irunberri, Valtierra, Funes, Marcilla eta Orotz-Betelu. Baso-berritzeak nagusiki zuhaitzak aldatuz egin ohi dira. Espezie nagusienak alepo pinua, larizio pinua, artea, haritza, makala, zurzuria, arkazia, astigarra, intxaurrondoa, gaztainondoa,... dira. Nafarroako gobernuak, aldi berean, higaduraren aurkako zenbait borroka proiektu burutu zituen 1990. urtean 1.600 Ha.ko azalera batean, lursail elkorrak berreskuratuz, baso-berritzeen bidez basoak sortzeko asmoz. Nafarroako udalen jabetzako makaldietan burututako baso-lanei esker (esate baterako ureztaketak,

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

192

Dokumentuak

terrazak egitea, tratamendu fitosanitarioak eta kimaketak), urte-epe laburretan egin daiteke egurra (10-15 urte). Egun, eginkizun horiek Erriberan burutzen dira. Ingurugiroaren alorrean eta naturaren hobekuntzan egiten diren beste lan batzuk lirateke ondorengoak: errepideetako landaketa linealak, aisialdirako natur eremu berriak eraikitzeko proiektuak edo zuhaiztiak. Horiek guztiak Nafarroako Gobernuko departamentu ezberdinek Viveros y Repoblaciones S.A.ri agindutako lanak dira, hark burutu ditzan.

Argazkia: Jose Ignacio Juanbeltz

Izan ere, MILUZEko mintegi horrek jada 3 hektareako lur-azalera du, eta â&#x20AC;&#x153;paperpotâ&#x20AC;? sistemaren bidez bere produkzioa ondokoa dugu: alepo pinua (3,5 milioi landare urtean), bertako haritza (100.000), arteak (350.000), pagoak (100.000) eta larizio pinua (200.000). Landareak hazteko mintegi hau ordenadore bidez kontrolatua dago. Bi berotegi dauzka hozketa eta beroketa sistemez hornituak. Gainera, biltegiratzeko pabilioi bat eta poteetan haziak automatikoki banatu eta betetzeko makineria ere badu. IRUNBERRIko mintegian, 12 hektarea Viveros y Repoblaciones de Navarra S.A.ko langileak, ezkurrak plastikozko dauzkalarik, larizio pinua hazten dute ontzi-paneletan sartzen. (250.000 landare urtean), baina baita beste zenbait espezie ere, hala nola astigarra, intxaurrondoa eta gaztainondoa. MARCILLAko mintegiak, bere 5 Ha.tan, 30.000 lizar eta makal landare ematen ditu gutxi gorabehera. FUNESeko mintegiak, 13 Ha. izanik, 70.000 makal eta platano landare ematen ditu urtean. VALTIERRAko ekoizpen mintegiak, 12 Ha. dituelarik, 60.000 makal eta arkazia landare ateratzen ditu urtean gutxi gorabehera. OROTZ-BETELUko mintegiak zuhaitz-mota ezberdinak dauzka klima hotz eta hezeetara egokituak. Guztira, 12 milioi landare baino gehiago aldatu dira Nafarroako herrialdearen 8.000 Ha.tan, 1982. urtean Viveros y Repoblaciones sortu zenez geroztik. Horren helburu nagusia Nafarroa berdeago bat lortzea da..

Ingurugiroa

Dokumentuak

193

21B Dokumentua - 2. Maila

Natur Gune Babestuak NAZIOARTEKO ERAKUNDEAK

NBIP «Nazio Batuen Ingurugiro Programa» esan nahi dute sigla horiek, eta izenak berak azaltzen digu bere esanahia. 1972ko Stockholmeko Konferentzian sortua, egun bere egoitza Nairobin (Kenian) dago. NBIP delako honek, «Naturaren Nazioarteko Gutuna» izenekoa onestea lortu zuen Nazio Batuetan, eta horren printzipio zuzentzaileak ondokoak dira: 1. Natura errespetatzea, bere funtsezko prozesuak aldarazi gabe. 2. Munduko bideragarritasun genetikoaren aurkako erasoa geldiaraztea. 3. Kontserbazio-printzipioak Munduko azalera guztian aplikatzea, arreta berezia jarriz eremu berezietan, ekosistema mota ezberdinen errepresentazioetan eta desagertzeko arriskuan dauden espezieen habitatetan. 4. Lurreko baliabideak kudeatzea, bai biotikoak eta bai abiotikoak ere, horien produktibitaterik onena modu jarraitu batez lortzeko moduan, eta ekosistemen segurtasuna arriskuan jarri gabe. 5. Gerrek edo bestelako borroka-ekintzek eragiten duten suntsipenetik Natura babestea. Printzipio zuzentzaile horiez gain, Nazio Batuen Ingurugiro Programaren jarduketa-lehentasunak, 1973ko ekainaren 22ko Kontseiluaren erabakiaren arabera, ondorengoak dira: a) Biztanle-guneak, giza-osasuna, habitata eta ongizatea. b) Lurra, zorua, ura eta baso-soiltzea. c) Hezkuntza, gaikuntza eta informazioa. d) Merkataritza, ekonomia, teknologia eta teknologiaren trukaketa. e) Ozeanoak. f) Naturaren Kontserbazioa, basa-fauna eta basa-flora, eta baliabide genetikoak g) Energia. Lehentasun horien arabera, plan berezien garapenerako baliabide ekonomikoak eta giza baliabideak izendatzen dira, ordena bati jarraiki. Adierazi beharra dago NBIP izan dela “Batean dugun etorkizuna” dokumentuaren antolatzailea, finantzatzailea eta koordinatzailea, eta horren irakurketa ustekabekoa gerta daiteke, ingurugiroaren egoerari eta itxaropenei buruzko benetako laburpen bat delako.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

194

Dokumentuak

UNESCO-MAB Unescoren barruan (nahikoa ezaguna da erakunde hau) MAB (ÂŤgizona eta biosferaÂťren sigla ingelesak) sortu zen 1971. urtean, eremu bioklimatiko eta geografiko ezberdinetan gizakia eta ingurugiroaren artean dauden elkarrekintzez arduratzen den lankidetzazko programa zientifiko gisa. MABren koordinaziorako nazioarteko kontseiluak Parisen du egoitza, eta hantxe biltzen da aldian behin, programa ezberdinen jarraipen-lanak egiteko. Egun, MABren programak hamalau dira, eta ondorengo alderdiak biltzen dituzte:

- 1. Proiektua: baso tropikal eta azpitropikalen ekosistemetan giza-jarduerek dituzten eraginei buruzkoa. - 2. Proiektua: a) Europako mediterranear eskualdea: Suteak. Artzaintza. Basoak. Turismoa Kutsadura. Elikadura-iturriak. Lur marjinalei buruzko azterketa ekologiko-sozioekonomikoak. b) Europako eskualde epela: Kutsadura eta basoak: Energia eta basoak. Ura eta basoak. Bizkarroiak. Turismoa eta basoetako beste ustiapen batzuk. c) Ipar hemisferioko eskualde boreala: Konifera-basoak. Basoetako lurrak erabiltzea. Elur-oreinen hazkuntza. Oihangintza. Baso artifizialak. - 3. Proiektua: Artzaintzako lurren ustiapena. - 5. Proiektua: Etxeetako urak edo ur erabiliak, nekazaritza-teknikak, hondakin eta zaborrak, delten kokaera, obra hidraulikoak. - 6. Proiektua: Mendietako ekosistemak. - 7. Proiektua: Ekologia eta uharteetako ekosistemen erabilera arrazionala. - 8. Proiektua: Interesguneetako natur eremu adierazgarrienen aukeraketa, beren generoan bakarrak diren ere muen aukeraketa. Giza-jarduerak eraldatutako eremuen aukeraketa. - 9. Proiektua: Gutxi eraldatutako landare- edo animalia-familien egitura eta osakeraren gaineko eraginak. Elikagaiak lehorreko ekosistemetatik urtarretara iragatea. - 10. Proiektua: Obra handien eragin ekologikoak eta sozioekonomikoak. - 11. Proiektua: Giza-sistemen analisiak natur ekosistemen analisian bateratzeari buruzko azterketak. Energia- eta materia-fluxuak hiriguneetan. - 12. Proiektua: Natur egoera isolatuak, urbanizazioa eta emigrazioa. - 13. Proiektua: Ekologia-eremu isolatuetan, hiriguneetan eta gune babestuetan ingurugiroa babestea. - 14. Proiektua: Kutsadura-mailei eta ohiko kasuei buruzko azterketa deskribatzaileak. Garraioa. Osasuna.

Ingurugiroa

Dokumentuak

195

Natur Gune Babestuak

MABek, ekologia aldetik garrantzia nabarmena duten eremuak aukeratuz burutzen ditu bere programak, eta horien inguruan bazter-eremu bat sortzen du, gizakiak natur baliabideez egiten duen erabilera bertan bultzatzeko, giza-komunitateen garapenaren eta aztergai den espazio horren kontserbazioaren artean irizpide orekatsu batzuk mantentzen saiatuz. Eremu horiei «biosferaren erreserbak» deitu ohi zaie, eta egun, 243 ditugu Lur osoan. Espainian horrelako bederatzi erreserba dauzkagu, eta ondokoak dira: Ordesa eta Monte Perdido (77-122), el pinsapar de Grazalema (77-1-22), Montseny (78-4-20), Doñana (80-11-20), La Mancha húmeda (80-11-20), Cazorla eta Segurako mendilerroak (83-6-30), Odiel padurak (83-6-30), el Canal y Les Tiles (83-6-30) eta Urdaibai (84-12-7).

EUROPAKO KONTSEILUA Europako Kontseilua, erregimen parlamentarioa duten Europako 21 herrialdek osatua dago, eta guztira 400 milioi herritar biltzen ditu. 1949. urtean sortu zen, hamar herrialde fundatzaileek maiatzaren 5ean sinatutako estatutu baten bidez. Hamar herrialde horiek ondokoak dira: Belgika, Danimarka, Erresuma Batua, Frantzia, Irlanda, Herbehereak, Italia, Luxenburg, Norvegia eta Suedia. Bere helburuak honakoak dira: - Europako batasunaren alde lan egitea. - Demokrazia parlamentarioaren eta gizakiaren eskubideen printzipioak defendatzea. - Bizi-baldintzak hobetzea eta giza-eskubideak sustatzea. Halaber, Europako herriek batean dituzten ezaugarriak garatzen ahalegintzea. Eta bere jarduera nagusia, koordinazio eta lankidetzazko teknikak eta tresnak garatzea litzateke. Nazio Batuekin eta Europako Elkartearekin harreman estuan lan egiten du. Bere barne-egitura, Ministroen Kontseilu batek eta herrialdeetako Parlamentuetako kideek osatutako Biltzar batek eratua dago. Defentsa-gaietatik kanpo geratzen da, eta arrazoi horregatik, historikoki neutralak diren herrialdeen (Suitza, Suedia...) partaidetza du. Ingurugiro-gaiei dagokienez, Kontseiluak Kontserbazioari buruzko Dokumentazio eta Informazio Zentro bat dauka. Zentro horren eginkizuna edozein herrialderi, kide izan nahiz ez izan, Europako natur inguruneen egoerari buruzko eta beren kontserbazio-programei buruzko informazioa ematea da. Bere agentziei esker, informazio hori egoki zabal daiteke, eta badu gainera «Naturari buruzko Berriak» izeneko buletin bat eta Naturopa izeneko hiruhileko aldizkari bat. Zentro honek zenbait kanpainen koordinazioan laguntza eskaintzen du, hala nola, lurzoruen kontserbazioan, kudeaketa hidrikoan, hezeguneen babesan eta basa-bizitzaren eta beren habitaten zainketan. Kontserbazio-eginkizunekin loturik, Kontseiluak “Europako Naturaren eta Baliabideen Kontserbaziorako

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

196

Dokumentuak

Europako Batzordea (CDSN)” izenekoa du. Ministroen batzordeak ezarria, Europako hamabost batzorde iraunkorretako bat da eta bere programak Biltzar Iraunkorrarekin batera burutzen ditu. CDSNak, aldi berean, lau batzorde biltzen ditu: 1. Natur ingurunearen plangintza eta kudeaketarakoa. 2. Basa-bizitzaren eta habitat egokien kontserbaziorakoa. 3. Hegazti babestu migratzaileentzakoa. 4. Ingurugiro-hezkuntza eta Naturaren kudeaketan pertsona koalifikatuaren prestakuntzarakoa.

Espainiari dagokionez, bi ekintza-ildo dauzka bere eginkizunen artean: «Diploma Europarra»ren programak. Erreserba biogenetikoen Europako sarea. Diploma Europarra nazioarte mailako garrantzia duten paraje eta erreserben artean banatzen du Kontseiluak, horretan interesatua dagoen Gobernuak hala eskatu ondoren. Interes ekologiko aparta duen espazio bat izateaz gainera, bertan egindako kudeaketa kalitatezkoa baldin bada bakarrik emango da. Gainera, beharrezkoa da jurisdikzioa duen Gobernuak espazio horren kontserbazio egokia bermatu dezala. Espainian Doñanako Parke Nazionalari bakarrik eman zaio diploma hori. Erreserba biogenetikoen Europako Sareari dagokionez, Bernako hitzarmena (edo Basa-Bizitzaren eta beren habitaten Babeserako hitzarmena) garatzen laguntzeko eta betearazteko sortu ziren horiek, eta bereziki, desagertzeko arriskuan dauden espezieen habitaten kontserbazioa babesteko, horretarako dirulaguntza handiak xedatu direlarik.

Ingurugiroa

Dokumentuak

197

Natur Gune Babestuak

NKNB. (Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Batasuna) NKNB 1948. urtean fundatu zen Fontainebleaun (Frantzia), Unescok bultzatutako kontserbazioari buruzko nazioarteko konferentzia baten ikastaroan. Bertako kideak, gaur egun, 58 estatu, 125 gobernu erakunde eta 341 gobernuz kanpoko erakunde dira. Izaera independientea duen arren, erakunde publikoei xedaturiko jarduerak burutu ohi ditu eskuarki. Esate baterako, NBIPri laguntzea, edo CITESeko idazkari edo jasotzaile izatea (desagertzeko zorian dauden fauna- eta flora-espezieen nazioarteko merkataritzari buruzko Washingtongo Hitzarmena). Bere batzorde edo lan-taldeen bidez kontserbazio-proiektuetarako laguntza teknikoa, ekonomikoa eta politikoa lor daiteke. Talde horiek ondorengoak dira: - Hezkuntza Batzordea. Ingurugiro hezkuntzaz arduratzen da. - Ingurugiro Plangintzarako Batzordea. Bere helburua kontserbazioaren ikuspegi hori plangintza sozioekonomi koko prozesuekin bateratzea da, garapen jasangarri bati begira. - Parke Nazionalen eta Natur Gune Babestuen Batzordea. Kokapena aukeratu, proposatu eta sustatzen du, eta Estatu guztietako eremu babestuak kudeatzen laguntzen du. - Espezieen Biziraupenerako Batzordea. Arriskuan dauden animalia- edo landare-espezie bakoitzaren egoera aztertzen du, eta horiek babestu daitezela proposatu edo laguntzen du. - Kontserbazio Jardueren Jarraipenerako Batzordea. Kontserbazioaren aldeko talde nazionalek burututako kudeaketen artetik egokia iruditzen zaion hartan laguntzen du. - Ingurugiro Zuzenbideko Zentroa. Mundu osoko ingurugiro-legeriari buruzko datu-base handi bat dauka, eta hala nahi duten herrialdeek eskaturik, legezko tresnak prestatzen laguntzen du. - Garapenerako Kontserbazio Zentroa. Hirugarren Munduko herrialdeei garatzen laguntzen dieten nazioarteko erakundeekin NKNBek duen lotura litzateke.

