Afstudeerscriptie Urban Design 2021 - Mees Grootswagers

HET ERTVELD

Transformatie van een oud industrie terrein naar een uniek woonprogramma met nieuwe verbindingen in ‘s-Hertogenbosch

ONTWERPEND ONDERZOEK + GEZONDE & VEILIGE STAD

DOOR MEES GROOTSWAGERS 2021

COLOFON 3 juni 2021 Deze scriptie is gemaakt in het kader van mijn afstudeerstage bij Sweco Het Ertveld Een ontwerpend onderzoek naar een transformatie van voormalig bedrijventerrein het Ertveld in ‘s-Hertogenbosch.

Auteur Mees Grootswagers T: 06-29590990 E: meesgrootswagers@hotmail.com Opleiding: Urban Design, BE Studentnr: 172907 Breda University of Applied Sciences Academie ABEL Built Environment - Urban Design A: Mgr. Hopmansstraat 2, 4817 JS Breda T: 076 - 533 22 03 Sweco Eindhoven A: Zernikestraat 17, 5612 HZ Eindhoven T: 088 - 811 66 00 E: info@sweco.nl W: www.sweco.nl Afstudeer periode 01/02/21 tot en met 03/05/21 Begeleiding BUAS: Ed Ravensbergen Sweco: Rutger Wijngaarden

VOORWOORD Voor u ligt het resultaat van mijn afstudeeropgave over het Ertveld in ’s-Hertogenbosch. Vanuit de gemeente ’s-Hertogenbosch en Sweco is deze opgave geformuleerd om de mogelijkheid tot transformatie van het gebied te onderzoeken en uit te werken. De doelstelling luidt dan ook: “Inzicht krijgen in het studiegebied rond de Ertveldplas waarbij het projectgebied een belangrijke rol speelt als schakelstuk tussen De Diezemonding en de Bossche Broek om door middel van een nieuw stedenbouwkundig plan de visie van de stad ’s-Hertogenbosch te verwezenlijken.”

De afgelopen 4 maanden heb ik met veel plezier en enthousiasme gewerkt aan deze opdracht en de actuele vraagstukken die kwamen kijken bij het onderzoek.

Afstuderen in het corona-tijdperk viel niet mee, door beperking die worden opgelegd komen sociale interacties met collega’s stil te liggen. Stage lopen is één van de leukste dingen die je mag doen tijdens een opleiding omdat je dan mag proeven van de praktijk. Helaas kwam dat deel van de stage niet aanbod in deze lastige periode, echter ben ik goed verrast door de bedrijfsvoering van Sweco; goed geregeld en professioneel. Dit heeft mij de kans gegeven om mijzelf te ontwikkelen en mijn studentenkennis te koppelen met de praktijk die Sweco te bieden heeft, en dat is uiterst goed bevallen.

Mijn dank gaat dan ook uit naar de collega’s van team Gebiedsadvies Eindhoven die altijd voor mij klaar stonden om te sparren of te ondersteunen over mijn afstudeerwerk. Met name Rutger Wijngaarden, mijn bedrijfsbegeleider, ben ik erg dankbaar voor de intensieve begeleiding van het project dat tevens ook zijn afstudeeropgave was. Dit zorgde voor een creatieve wisselwerking en ideeën over het plangebied waar menig student zich al in heeft vast gebeten.

Tot slot wil ik Ed Ravensbergen bedanken voor de begeleiding vanuit de Breda University of Applied Sciences. Hij heeft mij enorm geholpen door steeds met een frisse blik op mijn werk te kijken en te komen tot nieuwe bevindingen die het plan nog sterker maken.

Ik hoop dat dit onderzoek handvaten biedt voor een inspirerende bijdrage aan de ontwikkeling van de stad ’s-Hertogenbosch.

