Zatoz Zaraitzuko bailara ezagutzera Otsagiko Naturaren Interpretazio Zentroa ezagutzeko materialak (8-12 urte bitarteko neska-mutilak) Irakasleentzako materialak
Nafarroako Gobernua Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua
Gobierno de Navarra Departamento de Medio Ambiente, Ordenaci贸n del Territorio y Vivienda
CAJA DE AHORROS DE NAVARRA NAFARROAKO AURREZKI KUTXA
Material hauek OSTADAR, Ingurugiro Hezkuntzarako Elkarteak landu, diseinatu eta maketatu ditu (alegia, Cristina Alfonso Seminario, Lourdes García Pérez eta Alberto Jiménez Luquin-ek) Otsagiko Naturaren Interpretazio Zentrorako. Nafar Gobernuarena da zentro hau eta Ingurugiro, Lurralde Antolamendu eta Etxebizitza Departamentuak kudeatzen du.
Ilustrazioak Birilok eginak dira Santiago García F. Velillak azken berrikusketa egin zuen eta hainbat ideia eta iradokizun egin zizkigun.
Copyright: Ingurugiro, Lurralde Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua, CAN eta autoreak Diseinua: ILUNE Filmaketa: Página, S.A. Inprimaketa: Gráficas ONA. ISBN: 84-235-1.898-1 Lege-gordailua: NA-1.766/1999 Sustatzaile eta banatzailea: Nafar Gobernuko Argitalpen Fondoa, Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas de Tolosa kalea, 21. 31002 Iruñea. Tfno. y faxa: 948 42 71 23. E-mail: fpubli01@cfnavarra.es
Zaraitzu
Aurkezpena
Gure herrian oso berrikitan sartu da ingurugiro-hezkuntza hezkuntza-sistemako curriculum ofizialean, Hezkuntza Sistemaren Antolamendu Orokorrerako Legearekin (LOGSE) hain zuzen ere. Zeharkako ikasgaien artean, LOGSEan gure gizartean puri-purian dauden hainbat gai sartzen dira, hala nola, kontsumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasuna eta, jakina, ingurugiroa. Guztiak ere hezkuntzarako aukera handiak ematen dituzten gaiak dira, hausnarketa eta erabakiak hartzea sustatzen baitute. Horregatik, zeharkako gaiek hezkuntza-jarduera osoan izan behar dute eragina, arlo bakoitzeko eduki zehatzen gainetik. Gainera, ikasgai hauek gizarte askeago eta baketsuagoa, pertsonekiko eta natura berarekiko begirune handiagoa duen gizartea osatzeko funtsezkoa zaigun oinarri etiko –banakako zein taldeko– batean txertartzen dira. Hezkuntza, gizartearen oinarrizko premia orokorrei erantzuteko bidetzat ulertzen badugu, guztiz bidezkoa da ingurugiro-hezkuntza irakaskuntzan sartzea, natur baliabideen gaineko eragina eta ingurugiroaren gaineko ondorio kaltegarriak ez baitira egundaino, gizateriaren historia osoan, gaur egun bezain handiak izan. Natur sistemak jasaten dituen arazoak ulertuko baditugu, ezinbestekoa da ingurune sozial eta ekonomikoan gertatzen dena ulertzea. Horregatik, ingurugiro-hezkuntza, pertsonen eta gizarteen ikuspegi etikotzat eta pertsona zein gizarteek planetarekiko duten jarreraren adierazgarritzat ulertzen da gaur egun, eta baliabide horiek erabiltzeko garaian, parekotasuna, elkartasuna eta neurrizkotasuna bezalako funtsezko baloreak hartzen dira oinarritzat. Nafarroako hezkuntza-komunitateak badu ardurarik gai horien inguruan eta, hala, aurrean duen erronkari erantzun ahal izateko tresnak eman behar dizkiogu komunitate horri. Helburu horri erantzunez landu dira irakas-gida hauek, ikasgeletan ingurugiro-hezkuntza lantzeko lagungarriak izango direlakoan. Material hauek, inguruko mundu sozial eta naturala ulertzeko eta jakinaren gainean, kritikoki, elkartasunez eta aniztasunarekiko begirunez jokatzeko gaitasuna duten herritarrak sortzen lagunduko dutela espero dut.
Yolanda Barcina Ingurugiro, Lurralde Antolamendu eta Etxebizitza Departamentuko burua
Ingurugiroa
Zatoz Zaraitzuko bailara ezagutzera Otsagiko Naturaren Interpretazio Zentroa ikusteko materialak (8-12 urte bitarteko neska-mutilak) Irakasleentzako materialak
Aurkibidea
9
Zaraitzu
AURKIBIDEA Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 0. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1. Irakas-gida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.1- Norentzat zuzendua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.2- Denboraren antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 1.3- Jorratutako arloak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 1.4- Materialaren egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 1.5- Ikustaldiaren egituraketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 1.6- Hezkuntzazko helburuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 1.7- Etaparen helburuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1.8- Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1.9- Curriculumean txertatzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1.10- Jardueren zerrenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1.11- Orientabide metodologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2. Baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2.1- Irudiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 2.2- Ingurunea ikustera joateko beste aukera batzuk . . . . . . . . . . . . 31 2.3- Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3. Jarduera-koadernoa . . . . . . . . . . . . . . . 37
Ingurugiroa
Zaraitzu
10
MATERIALAREN AURKEZPENA "Zatoz Zaraitzuko bailara ezagutzera" izeneko karpeta osatzen duten materialak Erronkariko Naturaren Interpretazio Zentroak (Nafar Gobernuari dagokiona eta Ingurugiro, Lurralde Antolamendu eta Etxebizitza Departamentuak kudeatzen duena) landutako irakas-proposamenak dituzue, eta gure zentroa ikustera etorri nahi duten ikastetxe guztiei luzatzen dizkiegu. Proposamen hauekin, ikasleak Naturaren Interpretazio Zentroa (NIZ) ikustera datozenean, ikustaldi horri eduki sakonagoa ematen eta ikustaldi hori prestatzen laguntzeko materialak eskaini nahi dizkiegu irakasleei. Ikasleentzat, berriz, ezagutuko duten lekuko gauzarik garrantzitsuenak jaso eta lantzeko koadernotxoa prestatu dugu. Eta ikasle zein irakasleentzat, azkenik, Zaraitzuko bailara osatzen duten paisaje eta izaki bizidunak hobeto ezagutzen laguntzeko oinarria prestatu dugu.
Irakaslegoa
Nolanahi ere, proposamen honen alderdi garrantzitsuena ez da ingurune hau ezagutzea soilik, Ingurugiro Hezkuntzaren bidez, ingurugiroarekiko begirunea eta berau zaintzeko ardura lantzea baizik. Izan ere, honelako jarrerek sentsibilizazio eta konpromiso handiagoa baitakarte, gure ustez, berez "izugarri ederrak" diren inguruneekiko zein ikasleek beren eguneroko bizitzan inguruan duten ingureneekiko. Honen bidez, material hauek erabiltzeko gonbitea luzatzen diegu irakasleei eta, bidez batez, ikasleengan Nafarroako geografiako bazter orok merezi duen arreta eta begirunea sortzen laguntzeko eskatzen diegu. Era berean, Zaraitzuko bailarako animalia, landare eta osagai guztiak ezagutzeko gonbitea egiten diegu neska-mutil guztie. ZUEN ZAIN GAUZKAZUE!
Ingurugiroa
Irakaslegoa
Zaraitzu
11
0. SARRERA
1.4- Materialaren egitura
Material hauek ardatz nagusi baten inguruan egituratu dira: Otsagiko NIZerako ikustaldiaren inguruan hain zuzen ere. Ikustaldi honen bidez, lehendik ikastetxean sortutako hainbat galderei erantzuten saiatuko gara; eta ondoren, galdera horiei erantzundakoan, ikastetxean landu beharko dira berriro ere.
1.5- Ikustaldiaren egituraketa
Ondoko materialez osatzen da gure proposamena:
1.8- Edukiak
1.6- Hezkuntzazko helburuak 1.7- Etaparen helburuak
1.9- Curriculumean txertatzea
Irakasleentzat: 1.10- Jardueren zerrenda 1- Irakas-gida: Bertan, NIZera etortzeko asmoa duten irakasleek, bere ikasle-taldearekin edo ikastetxe osoarekin, proposatutako jarduerak landu ahal izateko behar duten informazio guztia jasotzen da.
1.11- Orientabide metodologikoak 2- Baliabideak: datu interesgarriak, bibliografia eta ikasgelan burutu beharreko lana errazten duen guztia jasotzen dira.
Gida hau ondoko atalez osatzen da:
Ikasleentzat: 1.1- Norentzat zuzendua 1.2- Denboraren antolaketa
Jarduera-koadernoa: ikasgelan zein NIZera datozenean, proposatutako jarduera guztiak bertan egin beharko dituzte ikasleek.
1.3- Jorratutako arloak
Ingurugiroa
Zaraitzu
12
Irakaslegoa
1- IRAKAS-GIDA
1.5- Ikustaldiaren egituraketa
1.1- Norentzat zuzendua
Ikustaldia bi zatitan banatzen da: batetik, NIZerako ikustaldia bera dugu, eta bestetik, Otsagiko herriaren inguruneetan zeharreko ibilaldia. Bietan ere, Interpretazio Zentroko begirale berezituek gidatu eta zuzenduko dituzte jarduerak.
Proposatutako materialak Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloko ikasle guztiei zuzentzen zaizkie (8-12 urte bitarteko neskamutilei). Lehen Hezkuntza osorako zuzendutako bloke bakar baten modura aurkezten bada ere, zenbait jarduera egokiagoak dira ziklo jakin baterako edo besterako, beren zailtasun edo erraztasunarengatik, eta hala adierazten da jarduera horietan.
1.2- Denboraren antolaketa Gutxienez ordubeteko lau saio egin beharko dira zentrora joan aurretik, eta beste hiruzpalau saio ikustaldiaren ondoren.
1.3- Jorratutako arloak Material hauek lantzean, Ingurugiroaren Ezagutza, Hizkuntza eta Arte Hezkuntza arloak jorratuko dira
"Zatoz Zaraitzuko bailara ezagutzera" izeneko material hauek ikasle bakoitzarentzako jarduera-koaderno batez eta proposatutako jarduerak burutu ahal izateko, irakaselei zuzendutako hainbat jarraibideez osatzen da. Jarduera hauek bi motatako irizpideei erantzuten diete halaber: Burutzen diren tokiaren eta denboraren arabera: irteera egin aurretik, bitartean edo ondorenerako jarduerak. AURRETIK
BITARTEAN
Proposatzen dizkizuegunez bestelako baldintza batzuetan etorri nahi izanez gero, jarri zaitezte harremanetan gurekin mesedez. Ikustaldiak zuen ikastetxearekin elkarlanean antolatu nahi ditugu, eta hala lortu nahi dituzuen helburuen eta dituzuen premien arabera jarduerak moldatu eta egokituko ditugu. Ikasleek beren jarduera-koadernoa ekarri beharko dute NIZerako ikustaldira datozenean, osatu gabeko datuak osatu eta bertan adierazitako jarduerak burutzeko.