Estatutuek diotenari jarraiki, NKNBaren helburuak ondokoak dira: I) Gobernuen, nazio nahiz nazioarte mailako erakundeen, eta natur baliabideen kontserbazioan interesaturik dauden pertsonen arteko lankidetza sustatu eta erraztea. II) Mundu osoan zehar, naturaren eta natur baliabideen kontserbazioarekin loturiko nazio nahiz nazioarte mailako neurriak sustatzea. III) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruzko ikerketa zientifikoa sustatzea eta ikerketa horri buruzko informazioak zabaltzen laguntzea. IV) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruzko informazioak zabaltzea eta horren inguruko hezkuntza bultzatzea, eta Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruz jendea sentsibilizatzeko beste edozein bide bultzatzea. V) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioari buruzko nazioarteko itunen proiektuak prestatzea eta lortutako akordioetara gobernuak atxiki daitezela bultzatzea.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

198

Dokumentuak

VI) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioaren eremuan gobernuek beren legeria hobetu dezaten laguntzea. VII) Naturaren eta natur baliabideen kontserbazioa sustatzeko beste edozein eratako neurri hartzea.

WWF Sigla horiek «Naturarentzako Mundu Forua» ingelesezko esapideari dagozkio. Kontserbazioaren alor ezberdinetan adituak diren zientzilariek ezarritako lehentasun eta premien hurrenkera bati jarraiki, Naturaren kontserbaziorako ekintzak Finantzatzeko fondoak lortzen ahalegintzen den mundu mailako erakunde pribaturik handiena da. Hainbat Estatutako 23 unitate edo ordezkaritzen familia batek osatzen du. ADENA da Espainiari dagokiona. 1961. urtean fundatu zen eta bere laguntzarekin 3.500 kontsebazio-proiektu baino gehiago finantzatu dira 130 herrialdetan, eta eta 260 parke eta erreserba kudeatu eta finantzatu dira mundu guztian. NKNBaren fundatzaile eta finantzatzaile da, eta alde horretatik, «Kontserbaziorako Mundu Estrategia» izenekoaren prestakuntzan lagundu zuen nabarmenki. Bere egoitza nagusia Gland-en dago (Suitza). Bere helburuak ondorengoak dira:

- Natur inguruneek eta espezieek dauzkaten arriskuak aztertzea. - Gobernuengan eragina izatea beren kudeaketak kontuan izan dezan natur baliabideen arrazoizko erabilera bat. - Iritzi publikoa sentsibilizatzea Naturaren kontserbazioaren aldeko jokabideek duten berebiziko garrantziaz, horiek suntsitzera jo beharrean. - Kontserbazio-proiektuak finantzatzeko beharrezkoak diren fondoak lortzea.

Ingurugiroa

Dokumentuak

199

22A Dokumentua â&#x20AC;&#x201C; 1-2 Maila

Natur Gune Babestuak NATUR IBILBIDE BAT DISEINATZEA

Natur ibilbide baten diseinua egiteko ondorengo ideia-jardueretatik iradokizunen bat jaso dezakezu:

1. Eskualdearen krokis-mapa: orientazioa, altuera, latitudea-longitudea, ... 2. Ibilbidea egin: denborak zatika eta osorik adierazi. 3. Azpimarratu nahi diren eskualdeei buruzko balioespena egin. 4. Krokisean mugarri garrantzitsuenak adierazi. 5. Kartografia-mapak irakurri (sestra-kurbak, aldapak, uren zuzenbidea,...) 6. Mapa edo krokisean piktogramak markatu alderdi esanguratsuenak adieraziz: iturriak, bidegurutzeak, hegaztiak, kortak, zuhaitz-motak, leizeak, panoramikoa, atsedenlekua, interesguneak... 7. Ibilbidean ingurugiroarekin errespetutsuak diren jarduketa-arauak proposatu. 8. Arriskuak: zaborrak, lagin-bilketa, ehiza, arrantza, suteak,... 9. Ibilbidearen deskribapen orokorra egin. 10. Gomendio orokorrak eman: arropa, oinetakoak, aparailuak, mendiko tresnak, garai egokia, ... 11. Azaldutako guztia eta beste ideia batzuk bilduko dituen liburuxka bat egin.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

200

22B Dokumentua – 2. Maila

ZUHAIZTIEN PORTZENTAIA

Gipuzkoa

%60

Salamanca

%26

Bizkaia

%56

Tenerife

%25

Girona

%55

Madril

%25

Bartzelona

%54

Errioxa

%25

Araba

%47

Balearrak

%25

Coruña

%43

Granada

%24

Cáceres

%38

Murtzia

%24

Lleida

%37

Jaén

%23

Guadalajara

%36

Albacete

%23

Nafarroa

%35

Cádiz

%22

Asturias

%34

Ávila

%19

Soria

%34

Zamora

%18

Cuenca

%33,5

Zaragoza

%18

Badajoz

%33

Sevilla

%17

León

%17

Valentzia

%32

Ciudad Real

%17

Tarragona

%31

Palentzia

%16

Teruel

%31

Alacant

%15

Kantabria

%31

Málaga

%14

Pontevedra

%30

Valladolid

%13

Huelva

%29

Toledo

%11

Huesca

%29

Almería

%11

Segovia

%29

Ourense

Burgos

%28

Las Palmas

Kordoba

%27

Batez bestekoa

%26,8

Ingurugiroa

Dokumentuak

201

22C Dokumentua â&#x20AC;&#x201C; 2. Maila

Natur Gune Babestuak ADMINISTRAZIO SALAKETAK

Nori (1) ................................................................................................................................................................................. nork ....................................................................................................................................................................................... jn./and.ak adinez nagusia (2) ...............................................................................(3) ............................................... N.A.N. zk. ..........................................................................................eta helbidea ....................................................... bere izenean eta duen eskubideagatik (4), (1) ........................................................................................................ .......................................................................................................................................................................... ren aurrean agerturik eta Zuzenbidez egoki den moduan, Zera dio: Idazki honen bidez Salaketa bat egin nahi duela Legea (5) hautsi izanagatik, ..........................................aurka (6), ........................................................................ ................................................................................................................................................................................................. helbidea ............................................................................................................................................................................... eta hori guztia ondorengo Egitateetan oinarrituz: Lehena (7) ........................................................................................................................................................................... Bigarrena ........................................................................................................................................................................... Ondorengo egitateei honako Zuzenbidezko oinarriok aplikagarri zaizkie: Lehena (8) .......................................................................................................................................................................... Bigarrena ............................................................................................................................................................................. Eta azaldutako guztiagatik, (1) ........................................................................................................eskatzen dio, idazki hau aurkeztu dela kontuan izanik, ontzat eman dezala, eta salaketa hori (6) ...................................................................................................................................................... aurka jarritakotzat ones dezala, burututako egintza horiengatik, eta .......................................................... .............................................................................zehapenaz zigortu dezala, abiarazten den prozeduran izenpetzen duen hau interesatu gisa onartuz. Salaketa-aurkezpena. Non: ..........................................Noiz: ....................................................................................... (1) Salaketa zein erakunderi zuzentzen zaion. (2) Egoera zibila. (3) Lanbidea. (4) Zure izenean ari ez bazara, baizik eta beste batzuen ordezkaritzan, orain adierazi behar duzu (....ren izenean eta ordezkaritzan, eta hori, idazki honekin batera doan boterean egiaztatzen dut, edo bestela, .... Elkartearen izenean eta ordezkaritzan, bere estatutuetan ahalmen hori izendaturik baitaukat). (5) Lege-hauste hori jasotzen duen Legea aipatu. (6) Salatzen dugun egitatea burutu duena aipatu, pertsona fisikoa nahiz juridikoa izan, bat edo gehiago, baldin badakigu. Ez jakiteak, jakina, ez du esan nahi ezin denik salaketarik egin. (7) Salatutako egitateak xehetasun guztiekin kontatu behar dira hemen. (8) Jokabide hori zigortzen duen legea edo xedapena. (9) Eskatzen dugun zehapen mota, hala nahi baldin bada, xehetasun hori ez baita ezinbestekoa.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

202

22D Dokumentua â&#x20AC;&#x201C; 2. Maila

ADENA MINTZO DA

Nazioarteko Erakundeak izeneko testuan, ADENAri buruz hitz egiten da. Demagun haren helburu bati buruzko informazio sakona jaso nahi duzula, edo elkarte horrek burutzen dituen jardueretan interesaturik zaudela. Imajina dezagun, halaber, Nafarroako Gobernuaren Ingurugiro Departamentuaren informazioa jaso nahi duzula lan honetako atalen bat egin ahal izateko. Nola egingo zenuke? Bete ezazu eskaera hau eta arazo txiki horiek konponduak izango dituzu:

jn./and.ak, adinez .................................................................................................urte dituela, helbidea ..........................................................................................eta N.A.N. ............................................................ ZERA JAKINARAZTEN DU: (Adieraz ezazu ikaslea zarela, zein ikasturte egiten ari zaren, zure irakaslearen izena, zentroa). (Aipa itzazu interesaturik zauden gai horri buruzko informazio zehatza eskatzera bultzatu zaituzten arrazoiak). ESKATZEN DU: (Adieraz itzazu lortu nahi dituzun datu zehatzak) Lekua: .........................................................................................Eguna: ......................................

(LETRA LARRIZ IDATZI ZEIN ERAKUNDETARA EDO NORENGANA JOTZEN DUZUN)

Ingurugiroa

Dokumentuak

203

23A Dokumentua â&#x20AC;&#x201C; 2. Maila

Natur Gune Babestuak NOLA PLANIFIKATUKO DUGU NATUR PARKE BAT NAFARROAN?

Lan hau ikasgelan burutuko da Simulazio Jolas bat bezala, eta hortik abiatuta, Natur Parke bat Nafarroako Foru Komunitateko inguru jakin batean nola eraiki eztabaidatuko dugu: San CristĂłbal mendia, Elomendi, Sesmako Quebrados izenekoak, Uxueko mendiak, Aralar, Kintoa, Arradako mendia, Kodesko mendilerroa, etab. Helburua: leku hori Natur Parke bihurtzeko pentsa litezkeen planteamendu eta interesak eztabaidatu eta aztertzea. Lan-metodologia: Adituen talde batzuk osatuko ditugu, esate baterako ondorengoak: 1. Banka eta etxe-agentziak, inguru horri buruzko proposamen orokorrak egin nahi dituztelarik: azpiegiturak, errepideak, txaletak,... eta parkearen proiektu orokorra. 2. Ekologisten taldeak, natur ingurunearekiko errespetua eta Natur Parke izendatzea defendatuz, inguru hori suntsi ez dezaten. 3. Inguruko herrietako bozeramaileak, alkateak, kooperatibistak, abeltzainak, nekazariak, dendariak... beren tradiziozko erabilerak eta lanak defendatuko dituztelarik, adieraziz zer zaien onuragarri eta zer kaltegarri. 4. Gobernuko ordezkarien taldea, ingurugiroa, hirigintza, kultura eta kirola, gainerako taldeek azaltzen dizkieten zalantzei erantzun ofizial bat ematen saiatuko direlarik. 5. Hedabideen taldea, moderatzaile gisa jokatuko dutelarik, talde bakoitzari hitza emanez eta kenduz. Azkenean, gainerako taldeen jarrerak laburbilduko dituzte eta hedabideetan emango dituzten informazioak zehaztuko dituzte. Aditu-taldeen lana. 1. Talde bakoitzak bere barne-bilera egingo du eztabaidan plazaratuko dituzten arrazoi eta argudioak aztertu eta zehazteko. Informazioa idatziz jasoko dute. 2. Gainerako taldeen argudioei aurre egiten saiatuko dira. Azalpena eta eztabaida. 1. Ikasgela hemiziklo bat balitz bezala prestatuko da, denek denen aurpegiak ikus ahal izan ditzaten. 2. Taldeak toki berezietan eseriko dira, eta moderatzaileak erdian. 3. Eztabaida hasiko da. Akordioak eta laburbiltzeko proposamenak. 1. Moderatzaileen taldeak akordioak idatzi eta irakurri egingo ditu bilkura amaitzean.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Dokumentuak

204

23B Dokumentua – 2. Maila

LABURPENA: NAFARROAKO NATUR GUNE BABESTUAK

Aurkezten dizugunaren antzeko taula batean laburbil itzazu Nafarroan dauden natur gune babestu motak.

NATUR GUNE DEFINIZIOA NATUR GUNE JARDUERAK KUDEAKETA BABESTUAREN BABESTUA ARDURADUNA IZENDAPENA IZENDATZEAREN ARDURADUNA ONARTUAK DEBEKATUAK

Nafarroan Natur Parke edo Gune Babestu berriak sor daitezela proposatu, hala nola: Bardeak, Mendebaldeko Pirinioak, San Cristóbal, Lokizeko mendilerroa...

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 205

Dokumentuak

ITXIERAKO MAPA

24A Dokumentua – 1-2. Maila

dira E.I. N.E. A.N.G.

P.B.

N.M.

N.P. esaterako

esaterako

B.F.B.E. H.B.B.E. G.E.G.Z.B.I.

eta honek

PITILLASKO AINTZIRA

eta horien oinarri dira

zer dute bereiz

BASA PINUA

PAGADIAK

guztira

22.000 Ha

30.000 Ha

64.000 Ha

140.000 Ha

zeren ondorioz

KLIMATIKOA

MENDIAK

MEDITERRANEOA

FAUNISTIKOA

ARRAINAK

nabarmentzen dira

ANFIBIOAK

esaterako

ANIZTASUN

MEDITERRANEOKO HARIZTIA

guztira

esaterako

ATLANTIKOKO HARIZTIA

16.000 Ha

OZEANOAK

LARIZIO PINUA

guztira

esaterako

UGAZTUNAK

HEGAZTIAKå

esaterako

UHANDREA

LUTXOA

BARBOA

LOINA

ESPAZIOENA

esaterako

BASOAK

ARROILAK ETA HARKAITZGUNEAK

HEZEGUNEAK

MONTPELLIERKO SUGEA

EREMU IDORRAK

IBAR BASOAK

BERRESKURAPEN PLANAK

UR-SUGEA

SUGEGORRIA

esaterako

NARRASTIAK

IZOKINA

APOA

ZAMOA

AMUARRAINA ORKATZA

UR-ARRATOIA

ZUHAITZ-IGEL ARRUNTA

UNTXIA

SUGANDILA

OREINA

SAIA

AZERIA

HONTZA HANDIA

MIRUA

BASAKATUA

TENKA

UR-IGEL ARRUNTA

LERTXUNA

ARRABIOA

BASURDEA

KOPETAZURIA

AZKONARRA

eta horietako batzuk

DESAGERTZEKO ARRISKUAN DAUDE

osatzen dituzte Nafarroako Natur Gune Babestuetako EKOSISTEMAKIDORRAK

eta beraz, kudeatuz gero

AHATEA

ARRANO BELTZA

24.000 Ha

ALEPO PINUA

HOSTOAK LARREAK FRUITUAK

EGURGINTZA

ETXEA IKAZKINTZA

zertarako

HERRI-LURRAK

eta osatzen dituzte

PUBLIKOA

horien helburua

PRIBATUA

ALEPO PINUA

BIZTANLE GUNEAK non

izan dira

EGURRA

ETENGABEAN USTIATUAK

emanez

nola

MOZKETA EDO LUBERRIKETA GARBIKETA

esaterako

NAFARROAKO BASOAK

NAFARROAKO NATUR GUNE BABESTUAK

EGUARASKO EHIZA-BARRUTIA BASAULA

BERTIZ

eta baditu

LANDARE KOMUNITATEAK esaterako

BASERRIETAN

ATERATZEA EDO ZOZKETA

HARIZTIA PAGADIA

HALTZADIAK

bertan bizi da

PAGADIA honela sailkatua

DESKONPOSATZAILEAK KONTSUMITZAILEAK

PRODUKTOREAK

LEHENTASUNEZKO JARDUERAK

ERABILERA PUBLIKOA

ERABILERA ETA KUDEAKETA PLAN BAT

HELBURUAK PARKEAREN BALIO EKOLOGIKOA ALDEBANAKETA

ARAUDIA

non azaldua

esaterako

NATURAKO IKASGELETAN

BERTIZ

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 24B Dokumentua - 2. Maila

Dokumentuak

206

NATUR PARKE BATEN MALETA, N.M. BAT, NATUR ERRESERBA BAT...

