Autorzy dr hab. n. med. Krystian Adrych, prof. GUMed Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Barbara Bieńkiewicz Uniwersytet Medyczny w Łodzi
lek. Zuzanna Aleksander-Markuszewska Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa
dr hab. n. med. Grażyna Biesiada Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Ewa Augustynowicz‑Kopeć Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Zofia T. Bilińska Instytut Kardiologii, Warszawa
dr hab. n. zdr. Małgorzata Bała Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Waldemar Banasiak Ośrodek Chorób Serca Wojskowy Szpital Kliniczny, Wrocław prof. dr hab. n. med. Bogusława Baranowska Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Maria Barcikowska Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN, Warszawa † prof. dr hab. n. med. Witold Bartnik Warszawa prof. dr hab. n. med. Zbigniew Bartuzi Uniwersytet Mikołaja Kopernika Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy dr n. med. Aleksandra Batycka-Baran Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Grażyna Bochenek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Maciej Bochenek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr hab. n. med. Monika Bociąga-Jasik Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Marek Bodzioch Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Wojciech Bodzoń Kraków dr n. med. Ewa Bogacka CDT Medicus, Lubin
dr hab. n. med. Rafał Chrzan, prof. UJ Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Jerzy Chudek Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach † prof. dr hab. n. med. Hanna Chwalińska‑Sadowska Warszawa dr hab. n. med. Ewa Cichocka-Jarosz, prof. UJ Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Anna Ciechomska Wishaw General Hospital, Wishaw, Wielka Brytania dr n. med. Jan Ciećkiewicz Instytut Ratownictwa Medycznego, Kraków dr n. med. Iwona Cielniak Wojewódzki Szpital Zakaźny, Warszawa prof. dr hab. n. med. Andrzej Cieszanowski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa prof. dr hab. n. med. Barbara Cybulska Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Anna Boroń‑Kaczmarska Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
prof. dr hab. n. med. Stanisław Czekalski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Piotr Boros, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Zbigniew Maria Czernicki Warszawski Uniwersytet Medyczny
lek. Ewa Bączyk Hospicjum Palium, Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Anna Bręborowicz Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Tomasz Bednarczuk Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Jan Brożek McMaster University, Hamilton, Kanada
dr n. med. Piotr Daniel Endoterapia Szpital Warszawa
dr n. med. Jacek Bednarek Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków
prof. dr hab. n. med. Tomasz Brzozowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Andrzej Dąbrowski Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
dr hab. n. med. Bronisław Bednarz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Andrzej Beręsewicz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Andrzej Budaj Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr n. med. Marek Bugajski Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Anna Członkowska Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Andrzej Dąbrowski Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa dr hab. n. med. Joanna A. Didkowska Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa † prof. dr hab. n. med. Anna Dmoszyńska Lublin
lek. Iwona Bestry Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
dr n. med. Grzegorz Cebula Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Bogdan Biedunkiewicz Gdański Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Andrzej Chamienia Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Maciej Drożdż DaVita, Wrocław
dr hab. n. med. Maria Bieniaszewska Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Tomasz Chodnik Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Bożena Dubiel Kraków
VI
dr n. med. Robert Drabczyk Szpital Wojewódzki, Bielsko‑Biała
Autorzy prof. dr hab. n. med. Jacek Dubiel Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
mgr pielęg. Anna Głowacka Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Jan Duława Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Piotr Głuszko Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Magdalena Durlik Warszawski Uniwersytet Medyczny dr n. med. Ewa Duszczyk Warszawa prof. dr hab. n. med. Jadwiga Dwilewicz‑Trojaczek Samodzielny Publiczny Centralny Szpital Kliniczny, Warszawa dr n. med. Ilona Dziemianko Uniwersytecki Szpital Kliniczny, Wrocław dr hab. n. med. Piotr Eder Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Krzysztof J. Filipiak Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Anna Filipowicz‑Sosnowska Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa prof. dr hab. n. med. Urszula Fiszer Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Robert Flisiak Uniwersytet Medyczny w Białymstoku prof. dr hab. n. med. Edward Franek Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN, Warszawa mgr analit. med. Krystyna Frąckowiak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Marzena Frołow Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Irena Frydecka Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej im. Ludwika Hirszfelda PAN, Wrocław dr n. med. Piotr Gajewski Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków
prof. dr hab. n. med. Marek Gołębiowski Warszawski Uniwersytet Medyczny dr n. med. Grzegorz Goncerz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Ewa Gorczyca‑Wiśniewska Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa dr n. med. Lidia Gorzelińska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Dorota Górecka Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa prof. dr hab. n. med. Paweł Górski Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr n. med. Aleksandra Grela‑Wojewoda Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Kraków dr n. med. Piotr Grzanka Szpital Wojewódzki w Opolu prof. dr hab. n. med. Iwona Grzelewska‑Rzymowska Uniwersytet Medyczny w Łodzi prof. dr hab. n. med. Anna Grzeszczuk Uniwersytet Medyczny w Białymstoku prof. dr hab. n. med. Tomasz Guzik Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr hab. n. med. Daria Handkiewicz-Junak Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Gliwice
prof. dr hab. n. med. Waleria Hryniewicz Narodowy Instytut Leków, Warszawa prof. dr hab. n. med. Juliusz Huber Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Jacek Imiela Warszawski Uniwersytet Medyczny dr hab. n. med. Małgorzata Inglot Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. Roman Jaeschke MD MSc McMaster University Hamilton, Kanada prof. dr hab. n. med. Renata Jankowska Wrocław dr n. med. Miłosz Jankowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Andrzej Januszewicz Instytut Kardiologii, Warszawa lek. Władysław Januszewicz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Włodzimierz Januszewicz Warszawa dr n. med. Dorota Jarosz Warszawa dr hab. n. med. Jerzy Jaroszewicz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Barbara Jarząb Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Gliwice prof. dr hab. n. med. Ewa Jassem Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Jacek Jassem Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Marek Hartleb Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
dr hab. n. med. Dariusz Jastrzębski Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Olga Haus Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy
dr n. med. Andrzej Jaworek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Andrzej Hellmann Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Wiesław Wiktor Jędrzejczak Warszawski Uniwersytet Medyczny dr hab. n. med. Grażyna Jurkowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
dr hab. n. med. Anita Gąsiorowska, prof. UM Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Krzysztof Herman Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Kraków dr n. med. Marcin Hetnał Szpital Specjalistyczny im. L. Rydygiera, Kraków
prof. dr hab. n. med. Jacek Juszczyk Poznań
dr n. med. Jacek Gąsiorowski Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Piotr Hoffman Instytut Kardiologii, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Marek Jutel Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Zbigniew Gąsior Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Krzysztof Giannopoulos Uniwersytet Medyczny w Lublinie
prof. dr hab. n. med. Jerzy Hołowiecki Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Gliwice
dr hab. n. med. Marek Kabat, prof. IK Instytut Kardiologii, Warszawa
dr hab. n. med. Andrea Horvath Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Janusz Kabata MedConsult Sp. z o.o., Gdańsk
† prof. dr hab. n. med. Wiesław Gliński Warszawa
prof. dr hab. n. med. Zbigniew Hruby Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr n. med. Elżbieta Kacprzak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Andrzej Gładysz Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr hab. n. med. Anita Hryncewicz-Gwóźdź Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
lek. Krzysztof Kaczmarek Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Ireneusz Gierbliński Warszawa
VII
Autorzy dr n. med. Aleksander Kania Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr hab. n. med. Bogusław Kapelak, prof. UJ Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków † prof. dr hab. n. med. Anna Kasperlik‑Załuska Warszawa prof. dr hab. n. med. Jarosław D. Kasprzak Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr n. med. Krzysztof Kazimierczak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr n. med. Dorota Klimaszyk Szpital Miejski im. F. Raszei, Poznań prof. dr hab. n. med. Marian Klinger Uniwersytecki Szpital Kliniczny w Opolu lek. Maciej Kluziak Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Stanisław Kłęk Szpital Specjalistyczny im. Stanleya Dudricka, Skawina prof. dr hab. n. med. Longina Kłosiewicz‑Latoszek Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa dr n. med. Matylda Kłudkowska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Wanda Knopińska‑Posłuszny Szpital Morski im. PCK, Gdynia prof. dr hab. n. med. Brygida Knysz Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr n. med. Justyna Kotynia Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 1, Łódź prof. dr hab. n. med. Marek L. Kowalski