1.4- Materialaren egitura
*
Guztira 3 eta 3,5 ordu bitarteko iraupena dute ikustaldiek (ordu eta hiru laurden NIZa ikusteko, eta beste hainbat ibilaldia egiteko) eta gehienez ere 60 ikasle bildu daitezke ikustaldi bakoitzean. Horregatik, goizez etorriz gero, goizeko 10:00ak eta 10:30ak artean hastea komeni da, 13:30ak eta 14:00ak bitartean bukatzeko.
ONDOREN
Ikustaldirako iradokizunak eta aholkuak Gogoan izan neguan hotz egiten duela, eta euri askotxo egiten duela gainera, beraz, kanpoko ibilaldia egiteko anorak bat edo zira bat ekartzea komeni da. Era berean, bota arin batzuk janztea komeni da halaber (zuen autobusean igoko gara Muskildako baselizara, baina gero oinez jaitsiko gara). Halere, ez da ibilalditxo honetarako botak erosi beharrik, izan ere, botarik izan ezean, aski izango da zola lodi samarreko kiroletako oinetako batzuk ekartzea. Jarduera-koadernoaz gain, ikasleek margoak ekarri beharko dituzte halaber.
*
Irizpide pedagokikoen arabera: aurretiazko ideiak eta motibazioa lantzeko jarduerak (AI), ulermena eta garapena lantzekoak (U), eta laburpenak eta ebaluazioa lantzekoak (L) bereizten dira.
Ingurugiroa
Irakaslegoa
13
Zaraitzu
3- Zaraitzuko bailarako giza jarduerak bereiztea, betikoak eta gaur egungoak desberdinduz.
Egituraketa (taldeka): 1. ZATIA: A TALDEA
B TALDEA
KANPOKO JARDUERA: (1h. 30 min. inguru)
NIZ-KO JARDUERA: (1h. 30 min. inguru)
4- Giza jarduerek izaki bizidunetan eta bizi diren ingurunean izan dezaketen eraginaz jabetzea.
1.8- Edukiak
- Behe- eta lehen solairua: * Aurkezpena
Kontzeptuzkoak
* “Jarrai ezazu oinatza” * “Basoko detektibea” * Aurkezpena
* “Begiratu, usaindu, dastatu eta entzun
* “LIkusi, hauteman, sentitu”
* “Lau urtaroen egutegia”
(itbilaldia)
1- Urtaroen arteko aldaketak: paisajearen eta izaki bizidunen gaineko eragina.
- Bigarren solairua * Ikus-entzunekoa * “Antzinako nekazaritza-lanabesak, gaur egungo makinak”
2 ZATIA:
2- Zaraitzuko bailaran bizi diren izaki bizidunen ezaugarri nagusiak. Urtaroen araberako bizi-ereduak: egokitzapenak. 3- Bailarako giza jarduerak: betikoetatik gaur egungoetara.
A TALDEA
B TALDEA
NIZ-EKO JARDUERA
KANPOKO JARDUERA
4- Giza jardueren garapenak Bailara osoan eragiten dituen ondorio onuragarri eta kaltegarriak. 5- Inguruneko jarduera ekonomiko nagusiak. Denboran zehar izandako bilakaera.
1.6- Hezkuntzazko helburuak 1- Ikasleak Zaraitzuko bailarara hurbiltzea, beste ingurune batzuetatik bereizten dituen ezaugarriak ezagutzera emanez. 2- Interpretazio Zentroa ezagutu eta erabiltzea, sor daitezkeen galderei erantzuteko informazio-iturritzat hartuta. 3- Zaraitzuko bailararekiko jakinmina sortzea, ikasleak erantzun beharreko arazotxoekin lotutako alderdiak nabarmenduz. 4- Naturarekin harremanetan eta NIZak eskaintzen dituen baliabideak erabiliz, gozatzeko egun bat eskaintzea ikasleei.
Prozedurazkoak 1- Zaraitzun bizi diren animalia eta landareen ezaugarri nagusiak bereiztea eta deskribatzea. 2- Urtaro batetik besterako aldaketa nagusiak adieraztea marrazkien bidez. 3- Leku desberdinetako irudiak alderatzea eta parekotasunak eta desberdintasunak zehaztea. 4- NIZak emandako garrantzizko informazioa bilatu eta jasotzea.
1.7- Etaparen helburuak
5- Landa-koadernoa erabiltzea.
1- Urtaro batetik bestera bailaran gertatzen diren aldaketa nagusiak ezagutzea.
6- Zaraitzuko bailarari buruzko bibliografia kontsultatzea.
2- Zaraitzuko bailarako izaki bizidun batzuk bereizten ikastea eta toki jakin batzuetan lekutzea, beren premien eta urtaroen arabera.
7- Zaraitzuko bailara osatzen duten izaki bizidunak eta osagaiak sailkatzea, aurretik finkatutako irizpideen arabera.
Ingurugiroa
Zaraitzu
Irakaslegoa
14
8- Egindako lana ezagutzera ematea, erakusketaren bidez eta gainerako ikaskideen aurrean azalduz.
1.9- Curriculumean txertatzea
Jarrerazkoak
Material hauek erabiltzean, ezin da Lehen Hezkuntzarako finkatutako curriculuma albo batera utzi, biak ere uztartuta landu behar baitira. Curriculumean jasotako helburuak eta edukiak garatzeko irakas-proposamen zehatz gisa uler daitezke, beraz, material hauek.
1- Ikustaldiaren aurretik, bitartean eta ondoren burutu beharreko jardueratan arduratsu parte hartzea.
Lehen Hezkuntzako haurrek etapa honetan zehar garatu beharreko gaitasunen artean, ondokoa nabarmenduko dugu:
2- Bakoitzari zein taldeari agindutako jarduerak burutzeko interesa erakustea.
i)
9- Urtaroen arabera paisajeak hartzen dituen koloreak aztertzea.
3- Zaraitzuko bailarak paisaje aldetik duen aberastasun handiaz jabetzea.
Natur eta gizarte-inguruneko gertakari eta fenomenoen arteko loturak ulertzea eta finkatzea, eta, ahal den heinean, ingurugiroa zaintzen eta hobetzen laguntzea.
4- Bailaran bizi diren izaki bizidunekiko begirunea eta aintzatespena erakustea.
ETAPAKO HELBURU OROKORRAK
KONTZEPTUZKO HELBURUAK
Urtaro batetik bestera bailaran gertatzen diren aldaketa nagusiak ezagutzea
Urtaroen arteko aldaketak: paisajearen eta izaki bizidunen gaineko eragina
PROZEDURAZKO HELBURUAK
JARRERAZKO HELBURUAK
Leku desberdinetako irudiak alderatzea Izaki bizidunak sailkatzea, aurretik finkatutako irizpideen arabera
Zaraitzuko bailarako izaki bizidun batzuk bereizten ikastea eta toki jakin batzuetan lekutzea, beren premien eta urtaroen arabera
Animaliak eta landareak Ezaugarriak. Urtaroen araberako bizi-ereduak: egokitzapenak
Espezieak identifikatzea NIZak emandako garrantzizko informazioa bilatu eta jasotzea Koadernoa erabiltzea
Zaraitzuko bailarako giza jarduerak bereiztea, egungoak eta iraganekoak bereiziz
Betiko giza jarduerak eta jarduera berriak Inguruneko jarduera ekonomiko nagusiak. Denboran zehar izandako aldaketak
NIZak emandako garrantzizko informazioa bilatu eta jasotzea Landa-koadernoa erabiltzea Urtaroen arabera paisajeak hartzen dituen koloreak aztertzea.
Giza jarduerek izaki bizidunetan eta bizi diren ingurunean izan dezaketen eraginaz jabetzea
Giza jardueren garapenak bailaran eragindako ondorio onuragarriak eta kaltegarriak
Urtaro batetik besterako aldaketak marrazkien bidez irudikatzea Izaki bizidunak sailkatzea, aurretik finkatutako irizpideen arabera Egindako lana ezagutzera ematea, erakusketaren bidez eta gainerako ikaskideen aurrean azalduz Urtaroen arabera paisajeak hartzen dituen koloreak aztertzea
* Koadro honetan ez da jasotzen 1. jarduera, aurretiazko ideiak eta motibazioa lantzekoa baita.
Ingurugiroa
JARDUERAK
2,3 Ikustaldiaren aurretik, bitartean eta ondoren burutu beharreko jardueratan arduratsu parte hartzea 4,5,6,7 Bakoitzari zein taldeari agindutako jarduerak burutzeko interesa Zaraitzuko bailarak paisaje aldetik duen aberastasun handiaz jabetzea Bailaran bizi diren izaki bizidunekiko begirunea eta aintzatespena
5,8
9,10,11
Irakaslegoa
15
Lehen hezkuntzako arloen helburuak eta edukiak
Zaraitzu
7- Natur ingurunearen osagai nagusiak berezitea, eta osagai horien ezaugarri nabarmenenak, antolamendua eta elkarreraginak aztertzea.
Gizarte-, natur- eta kultur ingurunearen ezagutza Helburu orokorrak 5- Giza jarduerak ingurunean izandoko esku-hartzearen zenbait adierazpide aztertzea, esku-hartze horien premia eta eragina kritikoki baloratzea, eta eguneroko bizitzan naturarekiko maitasuna, babesa eta naturaren leheneratzean oinarrituako jarrera hartzea, natura zaintzearren eta naturaren oreka biologikoari eutsiz.
9- Inguruneko osagai esanguratsuak bereiztea, eta osagai horien inguruko arazoak eta kezkak konpontzea. Horretarako, estrategia geroz eta konplexu eta sistematikoagoak erabili beharko dituzte ikasleek, informazioa bilatu, bildu eta lantzeari, eta usteak proposatu, berauek frogatu eta soluzio alternatiboak bilatzeari dagokionez.
6- Gizarte-inguruneko elementuak bereiztea, denboraren buruan izan dezaketen iraupena, itxuraldaketa eta aldaketekin batera.