Irtenaldian burututako ariketak bildu eta sailkatzea da asmoa. Maleta hori Naturako Ikasgela bat izango da tamaina txikian, eta bertan, Unitate Didaktikoko ariketen bidez landutakoak eta aurreko beste lan batzuetan burututako beste batzuek lekua izango dute. Maletak ondoko edukiak izan ditzake: 1. Inguru hori Nafarroako Atlas batean aurkitu. Leku horren fotokopia plastifikatuak edo eskala ezberdinetan egindako topografia-mapak (1:50.000-1:25.000-...) 2. Irtenaldian edo asteburuko txangoetan leku horretan atera dituzuen argazkiak. Kontuan izan: Paisaia orokorra Lurzoru-mota ezberdinak (kolorea, higadura, bidexkak, ...) Ibaiak, urmaelak, iturriak,... Animaliak: hatz-markak, aztarnak (ileak, hezurrak, ...), fitxak,... 3. Flora: fitxak, landaretza-laginak (hostoak, fruituak, sustraiak, loreak, haziak, ...) 4. Gizakion partaidetza: bordak, etxeak, errepideak, txabolak, abarotegiak, aparkalekuak, kortak... 5. Lurzoruaren eta harkaitzen laginak, perritxikoak, goroldioa, likenak... 6. Oharrak eta marrazkiak 7. Deskonposatzen ari diren enborren edo azalen laginak. 8. Animalien jardueraren aztarnak (harramazkak, zuhaitzetako urradurak, muxarrek eta katagorriek jandako ezkurrak, ... 9. Giza jarduera islatzen duten fitxak: iturriak, mozketa, txondorrak, ardi-bordak, karobiak, artzain-txabolak,... 10. Bertako produktuen prozesua: gazta, mamia, patxarana, eztia, almendrak, esentziak,... 11. Eragin problematikoei buruzko deskribapen laburrak: zaborrak, suteak, mozketak, higadurak, biztanle-guneak, ... 12. Naturaren ahotsa: txoriak, haizea, ura, adarren mugimenduak, orbela zanpatzea, orroak,... 13. Beste â&#x20AC;&#x153;ahotsâ&#x20AC;? batzuk: ehiztarien tiro-hotsak, kamioiak, ibilgailuak, motozerrak, oihuak, txistuak, zakurren zaunkak, ... 14. Elkarrizketak artzainei, zaindariei, mendizaleei, paseatzaileei, ehiztariei, arrantzaleei, nekazariei, ... 15. Natur osagaiak erabiliz egindako gauzak: idunekoak, eskumuturrekoak, ... 16. Marrazkiak, basoari buruzko elezaharrak: sorginak, iratxoak, lapurrak, zuhaitzak, animaliak.

Ingurugiroa

Dokumentuak

Natur Gune Babestuak

207

24C Dokumentua - 2. Maila

NATUR PARKE, NATUR ERRESERBA, N.M. BATEN KONTSERBAZIOA, ERABILERAK, ARAZOAK

1. Kokapena, lekuaren deskribapena. Kartografia. 2. Baldintzak. Taldea osatu. Izen bat aukeratu. Helburu batzuk finkatu. Gure Foru Komunitateko arazo batean oinarritu: atmosferako kutsadura murriztea, paisaiarekiko eraginak, parkeen erabilera, ... 3. Informazioa biltzea. Erreserba edo parkearen erabilpena. Basogintza. Abeltzaintza. Aisialdia eta turismoa. Zientifikoa eta didaktikoa. Beste erabilera batzuk. 4. Azterketak. Konpondu behar ditugun arazoak. Eskualdeko erabilerak: abeltzaintzako lanak, basogintzakoak, nekazaritzakoak. Garapen jasangarria eta kontserbazioa: Basoen kudeaketa (ustiapenak, baso-bideak,...). Abeltzaintzaren kudeaketa (abarotegiak, kortak, ...). Turismoaren kudeaketa (zaborrak, ibilbideak, balio ekologikoak, ...). Kudeaketa zientifiko-didaktikoa (ikasgelak, bideoak, azterketak, ...). 5. Balioespenak, ondorioak eta parte hartzeko proposamenak. Basoko eremuen diseinua edo paisaia eta bere erabilera ezberdinak (aisialdia, basogintza, abeltzaintza, kultura, ...). Parke edo erreserbako bisitariei zuzendutako sentsibilizazio-kanpainak (kartelak, slogana, seinaleak, liburuxkak, ...). Informazio-orriak, gutunak hedabideetara, eskualdeko agintariak, sinadura-biltzea proposamen jakin baterako...

Ingurugiroa

Nafarroako Natur Gune Babestuak Lan irtenaldiak

Natur Gune Babestuak

Lan-irtenaldia

210

Lan-irtenaldia

BERTIZKO NATUR PARKEA

HELBURUAK:

- Lan-taldeei edo norbanakoari egokitu zaizkion zereginak behar bezala betetzea.

1. Bideo, azalpen-panel, behaketa eta abarren bidez Bertizko natur parkean iker daitezkeen gai guztiei buruzko informazioa biltzea. 2. Informazio-bilketari balioa ematea: argia izan dadila, irudi, baliabide eta estrategia asko izan ditzala, kontzeptuak erlazionatuta egon daitezela (grafiko, krokis, fitxa eta abarren bidez) 3. Talde-lanean garatuko diren jarrera eta arauei balioa ematea eta irtenaldian ezagutu dugun ingurugiroa zaintzea.

- Natur parkeari eta inguruneari errespetua erakustea eta zaintzeko jarrera izatea.

ARIKETAK Egingo ditugun ariketen bidez, Bertizko parkean eta ingurune guztian dagoenari buruzko informazioa bilduko dugu. Datuen sailkapena eta dagokien balorazioa ikasgelara itzulitakoan egingo dugu. Hona hemen ariketak: Irten aurretik

EDUKIAK:

- Nafarroako mapan ibilbidearen marrazkia egitea: kokapena, distantziak.

- Ibilbidearen profil subjektiboa. Irtenaldian zehar - Hirugarren solairuko aretoan soinuak grabatzea: Bertizko basoa. - Bigarren solairuko aretoan oharrak, krokisak eta piktogramak osatzea: lurzorua, ura eta basoa. - Lehen solairuko panel eta bideo elkarreragileei buruzko oharrak hartzea. - Hirugarren solairuko diaporama ikustea. - Pagadi bateko deskribapen-elementuei buruzko oharrak hartzea: basoan bizi izandakoa jasotzea. - “Ikusten ikasteko” fitxak osatzea.

- Informazioa biltzea: “Ikusten ikasteko” fitxak osatzea, oharrak idatzi eta irudiak jasotzea (bideo eta argazki bidez), zaratak grabatzea, datuak biltzea (oharrak, krokisak), piktogramak egitea, deskribapen-elementuak biltzea, laginak jasotzea, elkarrizketak egitea,...

- Paisaia naturaleko eta gizakiaren eremuetako irudiak bideo nahiz argazki bidez hartzea, pertzepzio eta irudi plastikoak jasotzea (koloreak, bolumenak, formak, espazioak,...).

JARRERAZKOAK:

- Parkeari buruzko elkarrizketak egitea eta iritziak

- Laginak hartzea (lurretik hostoak).

Ingurugiroa

Lan-irtenaldia

211

jasotzea (monitore, basozain, atezain, bisitari, bertako eta abarrengandik). - Elementurik harrigarrienei buruz (ezusteko aurkikuntza, bizipen, entzunezko pertzepzio eta abarri buruz) oharrak hartzea; ohar horiek grafiko, deskriptibo nahiz plastikoak izan daitezke. Ibilbidean zehar egingo ditugun geldialdietan irakasle nahiz monitoreek emandako azalpenak jasotzea. Itzuli ondoren

Natur Gune Babestuak IRTENALDIAN ZEHAR: Aire librean eta natur gelan lan egiteko asmoa dugu: - Adi egon parkeko monitoreek eta irakasleak prestatu duten antolaketari (gelan ibili, basora irten, hamaiketakoa, bazkaria, etab...). - Oharrak bizkor hartzen ahalegindu zaitez. Arretaz entzun, azalpenetan isilik egon, zalantzak galdetzeko eskua jaso, etab...

- Natur gelan eta basoan egindako ibilaldian bildutako datuak, oharrak, grafikoak eta abar aztertuko ditugu eta informazio hori guztia sailkatuko dugu.

JOKABIDE-ARAUAK:

- Irtenaldiaren koadernoa egingo dugu, ariketa guztiak burutu eta ondo antolatu ondoren bertan gordetzeko.

ANTOLAKETA

- Puntualtasuna. Irteera: ........ .....................

Itzulera:

Ingurugiroa

- Gure jokabidearekin ingurugiroa errespetatuko dugu eta, ahal bada, dagoen baino oraindik hobeto utziko dugu. Arduratsuak izango gara eta beste pertsonekiko eskerronekoak; gidari, bisitari, baserritar, txofer, beste eskoletako jende eta, orokorrean, parkean dabiltzan pertsona guztiekiko eskerronekoak izango gara. Paperontziak erabiliko ditugu, janari-hondakinak zabor-poltsetan eta edaria motxilan ekarriko ditugu etxera bueltan.

Ingurugiroa

212

ESKALA 1:40.000

OHARRA: Inguruaren ezaugarriak ikusita, errepide eta baso-pista berriak zein azkar irekitzen diren eta lehendik dauden beste batzuk nola zabaltzen ari diren ikusita, ez litzateke harritzekoa izango mapa honek aldaketak izatea.

Sestra-kurben distantzia beti 100 m-koa.

Muga

Iturria

Ibaiak. Erretenak

Bidea

Lurrezko errepidea edo pista

Errepide asfaltatua

Etxe bakartua edo borda. Ermita. Hilerria

Lan-irtenaldia

Herrigunea

Kota

Bigarren mailako tontorra

Lehen mailako tontorra

Natur Gune Babestuak Lan-irtenaldia

BERTIZKO NATUR PARKEA

Lan-irtenaldia

213

Lan-irtenaldia

Natur Gune Babestuak BERTIZKO NATUR PARKEA

PARKEAREN IKUSPEGI OROKORRA LORATEGIEN IKUSPEGI ESPEZIFIKOA

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lan-irtenaldia

214

Lan-irtenaldia

ARIKETAK

PARKEAN ZEHARREKO IBILALDIAN ESKAINIKO DIREN ORRIALDEAK: - MIHURA - HOSTOAK - GOROSTIA - PAGOA (BI ORRI) - PAGADIKO EKOSISTEMA - LURZORUAREN PROFILA - TXOKO EKOLOGIKOA AZTERTZEN - ARGIZULOAK - EBAKIDURA BATEN AZTERKETA - BASOAREN ESTETIKA (BI ORRI) - ... IKUSTEN IKASTEKO - TXONDORRA ... IKUSTEN IKASTEKO - BASERRIA... IKUSTEN IKASTEKO - KAROBIA... IKUSTEN IKASTEKO

Ingurugiroa

Lan-irtenaldia

215

Lan-irtenaldia MIHURA:

Natur Gune Babestuak BEHAKETAK: 1. ARIKETA

Informazioaren kontsulta: ZUHAITZA

• KOKAPENA: KROKIS OROKORRA/ITXURA

• XEHETASUNA: FRUITUA/HOSTOAK

•LANDARE BIZKARROI HONEN DESKRIBAPENA:

• AZTERKETA: NOLA HAZI DA ZUHAITZEAN?

IKERTU • MIHURA ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANA (Irtenaldiaren ondoren egitekoa).

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lan-irtenaldia

216

Lan-irtenaldia

BEHAKETAK: 2. ARIKETA

HOSTOAK KROKISA-MARRAZKIA

IZENA

DESKRIBAPENA

Ingurugiroa

Lan-irtenaldia

217

Lan-irtenaldia

Natur Gune Babestuak BEHAKETAK: 3. ARIKETA

GOROSTIA

• KROKIS OROKORRA/ITXURA

• XEHETASUNA: FRUITUA/HOSTOAK

•DESKRIBAPENA:

• GOROSTIA ETA ANIMALIEN ARTEKO HARREMANAK

FRUITUA

HAUEN ELIKAGAI DA ..............................................

IKERTU • GOROSTIA ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANA (Irtenaldiaren ondoren egitekoa).

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lan-irtenaldia

218

Lan-irtenaldia

BEHAKETAK: 4. ARIKETA

PAGOA KOKAPENA: (INFORMAZIOAREN kontsulta: PAGADIAREN EGITURA, ZUHAITZA...) - kokapena eta orientazioa: - hazkuntza eta lurrarekiko bertikaltasuna: - geruzen osagaiak: ZUHAIXKAK LURZORUA - lurraren eta lurrustelaren kolorea: • DENBORAREN AZTERKETA - Eguna ...................... Ordua ......................... Tenperatura ...................... - Zeruaren argitasuna: - Pago azpiko argitasuna: • KROKISA - MARRAZKIA

• ITXURA OROKORRA

• XEHETASUNA: HOSTOAK/FRUITUAK

• DESKRIBAPENA - Tamaina, luze-zabalera - Adarkadura oinarri-oinarritik - Argizuloak - Ehundura - Lankidetzak: enborra hostoak goroldio eta likenak

Ingurugiroa

Lan-irtenaldia

219

Natur Gune Babestuak

• ENBOR-AZALAREN EHUNDURA / HOSTOA AURREALDETIK ETA ATZEALDETIK

IKERTU

–ANIMALIEKIKO HARREMANA: (Irtenaldiaren ondoren egitekoa)

–PERTSONEKIKO HARREMANA: (Irtenaldiaren ondoren egitekoa

* ARIKETA OSAGARRIA / KONTRASTEAK: Beste zuhaitz batzuen ehundura (haritza, lizarra, haltza...)

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lan-irtenaldia

220

Lan-irtenaldia

BEHAKETA: 5. ARIKETA

PAGADIKO EKOSISTEMA â&#x20AC;˘ Azalpenak, behaketak, aztarnak, aurkikuntzak eta abar oinarri hartuta, ondokoen arteko harremanak aipatu: deskonposatzaileak, pagoa ekoizle gisa eta kontsumitzaileak.