Uniwersytet Medyczny w Łodzi prof. dr hab. n. med. Małgorzata Krajnik Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera, Bydgoszcz prof. dr hab. n. med. Marek Krawczyk Warszawski Uniwersytet Medyczny dr n. med. Wiesław Królikowski Kraków dr n. med. Katarzyna Kruczak Szpital Uniwersytecki, Kraków dr hab. n. med. Olga Kruszelnicka Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków prof. dr hab. n. med. Jerzy Kruszewski Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa prof. dr hab. n. med. Maciej Krzakowski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa dr n. med. Marek Krzanowski Zakład Leczniczy Angio-Medicus, Kraków † dr hab. n. med. Krzysztof Krzemieniecki Kraków mgr reh. Barbara Krzyśko Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Wiktoria Leśniak Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr hab. n. med. Krzysztof Lewandowski Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Andrzej Lewiński Uniwersytet Medyczny w Łodzi prof. dr hab. n. med. Grzegorz Lis Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Aleksandra Łacko Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Magdalena Łętowska Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa prof. dr hab. n. med. Jacek Łuczak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
† prof. dr hab. n. med. Barbara Krzyżanowska‑Świniarska Szczecin
prof. dr hab. n. med. Andrzej Maciejczak Uniwersytet Rzeszowski
prof. dr hab. n. med. Andrzej Książek Uniwersytet Medyczny w Lublinie
dr hab. n. med. Zbigniew Kołaciński, prof. IMP Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź
dr hab. n. med. Ernest Kuchar Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Janusz Konstanty‑Kalandyk Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków
dr n. med. Magdalena Leszczyszyn-Pynka Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
prof. dr hab. n. med. Tomasz Mach Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Paweł Kuca Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
dr n. med. Marek Konka Instytut Kardiologii, Warszawa
dr hab. n. med. Wojciech Leppert, prof. UMP Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
mgr psych. Marzena Krzywda Wyższa Szkoła Ekonomii i Informatyki, Kraków
prof. dr hab. n. med. Franciszek Kokot Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
dr hab. n. med. Andrzej L. Komorowski, prof. KAAFM Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
dr hab. n. med. Renata Langfort, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Bogusław Maciejewski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Gliwice dr hab. n. med. Urszula Mackiewicz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Eugeniusz J. Kucharz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
dr hab. n. med. Paweł Maga Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Krzysztof Kula Łódź
dr hab. n. med. Joanna S. Makowska Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Piotr Kułakowski Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Ewa Małecka‑Panas Uniwersytet Medyczny w Łodzi
dr n. med. Anna Kuna Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Ewa Małecka‑Tendera Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr n. med. Krzysztof Małecki Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie
dr n. med. Anna Kopff Łódź
prof. dr hab. n. med. Jolanta Kunert‑Radek Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Radzisław Kordek Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Marcin Kurzyna Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Władysław Manikowski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Jan Kuś Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Magdalena Marczyńska Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Maria Korzeniewska‑Koseła, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Andrzej Kübler Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Kazimierz Marek Zabrze
dr hab. n. med. Aleksandra Kotlińska ‑Lemieszek Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Brygida Kwiatkowska, prof. IR Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa
dr hab. n. med. Mariusz Korkosz, prof. UJ Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
VIII
dr n. med. Tomasz Marek Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach † prof. dr hab. n. med. Krzysztof Marlicz Szczecin
Autorzy dr n. med. Leszek Masłowski Wojewódzki Szpital Specjalistyczny Ośrodek Badawczo‑Rozwojowy, Wrocław
dr n. med. Krystyna Niedzielska Ośrodek Kształcenia Medycznego AKSON, Milanówek