Edukiari dagozkion: 2 blokea: Lur ekosistema KONTZEPTUAK
PROZEDURAK
JARRERAK
Naturako faktoreak
Informazioa lortzea, lantzea eta erabiltzea
Gainontzekoekiko
6- Izaki bizidunak. Oinarrizko ezaugarriak, elikadura-harremanak 9- Inguruneko paisajeak eratzen dituzten osagaiak
1- Irteera egitean landa-koadernoa erabiltzea: ibilbidea, jarduere gida, jardueretarako jarraibideak 8- Bibliografia erabiltzea informazioa eskuratzeko 10-Hainbat paisaje aztertu eta alderatzea
Giza faktoreak
Ingurunean adieraztea, komunikatzea eta eragitea
1- Ingurugiroarekiko begirunea, sentsibilitatea eta estimua 2- Paisajeen aniztasuna eta aberastasuna baloratzea 4- Inguruneko animalia eta landareekiko begirunea
4- Paisajearen oinarrizko alderdien eta gaineko zenbait aldaketa eta itxuraldaketa eta giza ekintzak duen eragina
1- Paisajeari buruzko informazioa bilatzea eta alderatzea 3- Egindako lanaren berri ematea, erakusketa eta hormirudien bidez.
Ingurugiroa
Ezagutzarekiko 1- Paisajearen ezaugarri bereizleak ezagutu eta bereizteko interesa eta jakinmina 5- Ingurugiroarekin lotutako ariketak antolatzean eta burutzean ekimena erakustea
Zaraitzu
16
Irakaslegoa
4 bloquea: Biztanleria eta jarduera ekonomikoak KONTZEPTUAK
PROZEDURAK
Jardueraren protagonistak
Ikerketa eta diseinua: lan esperimentala
2- Inguruneko lanbide eta ogibide arruntenak.
2-Bertako biztanleria, ogibide eta lanbideekin eta abarrekin lotutako alderdiak aztertzea eta alderatzea.
JARRERAK
Ingurunearen ezaugarriak eta harremanak. 1- Inguruneko jarduera ekonomiko nagusiak, Denboran zeharreko aldaketak.
Gaztelania eta literatura Helburu orokorrak 1. Ahozko zein idatzizko berbaldiak ulertzea, jarrera kritikoa erakutsiz, eta ezagutza hori ikaskuntza-egoera berrietan aplikatzea
10. Hizkuntza erabiltzea, ahoz zein idatziz, ikasteko eta jarduera prestatzeko tresnatzat hartuta, ekintzarako alternatibak lantzea eta aurrez proposatzea, informazioak buruz ikastea eta jorratutako prozesua laburbiltzea eta berrikustea ahalbidetzen duten prozeduren bidez (eztabaida, eskema, gidoia, laburpena, oharrak).
5. Hizkuntzazko zein hizkuntzaren bidezkoak ez diren baliabideak uztartzea, komunikazio-helburu desberdineko mezuak ulertu eta sortzeko.
Edukiari degozkion blokeak: 1. blokea: Ahazko komunikazioa KONTZEPTUAK
PROZEDURAK 1. Mezuak ulertzea ahozko komunikazioko egoera desberdinetan. 4. Informazioa bildu eta antolatzea eta esperientziak prestatzea, ahozko hizkuntzaren bidez. 6. Ahozko mezuei buruzko iruzkina eta iritzia.
JARRERAK 2. Ahozko elkarrekintzarako arauak betetzea, ahozko komunikazioa erabiltzen den egoeratan
2 blokea: Idatzizko komunikazioa KONTZEPTUAK
PROZEDURAK 7. Idatzizko testu koherenteak eta komunikazio-asmoekin eta hartzailearekin bat datozenak sortzea, estrategia egokiak erabiliz. 9. Irakurritako testuen azterketa, testuoi buruzko iruzkina eta iritzia.
Ingurugiroa
JARRERAK 2. Idatzizko testuen bidez igorritako mezuekiko jarrera kritikoa.
Irakaslegoa
Zaraitzu
17
Arte-ezkuntza Helburu orokorrak 4. Hitz egin eta komunikatzean, era askotako mezuak sortzea, horretarako, hainbat arte-hizkeratako kodeak eta oinarrizko ereduak zein hizkera horiei dagozkien berariazko teknikak erabiliz.
Edukiari dagozkion blokeak: 1 blokea: Ikus-hautemate plastikoa: irudia eta forma KONTZEPTUAK
PROZEDURAK
JARRERAK 3. Sentimenduak, baloreak, bizipenak eta ideiak aditzera emateko edota hautemandako errealitatearen berri emateko irudiak erabiltzeko joera.
2 blokea: Konposizio plastikoa: osagai formalak KONTZEPTUAK
PROZEDURAK
JARRERAK
2- Erabilitako koloreen azterketa, aurretik finkatutako asmo batekin bat etorrita. 5- Konposaketa figuratibo edo abstraktoak egitea, espazioa antolatzeko, osagai plastikoak (marrazkia, pintura, higikariak‌) hainbat modutara egituratuz. 6- Irudikapen narratiboa, ahozko osagaiak eta osagai plastikoak uztartuz (komikiak, hormirudiak, kartelak‌).
1.10- Jardueren zerrenda * AURRETIKO JARDUERAK
* BITARTEKO JARDUERAK
1- "Uste duguna baino gehiago dakigu" (AI)
5- "Ikusi, igarri eta sentitu egiten duzu" (U). Kanpoko ibilaldia
2- "Nafarroako paisajeak eta lekuak dira" (AI)
6- "Basoko detektibea" (U)
3- ""Gauzak nola aldatzen dira urtaro batetik bestera" (U)
7-
"Ikusi, ukitu, usaindu, dastatu eta entzun" (U)
8-
"Antzinako nekazaritza-tresnak, gaur egungo makinak" (U)
4- "Jarrai ezazu oinatza" (U)
Ingurugiroa
Zaraitzu
Irakaslegoa
18
Galde-sorta banaka beteko badute ere, ondoren talde osoak batera aztertuko ditu emaitzak, ikaskide guztien zein bakoitzaren ezagutzaren gaineko kontzientzia hartzeko.
* ONDORENGO JARDUERAK 9- "Urtaroen egutegia" (L)
Irakasleek galde-sortak jaso eta emandako emaitzak aztertzea komeni litzateke, sakondu beharreko gaiak zeintzuk ote diren jakiteko lagungarria izango baitzaie. Irakasleek informaziohartzaile gisa jokatuko dute jarduera honetan, eta ez dute ezer esango emandako erantzunei buruz.
10- "Urtaroei buruzko nire agenda" (L) 11- "Sortu ezazu zerorren paisajea" (L)
1.11- Orientabide metodologikoak NIZa ikustera joan aurretik, ikustaldi honi ahalik eta etekin handiena ateratzeko eta ikustaldia ahalik eta interesgarriena izan dakizuen, ikasleak ikustaldi honen oinarrizko alderdi guztiak ezagutzeko prestatzea komeni da. Burutuko diren jarduera askoren erantzuna zentroan bertan aurkituko dugunez, gure ustez, jarduera horiek ikasgelan hasi eta ondoren, ikustalditik itzultzean bukatzea izango litzateke egokiena, horrela gogotsuago joango baitira eta etekin handiagoa aterako diote Otsagiko NIZerako ikustaldiak eskaintzen dituen aukerei.
Hasierako ebaluaziorako erabiliko dugun galde-sorta hauxe bera erabili ahal izango dugu jarduera amaitzean, ikasleek beraiek egin dezaten beren autoebaluazioa, hasieran eta bukaeran emandako erantzunak alderatuz, eta hala, irakasleez gain, ikasleek beraiek ateratzeko dagozkion ondorioak. Baliabideak atalean, fotokopiatu eta ikasleen artean banatu beharreko ereduzko galde-sorta bat duzue.
(IP) 2. jarduera: “Nafarroako paisajeak eta lekuak dira� (AI)
NIZ ikustera etorri aurretik burutzeko jarduerak (IP) 1. jarduera: “Uste duguna baino gehiago dakigu� (AI) Ikasleen jarduera-koadernoaren hasieran, galde-sorta txiki bat agertzen da proposatzen zaizkien gaiei buruz jakin uste dutenaren gaineko balorazioa egin dezaten. Galde-sorta honen bidez, jorratuko diren edukiak aditzera eman nahi dira, batetik, eta ikasleek gai horri buruz dagoeneko baduten ezagutzaz konturarazi nahi ditugu, bestetik. Hala, galde-sorta osatzeko eskatzen zaie dagokion koadrotxoan gurutzea ipiniz. Koadrotxo hauen bidez, ikasleek eduki uste duten ezagutza- eta ulermen-maila neurtu nahi dugu. Beraz, erantzuteko aukera bakoitzak zer esan nahi duen azaltzea komeni da: "ez dakit", gai horri buruz inoiz ezer entzun ez badute; "entzun dut inoiz", telebistan entzun edo ikusi badute, edo inoiz aipatzen entzun badute, esaterako; eta "ondo dakit eta azaldu dezaket", ikaskideei azaltzeko bezain ondo dakitenean.
Jarduera hau bi modutara burutu daiteke: banaka edo binaka. Ikasleek beren ingurune hurbila hartu behar dute oinarritzat, bizi diren ingurunea alegia, alderaketak eginez, ingurune horren eta Otsagi eta Zaraitzuren arteko parekotasunak eta desberdintasunak aurkitzeko. Jarduera honen bidez, ikasleei ulertarazi nahi zaie bizi diren tokiari buruz edo beste zenbait tokiri buruz dakiten guztia oso erabilgarria izan dakiekeela leku berri bat ezagutu eta ulertzeko. Kasu honetan, gertukoa, gure ikastokia edo jolastokia, hartuko dugu leku berri bat, Zaraitzuko bailara alegia, ezagutzen hasteko. Horretarako, Zaraitzuko bailarari buruzko hiru marrazki, paisajeari, etxeari eta naturako osagaiei buruzkoak, eta gure bizitokiko beste hiru alderatu beharko dituzte. Jarduera honen bidez, bien arteko parekotasunak eta desberdintasunak ondorioztatu ahal izango dituzte, hurbilekoa duguna ondo ezagutzen baitugu, eta bide batez, gerora sakonago landuko dugun Zaraitzuko bailararen ezaugarri nagusiak ezagutzen hasteko aukera ematen digu ariketa honek.
Ingurugiroa
Irakaslegoa
19
Horretarako, irakasleek (edo ikasleek beraiek) ikasleei banatu zaizkien fitxatan agertzen direnen antzeko lekuen argazkiak, ebakinak edo marrazkiak lortu beharko dituzte, baina beren ikastetxea kokatuta dagoen lekuari dagozkienak.
Jarduera hau zabaltzeko iradokizuna: Nafarroako paisajeen irudien kopurua handitu genezake, paisaje horien gaineko azterketa alderatua zabaldu eta, hala, Nafarroako paisaje-aniztasunaz jabetzeko. Etxebizitza, natur ingurunea, landa-ingurunea edo beste zenbait alderdi har genitzake aztergaitzat.