OHARRAK:

Ingurugiroa

Lan-irtenaldia

221

Lan-irtenaldia

Natur Gune Babestuak BEHAKETAK: 6. ARIKETA

LURZORUAREN PROFILA

IZENA

• LEKUAREN KOKAPENA:

Ingurugiroa

KOLOREA

GERUZA

Natur Gune Babestuak

Lan-irtenaldia

222

Lan-irtenaldia

BEHAKETAK: 7. ARIKETA

TXOKO EKOLOGIKOA AZTERTZEN - LEKUA:

- IKUSITAKO ANIMALIAK

- KROKISA - TXOKO EKOLOGIKOAREN MARRAZKIA NEURRI JAKINEKO LURZATI BAT HARTUTA

- NGURUNEA, NON BIZI DIREN, ZER JATEN DUTEN, NOLA ERLAZIONATZEN DIREN... - OHARRAK

Ingurugiroa

- MARRAZKIAK

Lan-irtenaldia

Natur Gune Babestuak

223

Lan-irtenaldia

BEHAKETAK: 8. ARIKETA

ARGIZULOAK

• HARITZ EREMUAN - Argiari pasatzen uzten diote - Ez diote argiari pasatzen uzten - Landare GERUZA bat baino gehiago dago - Ez dago landare GERUZARIK

• “CUPRESUS” KONIFEROEN EREMUAN - Argiari pasatzen uzten diote - Ez diote argiari pasatzen uzten - Landare GERUZA bat baino gehiago dago - Ez dago landare GERUZARIK

HARITZ EREMUAN - Argiari pasatzen uzten diote - Ez diote argiari pasatzen uzten - Landare GERUZA bat baino gehiago dago - Ez dago landare GERUZARIK

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lan-irtenaldia

224

Lan-irtenaldia

BEHAKETAK: 9. ARIKETA EBAKIDURAREN AZTERKETA

URRATSAK A Bidetik edo erretenetik 60 m. zuzen neurtuko ditugu (60 urrats handi). Zuzen horretan zuhaitz eta zuhaixka desberdinak egon daitezen saiatuko gara. PROFILA egingo dugu.

B Ondoren hauek neurtuko ditugu: LURRAREN ESTALDURA, ESPEZIEAREN ESTALDURA eta espezie baten MAIZTASUNA ehunekotan; horretarako, landareek LURRAREN PLANOAN duten proiekzioa neurtuko dugu krokisean ikusten denari jarraiki PAGOA HARITZA SAHAT-

FORMULAK

GAZTAINON-

A cm-tan LURRAREN ESTALDURA

ELORRIA

ALTZI-

L cm-tan

HARITZA HARITHARIT-

ESPEZIEAREN ESTALDURA

Ingurugiroa

L cm-tan

MAIZTASUNA %TAN

E s p e z i e bakoitzeko EBAKIDURAKO indibiduoen kopuru osoa

Lan-irtenaldia

225

Lan-irtenaldia

Natur Gune Babestuak BEHAKETAK: 10. ARIKETA

BASOAREN ESTETIKA KOLOREA

ARGIZULOA

Kolorearen pertzepzio orokorra

Zuhaitzaren adaburuak enbor--oinarritik nola ikusten diren

DIREKZIONALTASUNA

Direkzionala Gorakorra Lineala

EGITURA

Egitura bitarra

EHUNDURA

ERRITMO SIMETRIKOA

Erritmo simetrikoa

ITXURA

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lan-irtenaldia

226

Lan-irtenaldia

ARIKETAK

BASOAREN ESTETIKA (Jarraipena)

Ingurugiroa

Lan-irtenaldia

227

Lan-irtenaldia

Natur Gune Babestuak ... IKUSTEN IKASTEKO

1. KOKAPENA

2. DENBORAREN AZTERKETA

3. DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA

4. GIZAKIAREKIKO HARREMANA

5. IDENTIFIKAZIOA

6. BALORAZIOA

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak Lan-irtenaldia

228

Lan-irtenaldia

TXONDORRA IKUSTEN IKASTEKO

KOKAPENA Non dago? Besterik badago? Zeretik gertu dago? Zergatik?

DENBORAREN AZTERKETA Eguna eta ordua Zer eguraldi egiten du? Txondorra azken aldiz noiz erabili zen?

DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA Ondokoei buruzko oharrak hartu: itxura, perimetroa eta diametroa, gainazaleko kolorea, gainazaletik hamabost zentimetrotara duen kolorea, barruan eta inguruan zein landare hazten diren, animalien zein aztarna edo gorozki dauden...

HARREMANAK

Txondorrak eta gizakiaren artean Harreman ekonomikoa Harreman komertziala Etnografikoa

IDENTIFIKAZIOA Beste Autonomi Elkarteetan zein izen dute?

Ingurugiroa

Lan-irtenaldia

229

Lan-irtenaldia

Natur Gune Babestuak BASERRIA IKUSTEN IKASTEKO

KOKAPENA Nafarroako zein ingurutan dago? Zein herritatik gertu dago? Zein menditatik gertu dago? Nola irits daiteke hara? Non dago kokatuta? Ba al da beste baserririk?

DENBORAREN AZTERKETA Zein ordutan egin dugu behaketa? Nolako eguraldia dago? Nolako klimarekin daude baserriak lotuta? Zergatik? Zenbat urte igaro dira eraiki zenetik? Zenbat urte dituzte batez beste bertan bizi direnek?

DESKRIBAPENA ETA MARRAZKIA Baserriaren kanpoko itxurari buruzko oharrak hartu (zilueta, leihoak, atea, ertzak, harri landurik duen ala ez, aleroia...), eta ingurukoari buruzko oharrak ere hartu (baratzea, belardiak, basoa,...). Baserriari buruzko oharren aldamenean, bertako landareak, lanabesak, animaliak... zertarako dauden azaldu.

HARREMANAK

Baserria eta gizakiaren artean Baserria eta inguruko animalia eta landareen artean Baserria eta ingurugiroaren artean Baserria eta klimaren artean

Ekonomia Historia Zerbitzuak

IDENTIFIKAZIOA Baserriaren izena

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

230

Lan-irtenaldia

NATURAREN INTERPRETAZIORAKO ZENTROAN ONDOKO ARIKETAK EGIN DITZAKEGU:

BEHE--SOLAIRUAN: GEOGRAFIA, EKONOMIA, KULTURA HISTORIA, KUDEAKETA, INGURUNE NATURALEKO ELEMENTUAK LEHEN SOLAIRUAN: –URA ETA EGUZKIA, TENPERATURAK –BIDAIARI NEKAEZINA: IZOKINA –BASOAREN PROFILA –LURREKO EKOSISTEMA –BERTIZKO NATUR PARKEKO LANDARETZA

BIGARREN SOLAIRUAN: –IKUS--ENTZUNEKOAREN NARRAZIOA ENTZUN –NARRAZIOA KASETEAN GRABATU

PARKEKO GIDARI, ZAINDARI ETA HARRERAGILEEI ELKARRIZKETA EGITEA –BERTIZKO TURISMOA ETA DITUEN ONDORIOAK

Ingurugiroa

Lan-irtenaldia

231

Natur Gune Babestuak

INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETAZIORAKO ZENTROA (BEHE-SOLAIRUA)

GEOGRAFIA - EKONOMIA - KULTURA

• PAISAIA OZEANIKOAREN DESKRIBAPENA (NAFARROAKO IPAR--MENDEBALDEA)

• IBARRAK

• BIZTANLERIA • BASERRIA • "BOCAGE"A

• KOKAPENA ETA IBILBIDEA

• PERTSONEN EKONOMI JARDUERA

• KULTURA ETA OHITURAK

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak Lan-irtenaldia

232

Lan-irtenaldia

INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETAZIORAKO ZENTROA (BEHE-SOLAIRUA)

• BERTIZKO HISTORIA

• BERTIZKO KUDEAKETA ETA ERABILERA

• ZEIN ELEMENTUK OSATZEN DUTE BERTAKO INGURUNE NATURALA?

Ingurugiroa

Lan-irtenaldia

Natur Gune Babestuak

233

INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETAZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)

Lan-irtenaldia

URA ETA EGUZKIA

O AI

A EG

IRUÑA ER

GORENEKO TENPER. BEHERENEKO TENPER. EGUZKI-ORDUAK EURI-EGUNAK IZOTZ-EGUNAK ELUR-EGUNAK EKAITZ-E. LAINO-EGUNAK IHINTZ-EGUNAK EGUZKI-EGUNAK PREZIPITAZIOAK

BATEZ BESTEKO TENPERATUREN ADIERAZPIDE GRAFIKOA: BERTIZ TENPERATURA 35º 30º 25º 20º 15º 10º 5º 0º U

A p

U z

Ingurugiroa

A z

A b

HILABETEA

Natur Gune Babestuak

234

INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETAZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)

Lan-irtenaldia BIDAIARI NEKAEZINAK IZOKINAREN ZIKLOA URTE-SASOIA UDABERRIA

Lan-irtenaldia

DATU ETA GERTAKARI AIPAGARRIAK

UDA

UDAZKENA

NEGUA

IZOKINAREN HAZKUNTZA-FASEA 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Ingurugiroa

Lan-irtenaldia

235

Lan-irtenaldia

Natur Gune Babestuak

INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETAZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)

BASOAREN PROFILA

PAGADIA

PAGOA...

URERTZEKO ZUHAITZAK..

BASOA IKUSTEN UZTEN DUTEN ZUHAITZAK – OTALURRA: – AMEZTIA: – PAGADIA: – HARIZTIA: – URERTZEKO BASOA:

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

Lan-irtenaldia

236

INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETAZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)

Lan-irtenaldia

LURREKO EKOSISTEMA

ZUHAITZA

BAKTERIOAK

ONDDOAK EZAUGARRIAK:

BOLETUS AEREUS KROKISA - MARRAZKIA

AMANITA PHALOIDES KROKISA - MARRAZKIA

Ingurugiroa

Lan-irtenaldia

237

Lan-irtenaldia

Natur Gune Babestuak

INFORMAZIO-BILKETA: NATURAREN INTERPRETAZIORAKO ZENTROA (1. SOLAIRUA)

BERTIZKO NATUR PARKEKO LANDARETZA

ZUHAITZAK 1. 2.

4. 5.

9. 10.

ZUHAIXKAK 3.

1. 2.

MARRAZKIA

LANDARE TXIKIAK 1. MIHURA 2. OREIN-MIHIA

3. HARITZ-IRATZEA

4. MINGARRATZ EDO UZTAO TXIKIA

5. ASKI MOTZA

6. SAN JOSE LOREA

Ingurugiroa

NOLAKOA DA ERAGIN HORI?

- INGURUGIROAN IZAN DITUEN ONDORIOAK - JARDUERAK

238

NIRE ONDORIOA ESALDI BATEAN:

NEGUA

NON IGARTZEN DA PERTSONEN ERAGINA?

Lan-irtenaldia

UDAZKENA

UDA

UDABERRIA

URTE-SASOIA

Ariketa hau burutzeko galdera---sorta bat erabiliko dugu parkeko zenbait langileri hainbat galdera egiteko, hala nola gidariei, zaindariei, harreragileei, bisitariei, etab. IRTENALDIA amaitu eta ikasgelara iritsi ondoren, LABURPEN - BALORAZIOA egingo dugu.

BALORAZIOA "LABURPENA"

Natur Gune Babestuak Lan-irtenaldia

TURISMOA ETA BERE ERAGINAK BERTIZKO NATUR GUNEAN

INFORMAZIOAK: EGINTZATIK KONTZEPTURA

Landako oharrak

LUR-RAREN GAINAZALEKO GERUZA

zer da nola osatzen da

zer da

zer du

BIZITZA

LANDAREAK

zerk hiltzen ditu

ANIMALIAK

zerk areagotzen du

HIGADURA(K)

zerk desegiten du

LURZORUA

MATERIA ORGANIKOA hala nola

LURRA GALTZEA

ATMOSFERAREN KUTSADURAK

EURI AZIDOAK

INTSEKTIZIDEK

PESTIZIDEK

SUTEEK

horien ondorioz

LANDAREESTALDURARIK EZAK

ONDDO-HONDAKINAK

ABERASTEN DUTE

eta horiek

ANIMALIAHONDAKINAK

LANDAREHONDAKINAK

HARRIAREN DESKONPOSIZIOA

ATMOSFERAK

nork sortzen ditu IZAKI BIZIDUNEK hala nola INURRIEK GIZAKIAK ZUHAITZEK

hauen bidez HAIZEA EURIA TENPERATURAK

POBRETZEN DA

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak 239

Lan-irtenaldia

Ingurugiroa HEGAZTIAK ANFIBIOAK

ZUHAIXKAK AZPIZUHAIXKAK

ZUHAITZAK

NARRASTIAK

UGAZTUNAK

ARRAINAK

ORNODUNAK

BELARKARAK

ORNOGABEAK

adibidez

honela antolatuta

GERUZAK

ANIMALIAK

ELEMENTUEN

ERLIEBEUNITATEEK

LURGAINEKOEK

LURRAZPIKOEK

LURZORUAN

IBAIETAN

non dago

URA

urmaeletan ERREKETAN

EGUTERA (HEGOA) LAIOTZA (IPARRA) ORIENTAZIOA

240

HAIZEA

LAINOA

HEZETASUNA

PREZIPITAZIOAK

TENPERATURA

baldintzapean

ondoko

eratua

KLIMA

LURZORUA

hala nola

LANDAREAK

ELEMENTU ABIOTIKOAK

ELEMENTU BIOTIKOAK

bi oinarri ditu

PAGADIKO EKOSISTEMAK

Natur Gune Babestuak Lan-irtenaldia

Natur Gune Babestuak 241

Lan-irtenaldia

FRUITU ETA HAZIAK nork jaten ditu BASURDEEK SAGUEK URTXINTXEK

eta horiek

ZUHAITZAK

non hazten dira

HOSTOAK

zer ematen dute

LOREAK

nora erortzen dira

LURZORUA

LURRUSTELA

nork jaten ditu eta eratzen dute

BAREEK

eta birsortzen du

BARRASKILOEK

eta horiek

EULIEK

nork jaten ditu TXIMELETEK

nork jaten dituzte ZOZOEK AMILOTXEK KASKABELTZEK eta horiek

HILTZEAN birsortzen dute

Ingurugiroa

ARGIA MIHURA

adibidez

LANDARE BIZKARROIAK

ditu

HAZIAK

FRUITUAK

eta ematen dituzte

EGITURA

EHUNDURA

KOLOREA

eta horrek du

AZALA

inguruan duen

BESTE ANIMALIA BATZUK

KAREA

ERAIKUNTZA

ARTISAU-LANAK

PAPERA

EHUNAK

ALTZARIAK

IKATZA

ditu BESTE LANDARE BATZUK

LEHENGAI GISA hauek lortzeko

nola

INDUSTRIAN HABITATAK

EGUR GISA

nola

ETXEAN

erabilerak ditu

BIOZENOSIA

242

ITZALA

ARGIZULOAK

eta honek ditu

ADARKERAK

ZIRKUNFERENTZIAK

LOREAK

HOSTOAK

ADARREN LUZERAK

ADARKERAREN HASIERAK

eta horiek

ERNAMUINAK

eta horrek ditu

GARAIERA

ditu

ENBORRAK

bere

ALTUERAK

hauek erabakitzen dute

ITXURA

bere

LANDARE HANDI ETA ZURKARA, 6 M-TIK GORAKO ALTUERAKOA

zer da

ZUHAITZA

Natur Gune Babestuak Lan-irtenaldia

Lan-irtenaldia

243

Natur Gune Babestuak

BASURDEA

hauen bidez ezagutuko

desberdina da

IKUSI DUGULAKO HATZENGATIK

HARATUSTELA hala nola ANIMALIAK

ILAJEAN

LETAGINETAN

FAMILIAN

bakarrik

eta

BIZI DA

FAMILIA

aurkako lehian

horretako

ARTOA

MUTURREAN APATXAK

ARRA

LANDAREAK

zertan

GOROZKIENGATIK

ERRABOILAK hala nola

ETZALEKUAK

EZKURRAK

BI BI ATZEAN AURREAN non

bizi da

25 URTEZ

non dago?

TXERRIA

nabarmenenak dira

zer jaten dute?