Mees Grootswagers 3 juni, 2021

3

I 7 INLEIDING 8 Aanleiding 9 Projectlocatie

II

III

11 RUIMTELIJKE UITDAGING

29 STEDELIJKE UITDAGING

12 18 22

30 Historie ‘s-Hertogenbosch 32 Demografie 34 Spoorzone en actualiteit 36 Gezonde en veilige stad 38 Stedelijke analyse

Bossche natuur Ruimtelijke aspecten Ruimtelijke analyse

IV 41 KANSEN 42 Sterktes en kansen 44 Zwaktes en bedreigingen 46 Randvoorwaarden

en uitgangspunten

V

VI

VII

49 AMBITIE

59 IDEE

77

HET ERTVELD

50 Scenario

verbindende schakel 52 Scenario

maximale oever 54 Scenario

Paleiskwartier 2.0 56 Ertveld ambitie

60 Concept 62 Principe 64 Massastudie 68 Bebouwing 70 Openbare ruimte 72 Infrastructuur

en oversteken 74 Recreatie hotspot

79 Ertveld statistieken 80 Routes 81 Gezonde en veilige stad 82 Doorsnede langs de boulevard 84 Doorsnede recreatie

hot spot 86 Doorsnede diezekade 88 Doorsnede sport en verkeersas 90 Slot

VIII 92 BRONNEN 92 Bronnen 96 Discussie

5

I INLEIDING

De afstudeeropdracht is een herontwikkelingsopgave van het gebied liggend aan de Ertveldplas in ’s-Hertogenbosch. Zoals de opdrachtgever beschrijft, is het gebied rondom de Ertveldplas een ontbrekende schakel om een stedelijke verbinding met kwalitatief programma te leggen tussen het Van Gogh Park (Bossche Broek in het zuiden) en de Maas (De Diezemonding in het noorden).

Een herontwikkeling van het gebied is nodig om deze missende schakel te realiseren tot een relevant gebied in ’s-Hertogenbosch: de stad aan het Van Gogh Park en aan de Maas.

7

AANLEIDING Opdrachtgever Sweco Nederland is ontstaan vanuit een overname van Grondverbetering en Ontginningsmaatschappij Grontmij, na de overname functioneert Sweco voornamelijk als ingenieursadviesbureau op het gebied van mobiliteit en infrastructuur, bouw en vastgoed, gebiedsontwikkeling, energie, water en industrie. Sweco Nederland is onderdeel van het scandinavische Sweco (wereldwijd) en met ca. 16.000 werknemers is Sweco het grootste architectenen ingenieursadviesbureau van Europa (Wikipedia-bijdragers, 2020b).

Beschrijving van de opdracht vanuit Sweco De Gemeente spreekt over Den Bosch als stad aan het Van Gogh Park (Bossche Broek in het zuiden) en stad aan de Maas (Diezemonding in het noorden). Het gebied rondom de Ertveldplas speelt hierin een ontbrekende schakel om een stedelijke verbinding met kwalitatief programma te leggen. Daarom stellen we voor dat je het gebied rondom de Ertveldplas als studiegebied neemt.

Het gebied ‘Kop van het Zand’ en ‘Orthen Zuid’ zijn al veelvuldig onderdeel van studie geweest, ook van afstudeerders van de BUAS. Deze gebieden zijn al in transitie en bieden kansen voor de volgende stap: ontwikkeling van het gebied rondom de Ertveldplas. De kwaliteit van de Diezemonding als uitloop gebied is potentieel heel groot, maar erg verborgen door weinig relatie met stedelijke programma en weinig verbindingen.

veiligheid van bevolking.

“Gezond en veilig gaan vaak over gevoel en perceptie. Een groene omgeving geeft bijvoorbeeld veel mensen een veiliger en rustiger gevoel dan een drukke binnenstad met trams, auto’s en ander verkeer. De omgevingscontext draagt voor een belangrijk deel bij aan dat gevoel van gezondheid en veiligheid. En in het verlengde daarvan ook van omgevingsgerichte keuzes die we maken.

Kun je vanuit huis bijvoorbeeld makkelijk even naar een park of een andere groene omgeving toe lopen om te ontspannen in een rustige omgeving?” – Nico Pieterse (Sweco & Pieterse, 2021) Locatiebeschrijving De locatie van de Ertveldplas (42,5 hectare) ligt ten noordwesten van het historische centrum van de stad ’s-Hertogenbosch. Het studiegebied (ovaal) van deze afstudeeropgave is de directe omgeving van de Ertveldplas. De directe omgeving van de Ertveldplas is voornamelijk industriegebied, spoorlijn Utrecht’s-Hertogenbosch, natuurgebied De Diezemonding en verschillende woonwijken als Boschveld.

Oost van de Ertveldplas ligt een klein industriegebied die omsloten wordt door het spoorlijn, De Diezemonding (incl. lintbebouwing van Orthen) en De Dieze. Dit gebied vormt het projectgebied (stippellijn) voor de afstudeeropgave.

Herkenningspunten van het gebied zijn de watersportverenigingen, verschillende loodsen met bedrijvigheid en de Zandzuigerstraat die recht door het projectgebied heen loopt.

Actualiteit

Probleemstelling

Groenvoorzieningen in ’s-Hertogenbosch zijn belangrijk, vanuit de structuurvisie wordt er aandacht besteed aan ‘De Groene Delta’. Bij opgave rond verstedelijking en infrastructuur worden vragen gesteld als: “Wat betekent het voor het omringende landschap of functies daarbinnen?”, Wat kan het bijdragen aan de doelen vanuit de Groene Delta?”. Hierbij wordt de nadruk gelegd dat de relatie stad-land het overkoepelende thema voor alle andere thema’s is.