(CM) 3. jarduera: “Gauzak nola aldatzen dira urtaro batetik bestera� (U)
Paisajea osatzen duten zenbait elementu behatuz, ikasleek zein urtarotan gauden asmatu, eta elementu horiek urtean zehar izango dituzten aldaketak iragarri beharko dituzte. Zeregin hori erraztearren, giza jardueren urtarokotasuna, natur ingurunearen baitako desberdintasunak... eta antzeko alderdiak proposatu dakizkie, alderdi horien berri jaso, hausnarketa egin eta eztabaidatu ditzaten. Azken emaitza eta ondorioak jasotzeko Zaraitzuko bailarari berari buruzko paisaje bat osatu beharko dute, urtaro jakin bati dagokion paisajea hain zuzen. Laburbiltzeko jarduera hau "Osatu zuren paisajea" izeneko azken jarduera dugu. Horrenbestez, jarduera hau bi zatitan banatu dugu, eta bi zati hauetan, materialetan proposatutako eduki guztiak landuko dira, bereziki kontzeptuei dagozkienak. Eduki horiek lantzearen bidez, gutxieneko ezagutza osatuko dute gure ikasleek NIZera datozenean, eta ikustaldi honetan askoz gehiago gozatzea ahalbidetuko dien jakinmin handiagoz arituko dira halaber.
Zaraitzu
Lehenik eta behin, Jarduera-koadernoan jardueraren bigarren zatiari ekin aurretik behar izango duten informazioa biltzeko eta informazio horren gainean gogoeta egiteko jarraibidetzat erabili behar izango dituzten hainbat galdera agertzen dira. Egoki irizten zaion denbora-tartea utzi beharko da galdera hauen erantzunak bilatu eta erantzun egokiak emateko, eta ondoren, denen aurrean azaldu beharko dituzte erantzun horiek. Jardueraren bigarren zatian, Zaraitzuko bailarakoa datekeen paisaje bateko osagaiak aztertuko dira. Horretarako bi aukera ditugu, ondoren agertzen den zerrenda arbelean idaztea, edo ikasle bakoitzari zerrenda hori banatzea, txarteltxo batzuetan idatzita. Zerrenda hau izaki bizidunez (bailarakoak izan ala ez, urte osoan edo urtaro jakin batzuetan besterik agertzen ez direnak, beti itxura bera dutenak ala urtaro batetik bestera itxura aldatzen dutenak, eta abar) eta etxe, eraikin eta antzeko beste osagaiez osatzen da. Azken hauek ere, urte osoan zehar itxura bera dutenak ala urtaro batetik bestera itxura aldatzen dutenak izan daitezke. Ondoren, ikasleak ikertzen aritu diren guzti-guztiaren berri jasoko da grafikoki argi eta garbi. Hala, ikasle bakoitzak Jarduera-koadernoan agertzen den eskema osatu beharko du, zerrendan agertzen diren hitzekin. Gogoan izan, oso litekeela dela NIZerako ikustaldian erantzun ahal izango ditugun galdera ugari sortzea aurreko ariketan, hala nola, animalien urtarokotasun eta itxura aldaketei (egokitzapenak), urtaro jakin batzuetan burutzen diren jarduerei, urtaro guztietan zeharreko koloreen aniztasunari, eta abarri buruzkoak. Jarraian agertzen den zerrendako osagai guztiak erabili behar ote diren erabaki beharko du irakasleak, ikasleen mailaren arabera.
Ingurugiroa
Zaraitzu
Irakaslegoa
20
Osagaien zerrenda Pagoa
Ahabiak
Basoiloa
Orkatza
Antzandobi arrunta
Izeia
Jendea perretxikoak biltzen
Oreina
Txantxangorria
Soroetako belarra mozten
Egurra mozten
Autoak errepidean
Pinu gorria
Ezkia
Pagatxak
Izokina
Elorri zuriaren fruituak edo artzain-sagartxoak
Kanpin-dendez betetako kanpina
Patatak ereiten
Espartzua
Gorosti-aleak
Erromeroa
Azkonarra
Muxar grisa
Gazta egiten
Zizahoria
Jendea eskiekin
Bordak
Ibaiak
Kakahuetea
Arrantzan
Ehizan
Aleppo pinua
Ardiei ilea mozten
Herria
Bentzua
Okil gibelnabarra
Ardi soildua
Basoa
Osagai hauek guztiak ondoko modura eta ondoko irizpideen arabera sailkatu behar dira:
A- Ez daude Zaraitzuko bailaran. Kakahuetea, basoiloa, espartzua, erromeroa, Aleppo pinua eta izokina.
B- Badaude Zaraitzuko bailaran. UDABERRIA
UDA
UDAZKENA
NEGUA
Txatxangorria
Txantxangorria
Txantxangorria
Gorosti-aleak
Artzandobi arrunta
Ahabi-fruituak
Gorosti-aleak
Artzandobi arrunta
Pagatxak
Zizahoria
Artzandobi arrunta Elorri zuriaren fruituak
Ingurugiroa
Irakaslegoa
Zaraitzu
21
C- Badaude Zaraitzuko bailaran, baina ez urte osoan zehar, eta giza jarduerekin lotuta daude. UDABERRIA
UDA
UDAZKENA
NEGUA
Patatak ereiten
Kanpin-dendak kanpin batean
Perretxikoak biltzen
Egurra mozten
Ehiza
Zahurrak trineoekin
Gazta egiten Belazeetan belarra mozten Arrantza
Jendea eskiatzen Gazta egiten
Ardiei ilea mozten Arrantza Ardi soildua (trashumantea)
Ardi soildua
D- Badaude Zaraitzuko bailaran, urte osoan zehar eta naturako elementuak dira. UDABERRIA
UDA
UDAZKENA
NEGUA
Pagoak (hostoen kimuak)
Pagoak
Pagoak (marroiak)
Pagoak (hostogabeak)
Orkatzak (ilaje grisa)
Orkatzak (ilaje gorrixka)
Oreinak
Oreinak
Oreinak (adarrik gabe)
Oreinak (adarrik gabe)
Izeiak
Izeiak
Izeiak
Izeiak
Pinu gorria
Pinu gorria
Pinu gorria
Pinu gorria
Ezkiak (horixkak)
Ezkiak (hostogabeak)
Ezkiak (kimudunak)
TEzkiak (berdeak eta fruitudunak)
Azkonarra
Azkonarra
Azkonarra
Muxarra (neguan lozorroan, ez da ikusten)
Okil gibelnabarra
Azkonarra Muxarra Okil gibelnabarra Ibaia (ur askoduna) Basoa
Muxarra
Okil gibelnabarra
Okil gineinabarra
Ibaia Basoa
Ibaia
Ibaia (ur gutxirekin)
Basoa
Basoa
E- Badaude Zaraitzuko bailaren, urte osoan zehar eta giza jarduerekin lotuta daude. PRIMAVERA
UDA
UDAZKENA
NEGUA
Bordak
Bordak
Bordak
Bordak
Herria
Herria
Herria
Herria
Bentzuak
Bentzuak
Bentzuak
Bentzuak
Autoak errepidean
Autoak errepidean
Autoak errepidean
Autoak errepidean
Ingurugiroa
Zaraitzu
22
(U) 4. jarduera: “Jarrai ezazu oinatza�
NIZerako ikustaldiaren aurretik burutu beharreko jarduera dugu hau, "Zuriz idatzitako orrialdea" izeneko neguko moduluaren barruan. Elurretan agertzen diren animalien (erbi europarra, azkonarra, lepahoria, basurdea, oreina, orkatza) oinatzei jarraitzeko joko bat proposatzen dizuegu. Animalia bakoitza dagokion izen eta oinatzarekin lotu behar duzue, Jarduera-koadernoan adierazitakoari jarraiki. ("Panda" aldizkaritik egokitutako jarduera, 23. zkia., 21. or., WWF)
Irakaslegoa
ikusgai. Baselizaren eremuaren eskuinaldeko ertzetik joanez, eskailerak jaitsi eta berehala beherantz abiatzen den bideskara iritsiko gara. Zenbait tarte aldapatsu samarrak dira. Bestalde, ibilbide osoan gurutze-bideko gurutzeak ikus daitezke. Bideskan aurrera eginez, herrira iritsiko gara elizaren atzeko aldetik, eta bertan Otsagiko gizarteari buruzko zenbait alderdi lantzen hasi gaitezke.
* Jardueren laburpena: Ibilbidean zehar landu beharreko jarduera guztiak ingurunearekiko sentsibilizazioan eta paisajearen azterketan oinarritzen dira. Ibilbidearen goiko aldean (Muskildan) paisajea nabarmenduko dugu. Berrendi eta Aezkoako bailaratik Pirinio Garaira eta Erronkariraino. Gure oinetara Zaraitzuko bailara ikusiko dugu.
NIZerako ikustaldian zehar burutzeko jarduerak (U) 5. jarduera: “Ikusi, igarri eta sentitu egiten duzu�
* Ibilbidearen ezaugarriak: Ibilbidea Muskildako baselizan hasi eta NIZeraino iristen da. Goranzko bidea zuen autobusean egingo duzue. Aparkatzeko zelaigunean aurkezpenerako jarduerak burutzen dira, eta hamaiketakoa hartu edo Muskilda ezagutzeko aukera izango duzue (Otsagiko gidaren laguntzaz). Jardueraren zati hau burututakoan, Piriniotako Ibilbideko GR-11ren tarte batekin bat datorren bideska batean behera abiatuko gara. Harritsua da bide hau, baina ez du inolako arriskurik, maldan behera goazenean tarteka behaztopa egiteko arriskua izan ezik.
Baselizaren ertzetik abiatu bezain laster, beherako bidea hasten da, landaredia autoktonoz osatutako txoko baten ondoan. Bertan, eguraldia lagun badugu, sentsibilizaziorako jarduera batzuk burutu ditzakegu, zuhaiska eta zuhaitz espezieak bereizteko jarduerekin batera. Bideskan behera jarraituz, era askotako zuhaiskak (ezpelak, arkakaratsak, masustak, arbustu arruntak, eta abar) agertuko zaizkigu bidean, pinu gorriz osatutako pinudian zehar.
Herrirako sarreran, ibilbidean zehar egindako guztiaren laburpena egingo dugu. Paisajeak behatu eta interpretatzeko teknikak lantzeko ibilbide ezinhobea duzue honakoa.
* Deskribapena: Muskildako zelaigunera iritsitakoan, Piriniotako paisajeak berezkoak dituen zenbait ikuspegi panoramiko izango ditugu
Ingurugiroa
Irakaslegoa
23
Pinudiko zenbait soilunetan paisajea aztertzen jarraituko dugu, baina Zaraitzuko bailarari dagokionez zehazki (zuhaitzespezieak bereiztea garaieraren eta mendi-hegalen orientazioaren arabera, bazkalekuak inguratzen dituzten heskaiak, herriko etxeen banaketa eta abar). Era berean, Zaraitzuko bailarako gizarteko hainbat alderdi ere aintzakotzat hartuko ditugu, esaterako, Muskildako baseliza bera. Gogoan izan, baseliza hau ikustera joateko aukera dagoela, bertako gida baten laguntzaz, edo bestela, baselizaren barruan dagoen eskulangintza-erakusketa ikus dezakezuela (ikus Baliabideak atala). Aztertu beharreko beste alderdi batzuk basogintza, abeltzaintza, etxebizitza eta borden itxura ditugu, besteak beste.