ESTALTZEARREN

PAGATXAK

SAGUA

PATATAK

ZIZAREA

SUSTRAIAK

TXITALDIAK

EMEAK dituen KUMALDIAK irauten du

HAIZE-BABESEAN EZPEL ARTEAN 4-5 HILABETE NAFARROA OSOAN batez ere

eta jaioko dira 12-13 KUME eta horietatik ARRAK

LIZARRAN

PIRINIOETAN

independizatuko dira 6 HILABETETARA

Ingurugiroa

eta lurrera

eta eratzen dute

LAIOTZEKO MIKROKLIMA

erabat egokituta

AHABIAK

SAGARMINAK

EZPELA

eta hor hazten direla

HOSTOAK

PERRETXIKOAK ONDDOAK

GAROA SAN JOSE LORE-

gainean dituztela

LURRUSTELA SUSTRAIAK

hala nola

LURRAZPIKOAK

ONDDOAK GOROLDIOA LIKENAK GAROA

hala nola

ADARRAK FRUITUAK

LOREAK

HOSTOAK

hala nola

AIREKOAK

244

ZURGATZEN DUTE

argia

OTSALIZARRA

IRISTEN ZUMARRA DEN

HAGINA

eta beste hauek

PAGOA

hala nola

GOROSTIA

ESPEZIEREKIN

hainbat

BELARKARAK

ZUHAIXKAK

ZUHAITZAK

landare-geruza hauek ditu

PAGADIKO LANDARE-EGITURAK

Natur Gune Babestuak Lan-irtenaldia

Nafarroako Natur Gune Babestuak Informazio Txostena

Natur Gune Babestuak

Aurkibidea

AURKIBIDEA: SARRERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249 NAFARROAKO NATUR GUNE BABESTUAK . . .250 ERRESERBA INTEGRALAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252 NATUR ERRESERBAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253 NATUR INGURUNEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256 AISIALDIRAKO NATUR GUNEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257 NATUR MONUMENTUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257 NATUR PARKEAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257 BASOKO FAUNA BABESTEKO EREMUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257 HEGAZTIEN BABES BEREZIRAKO EREMUAK . . . . . . . . . . . . . . . . .257

BALIABIDEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258 BALIABIDE MATERIALAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258 BESTELAKO BALIABIDEAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258 HELBIDE BALIAGARRIAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258 NATURA INTERPRETATZEKO ZENTROAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261 LIBURUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261 ALDIZKARIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261 BIDEOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262 LAN ARGITARAGABEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262

LEGE-ALDERDIAK . . . . . . . . . . . . . . . . . .263

Ingurugiroa

Informazio Txostena

249

SARRERA

Natur Gune Babestuak zarako bibliografia edo helbide baliagarriak ere eskaintzen dira, Unitatea behar bezala landu ahal izateko.

Irakasleei eskaintzen diegun informazio-liburu honek helburua argia du: Unitate Didaktikoan zehar jarduerak aldatzeko edo beste ibilbide didaktiko batzuk, gutxienekoak edo zabalpenezkoak, lantzeko aukera eman dezakeen dokumentazio lagungarria eskaintzea. Horretarako Nafarroako Foru Komunitateko paisaia kontrastatuenen informazio objektiboak, iritziak eta prentsa aipamenak, analisiak eta eskemak ezagutarazten dira, eta aldi berean kontzeptuen zehaztapenak eta hiztegia, ingurugiroko arazoei buruzko ondorioak eta lagunt-

Ingurugiroa

Informazio-liburu hau ez da dokumentu osatu bat, eta ez da erraza irakasle bakoitzaren premietara egokitzea ere. Alde batetik, beti informazio berriekin osatu behar da, etengabeko "eguneratze" baten bidez. Bestetik, irakasleek informazio gehiago (legeak, posterrak, diapositibak, kartografia,...) eskatu beharko dute Ingurugiro Departamentuan, Hezkuntza Departamentuan, Nekazaritza Departamentuan, CAPetan eta beste zenbait lekutan, beren proiektuak ahalik eta modu autonomoenean burutu ahal izateko.

Natur Gune Babestuak NAFARROAKO NATUR GUNE BABESTUAK. Nafarroako natur gune babestutzat (NGB) jotzen dira, interes bereziko ekosistemak edo balio natural aipagarriak izateagatik udal erakundeek (Udalek) edo Foru Komunitateko erakundeek (Gobernuak) izendapen hori eman dieten Nafarroako Foru Erkidegoaren lurraldeko inguruneak. Nafarroan dauden Natur Gune Babestuak ondorengo hiru kategoria hauetan sailkatzen dira:

250

Informazio Txostena

egur-aprobetxamendua; espezie ez-autoktonoak sartzea, basoko animaliak harrapatu edo hiltzea, berariazko baimenarekin izan ezik; landaretza erretzea; nekazaritza- eta abeltzaintza-aprobetxamendua; kirol antolatuen jarduera eta kanpaketa. Aldiz, ikerketarekin eta ingurugiro-hezkuntzarekin zerikusia duten eraikuntzak, instalazioak edo azpiegiturak edota Nafarroako edo Estatuko Gobernuak interes orokorreko bezala izendatutakoak baimendu ahal izango dira. Debekatuta daude gainerako guztiak. Horien kudeaketa Nafarroako Gobernuari Ingurugiro Departamentuaren bidez.

dagokio,

Natur Inguruneak (NI) Erreserba Integralak (EI). Oso handiak ez diren eta interes ekologiko oso berezia duten inguruneak dira, eta halakotzat izendatzen dira beren ekosistemen erabateko kontserbazioa lortzeko, haiek suntsitzea, hondatzea, eraldatzea edo desitxuratzea saihestuz. EI baten inguruan eremu nahiko zabal bat ezartzen da haren babesa ziurtatzeko. Haren izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Legez egiten da. EI batean jarduera guztiak debekaturik daude, Ingurugiro Departamentuak baimen ditzakeen jarduera zientifikoak eta dibulgaziozkoak izan ezik. Horien kudeaketa Nafarroako Gobernuari dagokio. Natur Erreserbak (NE) Balio ekologiko handiko guneak dira, eta izendapen hori ematen zaie bertako hainbat egitura edo fenomeno geologiko, espezie, biotopo, komunitate edo ekosistema zaintzeko eta hobetzeko asmoz, horien dinamika propioaren bilakaera ahalbidetuz. NE baten inguruan eremu nahiko zabal bat ezartzen da haren babesa ziurtatzeko. Haren izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Legez egiten da. NE batean debekaturik daude ondorengo jarduerak: lurrak mugitzeko jarduerak, gunearen beraren artapenerako beharrezkoak direnak izan ezik; luberriketa, lehorketa, soiltzea;

Ekologia eta paisaia aldetik balio batzuk dituzten guneak dira, eta halakotzat izendatu dira beren zaintza eta hobekuntza lortzeko; horien barruan, eta aipaturiko balioei kalterik ez egiteko moduan, behar bezala antolatutako jarduerak burutu daitezke. Horien izendapena, aldaketa eta deuseztapena Foru Dekretu bidez egiten da. NI batean debekaturik daude ondorengo jarduerak: hartxintxarrak eta area ateratzea; harrobiak; pista berriak irekitzea; luberriketa, soiltzea; espezie ez-autoktonoak sartzea, ehizarako aprobetxamendua, berariazko baimenarekin izan ezik; landaretza erretzea; kirol antolatuen jarduera eta kanpaketa. Aldiz, ikerketarekin eta ingurugiro heziketarekin zerikusia duten eraikuntzak, instalazioak edo azpiegiturak edota Nafarroako edo Estatuko Gobernuak interes orokorreko bezala izendatutakoak baimendu ahal izango dira. Debekatuta daude gainerako guztiak. Horien kudeaketa Nafarroako Gobernuari Ingurugiro Departamentuaren bidez.

dagokio,

AISIALDIRAKO NATUR GUNEAK (ANG) Natura eta paisaia aldetik balio batzuk dituzten inguruneak dira, eta halakotzat izendatzen dira aire zabaleko aisialdi eta atsedenerako leku izan daitezen, natura zaintzeko eta ingurugiro-hezkuntzarako ere aukera emanez. Horien izendapena, aldaketa eta deuseztapena Foru Dekretu bidez edo dagokion udal planeamenduz egiten da.

Ingurugiroa

Informazio Txostena

251

ANG batean debekaturik daude ondorengo jarduerak: hartxintxarrak eta area ateratzea; harrobiak; ubideen eraldaketa; luberriketa, soiltzea eta landaretza erretzea. Nolanahi ere, eremu horri atxikitako ekipamendu edo zerbitzuetarako eraikuntzak, kirol eta aisialdirako jarduerei atxikitako eraikuntzak eta instalazioak, eta interes orokorreko edo erabilgarritasun publikoko jotzen diren azpiegiturak baimendu daitezke. Horien kudeaketa udal erakundeei edo Nafarroako Gobernuari dagokie.

Natur Gune Babestuak Natur Parkeak (NP) Giza ustiapenak oso gutxi eraldatutako natur inguruneak dira. Bertako paisaiaren edertasunagatik, ekosistemen garrantzi eta esanahiarengatik, edo bertako flora, fauna edo egituraketa geomorfologikoen berezitasunagatik duten balio ekologiko, estetiko, edukatibo eta zientifikoa kontuan izanik lehentasunezko tratamendua merezi duten natur inguruneak dira. NP horien lurralde esparruan aurreko kategorietakoren bat ere sar daiteke. Horien izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Legez egiten da.

Natur monumentuak (NM) Nagusiki berezitasun, bitxitasun edo edertasun nabarmeneko egituraketaz osaturik dauden eta babes berezi bat eskaintzea merezi duten natur gune edo elementuak dira. Beren balio zientifiko, kultural edo paisajistiko bitxi edo garrantzitsuagatik interes berezia duten zuhaitzak, egituraketa geologikoak, aztarnategi geologikoak eta bestelako elementu mineral, geologiko eta edafologikoak izan daitezke. Horien izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Dekretu bidez edo dagokion udal planeamendu bidez egiten da.

Horien babes erregimena eta mota Parkeko Natur Baliabideen Antolamendurako Planean zehaztuko da. Horien kudeaketa partaidetzazko organo bati dagokio, eta bertan Nafarroako Gobernua, udal erakundeak eta interesa duten beste organismo eta talde batzuek izango dute ordezkaritza. Nolanahi ere, Nafarroako Gobernuaren kudeaketak NPan dauden eta aritzen diren Elkarte tradizionalen ahalmen eta eskubide historikoak errespetatuko ditu. Basoko Fauna Babesteko Eremuak (BFBE)

Monumentuaren erabateko eta kalterik gabeko artapena ziurtatu behar da, NMaren erdigunetik hasi eta 100 metrotako ingurune batean burutu daitezkeen erabilerak eta jarduerak arautuz. Horien kudeaketa udal erakundeei edo Nafarroako Gobernuari dagokio.

Basoko faunaren bioaniztasuna zaintzea eta horren habitat naturala gordetzea da gune horien helburua. Gune horien barruan honakoak sartzen dira: Erreserba Integralak, Natur Erreserbak, Natur Inguruneak, Natur Parkeetako alderdi jakin batzuk eta Basoko Fauna Babesteko Gune Bereziak, Hegaztien Babeserako Gune Bereziak eta ugaltzeko, hazteko eta elikatzeko eremuak.

Paisaia Babestuak (PB) Horien izendapena Foru Legez edo Dekretuz egiten da. Beren balio estetiko eta kulturalengatik babes berezia merezi duten natur inguruneko leku jakin batzuk dira.

Haren babes erregimena eta mota PBaren izendapenean bertan zehaztuko da.

Babes erregimen eta motak basoko fauna eta haren habitata ziurtatzeko helburua du, eta, horregatik, helburu horren aurkako edozein jarduera debekaturik dago, bereziki animaliak harrapatu edo molestatzea, ordena bilogikoa, teknikoa edo zientifikoa zaintzeko ez bada behintzat, eta Ingurugiro Departamentuak horretarako baimena emanik betiere.

Horien kudeaketa udal erakundeei edo Nafarroako Gobernuari dagokie.

Gune hauen kudeaketa, derrigorrez eduki behar duten kudeaketa- eta artapen-planean oinarrituko da.

Horien izendapena, aldaketa edo deuseztapena Foru Dekretu bidez edo dagokion udal planeamendu bidez egiten da.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak

252

zearen zeinu oso gutxi eta ia antzemanezinak ditu. Izeiak dituzten pagadien Europa mendebaldeko mugan kokatzen da. Balio ekologiko handieneko hegazti habia-jartzaileen artean Dendrocopos leucotosa eta Dryocopos martiusa aipatu behar dira. Ugaztunen fauna Europa erdialdeko baso zaharretan ematen dena da, lepahoriak (Martes martes) barne. Oreinen (Cervus elaphus) eta orkatzen (Capreolus capreolus) kopuru egonkorra du.

Hegaztien Babes Berezirako Eremuak (HBBE). Beharrezko kopuruz eta azaleraz habitat jakin batzuk babestu, zaindu, mantendu eta leheneratzeko gune egokiak dira. Hegaztiak zaintzeko nahiko tokia izan behar dute, hegazti kopurua irizpide numeriko jakin batzuen arabera neurtuta. Horien izendapena Nafarroako Gobernuaren Akordio bidez egiten da, Europako Batasunaren (EB) 79/409 Arteztarauaren arabera. Giza Eskuhartzerik gabe Zaintzeko Baso Inguruneak Gune horietan zuhaitz multzoak beren egungo egoeran kontserbatzen dira, bilakaera naturalari atxikirik. Natur Parkeetan dauden herri-basoen %5a, gutxienez, halakoa izango da. Gainera, Natur Gune horietan guztietan, edozein aprobetxamendu Ingurugiroko Administrazioaren baimenaren menpe egongo da. Natur Inguruneetan, Aisialdirako Natur Guneetan eta Natur Parkeetan zuhaitzak mozteko irizpideak beti fisikoak izango dira eta inoiz ere ez ekonomikoak, eta mozketarako txanda 300 urtetik gorakoa izango da arteetan, 250 urtetik gorakoa haritzetan, 200 urtetik gorakoa pagoetan, 120 urtetik gorakoa pinuetan eta 40 urtetik gorakoa ibarreko eraketa naturaletan.

NAFARROAKO ERRESERBA INTEGRALAK Erreserba Integralak, gizakiaren esku-hartzerik gabe modu naturalean garatzen diren inguruneak dira. Horregatik, leku horietan beste inon ez bezalako aukera dago gizakiaren eskuhartzerik gabe Natura biziarazten duten printzipio ekologikoak ezagutzeko. Gainera, EI horiei esker, Nafarroako paisaiak duela milaka urte ziren bezala ezagutu ditzakegu. Baso hauetan biomasa eta nekromasa erabat bere horretan iraunaraztea gomendatzen du Europako Kontseiluak, eta hala bermatzen du Nafarroako araudiak, bereziki zuhaitz zahar hilek eratzen dutena, sare trofiko konplexuen iraupenerako ezinbesteko substratua direlako. Erreserba Integralak nazioarteko erakunde guztiek onartzen dituzten natur gune babestuen sarearen osagai dira. Nafarroako Erreserba Integralak hiru dira: EI-1. LIZARDOIA. Azalera: 64 Ha. Interes ekologiko handieneko Iratiko Basoaren ingurua osatzen du. Baso heldua da, itxura aparteko zuhaitz urtetsuekin, eta giza eskuhart-

Informazio Txostena

EI-2. UKERDI. Larrako Natur Erreserbaren esparruan sarturik dago eta 332 Ha.ko azalera du. Ez dago iraganean gizakiak ustiatu izanaren aztarnarik. Kararrietan kokatua dago, modelatu exokartikoa eta sakontasun izugarri handiko kotak (-1388 m.) dituen barne-higidura ugariko ingurune batean. Pinu beltza (Pinus uncinata) nagusitzen da, eta beheragoko estratuan zuhaixka baxuen erako biotipoak, larreak eta pitzaduretako espezie petranak ditu. Tamaina handieneko hegaztien artean basoilarra (Tetrao urogallus) eta okil beltza (Dryocopus martius) nabarmentzen dira. Mendi-txiriskila, zozoa, mendi-txirta eta mendi-tuntuna ere aurki ditzakegu. Inguruaren gainetik hegan ibili ohi dira ugatzak eta arrano beltza. Ugaztunen artean sarrioa maiz ikusten da eta aldi gutxi batzuetan hartza ere ikusi izan da. EI-3. AZTAPARRETA. Azalera: 100 Ha. Zuhaitzen multzoa izeidun pagadi helduak osatzen du, mazel aldapatsuan, eta barne antolamendu handia du. Zuhaixka, belar eta like-goroldio aberastasun handia du. Diagnostiko-balio handieneko espezien artean honakoak nabarmentzen dira: Cardamine heptaphylla, Lathyrus laevigatus, Prenanthes purpurea, Festuca altissima, Pulmonaria affinis, Euphorbia hybena, eta Adenostyles pyrenaica. Lepahoria (martes martes), sarrioa (Rupicabra rupicabra) eta orkatza (Capreolus capreolus) aurki ditzakegu. Ingurune hori egokia izan daiteke hartzarentzat (Ursus arctos) eta basoilarrarentzako (Tetrao urogallus) aukera dago.