prof. dr hab. n. med. Lucyna Mastalerz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Maciej Niewada Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Henryk Mazurek, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Oddział Terenowy im. J. i I. Rudników, Rabka‑Zdrój dr hab. n. med. Michał Mączewski, prof. CMKP Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr n. med. Janusz Meder Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa dr n. med. Filip Mejza Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Janina M. Michalak Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej, Warszawa dr n. farm. Bogumiła Michalewska Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa dr n. med. Paweł Mielnik Revmatologisk avdeling, Førde Sentralsjukehus, Norwegia lek. Piotr Mierzewski Strasburg, Francja dr n. med., mgr piel. Irena Milaniak Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków dr n. med. Marcin Milchert Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie prof. dr hab. n. med. Piotr Milkiewicz Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Dagmara Mirowska‑Guzel Warszawski Uniwersytet Medyczny dr hab. n. med. Andrzej Mital Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Wojciech Młynarski Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr hab. n. med. Anna Mokrowiecka Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr n. med. Karolina Mrówka Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr hab. n. med. Andrzej Mróz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr n. med. Jacek Mrukowicz Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków prof. dr hab. n. med. Jacek Musiał Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Michał Myśliwiec Uniwersytet Medyczny w Białymstoku dr hab. n. med. Wacław Nahorski Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Jolanta Niścigorska-Olsen Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Zespolony, Szczecin dr n. med. Agata Niżankowska‑Jędrzejczyk Specjalistyczna Praktyka Ortodontyczna ORTODONTICA, Kraków prof. dr hab. n. med. Ewa Niżankowska‑Mogilnicka Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Rafał Niżankowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Beata Nowak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu lek. Szymon Nowak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr hab. n. med. Ewa Nowakowska-Duława Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Michał Nowicki Uniwersytet Medyczny w Łodzi prof. dr hab. n. med. Roman J. Nowicki Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr n. zdr. Roman Nowobilski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Marek Ochman Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze lek. Henryk Olechnowicz Samodzielny Publiczny Szpital Specjalistyczny Chorób Płuc im. dr. O. Sokołowskiego, Zakopane dr hab. n. med. Marzena Olesińska Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa prof. dr hab. n. med. Magdalena Olszanecka-Glinianowicz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Włodzimierz T. Olszewski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa prof. dr hab. n. med. Lucyna Ostrowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku dr n. med. Tomasz Ozorowski Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu dr n. med. Agnieszka Padjas Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Cezary Pałczyński Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr hab. n. med. Katarzyna Pancer Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Miłosz Parczewski Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie prof. dr hab. n. med. Tomasz Pasierski Warszawski Uniwersytet Medyczny dr n. med. Maciej Pastuszczak Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Waldemar Patkowski Warszawski Uniwersytet Medyczny dr hab. n. med. Małgorzata Paul Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Krzysztof Pawlaczyk Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu † ks. mgr filozofii Zbigniew Pawlak Poznań dr n. med. Marek Pazurek Uniwersytet Medyczny w Łodzi † dr hab. n. med. Marek A. Pertkiewicz Warszawa dr n. med. Łukasz Pielok Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Władysław Pierzchała Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Jacek A. Pietrzyk Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Witold Pikto‑Pietkiewicz Międzyleski Szpital Specjalistyczny, Warszawa prof. dr hab. n. med. Michał Pirożyński Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr hab. n. med. Michał Plewka, prof. UM Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr n. med. Ewa Płaczkiewicz‑Jankowska Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków dr hab. n. med. Robert Pływaczewski, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa prof. dr hab. n. med. Maria Podolak‑Dawidziak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr n. przyr. Barbara Podsiadło Warszawa dr hab. n. med. Marcin Polkowski Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Lech Poloński Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr hab. n. med. Aleksander Prejbisz, prof. IK Instytut Kardiologii, Warszawa dr n. med. Witold Prejzner Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Piotr Pruszczyk Warszawski Uniwersytet Medyczny
IX
Autorzy prof. dr hab. n. med. Anna Przondo‑Mordarska Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Piotr Przybyłowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Witold Przyjałkowski Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Małgorzata Serafin‑Król Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Janina Stępińska Instytut Kardiologii, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Maciej Siedlar Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Tomasz Stompór Uniwersytet Warmińsko‑Mazurski w Olsztynie
prof. dr hab. n. med. Janusz A. Siedlecki Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
dr n. med. Piotr Pysz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Jacek Sieradzki Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Grzegorz Raczak Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Matylda Sierakowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