Zaraitzu
Jarduera hau zabaltzeko iradokizunak: * Lehenik eta behin, talde bakoitzak egokitu zaion animaliaren argazki bat bilatuko du, eta ondoren, talde guztien argazkiak zintzilikatuko dira ikasgelan. Jarduera honetan, oinatzetan oinarritutako joko bat proposatzen dizuegu, "Basoko detektibea" jokoan landu diren animalia guztien berri ikasgela osoaren aurrean emateko edo jasotako ezagutza guztiak berrikusteko. Ikasle-talde guztiek animalia bera hartu eta animalia horri buruzko 8 pistez osatutako zerrenda bat egingo dute, NIZean lortutako ezaugarriak eta seinaleak oinarritzat hartuta. Pista guztiak zailenetik errazenera antolatuko dira, eta orokorrenetik zehatzenera. (Jarduera honen oinarrizko ideia J.B. CORNELLen "Vivir la naturaleza con los niĂąos" liburuko "El juego de los animales" izeneko jokoaren egokitzapena duzue".
(U) 6. jarduera: “Basoko detektibea� NIZan burutu beharreko jarduera honetan, "Basoko detektibea" izeneko ordenagailuko joko elkarreragile baten bidez, basoko eta Zaraitzuko bailarako animalia berezkoenak zeintzuk diren asmatu behar da, animalia horien arrastoak, txirritxioak, oinatzak eta seinaleak oinarritzat hartuta. Irakaslea izango da joko honen arduraduna. Ikasle-multzo txikiak osatu (begiraleak emandako aurretiazko azalpenei jarraiki) eta jokoaren baldintzak finkatu ondoren, jarduerari ekingo zaio modu antolatuan. Talde bakoitzari ordenagailuan agertzen den hamabi animalietako bat egokituko zaio, eta animalia hori zein den asmatu beharko da. Jarduera-koadernoan joko honi dagokion fitxa agertzen da. Koadernoko fitxa osatutakoan, animalia bakar bati buruzkoa, ikasgelan jarraituko dugu jarduera honekin. Jarduera honen helburua hauxe da: NIZerako ikustaldiaren ondoren, animalia jakin baten izena asmatzea eta haren seinale eta ezaugarri orokorrak ezagutzea, ikastetxean denen aurrean azaldu ondoren, Iratiko basoko eta Zaraitzuko bailarako animalia arruntenak zeintzuk diren jakiteko. Hala, urtaro batetik bestera animaliek bizi izaten dituzten aldaketak aipatu beharko dira (migrazioak, hibernazioa, larru-aldaketa, eta abar).
"Arrastoen karta" hauek osatu ondoren, talde bakoitzak prestatutako pista guztiak irakurriko dizkie gainerako ikaskideei banan-banan, eta hauek emandako pistarekin bat ez datozen animalien irudia kendu beharko dute hormatik. Joko honen hasieran, pista zaila eta orokorrak ematen direnean, ikasleek eztabaidatu edo iturri bibliografikoak erabili beharko dituzte, ezabatu beharreko animaliak zeintzuk diren erabakitzeko. Ondoren, askoz errazagoa izango da ezabatu beharreko animaliak aukeratzea. Jokoa, dagokion animaliaren izena asmatzean amaitzen da. Ondoren, erabilitako pista guztiak laburbiltzea komeni da. Talde batek duen animalia asmatutakoan, hurrengo taldearen eta animaliaren txanda izango da. *Jarduera hau zabaltzeko beste aukera bat, animalia bakoitzaren argazkiak bilatzea eta ikasgelako hormetan jartzea dugu. Ondoren, identifikatutako animalia guztien ezaugarriak jasotzen dituzten fitxak banatuko zaizkie ikasleei. Fitxa hauek oinarritzat hartuta, ezaugarri-fitxa bakoitzari dagokion animaliaren izena jarri beharko dute fitxa horietan eta argazkietan.
Ingurugiroa
Zaraitzu
Irakaslegoa
24
12 animaliaren kokapena, identifikazioa eta ezaugarriak:
*Animalien kokapena eta hurrenkera, ordenagailuko lehen menuan:
1. animalia
2. animalia
3. animalia
4. animalia
5. animalia
6. animalia
7. animalia
8. animalia
9. animalia
1o. animalia
11. animalia
12. animalia
5. animalia: Azkonarra
* Identifikazioa: 1. animalia: Erbia Ugaztuna da, txikia, lasterkari bizkorra. Erraboila, tuberkulu eta sustraiez elikatzen da. Belarjalea da, eta gorozki biribil eta trinkoak uzten ditu. Gordelekuak egiten ditu. Bakartia da, eta gauean edo egunsentian ibiltzeko ohitura du. 2. animalia: Artzandobi arrunta Hegazti txikia da, doinu zakar eta gozoko txirritxioa du. Ornodun txikiak eta intsektuak harrapatzen ditu. Harrapakinak handiak direnean, kordatu egiten ditu txikitu ahal izateko. Negua Afrikan ematen du. 3. animalia: Basasagua Ugaztun txikia da. Fruituak eta haziak jaten ditu. Baita pinaburuak eta perretxikoak ere. Pinaburuak hortzez karraskatzen ditu.
Ugaztun handia da. Lurrean aztarrika aritzen da eta hazkazal garatu samarrak ditu. Saguak eta untxikumeak jaten ditu, haien gordelekura aztarrika iritsi ondoren. 6. animalia: Basurdea Ugaztun handia da. Apatxak ditu eta oso atsegin ditu tuberkuluak, erraboilak eta sustraiak. Jaki horiek bilatzeko, lureremu zabalak aztarrikatzen ditu muturrarekin. 7. animalia: Kaskabeltz handia Hegazti txikia da. Txirritxio gozoa baina errepikakorra du. Bere elikaduraren oinarria intsektuak diren arren, udazkenean fruitu eta hazi ugari jaten ditu. Gogorrak baldin badaude, mokoarekin joaz irekitzen ditu. 8. animalia: Aztorea Hegazti handia da. Txirritxio akutu eta goibela du. Hegaztiak harrapatzen dituenean, lumatu egiten ditu jan aurretik.
4. animalia: Urubia Hegazti handia da. Txorrotxio goibel samarra du. Gau-harraparia da. Harrapakinak osorik irensten ditu, eta ondoren, bola batzuk botatzen ditu, liseritu ezin dituen zatiekin.
9. animalia: Urtxintxa Ugaztun txikia da. Zuhaitzetan ibiltzeko ohitura du. Fruituak eta haziak jaten ditu. Baita pinaburuak ere.
Ingurugiroa
Irakaslegoa
Zaraitzu
25
10. animalia: Okil berdea Hegazti handia da. Txirritxio algaratsua du. Bere moko sendoa mailutzat erabiltzen du fruituak zatitu eta egurra zulatzeko. 11. animalia: Azeria
keta etnografikoan ikusgai dauden zenbait objekturen laguntzaz, ikasleek beren koadernoan ageri diren galderei erantzun beharko diete. Lanabesen gaur egungo modeloak hartu eta lanabes horien duela 100 urte inguruko baliokideekin parekatu beharko dituzte. Ondoren, zertarako balio duten esan eta Zaraitzuko bailarako berezko betiko jarduerak zeintzuk diren aurkitu beharko dute.
Ugaztun handia da. Harrapakinak, haien atzean lasterka eginez harrapatzen ditu. Bere gorozkietan harrapakinen ileak aurki daitezke.
NIZerako ikustaldiaren ondoren burutzeko jarduerak 12. animalia: Birigarroa Hegazti txikia. Txirritxio gozo eta aldakorra du. Ornogabe lurtarrak jaten ditu, zizareak eta marraskiloak adibidez. Azken hauei maskorrak apurtzen dizkie.
(L) 9. jarduera: “Urtaroen egutegia”
(U) 7. jarduera: “Ikusi, ukitu, usaindu, dastatu eta entzun”
Gehien-gehienetan paisajearen ikusmenaren bidezko hautematea lantzen da, eta albo batera uzten dira gainerako zentzumenak, paisaje bat hautemateko garaian. Jarduera honen bidez, animalia- eta landare-espezieen identifikazioaren inguruko hainbat galderari erantzuten saiatuko gara, usaimena, entzumena, ukimena eta dastamena erabiliz soilsoilik. Horretarako, "Udaberri"ko moduluak erabiliko ditugu. (U) 8. jarduera: “Antzinako nekazaritza-tresnak, gaur egungo makinak”
Jarduera honetan bi zati bereizten dira argi eta garbi, NIZean datuak biltzen hasi eta, ondoren, eskolan bukatzen baita jarduera, urtaroen egutegi bat eginez. Lehenengo zatirako, NIZean egin beharrekoa, taula bat agertzen da jarduera-koadernoan. Bertan, begiraleak finkatutako denbora-tartean "Iratiko basoa lau urtaroetan zehar" moduluak landuko dituzte eta eskatutako datuak eman beharko dituzte banaka lan eginez. Koadernoaren amaiera aldean, orri zuri batzuk dituzte ikasleek, datu gehiago edo oharrak jasotzeko, marrazkiak egiteko edo nahi dutenerako. Informazio honekin eta ikustaldi osoan zehar bildutako gainerako informazioarekin, urtaroen egutegi bat egingo dute ikasgerlara itzultzean. Horretarako, ereduzko egutegi bat agertzen da jarduera-koadernoan, egutegi hori nola egin azaltzeko. (L)
Neska-mutil gazteentzat zaila izaten da nekazaritza, basogintza eta abeltzaintzako lanabes askok izandako bilakaeraz jabetzea. Funtzionamenduari dagokionez, baita itxurari berari dagokionez ere askotan, oso antzeko oinarriak erabiltzen badituzte ere, lanabeson bilakaerak onura handiak ekarri izan ditu ia beti lan-baldintzei eta lan horri ateratako etekinari dagokionez. Horregatik, nabarmen-nabarmena da gizartean izan duten eragina.
10. jarduera: “Urtaroei buruzko nire agenda” Aurreko jarduera bukatutakoan, urtaro bakoitzeko paisajearen ezaugarriei buruzkoa, egutegi berria edo agenda bat egin beharko dute ikasleek, baina oraingoan, aurreko egutegi horretan jasotako ezaugarriak gordetzen laguntzen duten edo ezaugarri horiek hondatzen dituzten jokamolde edo arazoak oinarritzat hartuta.