NAFARROAKO NATUR ERRESERBAK NE - 1 LABIAGA. Azalera: 6 Ha. Berako udalerrian. Zuhaitzik gabeko mazelak Ibantelliko gailurraren ondoan. Beste garai batzuetan ikatz meategi batzuk izan zituen, gaur egun bertan behera utziak. Arbel beltzak daude flora fosil ugariko tarteki karbonosoekin.

Ingurugiroa

Informazio Txostena

253

NE - 2 ITXUSI. Azalera: 130 Ha. Harearrizko lurrez osatua eta larrez eta iralekuz inguratua. Maiatik 17 kilometrotara. Bertako landaretza ugariena haitzartekoa eta haritzena da. Haitzartean sai arrea, zapelatza eta sai zuria ikus daitezke. NE - 3 SAN JUAN XAR. Azalera: 7 Ha. Arantza eta Igantziko udalerrietan kokaturik. Bortzirietako mazizo paleozoikoaren barruan kararrizko haitzek osatutako muinoa. Penintsula iberikoan xarma basoek iraun duten leku bakarra da. Bertan arrabioa, baso-igel gorria eta eulitxori grisa aurkitzen dira. NE - 4 IRUBETAKASKOA. Azalera: 185 Ha. Aritzakun Sakanaren mazeletan kokaturiko basoa, Baztango Haranaren iparrekialdean. Nafarroan ezagutzen den mazeletako haltzadi bakarra da. Penintsulan ere oso gutxi dira horrelakoak. Bertako fauna baso atlantiarretan egon ohi den erakoa da. NE - 5 LANTZEKO BASAJAUN ETXEA KOBA. Azalera: 0,1 Ha. Garai bateko meategia, egun bertan behera utzia. Bere interesa bertan aurkitzen den aragonitoen aldaera bakarrean datza. NE - 6 MENDILAZ. Azalera: 67 Ha. Mendilaz mendiaren iparrekialdeko mazela, ubalek eta dolinek oso karstifikatua. Orbaiztatik Irabiako urtegira doan pistatik iristen da bertara. Bertako pagadian espezie asko daude, adibidez haginak, hurritzak eta gurbeak. Faunari dagokionez, oreinak, orkatzak, basurdeak, okil beltzak, lepahoriak, muxar grisak, buztanluzeak eta urubiak ere ageri dira. NE - 7 PUTXERRI. Azalera: 80 Ha. Putxerriren magalen hegoaldeko mazela, Aralarko hegoaldeko isurialdean. Lurzoru karstifikatua. Nagusiki pagoak eta haginak ditu, eta ezki, urubi eta hurritz batzuk ere ageri dira. Hegazti eta ugaztun multzo interesgarriak. NE - 8 TRISTUIBARTEA. Azalera: 105 Ha. Mazela menditsu batean kokaturik dago, Irati Ibaiaren ezkerraldean. Aribetik 1,5 kilometrotara. Goiko aldea pagadiz estalia dago, urki batzuekin, mazeletan haritz kandugabeak ditu eta ibaiaren ertzean haltzadiak. Bertako zuhaixken artean ezpel eta zuhandor ugari dago. Fauna espezien artean orkatza, basurdea ea lepahoria nabarmentzen dira.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak NE - 9 IĂ&#x2018;ARBEKO ARROILA. Azalera: 289 Ha. Irati ibaiak sorturiko arroil zabala da. Aoiz-Aribeko errepidea arroilaren behealdetik igarotzen da. Bertako espezie botaniko nagusiak hauetxek dira: artea, otsalizarra, astigarra, elorri zuria eta pagoren bat. Bertako harkaitzetan putreak, sai zuriak eta belatz handiak egiten dute habia. Badira basakatuak eta aztoreak, eta sarritan ugatza ere ikus daiteke. NE - 10 POCHE DE TXINTXURRENEA. Azalera: 71 Ha. Urrobi ibaiak sorturiko arroila. Errepidea arroilaren behealdetik igarotzen da. Hurbileneko herriak Nagore eta Orbaiz dira, kilometro batera. Oso baso tinkoa da, eta nagusiki arteak ditu, pinu gorriarekin tartekatuak. Putre talde handi samarra du eta baita urbazterreko hainbat hegazti harrapari ere, hala nola sai zuria, arrano beltza eta belatza. Beste espezie batzuk honako hauek dira: okil beltza, lepazuria, azkonarra, hontza ertaina, eskinosoa eta eskailerasugea. NE - 11 GAZTELU. Azalera: 130 Ha. Irati ibaiak 2 kilometrotan egindako arroila da; barnealdetik Aoiz-Aribeko errepidea igarotzen da. Usozko urtegitik hurbil, bere barruan Osako presa dago. Basoak honako zuhaitzak ditu: arteak eta gurbitzak, legeltxorrak, marmaratilak, astigarrak eta lizarrak. Ibaiaren alde banatan haltzak, makalak eta sahatsak ageri dira. Bertako fauna baso aberats bati dagokiona da, hegazti- eta mamifero-komunitate ongi egituratua duela. Harkaitzetan hegazti harrapariak ageri dira, eta horietakoren batek, adibidez hontza handiak, bere banaketaren iparraldeko muga adierazten du. NE - 12 LARRA. Azalera: 3900 Ha. Nafarroako iparrekialdeko mugan, Goi Erronkarin dagoen ingurune zabal bat da. Sarrera Erronkari ibarretik dauka, Isabatik Frantziarako errepidean. Bere landare-estaldura honela osatua dago: pinu gorrizko pinudiak, soilunetan txilarra dutela, pagadi-izeidiak Txamantxoia eta Lapazarraren iparraldeko hegaletan, eta mendiko larreak. Larre horietako loredia honela osatua dago: orein-mihia mendiko erregalizarekin, arraukak eta zazporriak. Larra-ren bihotzean mazizo karstiko bat nabarmentzen da. Goialde eta gailurretan mendi-pinuez estalia dago; zokondoetan, berriz, izeia, pagoa eta pinu gorria ageri dira. Mendipinuak dituen basoak goiko aldea hartzen du (1.700 m.) eta bertan ez dago ez pagorik ez izeirik. Espezie hori -tertziarioko erlikia- inguru horretan bakarrik aurki daiteke Nafarroan.

Natur Gune Babestuak Larre subalpetarrak Añelarra, Hiru Erregeen Mahaia eta Budogia mendien goialdean daude. Arraukez estalitako larreak dira. Fauna aldetik Larrak baditu oso bertakoak diren espezie batzuk: arrabioa, uhandre piriniarra, sugegorria, basoilarra, okil beltza, okil gibelnabarra, lagopodoa, elur-txonta, tuntuna, hartz arrea, sarrioa, marmota, erbinude zuria, lepahoria, basakatua, katajineta eta lepazuria. Duen ornodun-komunitatea eta bertako ezaugarri botanikoak kontuan izanik, esan daiteke Larra berdingabeko lekua dela Nafarroan. NE - 13 LASIAKO AMILDEGIA. Azalera: 82 Ha. NE hau Ega ibaiaren ibar batean barneraturik dago, Araba eta Nafarroa artean. Bertara iristeko, Arquijasko gurtza-tokitik atera eta Zuñigako errotaraino doan pista hartu behar da. Arteen eta "laurifolio" barietateen zuhaitz-estratuak %100eko estaldura du. Zuhaixka-estratua oso aberatsa eta askotarikoa da, ezpel, marmaratila eta gurbitzekin. Haragijaleen komunitatean basurdea, azeria, lepazuria, basakatua eta igarabak topa ditzakegu. NE - 14 UREDERRAKO ITURBURUA. Azalera: 250 Ha. Kararrizko Zirko bat da, Urederra ibaiaren iturburuak sortua. Bakedano herritik iristen da bertara, ibaiaren eskuinaldetik gora joanda edo Zudaireko mendatetik abiatzen den bidezidorra hartuta (19,5 km.). Bertako zuhaitz-estaldura pagadia da ia %100ean, eta horrez gainera badira haginak, astigarrak, lizarrak, ezkiak eta zumarrak. Honako zuhaixka motak ditu: hurritzak, iparraldeko elorri zuria, zuhandorra, lianak eta atxaparrak. Ibai bazterretan sahats-komunitateak daude. Harkaitz-guneko animalien artean sai zuria aipa dezakegu, eta basoan bizi direnen artean, berriz, parido mota batzuk, ur-zozoa, gabiraia, azkonarra, basakatua, igaraba eta basurdea. NE - 15 BASAULA edo BASAURA. Azalera: 225 Ha. Kararrizko hegalen artean kokaturiko haran ospela da eta Urederra ibaiaren adarra den Itxako ibaiaren iturburuan du hasiera. Barnealdean Basaulako haitzuloa dauka. Arteak eta erkametzak, astigarrak, gurbeak eta ezkiak ditu eta bertako zuhaixken artean ezpela nagusitzen da, tarteka hagina eta gorostia ageri direla. Belar-estratuari dagokionez, kararrizko harkaitz gunean pitzaduretako eta hartxingadietako landareak nabarmentzen dira. Fauna aldetik harrapariak eta haragijaleak ditu, hala nola arrano beltza, hontza ertaina, azkonarra, lepazuria, basakatua, azeria eta basurdea. Haitzuloan hainbat saguzar-espezie

Informazio Txostena

254

bizi dira. NE - 16 ARBAIUNGO ARROILA. Azalera: 1.164 Ha. Salazar ibaiak 6 kilometrotan egina. Irunberri-Otsagiko errepidean bada behatoki bat arroilaren sarrera begiratzeko. Bi eratako ekosistemak ditu: basokoak eta pitzadura-hartxingadietakoak. Arteez eta hostozabalez osaturiko basoa du. Ibaiaren ubidean eta bazterretan lizarrak eta sahatsak ageri dira. Oso fauna aberatsa du. Harkaitz guneetako hegazti batzuk azpimarratu behar dira: putreak, sai zuria (1. komunitatea Nafarroan), belatza, hontza handia, Bonelli arranoa eta arrano beltza. Ugaztunetan, berriz, basakatua, lepazuria, azkonarra, igaraba eta basurdea topa ditzakegu. NE - 17 BENASAKO ARROILA. Azalera: 124 Ha. Illon mendian kokatua dago, Nabaskozetik 2 kilometrara. Iparraldeko hegalean pagadi bat du, pinu gorri, astigar, makal, erkametz eta arteekin. Hegoaldeko hegalean artadi-erkamezti bat du, ezpelez estalia. Saihetsetan honako fauna aurkituko dugu: arrano beltza eta sai zuria, eta baso mistoan hegazti eta ugaztunen komunitate ondo egituratu bat. NE - 18 BURGIKO ARROILA. Azalera: 424 Ha. Burgitik 1,5 km.tara dago, Esca ibaian behera. Sigüestik Isabara doan errepidea zeharkatzen du. Mendi-hegaletan pagoak, pinu gorria eta arteak ditu, eta soilunetan ezpeldiak. Bertako horma-zuloetan habia egiten duten harraparien artean honakoak aipatu behar dira: putrea, sai zuria, belatz handia eta arrano beltza. Ugaztunen artean, berriz, basurdea, lepazuria eta basakatua aipatu behar ditugu. NE - 19 PEÑALABEJA. Azalera: 9 Ha. Cabredo udalerriaren iparrekialdean kokaturik dago. Batez ere ametzak ditu, %100 inguruko estaldurarekin. Zuhaixken artean honakoak aipatzekoak dira: garoa, ipurua eta lianak. Fauna aldetik nabarmentzekoak dira katajineta, azkonarra eta basurdea, eta hegaztien artean, berriz, hontza ertaina, pagausoa, gabiraia, okil handia, buztanluzea, eta txio lepazuria. NE - 20 LAS CAÑASKO URTEGIA. Azalera: 100 Ha. (85 Ha.ko aintzira). Ureztapenerako handituriko urmaela. Bianako udalerrian dago. Landaretza palustrea tamarizez, sahatsez eta makalez osatua dago. Landare-geruzan lezkak, lezka hostoestuak eta urrebotoiak ageri dira eta uretan alga ugari. Fauna aldetik garrantzi handia du. Hegazti

Ingurugiroa

Informazio Txostena

255

habia-jartzaileez gainera, honako hauek azpimarratu behar dira: zingira-mirotza, lertxun gorria, txorizezena, kopetazuri arrunta, basahatea eta ahate gorrizta. NE - 21 OLLETAKO MENDIA. Azalera: 40 Ha. Olletako errepidetik iristen da bertara. Bertako erkameztia aipatu behar da. Bertan ipuruak, gurbeak, astigarrak eta otaberak daude. Ornodunen komunitatea ondo egituratua dago. NE - 22 MONTE DEL CONDE. Azalera: 140 Ha. Leozko barrutian dago, Sansoaindik kilometro batera. Arteak eta erkametz batzuk ditu. Bertako fauna mediterraniar erakoa da eta katajineta, lepazuria eta basurdea topa daitezke. Txaradi-sugandila eta sugandila iberiarra ageri dira eta harraparien artean arrano sugezalea, arrano txikia, miru gorria eta miru beltza azpimarratu behar dira. NE - 23 JUNCAL AINTZIRA. Azalera: 2,5 Ha. Urmael endorreikoa. Tafallako udalerrian dago. Lezkadi handi batek estaltzen du aintzira gehiena. Garrantzi handiko tokia da hegazti migratzaileentzat. NE - 24 LA PIEDRA ETA SAN ADRIANGO MALKARRAK. Azalera: 175 Ha. Irunberritik hurbil dauden kararrizko malkarrak. Landaretza honela osatua dago: abaritza, ezpela eta otaberak. Azpimarratzekoa da harraparien komunitatea: putrea, sai zuria, hontza handia eta arrano beltza. NE - 25 IRUNBERRIKO ARROILA. Azalera: 30 Ha. Irati ibaiko arroila. Multzoa bi harkaitz-gunek osatzen dute. Irunberritik iristen da bertara, lehengo trenbide zaharreko bidean eta tuneletan barrena. Abaritz txaparro ugari dago eta harkaitzetako landare mota asko ditu. Harkaitzetako hegaztiek komunitate garrantzitsua osatzen dute: sai arrea, sai zuria, hontza handia, bele txikiak eta belatxinga mokogorria. NE - 26 CAPARRETA. Azalera: 44,5 Ha. Galipentzuko herriaren aurrean, ibaiaren bestaldean dauden konglomeratu eta hare-harrizko horma ebakiak dira. Hormen azpialdean nagusiki artea, gurbitza, hego-ipurua, legeltxorra eta ahuntzadarra ageri dira. Ornodunen artean azpimarratzekoak dira sai arreak, sai zuriak, Bonelli arranoa, hontza handia, belatza, basakatua, lepazuria eta katajineta. NE - 27 PITILLASKO AINTZIRA. Azalera: 230 Ha. Aintzira