dr hab. n. med. Elżbieta Radzikowska Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Stanisław Sierakowski Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
prof. dr hab. n. med. Jarosław Reguła Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Tadeusz Robak Uniwersytet Medyczny w Łodzi prof. dr hab. n. med. Barbara Rogala Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Jacek Roliński Uniwersytet Medyczny w Lublinie prof. dr hab. n. med. Leszek Romanowski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Aleksandra Rosiek Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Piotr Skałba Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Barbara Skrzydło ‑Radomańska Uniwersytet Medyczny w Lublinie prof. dr hab. n. med. Jana Skrzypczak Poznań prof. dr hab. n. med. Krzysztof Sładek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Jolanta Słowikowska‑Hilczer Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Ewa Rowińska‑Zakrzewska Warszawa
prof. dr hab. n. med. Jadwiga Słowińska‑Srzednicka Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr hab. n. med. Jacek J. Rożniecki, prof. UM Uniwersytet Medyczny w Łodzi
dr hab. n. med. Tomasz Smiatacz Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. przyr. Elżbieta Rożynek Warszawa
dr n. med. Piotr Sobański Cantonal Hospital Baselland, Liestal, Szwajcaria
prof. dr hab. n. med. Bolesław Rutkowski Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Piotr Rutkowski Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa prof. dr hab. n. med. Grażyna Rydzewska Centralny Szpital Kliniczny MSWiA, Warszawa dr n. med. Weronika Rymer Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Zdzisław J. Ryn Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie dr hab. n. med. Tomasz Sacha, prof. UJ Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Jerzy Sadowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Joanna Salomon Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Włodzimierz Samborski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Piotr Sawiec Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków
X
prof. dr hab. n. med. Jerzy Socha Uniwersytet Rzeszowski dr hab. n. med. Jerzy Soja Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Bogdan Solnica Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Grzegorz Styczyński Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Władysław Sułowicz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Andrzej Surdacki Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Hanna Szajewska Warszawski Uniwersytet Medyczny † dr n. med. Janusz Szajewski Warszawa † prof. dr hab. n. med. Andrzej Szczeklik Kraków prof. dr hab. n. med. Wojciech Szczeklik Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Małgorzata Szczepanek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków † prof. dr hab. n. med. Leszek Szczepański Lublin lek. Justyna Szczygieł Instytut Kardiologii, Warszawa prof. dr hab. n. med. Jacek Szechiński Uniwersytecki Szpital Kliniczny, Wrocław dr hab. n. med. Leszek Szenborn, prof. UM Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Jacek Szepietowski Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr n. med. Bartosz Szetela Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr n. med. Jan Sznajd University of Aberdeen, Szkocja prof. dr hab. n. med. Wiktor B. Szostak Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa prof. dr hab. n. med. Monika Szturmowicz Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
dr n. farm. Karina Sommerfeld-Klatta Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Andrzej Szuba Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr hab. n. med. Maciej Sopata Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Konstanty Szułdrzyński Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Maciej Sosnowski Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
dr hab. n. med. Piotr Szymański Warszawa
dr n. med. Jadwiga Staniszewska‑Varga Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa
dr n. med. Aleksandra Szymczak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr n. med. Andrzej Stanke Wojewódzki Szpital Zespolony, Elbląg prof. dr hab. n. med. Teresa Starzyńska Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie prof. dr hab. n. med. Jerzy Stefaniak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Robert K. Szymczak Gdański Uniwersytet Medyczny lek. Karol Świeca Szpital Miejski im. F. Raszei, Poznań dr n. med. Monika Świerczyńska‑Krępa ZLS Medex sp. z o.o., Bielsko-Biała
Autorzy dr n. med. Zbigniew Świerczyński Szpital Chirurgii Małoinwazyjnej i Rekonstrukcyjnej, Bielsko‑Biała
mgr socjol. Iwona Wesołowska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Renata Talar‑Wojnarowska Uniwersytet Medyczny w Łodzi
dr hab. n. med. Stefan Wesołowski, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Witold Tłustochowicz Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa piel. dypl. Elżbieta Tomaszewska Hospicjum Palium, Szpital Przemienienia Pańskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Witold Tomkowski Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa prof. dr hab. n. med. Adam Torbicki Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Maria Trusz‑Gluza Katowice