Jarduera honen bidez, eta NIZeko bigarren solairuko erakus-
Ingurugiroa
Zaraitzu
26
Jarduera hau aurreko hasierako jardueran egin beharreko egutegia egin ondoren edo aldi berean burutu daiteke. Talde batzuek paisajearen egutegi bat osatuko dute, eta gainerakoek kalteen eta jokamoldeen egutegia osatuko dute. Era berean, ikasle guztiek batera burutu lezakete jarduera hau, jokamoldeak eta kalteak jasotzen dituen egutegi bakarra eginez, eztabaida eta denen aurreko azalpenak oinarritzat hartuta. Nolanahi ere, bi alderdi nabarmendu behar dira nagusiki: * Ez dira konponbide handiak bilatu behar sortzen diren ingurugiro-arazoak konpontzeko, aitzitik, ikasleek beraiek beren ingurunean burutu ditzaketen konponbideak aurkitu beharko dituzte. * Nabarmendu egin behar da, gorabehera hauetako batzuk urtaro batzuetan izan daitezkeela kaltegarriak eta beste urtaro batzuetan, berriz, ez. Adibidez, kumeak hazteko garaian eragindako kalteak arazotsuak izan daitezke, eta beste garai batzuetan, berriz, ez lukete arazo handirik sortuko. Ikasleek aztertu ditzaketen hainbat gai (kalteen eta jokamoldeen inguruan erabakitzeko garaian, arazorik sortuz gero):
Irakaslegoa
Udan: – Suteak sortzeko arriskua – Turista eta bisitariak ugaltzea, eta horrekin batera, zaborrak ere ugaltzea – Oinarrizko gutxieneko zerbitzurik gabeko kanpaldiak (hondakin uren hustuketa, zaborrak…) – Lurrorotako ibilgailuen eta abenturako kirolen txapelketak (eskalada, motokrosa…), kontrolik gabe eginez gero kalteak eragin ditzakete eta
Udazkenean: – Perretxikoak biltzea, inolako neurririk gabe – Basoko fruituak biltzea, inolako neurririk gabe (basoko fruituak animalia askoren elikaduraren oinarria osatzen dute, negu osoa igaro ahal izateko) – Ehizak eragindako arazoak (ezkutuko ehiza, debekatutako teknikak erabiltzea…)
Udaberrian: Neguan: – Loreak eta bildumetarako beste hainbat gauza neurririk gabe biltzea (intsektuak, anfibioak…) – Hegaztien habietan edota kumeak hazteko garaian eragozpenak sortzea
– Basoetan zuhaitz gehiegi moztea (Zaraitzuko bailaran betidanik erabili izan da egurra eta beti egon izan dira basoak) – Adierazitako pistetatik ateratzean, faunaren eta landarediaren gaineko eragozpenak eragiten dituzten eskiatzaileak
– Nekazaritzan erabilitako zenbait pozoin – Bideska eta pistetatik kanpora egindako ibilaldiak
– Gabonetako apaingarrietarako, naturako produktuak biltzea (goroldioa, gorosti-adartxoak…) – Zenbait berogailuren ondorioz (petrolioa eta deribatuak erabiltzen dituztenak) kutsadura handitzea. ETA ABAR
Ingurugiroa
Irakaslegoa
27
(L) 11. jarduera: “Sortu ezazu zerorren paisajea�
Material hauekin landutako guztia laburbiltzeko jarduera dugu honakoa. Ikasleek paisaje bat osatu beharko dute jarduera honetan, erliebe mutu bat erabiliz. Horretarako, paisajearen oinarria dute koadernoan (orri handi hedagarria). Irakasleek Baliabideak atalean dituzte paisaje hori osatzeko behar diren osagai guztiak (zuhaitzak, animaliak, etxeak, pertsonak hainbat jarduera burutzen‌). Osagaien orri honen behar beste fotokopiak egin beharko dira, jarduera honetan ariko den ikasle-kopuruaren adinakoa. Osatu beharreko paisaje bakoitzeko laupabost ikasleez osatutako taldeak osatzea komeni da. Irakasleek irizpide bakarra eman beharko dute, eta behar adina aldiz errepikatu beharko dute: ikasleek URTARO BAKAR BAT aukeratu behar dute eta paisajea, aukeratutako urtaro horren arabera osatu behar dute. "Nola aldatzen diren gauzak urtaro batetik bestera" jarduera gogoratzea komeni da. Jarduera hartan paisaje batean ager
Zaraitzu
zitezkeen osagaiak aipatu eta ordenatu egin ziren urtaroen arabera. Jarduera hura burutzean hainbat galdera sortu ziren, NIZerako ikustaldiaren ondoren dagoeneko erantzunda behar dutenak. Jarduera hartako osagai haiek gogora ekartzea komeni da, talde bakoitzak osatu beharreko paisajeari aukeratutako urtaroan dakozkionak bereizi eta paisajean eransteko (ziluetak kalkatuz, marrazkiak eginez, aldizkarietatik irudiak moztuz‌, edo irakasleak Baliabideak atalean dagokion urtarorako dituen osagaiak erabiliz). Irakasleek Baliabideak atalean, paisajearen orri mutu bat du, A3 neurrira txikitua eta koloreztatuta, zuri-beltzean ikusiz gero nahasgarriak gerta litezkeen elementuak argi eta garbi kokatu eta ikusi ahal izateko (ibaiaren ibilbidea, ingurune malkartsua, elurrez estalitako tontorrak, eta abar). Hala ere, irudi hau ez zaie ikasleei eredu gisa erakutsiko, beren paisajean irudikatu beharreko urtaroko berezko koloreak erabili beharko dituzte eta. Ikasi beharrekoak ikasi ondoren, osagai, kolore eta forma jakin batzuk agertzea edo ez agertzea, urtaroen araberakoa dela, eta osagai bakoitza ingurune jakin batean agertzea, ingurune horretako berezko ezaugarriei zor zaiela (hariztiak pagadiak baino altitude beheagoetan, orkatzak basoan, kanpalekuak zelaiguneetan eta herrietatik hurbil, eta abar) gogorarazi behar die irakasleak ikasleei.
Ingurugiroa
Zatoz Zaraitzuko bailara ezagutzera Baliabideak
Baliabideak
31
2- BALIABIDEAK 2.1- Irudiak *
*
Ikasleek beraien koadernoetan duten "Gure paisajea eraikitzen" izeneko jarduerako orri nagusitik aterea, baina A3 neurrira txikitua eta koloreztatua. "Gure paisajea eraikitzen" jardueran agertzen den paisajeko elementuen orria: –
–
– –
*
Animalia basatiak eta etxabereak: basurdea, orkatza, basoilarra, ugatza, okil beltza, oreina, behia eta ardiak. Zuhaitzak: gorosti fruituduna eta gorosti fruitugabea, mendi-pinua, pago hostoduna eta pago hostogabea, haritz hostoduna eta haritz hostogabea, pinu gorria eta izeia.
Zaraitzu
– ERLEZAINTZAKO LANDETXEA (Nabaskoitze). Ikustaldi gidatuak. Aldez aurretik deitu behar da (4-5 egun inguru lehenago). Astelehenetik ostiralera. Gehienez autobus batean sartzen den ikasle-kopurua onartzen da eta ikustaldiak 45-60 minutu inguruko iraupena du. Arduraduna: Jesús Mª Rodrigo. Tel.: 948 47 00 60 – NABASKOITZEKO SUHILTZAILE-PARKEA. Ikustaldi gidatuak. Aldez auretik deitu behar da. Ikustaldiak ordubete inguru irauten du. Etorriko den haur-kopurua, haien adina, etorriko diren eguna eta ordua jakinarazi behar dira, ondoko helbidera bidalitako gutun baten bidez: Nafarroako Suhiltzaileen Partzuergoa Begoña Martínez-entzat Aralar kalea, 1 31002 Iruñea Ikustaldien arduradunarekin (Begoña Martínezekin alegia) zuzenean harremanetan jartzeko, dei ezazue ondoko telefonozenbakira: 948 42 30 30
Etxeak: bi etxe eta borda bat. Seres humanos: Agricultor, equiadora, pescadora, alpinista, pescadora, cazador, pastor, leñador.
Oharra: Aurreko zenbait tokitarako ikustaldiak, Interpretazio Zentrotik bertatik antolatu ahal izango dira.
Gizakiak: nekazaria, eskiatzailea, arrantzalea, mendigoizalea, ehiztaria, artzaina, egurketaria.
2.3- Bibliografia 2.2- Ingurunea ikustera joateko beste aukera batzuk – MUSKILDAKO BASELIZARAKO IKUSTALDIA (Otsagi). Ikasle-taldeei eta bestelako taldeei zuzendutako ikustaldi gidatuak. Prezioa: 100 PTA 15 lagun baino gutxiagoko taldeentzat, eta 75 PTA 15 lagunetik gorako taldeentzat. Aldez aurretik deitu behar da (2 egun lehenago). Ikustaldiak ordubete irauten du. Arduraduna: Ione Villanueva - Tel.: 948 89 05 59 - 89 00 38
– EGUR-TAILEN ERAKUSKETA (Otsagi). Ikasle-taldeei eta bestelako taldeei zuzendutako ikustaldi gidatuak. Erakusketa Muskildako baselizan dago. Aldez aurretik deitu behar da (2 egun lehenago). Ikustaldiak ordubete irauten du. Arduraduna: Ione Villanueva - Tel.: 948 89 05 59 - 89 00 38
– ARMENDARIZ, F: "Espacios Naturales Protegidos de Navarra". Ingurugiro Departamentua. Nafar Gobernua, Iruñea, 1995. – ELOSEGUI, J; GUERENDIAIN, P; PEREZ OLLO, F; REDÓN, F: "Navarra Naturaleza y Paisaje", CAN, 1982. – ELOSEGUI, J ETA BESTE: "Atlas de aves nidificantes". CAN, Iruñea, 1985. – ELOSEGUI, J ETA BESTE: "El parque natural pirenaico: I. Larra-Belagoa". Nafar Gobernuko Ingurugiro Departamentua, 1986. – ELOSEGUI, J ETA BESTE: "El parque natural pirenaico: II. Irati-Ibañeta". Nafar Gobernuko Ingurugiro Departamentua, Iruñea.
Ingurugiroa
Zaraitzu
32
Baliabideak
– ELOSEGUI, J ETA BESTE: "Navarra desde el aire". Nafarroako Aurrezki Kutxa, Iruñea, 1988.
babestuak". Ingurugiro Departamentua, Nafar Gobernua, Iruñea, 1998 (aurki argitaratzekoa).
– GARCÍA BONA, L.M.: "El paisaje vegetal". Nafar Gobernua, 1983.