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak endorreikoa. Pitillatik 3 kilometrotara dago. Natura Interpretatzeko Gela bat du. Lezka gune batzuk eta ihitokiak ditu. Oso leku garrantzitsua da hegazti migratzaile eta habia-jartzaileentzat. Uretako espezieen artean honako hauek aipatu behar dira: kopetazuria, basahatea, ahate gorrizta, ahate buztanluzea, ipar-ahatea, ahate txistularia, zingira-mirotza, lertsun hauskara, lertxun gorria, zankaluzea eta bernagorri arrunta. NE - 28 ARQUILLO Y BARBALES-KO IBARBASOAK. Azalera: 9.6 Ha. Arga ibaiaren eskuinaldean dagoen ibarbaso txikia. Faltzestik hurbil. Faltzestik Mendigorriarako errepideko pista batetik iristen da bertara. Inguru horretatik hurbil badira presa bat eta errota zahar bat. Ilarako basoaren ohiko landare-egitura du, gehienbat makalak, sahatsak eta lizarrak dituelarik. Hegaztien artean, miru beltza, hontza, usapala, basahatea eta uroiloa nabarmendu behar dira. NE - 29 LA LOBERA Y SOTILLO-KO IBARBASOAK. Azalera: 89 Ha. Amildegi igeltsu-buztintsuak Aragon ibaiaren eta bere eremu alubialaren gainean. Kaparrosotik hurbil. Makal, zurzuri eta lizar ugari dago bertan, eta baita lianak eta zuhaixka ugari ere. Hiru landare-geruza ageri dira. Amildegietan belatzak eta sai zuriak habia egiten dute. NE - 30 GIL ETA RAMAL HONDO IBARBASOAK. Azalera: 30 Ha. Arga ibaian ur geldia duten meandro abandonatuak. Funes eta Peraltatik oso hurbil. Ibaiertzeko ohiko landaretza, makal, zurzuri, haltza, lizar eta zumarrekin. Ur ertzean lezkak eta ezpata-belar dilindariak daude. Oso leku interesgarria da uretako hegazti batzuentzat: amiltxori arrunta, lertxun gorria, kopetazuri arrunta, uroiloa eta basahatea. NE - 31 EGUARASKO BARRUTIA. Azalera: 540 Ha. Bardeetan dago. Planoko pista eta tiro-zelaitik ateratzen den pista dira ohiko irispideak. Eremu horren barruan Pe単aflor gazteluaren aztarnak ikus daitezke. Landare-komunitatea honako hauek osatzen dute: Aleppo pinua, erromeroa, ipurua, sabina, legeltxorra eta ezpata-belarra. Faunari dagokionez, basakatua, basurdea, Montpellierko sugea, gardatxoa eta arrano beltza aipatu behar ditugu. NE - 32 RAMALETEKO IBARBASOA. Azalera: 85 Ha. Ebro ibaiaren eskuinaldean dago, Tuteratik 10 kilometrotara. Basoa honako zuhaitzez osatua da: makalak, zurzuriak, sahatsak, zumarrak eta tamarizak. Zuhaixka-geruza ondo

Natur Gune Babestuak garatua dauka eta sasiak, arrosa-landareak, elorriak eta lianak ditu. Ornodunen komunitatea ondo egituratua dago. Untxi eta hegazti-espezie ugari ditu. NE - 33 REMONTAKO IBARBASOA. Azalera: 66,3 Ha. Ebro ibaiko meandro baten eskuinaldean dagoen ibarbasoa; hainbat uharte ditu. Tuteratik, pista batean barrena irits daiteke bertara. Ekosistema heldua du, ibaiertzean sahatsak eta tamarizak dituela. Lertxundian makalak, lizarrak, zumarrak eta lianak ageri dira. Fauna aberatsa eta askotarikoa du: miru beltza, zapelatza, okil handia, belatza, dilindaria, katajineta, azeria eta azkonarra. NE - 34 UR GAZIDUN URMAELA. Azalera: 18 Ha. Urmael endorreikoa. Tuteratik 10 kilometrotara dago. TuteraKorellako errepidean abiatzen den pista batetik irits daiteke bertara. Gehiena lezkaz eta ihiez estalita dago. Kanpoaldeko orlan gazietako espezieak aurki daitezke. Oso leku interesgarria da uretako hegaztientzat, batez ere migrazio aroan. NE - 35 PULGUER-KO URMAELA. Azalera: 65 Ha. Tuterako udalerrian dago eta Korella-Kaskante errepidetik iristen da bertara. Hainbat landare-geruza ditu: tamarizek eta gramineoek osatzen duten orlaren ondotik, barrualderago, ihitokia eta lezkadia ageri dira eta ur gainean urrebotoiak. Fauna aldetik oso aberatsa da, uretako hegazti ugari baititu. Bestalde, azpimarratu behar da negu partean Araba zozo pikart ugarik inguru hori pausalekutzat hartzen duela. NE - 36 RINCON DEL BU. Azalera: 525 Ha. Amildegiak dituzten hainbat mendiarro elkartzen dituen harana; Bardeetan dago. Poligonoa inguratzen duen pista batetik eta TuteraEjea errepideko 12. kilometrotik iristen da bertara. Ez dago zuhaitzik. Mendi-hegaletan badira zuhaixka batzuk: erromeroa, ezkaia eta izpilikua. Amildegietan arrano beltzak, sai zuriak eta hontza handiak beren habiak egiten dituzte. NE - 37 CAIDAS DE LA NEGRA. Azalera: 2.022 Ha. Horma ebakiak eta amildegiak dituen ingurua. Bertan pinudiak daude eta horietan tartekaturik soro batzuk. Hurbileneko herriak Fustiñana (12 kilometrotara) eta Tutera dira (20 kilometrotara). Goi-lautadetan arte eta Aleppo pinu bakan batzuk ageri dira abarizti itxi bat batean. Abaritz txaparroaz gainera, badira otabera-estrepak, legeltxorrak eta salbiak. Ornodunen komunitatea mediterranear erakoa da, aberatsa eta era askotakoa. Bada basurde-talde bat ere.

256

Informazio Txostena

NE - EL QUEBRADO, EL RAMILLO Y LA MEJANAKO IBARBASOAK. Azalera: 50 Ha. Ebro ibaiaren eskuinaldean daude, Buñuelen Iparralde eta Ipar-mendebaldean eta Fustiñanaren Hegoaldean. Ibarbaso hauen inguruan ureztatze-sail batzuk daude. Landare-espezierik ohikoenak honako hauek dira: makalak, zumarrak, tamarizak, lizarrak eta sahatsak, sasi eta lupuluekin. Hegaztien eta haragijale-komunitate txikien babesleku dira.

NAFARROAKO NATUR GUNEAK NG-1. Odiako pagadia. NG-2. Ugarrón-go arroila. NG-3. Leringo pinudiak. NG-4. Santa Agedako pinudia. NG-5. Campo Allendeko ibarbasoak. NG-6. López Val-go ibarbasoak. NG-7. La Recuejako ibarbasoak. NG-8. Badina Escudera. NG-9. Granjafriako ibarbasoa. NG-10. Murillo de las Limasko ibarbasoak. NG-11. Traslapuesteko ibarbasoak. NG-12. Mejana de Santa Isabelgo ibarbasoa. NG-13. Dos Reinosko aintzira. NG-14. Campo Llanoko ibarbasoa (Zarrakastelu). NG-15. Bionako ibarbasoa (Zarrakastelu). NG-16. Escueralgo ibarbasoa (Santacara eta Murillo el Fruto). NG-17. Sequero ibarbasoa (Melida). NG-18. Artica ibarbasoa (Santacara). NG-19. Arenales ibarbasoa (Melida eta Santacara). NG-20. Valporres ibarbasoa-Bajo ibarbasoa (Murillo el Cuende eta Melida). NG-21. Arrada I eta II-ko ibarbasoak (Murillo el Cuende). NG-22. Mugako ibarbasoak (Azkoien). NG-23. Santa Eulaliako ibarbasoa (Azkoien). NG-24. Garai ibarbasoa (Valtierra) NG-25. Giraldelliko ibarbasoa (Castejon). NG-26. Morako ibarbasoa (Buñuel eta Cortes). NG-27. Zigadia - Beroate (Betelu).

NAFARROAKO GUNEAK. ANG-1. Orgiko Basoa.

Ingurugiroa

AISIALDIRAKO

NATUR

Informazio Txostena

257

Natur Gune Babestuak Bardeak. Proiektuan: Ekialdeko Pirinioetako Parkea.

ANG-1. Leurtzako urtegia. Proiektuan: San Kristobal mendia.

BASOKO FAUNA BABESTEKO EREMUAK. NAFARROAKO NATUR MONUMENTUAK. NM-1. Eraulgo artea. NM-2. "Hiru hankako" artea (Mendaza). NM-3. Cábregako arteak. NM-4. Corellako arteak. NM-5. "Zaindaria" Haritza (Zudaire). NM-6. Ralako erkametza. NM-7. Leartzako erkametzak. NM-8. Jauntsaratseko Haritza I NM-9. Jauntsaratseko Haritza II NM-10. Eltzaburuko haritza. NM-11. El Bocal-eko Haritza (Fontellas). NM-12. Garaioako Haritza. NM-13. "Hiru besoko" haritza (Orbaizta). NM-14. Navalako pagoa (Ameskoako Harana). NM-15. "Paraguardasol" pagoa (Lakuntza). NM-16. Oriongo urritzak (Orbaizta). NM-17. Lodosako zurzuriak. NM-18. Presa del Molinoko sahatsa (Zangoza). NM-19. Oriongo Astigarra (Orbaitzeta). NM-20. Oliteko Gazteluko astigarra. NM-21. Azparrengo elorria. NM-22. Gardeko intxaurrondoa. NM-23. Austegiako izeia (Otsagi). NM-24. Leitzalarreko izeiak (Leitza). NM-25. Aldundiko Jauregiko sekuioa. NM-26. Irakasle-Eskolako sekuioa. NM-27. Bertizko zedroa (Bertiz). NM-28. Ekizako Baserriko ipurua (Artzi). NM-29. Surioko pinuak (Ustarroze). NM-30. Otxaportilloko Hagina (Urbasa mendilerroa). NM-31. Austegiako Hagina (Otsagi).

NAFARROAKO NATUR PARKEAK

BFBE-1. Iparla. BFBE-2. Arrollandieta. BFBE-3. Izagako Haitza. BFBE-4. Mendibeltza. BFBE-5. Rala. BFBE-6. Baigura. BFBE-7. Illarga. BFBE-8. Larraun. BFBE-9. Bezea Haitza. BFBE-10. Izalleko "Ateas" BFBE-11. Arigorria. BFBE-12. Bazabala. BFBE-13. Arabarko. BFBE-14. Etxauriko harkaitza.

NAFARROAKO HEGAZTIEN BABES BEREZIRAKO EREMUAK. HBBE-1. Aritzakun-Gorramendi. HBBE-2. Larra-Aztaparreta. HBBE-3. Illongo mendilerroa-Burgiko arroila. HBBE-4. Leireko mendilerroa-Arbayungo arroila. HBBE-5. Orreaga-Iratiko oihana. HBBE-6. Izagako haitza. HBBE-7. San Migel mendilerroa. HBBE-8. Artxuba eta Zarikietako mendilerroak eta Aretako Mendiak. HBBE-9. Arrigorrietako mendilerroak. HBBE-10. Arabarko. HBBE-11. Pitillasko aintzira. HBBE-12. Las Cañasko aintzira. HBBE-13. Dos Reinosko aintzira. Nafarroako lurraldea guztira: 69,890 Ha. %6,7. Hurrengo HBBEak Bardeetan:

Bertiz. Urbasa-Andia.

HBBE-14. El Plano - Blanca Alta

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak HBBE-15. Rincon del BĂş - La Nasa - Tripa azul.

Informazio Txostena

258

BALIABIDEAK ALTIMETROA

PRISMATIKOAK

PINTZADUN EUSKARRI ZURRUNA

LAPITZA

LUPA LUPA TOLESGARRIA IPARRORRATZA

SOKA MEHEA

METROA CANSON BLOKA

ERABILERA ANITZEKO LABANA

MAPA

GURAIZEAK GUTUNAZALAK MAKUTOA PIKATXOIA

KAMARA

LINTERNA BOTIKA ONTZIA

KOLORETAKO LAPITZAK POLTSAK

BALIABIDE MATERIALAK Unitate Didaktiko honetan baliabide hauek erabiliko ditugu: A. Unitate honekin batera doazen materialak. B. Lan-irtenaldia egiteko oinarrizko materialak prestatzea, (ikasleen nahiz irakasleen lan-irtenaldirako aipatzen direnak). C. Ariketak egitekoak: kraff papera, errotuladore handiak, kartulinak, fotokopiak, mapak, plastifikatzailea, kristal edo plastikozko poteak, maketak egiteko euskarria eta buztina...

Ingurugiroa

Informazio Txostena

259

D. Bertizko parkearen edo bisitatu beharreko lekuaren mapak, Nafarroako mapak, norberak Nafarroari buruz kontsultak egiteko Atlasa, Espainia, Europa eta munduko mapak... E. Ingurugiro-gaiekin zerikusia duten aldizkariak, egunkariak, bideoak, liburuxkak... Horretarako, laguntza eskatuko diegu ikasleei. F.

Ikasgelako liburutegiko kontsulta-liburuak.

G. Maketak, azterketen edo laburpenen hormirudiak, erakusketak edo bestelako ariketak egin ahal izateko mahai edo taula batzuk (3x1.60 m.) prestatzea. H. Ingurugiro Departamentuak emandako baliabideen karpetak. I.

Ikasleek edo irakasleek beste ikasturte batzuetan erabilitako materialak: argazkiak, txostenak, ikerlanak...