De Ertveldplas is een belangrijke schakel in het ecologische netwerk. Zowel De Dommel en de Aa komen uit op de Ertveldplas, deze zijn ook ecologische verbindingszones en in het Natuurnetwerk Brabant (NNB) (Gemeente ’s-Hertogenbosch, 2017, pp. 1–3).

Vanuit ’s-Hertogenbosch is de ambitie om de stad aan het Van Gogh Park en aan de Maas te worden, echter wordt deze ambitie belemmerd door het gebied rondom de Ertveldplas. De gemeente spreekt van een missende schakel tussen De Diezemonding (in het noorden) en de Bossche broek (in het zuiden).

Om inzicht te bieden in de oplossing voor het probleem heb ik de volgende hoofdvraag opgesteld: “Hoe kan het projectgebied her-ontwikkeld worden tot een passende schakel tussen deze twee groene elementen in de stad ’s-Hertogenbosch?”

De Ertveldplas is voornamelijk een verbinding tussen de stad en de Maas.

Niet alleen scheepsvaart beweegt zich over de Ertveldplas, ook valt de plas in de route van rondvaartboten. De plas faciliteert locaties voor watersportverenigingen en Zeeverkennersgroep Sint Joris (waterscouting).

Naast vrije tijdsbesteding is er ook een industriehaven, De Rietvelden.

Daarnaast verblijven er ook woonboten in het noorden van de plas, echter liggen deze in de hinderzone van het industriegebied.

Maatschappelijke relevantie Vanuit Sweco wordt er gekeken naar 6 maatschappelijke thema’s, deze thema’s zijn; energietransitie; slimme en duurzame mobiliteit; circulariteit; klimaatadaptatie; gezonde en veilige stad; digitalisering. Vanwege de positie van de Ertveldplas, past het thema ‘gezonde en veilige stad’ goed bij het projectgebied. Dit thema gaat in op de vraagstukken rondom gezondheid en 8

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Locatiekaart project- (stippellijn) en studiegebied (ovaal) →

A INLEIDING

9

II RUIMTELIJKE UITDAGING Het projectgebied ligt ten zuiden van het natuurgebied de Diezemonding. Dat is wat deze locatie uniek maakt: in principe is het verbonden met de natuur aan bijna alle kanten, behalve aan de kant van het spoor. Een combinatie van de Diezemonding, de Dieze en de Ertveldplas zorgen voor deze omgeving met hoge natuurwaarde. De Ertveld is een schakel tussen al deze gebieden en de binnenstad van ’s-Hertogenbosch, dat maakt de ontwikkelingen van de Ertveld ook één die moet inspelen op een landschappelijke uitdaging.

← Rode Geuzen in het landschap van de Diezemonding 11

Geomorfologische ondergrond van de omgeving van ‘s-Hertogenbosch →

BOSSCHE NATUUR Ondergrond is bepalend voor de identiteit van ’s-Hertogenbosch. De stad wordt doorspoeld van riviertjes en kanalen als de Aa, Dieze, Dommel en de ZuidWillemsvaart. Deze wateren vormen de basis voor groenblauwe dragers die kenmerkend van het buitengebied tot het centrum van ’s-Hertogenbosch lopen.

Van oorsprong zijn deze groenblauwe dragers ontstaan door de ontwikkeling van de stad in de Dieze delta. De Dieze delta is ontstaan vanuit de ondergrond, de stad ’s-Hertogenbosch ligt namelijk op de overgang van zandgrond naar klei- en veengronden, deze gronden zorgen voor schoon en kalkrijk water. ’s-Hertogenbosch stelt dan ook dat er een overkoepelend concept is: Relatie stad en land. In deze relatie komen thema’s als natuur, water, landschap, cultuurhistorie, recreatie en landbouw aan te pas. Deze vormen de basis van de identiteit van de het plan De Groene Delta.

Helemaal de Ertveldplas speelt een belangrijke rol in dit plan, want net als alle andere plassen in ’s-Hertogenbosch, herbergen deze wateren de natuurwaarden van De Groene Delta. De natuurwaarden van deze gebieden liggen vooral in het ondiepe water van de omgeving, er zijn dan ook veel

Wateren rondom de binnenstad van ‘s-Hertogenbosch 12

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

projecten in ’s-Hertogenbosch om de natuurwaarden te verhogen, door bijvoorbeeld extensiveren van het beheer van groen, uitbreiden van oevers door verlaging van het maaiveld of verflauwen van de oevers rondom de plas. Naast deze opgaven staan beekherstel, waterberging en verbetering van het waterkwaliteit in voor het onderhoud van De Groene Delta, aspecten als recreatie en landbouw maken het gebied juist levendig. Dat is nodig, want De Groene Delta is een belangrijk onderdeel voor de vele woonwijken die verbonden zijn met De Groene Delta. Dit zorgt voor een prettige omgeving voor zowel wonen als werken. ’s-Hertogenbosch spreekt over groenblauwe dragers die tussen de vleugels van de stedelijke uitlopers van het buitengebied tot diep in de stad doorlopen.