– ZENBAIT AUTORE: Unitate didaktikoa: "Nafarroako ingurune hezeak". Ingurugiro Departamentua, Nafar Gobernua, Iruñea, 1998 (aurki argitaratzekoa).
– LOIDI, J.; BASCONES, J.C.: "Memorias del mapa de series de vegetación de Navarra". Nafar Gobernuko Ingurugiro, Lurralde Antolamendu eta Etxebizitza Saila, Iruñea, 1995.
– ZENBAIT AUTORE: Unitate didaktikoa: "Nafarroako zintzurrak". Ingurugiro Departamentua, Nafar Gobernua, Iruñea, 1998 (aurki argitaratzekoa). – ZENBAIT AUTORE: Unitate didaktikoa: "Nafarroako basoak". Ingurugiro Departamentua, Nafar Gobernua, Iruñea, 1998 (aurki argitaratzekoa).
- HERRI KULTURAKO GAIAK (ZENBAIT AUTORE):
– ZENBAIT AUTORE: Unitate didaktikoa: "Nafarroako ibaiak". Ingurugiro Departamentua, Nafar Gobernua, Iruñea, 1998 (aurki argitaratzekoa).
"Nuestras aves" (36. zkia.) (Gure hegaztiak) "Almadías" (38. zkia.) (Almadiak) "Ochagavía" (148. zkia.) (Otsagi) "Artesanos rurales" (333. zkia.) (Landa-inguruneko eskulangileak)
– KARTOGRAFIA: • 1:50.000 eskalako mapa topografikoak, Armadaren Geografia Zerbitzuarenak.
"Valle del Roncal" (27. zkia.) (Erronkaribar)
• 1:25.000 eskalako mapa topografikoak, Geografia Institutu Nazionaleko zuzendaritza nagusiarenak.
"Indumentaria" (281. zkia.) (Janzkera) "Tributo de las tres Vacas" (81. zkia.) (Hiru behien zerga)
• 1:50.000 eskalako mapak, laboreei eta aprobetxamenduei buruzkoak, Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioarenak.
"Burguete" (157. zkia.) (Auritz) "El paisaje" (16. zkia.) (Paisajea)
• Espainiako mapa geologikoa, E 1:50.000. Nafar Gobernua. "Valle del Roncal, paisaje y labores" (257. zkia.) (Erronkaribar, paisajea eta lanbideak) – ZENBAIT AUTORE: "El agua en Navarra". Nafarroako Aurrezki Kutxa, Iruñea, 1991
• Natur Ingurune Babestuen mapa. 1:200.000. Nafar Gobernuak argitaratua. • Nafarroako abelbideen mapa. Abelbideen Lagunen Elkarteak eta Nafar Gobernuak argitaratua.
– ZENBAIT AUTORE: Panorama aldizkaria: "Los hórreos". – ZENBAIT AUTORE: Unitate didaktikoa: "Nafarroako natur ingurune babestuak". Ingurugiro Departamentua, Nafar Gobernua, Iruñea, 1998 (aurki argitaratzekoa).
• Nafarroako mapa topografikoak. 1:200.000. Nafar Gobernua.
– ZENBAIT AUTORE: Unitate didaktikoa: "Nafarroako espezie
Ingurugiroa
Baliabideak
33
Zaraitzu
– PIRINIOTAKO TURISMO-PARTZUERGOAK ARGITARATUTAKO MATERIALAK:
• Guía de esquí de Fondo. Abodi-Salazar y Larra-Belagua (1998).
• Mapa del Consorcio Turístico del Pirineo Navarro (1997). Errepideak, zerbitzuak, ondarea eta natura...
Material hauei buruzko informazio gehiago eskuratu nahi izanez gero, jo ezazue hona:
• Pirineo Navarro. Guía turística y de servicios. (1996). • Nafarroako Pirinioan Barna (1998). Aurrekoaren euskarazko bertsioa. • Senderos del Pirineo Navarro (1998). Bi liburuki.
Ingurugiroa
PIRINIOTAKO TURISMO-PARTZUERGOA Bailarako etxea (AEZKOA) Tel.: 948 76 43 26 / Faxa: 948 76 43 20
Zaraitzu
Baliabideak
34
Baliabideak
GALDE-SORTA
Irakur itzazu arretaz ondoko taulan agertzen diren esaldiak, eta ipin ezazu gurutze bat dagokion laukitxoan. Ez itzazu ondoko puntuak ahaztu: Ipin ezazu X bat: 1.- Horri buruz inoiz ezer entzun ez baduzu, edo galdetzen denari buruz ezer ez badakizu. 2.- Inoiz horri buruzko ezer irakurri, ikasi edo entzun baduzu. 3.- Horren berri ondo badakizu, eta zure ikaskideei azaltzeko gai baldin bazara.
1
2
Ez dakit
Entzun dut inoiz
Ba al dakizu non dagoen Zaraitzuko bailara? Zure ustez, han bizi diren izaki bizidunak, zure herrian bizi direnen berdinak al dira? Ba al dakizu urtaro batetik besterako aldaketak Zaraitzuko bailarako paisaje eta izaki bizidunen gaineko eraginik ote duen Ba al dakizu zertan egiten duten lan hango biztanleek? Ba al dakizu duela 100 urte lanbide berberak ote zituzten? Ba al dakizu zein lanabes erabiltzen zuten duela 100 urte? Ba al dakizu giza jarduerek Zaritzuko bailarako ingurunearen gaineko eraginik ote duten? Ba al dakizu zer den "Iratiko basoa"? Ba al dakizu zuk zer egin dezakezun leku bat ondo gordetzeko moduan babesteko?
Orain, osatu itzazu ondoko esaldiak: • Otsagirako ikustaldia gustatu zait, ondoko arrazoirengatik:
• Ikustaldi honetan ikasitakoa eta nire ikaskideei irakatsi diezaiekedana hauxe da:
• Urtaro batetik bestera aldatzean, izaki bizidunek...:
Ingurugiroa
3 Ondo dakit eta azaldu dezaket
Baliabideak
35
Ingurugiroa
Zaraitzu
Zaraitzu
36
Ingurugiroa
Baliabideak
Zatoz Zaraitzuko bailara ezagutzera Jarduera-koadernoa
Jarduera-koadernoa
39
Zaraitzu
Kaixo lagun! Otsagiko Naturaren Interpretazio Zentrotik agurtzen zaitugu. Honako hau irakurtzen ari bazara, guregana etortzeko asmoa izango duzu ziurrenik. Hala, koaderno hau prestatu dizugu, etorri aurretik bailara hau, hemengo paisajeak eta jendea, herriak eta natura ezagutzen has zaitezen. Eta gainera, gehien poztuko gintuzkeena, zu eta zure ikaskideek hemen proposatzen dizkizuegun jarduerak burutzen gozatu dezazuela izango litzateke. Horregatik bada, hurrengo orrialdera jo eta Nafarroako lur hauetan barrena bidaiatzen hasteko gonbitea luzatzen dizugu. A, ez ezazula ahaztu! Zure zain gauzkazu Naturaren Interpretazio Zentroan. Laster arte
Ingurugiroa
Zaraitzu
40
Jarduera-koadernoa
Hasi aurretik, idatz itzazu zure datuak, koadernoa ez galtzeko.
Zure izena: Ikastetxea: Ikasturtea:
Herria:
Ingurugiroa
Jarduera-koadernoa
Zaraitzu
41
USTE DUGUNA BAINO GEHIAGO DAKIGU Irakur itzazu arretaz ondoko taulan agertzen diren esaldiak, eta ipin ezazu gurutze bat dagokion laukitxoan. Ez itzazu ondoko puntuak ahaztu: Ipin ezazu X bat: 1.- Horri buruz inoiz ezer entzun ez baduzu, edo galdetzen denari buruz ezer ez badakizu. 2.- Inoiz horri buruzko ezer irakurri, ikasi edo entzun baduzu. 3.- Horren berri ondo badakizu, eta zure ikaskideei azaltzeko gai baldin bazara.
Ba al dakizu non dagoen Zaraitzuko bailara Zure ustez, han bizi diren izaki bizidunak, zure herrian bizi direnen berdinak al dira? Ba al dakizu urtaro batetik besterako aldaketak Zaraitzuko bailarako paisaje eta izaki bizidunen gaineko eraginik ote duen Ba al dakizu zertan egiten duten lan hango biztanleek? Ba al dakizu duela 100 urte lanbide berberak ote zituzten? Ba al dakizu zein lanabes erabiltzen zuten duela 100 urte? Ba al dakizu giza jarduerek Zaritzuko bailarako ingurunearen gaineko eraginik ote duten? Ba al dakizu zer den "Iratiko basoa"? Ba al dakizu zuk zer egin dezakezun leku bat ondo gordetzeko moduan babesteko?
Ingurugiroa
1
2
3
Ez dakit
Entzun dut inoiz
Ondo dakit eta azaldu dezaket
Zaraitzu
42
Jarduera-koadernoa
NAFARROAKO PAISAJEAK ETA LEKUAK Ezagutzen al duzu Zaraitzuko bailara? Jarraian agertzen diren irudiak lagungarriak izan dakizkizuke bailarari itxura hartzeko. Zer, hasi al zara nolakoa den buruan irudikatzen? Zu bizi zaren lekuaren antzekoa al da?
Ingurugiroa
Jarduera-koadernoa
43
Zaraitzu
NAFARROAKO PAISAJEAK ETA LEKUAK Bila itzazu bizi zaren lekuari buruzko argazkiak, irudiak, marrazkiak‌, Zaraitzuko bailarako leku berdinak irudikatzen dituztenak. Hemen itsatsi eta Zaraitzukoekin alderatu ditzakezu. Idatz ezazu orrialde honetan bien artean aurkitu dituzun desberdintasunak, eta aurreko orrialdean bien arteko antzekotasunak.
Bide batez, non dago Zaraitzuko bailara? Bila ezazu Nafarroako mapa batean.
Ingurugiroa
Zaraitzu
44
Jarduera-koadernoa
NOLA ALDATZEN DIREN GAUZAK URTARO BATETIK BESTERA Irakasleak paisaje batean ager litezkeen gauza guztiak jasotzen dituen zerrenda bat emango dizu. Baina, ba al dakizu gauza horiek guztiak Zaraitzuko bailaran aurki ote zenitzakeen? Erantzun aurretik, bailarari buruzko argazkiak bilatu eta han bizi diren animalia eta landareei, hango biztanleen ogibideari edota han duten eguraldiari buruzko informazioa biltzea komeni litzateke, besteak beste. Era berean, irakasleak eman dizun zerrenda oinarritzat hartuta bestelako zenbait daturi buruzko informazioa ere bildu zenezake.
‌ Demagun Zaraitzuko bailaran barrena zoazela, urtaro desberdinetan zehar:
Paseotxo horretan, zein aldaketa antzemango zenituzke paisajean urtaro batetik bestera? Animaliak eta landareak ere desberdinak izango al lirateke? Eta gizakiek, gauza berdinak egingo al lituzkete urtaro guztietan?