prof. dr hab. n. med. Wojciech Załuska Uniwersytet Medyczny w Lublinie
dr hab. n. med. Karol Wierzbicki Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Iwona Zaporowska-Stachowiak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Andrzej Więcek Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Witold A. Zatoński Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Piotr Wiland Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Jerzy Windyga Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Anetta Undas Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
lek. Michał Wiszniewski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa
dr n. med. Ewa Walczak Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Jan Wodniecki Kraków
prof. dr hab. n. med. Jerzy Walecki Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Piotr Zaborowski Warszawa
prof. dr hab. n. med. Elżbieta Wiatr Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
dr n. med. Magdalena Twardowska Kraków
prof. dr hab. n. med. Krystyna de Walden‑Gałuszko Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
dr hab. n. med. Wojciech M. Wysocki, prof. COI Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
dr n. med. Jacek Wojarski Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med Anna Wojas-Pelc Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Dariusz Wołowiec Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Jan Maciej Zaucha Gdański Uniwersytet Medyczny dr hab. n. med. Jan Zawadzki Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”, Warszawa dr n. med. Michał Zawadzki Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Krystyna Zawilska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Marian Zembala Śląski Uniwersytet Medyczny, Zabrze prof. dr hab. n. med. Wojciech Zgliczyński Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr n. med. Agnieszka Wroczyńska Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Irena Zimmermann‑Górska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Krzysztof Warzocha Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa
dr n. med. Ewa Wrońska Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr n. med. Sławomir C. Zmonarski Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Marta Wawrzynowicz‑Syczewska Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
prof. dr hab. n. med. Lucjan Wyrwicz Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
dr n. med. Grażyna Zwolińska Centrum Neurologii Klinicznej, Kraków
prof. dr hab. n. med. Małgorzata Wągrowska‑Danilewicz Uniwersytet Medyczny w Łodzi
dr n. med. Joanna Wysocka Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Kraków
dr n. med. Dariusz Wąsowski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Henryk Wysocki Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Urszula Wereszczyńska‑Siemiątkowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
prof. dr hab. n. med. Jacek Wysocki Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Bożena Walewska‑Zielecka Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Zofia Wańkowicz Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa
prof. dr hab. n. biol. Zofia Zwolska Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa dr n. med. Włodzimierz Zych Polska Fundacja Gastroenterologii dr hab. n. med. Sławomir Żegleń Uniwersyteckie Centrum Kliniczne, Gdańsk mgr prawa Mariusz Żelichowski Kancelaria Notarialna w Kielcach
Redakcja wyraża specjalne podziękowania następującym osobom, które udostępniły zdjęcia wykorzystane w rozdziałach innych autorów: dr R. Andrysiak, I.A. Auer MD, prof. E. Bar‑Andziak, dr W. Basiak, prof. T. Bednarczuk, lek. I. Bestry, dr R. Blicharz, dr P.K. Borkowski, dr J. Brożek, prof. B. Chodynicka, lek. M. Chrobot, dr D. Cielecka, B. Crabtree, A. Czekaj, prof. A. Dąbrowski, dr E. Duszczyk, dr S. Dyczek, dr I. Gierbliński, dr K. Gruszczyńska, dr hab. A. Gackowski, prof. T. Godota, dr P. Grzanka, dr K. Havieri, prof. A. Hellmann, dr P. Kalinowski, dr M. Kamiński, dr M. Kapińska‑Mrowiecka, prof. O. Kapuściński, dr E. Kłujszo, dr B. Knysz, dr hab. M. Kołodziejczak, dr R. Konior, dr M. Konka, dr M. Korkosz, dr A. Kotulska, prof. L. Królicki, dr M. Krzanowski, dr B. Kuśmierczyk‑Droszcz, prof. J. Kuśmierek, dr W. Kwiatkowska, dr K. Lewandowski, prof. P. Milkiewicz, dr K. Nadolna‑Ałtyn, mgr M. Nowak, dr J. Pachlewski, dr hab. M. Paul, dr hab. M. Polkowski, dr hab. A. Prejbisz, dr J. Pręgowski, dr F. Rachel, dr hab. M. Rajzer, prof. B. Romanowska‑Dixon, dr M. Rosińska, dr M. Rupiński, dr W. Rymer, A. Sar MD, dr M. Setkowicz, dr hab. K. Siuda, prof. A. Skotnicki, P. Słomczyński, dr hab. A. Smereczyński, M. Snowarski, dr V. Sokolska, dr J. Staniszewska‑Varga, dr A. Stanke, lek. W. Sydor, prof. J. Szaflik, prof. W. Szczeklik, prof. J. Szechiński, prof. L. Szenborn, dr M. Szostek, dr Ł. Szumowski, prof. E. Tarasów, dr hab. M. Ulatowska-Białas, prof. T. Wagner, prof. J. Walecki, dr hab. B. Walewska‑Zielecka, dr W. Wierzchowski, mgr J. Wilańska, mgr A. Serafin, mgr S. Polański, dr hab. A. Wojas‑Pelc, dr W. Wojciechowska, prof. L. Wolska, dr M. Wójcicki, dr E. Wrońska, dr A. Wroński, dr W. Wysocki, prof. K. Yao, dr D. Zarębska‑Michaluk, dr J. Zarychta.
XI