Ikastetxeek azken urteetan egin dituzten eta irakasleek CAPetan erabil ditzaketen ikerlanak

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak BESTELAKO BALIABIDEAK HELBIDE BALIAGARRIAK: Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Anat-Lane. Iruñea. Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Ugatza. Iruñea. Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Lizarra aldeko talde ekologista. Lizarra. Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Ongaiz. Zangoza. Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Anan. Tafalla. Ingurugiroa aztertu eta babesteko Elkartea, Landazuria. Trinquete kalea, 1 zk. Behegaina. Tutera. Tel-Faxa: 948820856. Ingurugiro Hezkuntzarako Zentroa, Beireko Aterpetxea. Ctra. de Aragón kalea, 1. 31393. Tel.: 740041 Ingurugiro Hezkuntzarako Zentroa. Natur gela ibiltaria. Ibiur. Huarte Gotzaia kalea 1 zk. 2. Leitza.Tel.: 948-674552 Erronkariko Natura Interpretatzeko Zentroa. Erronkari. Tel.: 475050. Otsagiko Natura Interpretatzeko Zentroa. Otsagi. Tel.: 890571. Bertizko Parkeko Natura Interpretatzeko Zentroa. Oieregi (Bertizarana) Tel.: 592013. Bioitzako kanpina. Olazti-Lizarra errepidea. Bioitza. Urbasa mendia. 31809. Olazti. Tel.: 391004 eta 593221. Comunidad de las Bardenas Reales. Juan Antonio Fernández kalea, 2, 1 C. 31150 Tutera. Tel.: 820020. Nafarroako Gobernuaren Ingurugiro Departamentua. Alhondiga kalea 1 zk.1. 31002. Iruñea. Tel.: 107575 Haritz Berri nekazaritza-eskola. Ilundain. Aranguren harana. Tel.: 339004. El Vivero nekazaritza-eskola. Tafallako Kultur Etxea. Tafalla. Tel.:720128. Gurelur. Manuel de Falla kalea, 8 zk. 31005. Iruñea. Tel.: 15077 El Perdón Haize-Estazioa. Fira S.L Estella kalea 10. 31002. Iruñea. Tel.: 225452. Faxa: 212147 Iruñealdeko Mankomunitatea. General Chinchilla kalea, 7. 310022 Iruñea. Tel.: 103 100. Informazioa honako zentro hauei buruz: Arteta (lurpeko urei buruzko interpretaziozentroa) Góngora (zaborrei eta birziklatzeari buruzko interpretazio-zentroa) Arazuri (ur zikinen araztegia) Eguílloz eta Urtasun (edateko uraren tratamendu-estazioa). Jurramendiko Mankomunitatea. Sancho el fuerte kalea, 6. 31200. Lizarra. Informazioa Itxacori eta Lizarra eta Villatuertako araztegiari buruz, eta Carcar-ko birziklatze-

Natur Gune Babestuak eta konpostaje-estazioari buruz. El Bordón hegazti-behatokia. Nafarroako Gobernuaren Ingurugiroko Zuzendaritza Nagusia. Alhóndiga kalea, 1 zk. 1. 31002. Iruñea. Tel.: 107575 Iruñeako Planetariuma. Sancho Ramírez kalea, 2. 31005. Iruñea. Tel.: 260004 Gorosti Natur Zientzien Elkartea. Caldereria kalea, 34. Behea. Iruñea. Tel.: 143639

NATURA INTERPRETATZEKO ZENTROAK. Nafarroan natura intrepretatzeko zentroak irekitzean lortu nahi zen helburua kontuan izanik, esan daiteke zentro horiek leku ezin hobeak direla Nafarroako natur guneei buruzko informazioa lortzeko. Izan ere, natur balio handiko lurralde horretan eragina duten prozesu fisiko eta biologikoen eta giza-jardueren ezaugarri nagusiak erakusteko sortuak baitira. Nafarroan, ingurugiro departamentuaren ardurapean dauden naturaren interpretaziorako zentro nagusiak honako hauek dituzue:

260

Informazio Txostena

Hiru solairu ditu. Behe-solairuan, Erronkari ibarrak geografia, natura eta kultura aldetik dituen ezaugarriak aztertzen dira. Bestalde, Nafarroako Natur Gune Babestuen sarea nolakoa den azaltzen da. Sare horren barruan, eta hortik hurbil dagoenez, Larra-Belagoako Natur Gunea nabarmendu behar da. Horretarako hainbat panel, maketa interaktibo, bideo eta abar erabiltzen dira. Lehenengo solairuan Erronkari ibarreko natur ingurune eta giza-jardueren berri ematen da. Aztertzen diren gaien artean honakoak aipa daitezke: bertako Landaredia eta Fauna, ibarreko baso-jarduerak eta abeltzantza (almadiak, transhumantzia,...) eta hartzaren bizimodua, Pirinioen iparraldetik duela gutxi sartu den animalia enblematiko horrena hain zuzen. Hori guztia erakusteko panelak, maketak, jolas interaktiboak eta holograma bat. Bigarren solairuan tresna eta lanabes tradizionalen erakusketa bat eta Erronkariko bizitzari buruzko diaporama bat daude. Taldekako bisitak lanegunetan izaten dira, aurrez hitzordua eskatuta (Tel. 948-475050). Bertizko Natur Parkeko Natura Interpretatzeko Zentroa (Unitateko liburuxkak kontsultatu)

Erronkariko Natura Interpretatzeko Zentroa. Zentro hori izen bereko herrian dago (Gayarre kalea, z/g) eta Nafarroako Pirinioko natura eta bizitzari buruzko informazioak biltzen ditu. Gizakiak Erronkari Ibarreko baliabideak nola ustiatzen dituen eta bertako ekosistemak nola zaintzen dituen aztertzen da, batez ere Larra-Belagoa aldeari dagokionez.

Zentro hau Bertizen dago, Oieregiko herrian (Baztan Haranean) eta Bertizko basoko animalia- eta landare-espeziei buruzko informazioak jasotzen ditu. Hiru solairu ditu. Behe-solairuan Nafarroako eta Bertizko

Ingurugiroa

Informazio Txostena

261

ingurunea osatzen duten alderdirik garrantzitsuenak azaltzen dira. Horien berri emateko panelak, erretroproiektoreak eta ordenadoreak erabiltzen dira. Lehenengo solairuan, Bertizko natur ingurunea nolakoa den azaltzen da, hiru elementu hauen azterketa eginez: ura (pluviometria, errekak, horrekin lotura duten animaliak,..); lurzorua (geologia, bertako izakiak) eta basoa (zuhaitzak, urtean zehar duten bilakaera, zuhaitzak ez diren landareak,...) Horien berri emateko, maketak, jolas interaktiboak, argazkiak, erakusketak eta abar erabiltzen dira. Bigarren solairuan multimediako ikuskizun bat eskaintzen da efektu bereziekin, azaldutako guztiaren laburpena eginez. Taldekako bisitak lanegunetan izaten dira, aurrez hitzordua eskatuta (Tel. 948-592013). Otsagiko Natura Interpretatzeko Zentroa. Izen bereko herrian dago (Carretera de Itzaltzu kalea, z/g) eta Nafarroako Pirinio aldeko bizitzari buruzko informazioak biltzen ditu. Gizakiak Zaraitzu ibarreko baliabideak nola ustiatzen dituen eta bertako ekosistemak nola zaintzen dituen aztertzen da, batez ere Iratiko Oihanari dagokionez. Hiru solairu ditu. Behe-solairuan Nafarroako Pirinioa eta Zaraitzu ibarrari buruzko informazio orokorra eskaintzen da. Horretarako, ingurune horri buruzko maketa bat antolatu da, eta bertan harkaitz gune bat irudikatu da, inguruko hegazti nagusiekin. Lehenengo solairuan Iratiko oihaneko landare edo animalien bizitza aztertzen da, eta aldi berean desagertzeko arriskuan dagoen animalia baten bizitza deskribatzen da: ugatza. Solairu horretako informazioa osatzeko alderdi geologiko batzuk jorratzen dira (harrien degradazioa uraren eta eragile klimatikoen ondorioz). Horretarako hainbat baliabide erabiltzen dira: bideoak, jolas interaktiboak, argazkiak, etab. Hirugarren solairuan erakusketa etnografiko bat dago eta Iratiko oihanari buruzko diaporama bat dago ikusgai. Taldekako bisitak lanegunetan izaten dira, aurrez hitzordua eskatuta (Tel. 948-890571). El BordĂłn hegazti-behatokia. Bianako udalerrian dago, Las CaĂąasko Urtegiko Natur Erreserbaren ondoan, Biana-LogroĂąo errepidean dagoen saihesbidea hartuta.

Ingurugiroa

Natur Gune Babestuak Bertan dagoen natur gelan, zenbait panelen bidez, Nafarroako natur gune babestuen sarea, Urtegiko egoera eta uraren erabilerei buruzko infomazioa eskaintzen da. Bestalde, Erreserbako landaretza eta hegazti negutar eta habia-jartzaileez ere informazioa eskaintzen du. Zentroak baditu prismatikoak eta teleskopioak bertakoespezie ezberdinak hobeto ikusi ahal izateko. Pitillasko Aintzirako hegazti-behatokia. Pitillasko Aintziratik hurbil dago. Aintzirari buruzko informazioa dauka: nola osatua den, zein landare-espezie dituen eta zein hegaztik egiten duten habia bertan edo erabiltzen duten pausalekutzat migrazio-bidaietan.

Natur Gune Babestuak

262

Informazio Txostena

JUANBELTZ, J.I. eta RIANCHO, R.: "En un bosque entre Urbasa y Lóquiz". Félix Rodríguez de la Fuente Sari Nazionala, 1990. Argitaragabea.

BIBLIOGRAFIA LIBURUAK: ARMENDARIZ MARTINEZ. F.: "Espacios naturales protegidos de Navarra". Arg.: Nafarroako Gobernuaren Ingurugiro Departamentua. Iruñea, 1995. ARMENDARIZ, C.: "Fauna Navarra". Arg.: Diario de Navarra eta Nafarroako Gobernua. Iruñea, 1995. ARROYO,T.; JUANBELTZ, J.I. eta beste batzuk: "Geografia de Navarra. Guía de Navarra". Nafarroako Gobernua. Iruñea, 1986. AZANZA NIETO, MERCEDES eta beste batzuk: "Itinerario por Navarra. Zona Media y Ribera." Arg.: Salvat. Lizarra, 1978. AZPILICUETA, L eta DOMENCH, J.M.: "El Parque Natural de Urbasa y Andia". C.A.N. Nafarroako Gobernua. Iruñea, 1999. ELOSEGUI ALDASARO, J. eta beste batzuk: "Navarra, Guía ecológica y paisajística. Arg.: C.A.N. Iruñea, 1980. ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarra, naturaleza y paisaje." Arg.: C.A.N. Iruñea, 1982. ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarra, paseos naturalísticos I." Arg.: C.A.N. Iruñea, 1981. ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarra, paseos naturalísticos II." Arg.: C.A.N. Iruñea, 1982. ELOSEGUI ALDASORO, J.: "Atlas de aves nidificantes" Arg.: C.A.N. Iruñea, 1985. ELOSEGUI ALDASORO, J. eta beste batzuk: "Navarra desde el aire" Arg.: C.A.N. Iruñea, 1988. FLORISTAN, A. eta beste batzuk: "Itinerarios por Navarra. Montaña." Arg.: Salvat. Lizarra, 1978. FLORISTAN, A. eta beste batzuk: "Itinerarios por Navarra. Zona Media y Ribera." Arg.: Salvat. Lizarra, 1978. FLORISTAN SAMANES, A.: "Geografia de Navarra. II Ale." Arg.: Diario de Navarra. Iruñea, 1995.

JUANBELTZ, J.I. eta RIANCHO, R.: "La Reserva de Basaula" Arg. Octaedro. Bartzelona, 1995. NAVALLAS REBOLE, A., eta beste batzuk: "Navarra, Guía y mapa". Arg.: C.A.N. Iruñea, 1986. NAVALLAS REBOLE, A., "Recorridos por Navarra I eta II". Arg: C.A.N. eta D.N. Iruñea, 1992. PURROY, F.J.: "Fauna navarra en peligro de extinción". Arg.: Diario de Navarra. Ediciones y libros S.A. Iruñea, 1972. URSUA, M.C.: "Estudio de la flora y vegetación de la Ribera tudelana (Navarra)" Doktoretza-tesia. Nafarroako Unibertsitatea. Batzuk: "Estudios de ecosistemas". Arg." Ministerio de Educación. Madril, 1984. BATZUK: "Atlas de Navarra". Diáfora-C.A.N. Bartzelona, 1977. BATZUK: "Atlas de Navarra. Geografia e Historia. II Ale." Arg.: C.A.N. Iruñea, 1991. BATZUK: "Gran enciclopedia de Navarra. (11 ale)" Arg.: C.A.N. Iruñea, 1991. BATZUK: "Atlas de Navarra y de España" Arg.: Anaya. Madril,1996. BATZUK: "Guía de la Naturaleza de Navarra". Arg.: Diario de noticias. Iruñea, 1996. "Akitania, Euskadi eta Nafarroako Hezeguneak". Nafarroako Gobernua. Aquitaine. Eusko Jaurlaritza. Iruñea, 1996.

ALDIZKARIAK. Liburu horiez gainera, Nafarroako Gobernuak eta zenbait natur elkartek argitaraturiko liburuxkak erabiltzea gomendatzen dizuegu. Horrelako asko daude. Horien guztien artean honakoak nabarmenduko genituzke:

Ingurugiroa

Informazio Txostena

Natur Gune Babestuak

263

- Hezkuntza eta Kultura departamentua: BERGERANDI ECHEVERRIA,A.: "Especies protegidas y vedadas de Navarra". Panorama Bil. Iruñea, 1985

halako espezializazio-maila ondo etorriko zaigu ikasgelan natur gune jakin batzuk aztertu behar ditugunean. Ikerlan horien artean honakoak aipatu behar ditugu: -

BERAMENDI, A. eta ARZOZ M.A. Censos de aves acuáticas nidificantes en Navarra (1992) y Censos de aves acuáticas invernantes en Navarra (1992 y1993).

CEBALOS,O.: Distribución y factores limitantes de la nutria en Navarra (1991).

CEBALOS, O. eta DONAZAr J.A. Biologia del zorro en Navarra. Alimentación y reproducción.

ELOSEGUI, J eta INSAUSTI, J.A.: Aves esteparias del sur de Navarra (1989).

GRUPPO UGARRA: Estudio de la repercusión de la parvovirosis del conejo de campo en las poblaciones de grandes rapaces y censo de rapaces rupícoles en Navarra (1989).

Eskolako Hezkuntza Programari buruzko hainbat aldizkari, ikasleek erabiltzeko modukoak: "Los Sotos", "Las cigüeñas", etab.

UGARRA TALDEA: El ciervo en Navarra. Distribución y abundancia (1991).

- Landazuría elkartea:

HERRERO, J. ETA GARIN, I.: El sarrio en Navarra. (1993)

"El alimoche" informazio-aldizkaria (hainbat ale).

LERANOZ. I.: "Distribución y abundancia del jabalí en Navarra" (1991-92) eta "Propuesta para la mejora en la gestión cinegética en el área pirenáica de Navarra" (1993).

LOIDI, J. Y BASCONES, J.C.: Mapa de las series de vegetación de Navarra.

PALACIOS, J. Informe sobre los controles anuales de las especies cinergéticas (1993).

YOLDI, P.: "La Laguna de Pitillas". Panorama. Iruñea, 1985. - Lehendakaritza Departamentua: ELÓSEGUI ALDASORO, J. ETA BESTE BATZUK: "El parque natural pirenaico en Navarra" (2 aldizkari). Iruñea 1991 (2. argitalpena) ELÓSEGUI, J. eta URSUA, C.: "Las Bardenas Reales". Iruñea, 1990. - Gorosti Natur Zientzien Elkartea: 1984. urteaz geroztik orain arte urtero argitaraturiko Gorosti izeneko aldizkari guztiak Gurelur elkarte ekologista:

BIDEOAK: Nafarroako Gobernuak argitaratutako edo erakunde horren eskariz egindakoen artean, ondorengo bideoak nabarmendu behar dira: "Navarra, cuatro estaciones". "Las almadias".

"Navarra, paraiso del haya".

Lan argitaragabe horiez gainera, Ingurugiro Departamentuak Nafarroako Natur Gune Babestuak aztertzen dituzten hainbat txosten prestau ditu, eta horien artean honakoak aipatu behar dira:

"Los bosques de Navarra".

Catálogo de la fauna silvestre de vertebrados (1995).

LAN ARGITARAGABEAK:

Iruñean 1997ko ekainaren 22tik 29ra bitarten egindako "I Congreso Forestal Hispano-Luso" delakoaren aktak.

Nafarroako Gobernuaren Ingurugiro zerbitzuak Nafarroako landaretza eta faunari buruzko ikerlan ugari eginak ditu. Ikerlan horietako batzuek espezializazio maila handia dute; batzuetan

Plan de Repoblación Forestal (1997)

"Cuidar los bosques de Navarra".

Ingurugiroa