Zaude, pentsa ezazu pixkatxo bat gehiago: * Animaliek, itxura bera al dute beti? Jokamolde bera al dute urtaro guztietan? Leku berean bizi al dira urte osoan zehar? * Landareek, berde kolorea al dute beti? Guztiek aldi berean ematen al dituzte loreak eta fruituak? * Elur asko egiten al du toki horretan? Zaraituzko paisajearen koloreak eta zu bizi zaren tokikoak berdinak al dira? * Zertan egiten du lan bailarako jendeak? Zer ereiten dute? Lan berdinetan aritzen al dira urte osoan zehar? * Ba al daude urtaro guztietan ikusten ez diren elementuak?
Ingurugiroa
Jarduera-koadernoa
45
Zaraitzu
NOLA ALDATZEN DIREN GAUZAK URTARO BATETIK BESTERA Idatz eta itsats ezazu hemen irakasleak emango dizun zerrenda:
Ingurugiroa
Zaraitzu
Jarduera-koadernoa
46
NOLA ALDATZEN DIREN GAUZAK URTARO Azter ezazu aurreko zerrenda eta jar ezazu zerrenda horretako osagai bakoitza, koadro honetan dagokion lekuan: Naturako elementuak
EZ daude Zaraitzun
Ez daude urte osoan zehar
Giza jarduerekin lotura duten elementuak
Naturako elementuak
BAdaude Zaraitzun Urte osoan zehar daude
Baina, aintzakotzat hartu behar duzu, urte osoan zehar ikusten diren, urtaro guztietan itxura bera duten... Giza jarduerekin lotura duten elementuak
Ingurugiroa
Jarduera-koadernoa
Zaraitzu
47
BATETIK BESTERA Jarraitu geziak, ezkerretik eskubira:
*
Udaberria
*
Uda
*
Udazkena
Ingurugiroa
*
Negua
Zaraitzu
Jarduera-koadernoa
48
JARRAI EZAZU OINATZA Animalia asko nekez ikus daitezke mendian, zarata txikiena entzun orduko, izutu eta ezkutatu egiten dira eta. Baina, zorionekoak gara, izan ere, oinatz batzuk aurkitu baititugu. Ba al dakizu zein animaliarenak diren oinatz hauek?
BASURDEA
ERBIA
Animalia guztien arrastoa jarraitzerik lortu ez baduzu, ez zaitez kezkatu. Interpretazio Zentrora zatozenean, osatu gabe duzuna osatu ahal izango duzu eta.
Ingurugiroa
Jarduera-koadernoa
Zaraitzu
49
BASOKO DETEKTIBEA INTERPRETAZIO ZENTRORAKO IKUSTALDIAN EGIN BEHARREKO JARDUERA Jolastu al zara inoz Naturaren detektibearen jokoan? Animaliak elkarrengandik bereizten ikasi nahi al duzu, haien ahotsa, oinatzak, janari-hondarrak edo gorozkiak aztertuz? Jarrai itzazu jokoaren ondoko jarraibideak, eta zaude adi-adi, ezer ez galtzeko! Entzun ezazu, zure ustez zer da?
UGAZTUNA
HEGAZTIA
Entzun berriz: nolakoa da zure ustez? Handia Txikia
Entzun berriz: nolakoa da zure ustez? Handia Txikia
Nolakoak dira bere oinatzak? Marraz itzazu ondoko koadroan:
Nolakoa da bere txonotxioa, zure ustez? Txorrotxio gozoa baina errepikakorra Txilio akutua eta urrikaria Gozoa eta aldakorra Doinu zakarrak eta gozoak Txorrotxio goibel samarra Txilio algaratsua
Zer jaten du zure ustez:
Zer jaten du: Haren janari-hondarrik aurkitu al duzu? Nolakoak dira? Haren janari-hondarrik aurkitu al duzu? Marraz itzazu hemen Marraz itzazu hemen
Marrazkia
Eta zer diozu haren gorozkiei buruz?
Oso ondo! Bere habia aurkitu duzu. Zein animalia da?
Oso ondo ari zara! Bere gordelekua aurkitu duzula uste dut. Zein animalia da?
Ba al dakizu haia nola egiten duen?
Zer gehiago aurkitu duzu animalia honi buruz?
Zer gehiago aurkitu duzu txori honi buruz?
Ingurugiroa
Zaraitzu
Jarduera-koadernoa
50
Zer moduz detektibe lanetan? Agian ezin izan diezu animalia guztien arrastoari jarraitu. Horregatik, zuk dituzunez bestelako animaliak dituzten ikaskideekin bildu eta, jarraian, bakoitzak aurkitu duenaren berri eman behar diozue elkarri. Oinatza
Janari-hondarrak
Gorozkiak
Bere txirritxioa honelakoa da: Ondokoez elikatzen da: LBere janari-hondarrak hauek dira
Ondokoez elikatzen da Bere gordelekua: Habia ondoko lekuan egiten du: Gainera:
Ademรกs Izena:
Izena:
Huella
Bere txirritxioa honelakoa da:
Jarari-honderak
Ondokoez elikatzen da:
Bere janari-hondarrak hauek dira:
Ondokoez elikatzen da Bere gordelekua:
Habia ondoko lekuan egiten du:
Gainera:
Izena:
Izena:
Oinatza
Janari-hondarrak
Gorozkiak
Bere txirritxioa honelakoa da: Ondokoez elikatzen da:
Bere janari-hondarrak hauek dira: Ondokoez elikatzen da Bere gordelekua: Habia ondoko lekuan egiten du:
Gainera:
Izena:
Izena:
Ingurugiroa
Gorozkiak
Jarduera-koadernoa
Zaraitzu
51
IKUSI, UKITU, USAINDU, DASTATU ETA ENTZUN INTERPRETAZIO ZENTRORAKO IKUSTALDIAN EGIN BEHARREKO JARDUERA
tu du z
Ingurugiroa
a
i, kus
z er ik u
s
i?
-m
Ze
in
ek
eg i
te
n
du
en
so
in u
ha u.
n.
Ik u si
r
u ki
u
Ze
Asmakizunekin hasiko gara orain, baina asmakizun berezi samarrekin. Adi zure zentzumen guztiak! Ea asmatzen duzun...
Ingurugiroa Gorria, gorri-horiska, horia, berdea... nagusitzen dira paisajean
UDAZKENA
Baso-lanak
NEGUA
Zertarako balio duen honek guztiak? Taula honetan bitzen duzuen informazio guztia oso erabilgarria izango zaizue, geroxeago esango dizuegun zerbaiterako!
Mila kolorekin janzten da
Beren kumeak hazten saiatzen dira
UDA
52
Paisajea
Lanbideak
Koloreak, usainak, soinuak
Ladareak
Animaliak
UDABERRIA
INTERPRETAZIO-ZENTRORAKO INSTALDIAN EGIN BEHARREKO JARDUERA Zer moduzkoa izan da basoaren lau urtaroetan zehereko zuen ibilbidea? konturatuko zineten, noski,basoa nolaaldatzen den urtean zehar. Jarraian beste pascotxo bai egin eta saia zaitezte ondoko Taula osatzen. Esaldi politak bicatu, ziluetaren bai aurkeratu, urtaro batetik busterako aldaketa garrantzitsuenen berri jaso,critaliek eta landerek egiten dutura idatzi dezakezue, besteak beste.
Zaraitzu Jarduera-koadernoa
URTAROEN EGUTEGIA
Jarduera-koadernoa
53
Zaraitzu
ANTZINAKO NEKAZARITZA-LANABESAK, GAUR EGUNGO MAKINAK INTERPRETAZIO ZENTRORAKO IKUSTALDIAN EGIN BEHARREKO JARDUERA Ikusi al dituzu iraganean nekazaritza-lanetarako erabiltzen ziren lanabes eta tresnak? Arretaz begiratuz gero, ikusiko duzu gure aiton-amonek eta birraitona eta birramonek erabiltzen zituzten lanabes asko eta asko gaur egun ere erabili egiten direla. Baina beste batzuk, aldiz, makina modernoekin ordezkatu dira, garai bateko lanabesek egiten zuten lan bera burutzen baitute, baina bizkorrago eta ahalegin txikiagoarekin.
Jarraian gaur egun burutzen diren zenbait lanen eta erabiltzen diren zenbait makinen irudiak dituzu. • Esan ezazu zertarako balio duen bakoitzak. • Zure ustez nolakoak ziren tresna eta lan horiek duela 100 urte? Bila ezazu erakusketan gauza bera egiteko balio duen lanabesa eta adieraz ezazu iraganean nola erabiltzen zen. • Halako lanabesik aurkitu baduzu, gaur egungo lanabes horren parekoaren ondoan marraztu edo deskribatu egin dezakezu. • Erakusketan ikusgai dauden lanabesak ikusita, zeintzuk dira, zure ustez, Zaraitzuko bailarako berezko betiko jarduerak?
Ah, eta ez ezazula ahaztu orri honen beste aldean begiratzea!
Ingurugiroa
Zaraitzu
54
Ingurugiroa
Jarduera-koadernoa
Ingurugiroa
Paisajea zuriz janzten da... ELURRA!
Urtarrileak erromeroa loratzen da
San Blas egunez (otsailak 3), zikoina ikusiko duzu. Ikusi ezean, elur urtea izango dugu
Udaberria
Badatoz sorbeltzak!
Negua
Oso dibertigarria izaten da hosto erorien artean ezkutatzea
Uztailaren 51, Ingurugiroaren Munduko Eguna
Polit-polita geldituko zaizue. Eta zuen lanekin erakusketatxo bat antola zenezakete.
San Bartolome egunez (abuztuak 24) oreinak orroeka hasten dira lehenbiziko aldiz
Kartoifin bat edo bi erabili ditzakezue horretarako, kartoi baten gainean itsatsita. Erabili ezazue NIZerako ikustaldian jasotako informazioa. Erantsi itzazue argazkiak, marrazkiak, esaera zaharrak, olerkiak... Alegia, zuek nahi duzuen guztia!
Erabili irudimena!
55
Animalia askok jaki-gordailuak betetzen dituzte basoko fruituekin
Udazkena
Entzuten al duzu? Luhartza da, neguko lozorrotik esnatu eta zuloak egiten ari da lurrazpian
Ausartzen al zarete zuek zeuek urtaroen egutegi bat egiten? Bildu zaitezte laupabost ikaslez osatutako taldeetan eta... Jarduera-koadernoa
Zaraitzu
URTAROEN EGUTEGIA
Uda
Zaraitzu
56
NAHI DUZUN GUZTIA IDAZTEKO
Ingurugiroa
Jarduera-koadernoa