Van deze groenblauwe dragers zijn de Diezemonding en Het Bossche Broek belangrijke groen en water structuren van het buitengebied naar het stadscentrum. ’s-Hertogenbosch wil inspelen op deze natuurgebieden om ze beter te verbinden met de stad.

De Diezemonding Het ontstaan van ’s-Hertogenbosch komt mede door de ligging en positie in het landschap. Al vanaf oudsher hebben de Dommel en de Aa veel invloed over de stedelijke ontwikkeling van de historische binnenstad van ’s-Hertogenbosch. De kenmerkende brink (nu de markt) volgt de oude lijnen van deze historische wateren, zo later ook de vormen van de vestingmuren van de stad. De Dommel en de Aa stromen samen in de Dieze, waar later ook de Zuid-Willemsvaart op uit komt. Dit maakt dit stukje water best bijzonder, want al het water van midden- en oost-brabant wordt via de Dieze afgevoerd.

Het natuurgebied de Diezemonding genoemd, bestaat uit de Ertveldpolder, Dieskant, Henriëttewaard en Fort Crevecoeur. Ecologisch gezien is de Diezemonding een schakel tussen de Brabantse beekdalen en de Maas en komen er verschillende unieke diersoorten in voor zoals kuddes rode geuzen (runderen), wilde konink paarden, otters en bevers. Omdat het vroeger één van de vele inundatiegebieden rondom ’s-Hertogenbosch was, komen er ook veel moerasvogels, libellen en amfibieën in de Diezemonding voor. Ondanks dat het nu geen inundatiegebied meer is, is het een vrij nat gebied. Dit komt voornamelijk door de dijken die doorgebroken zijn om zo verschillende wielen te creëren, wat de unieke diersoorten als moerasvogels, libellen en amfibieën aantrekt.

Ook de Diezemonding is van belang om ’s-Hertogenbosch op de kaart te zetten als de stad aan het Van Gogh Park en aan de Maas. De Diezemonding speelt dan ook de één van de grootste rollen, samen met het kop van ’t zand, om de historische binnenstad van ’s-Hertogenbosch te verbinden met de Maas.

Het projectgebied, het industrieterrein rondom de ertveldweg, is ook van belang. Dit terrein langs de Ertveldplas kan de verbinding leggen tussen deze 2 grote aspecten in de relatie tussen de Maas en de stad. De mogelijkheden van het terrein rond de ertveldweg worden momenteel niet benut. Het rustige en doodlopende stuk industrie terrein staat vol vervallen bebouwing en benut niet de potentie van wat het ooit als industrie aan het water was. Een verbinding richting de Maas is ook niet aanwezig, als er vanuit de binnenstad gekeken wordt zijn er verschillende mogelijkheden om vanuit het historische centrum de Maas te bereiken. Geen van de routes zijn interessant voor waardevolle een wandeling richting de Maas, bij beide wordt je verplicht drukke autoverkeerroutes te bewandelen voordat de Diezemonding bereikt wordt.

B LANDSCHAPPELIJKE UITDAGING

13

Het Bossche Broek Waarbij ’s-Hertogenbosch is ontstaan op een zanddonk, werd de stad omringd door een moerasachtig en drassig landschap. Dit landschap was kenmerkend voor de natuurlijke verdediging die de stad ’s-Hertogenbosch vormde. Dit verdedigingselement was in de middeleeuwen zo succesvol, dat de stad ook wel de Onoverwinnelijke Moerasdraak werd genoemd. Pas in 1629, tijdens de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje, wist Frederik Hendrik van Oranje het gebied te overwinnen door dijkenstelsel aan te leggen en het water met rosmolens weg te pompen. Doordat er een dijkenstelsel was aangelegd met pompen, ontstond het inundatiegebied Het Bossche Broek. Dit houdt in dat het gebied relatief droog is, maar als het moet, het vol gepompt kan worden met water.

Niet alleen na 1629 was dat ideaal om vijanden buiten te houden, later werd het ook gebruikt bij hoge waterstanden en om overstromingen in de binnenstad te voorkomen. Doordat Het Bossche Broek behoort tot het laagste deel van het stroomdal van de Dommel, blijft het een open drassig graslandgebied dat voornamelijk bestaat uit vochtige en voedselarme hooilanden, rietkragen, open water en drogere graslanden, waarbij sommige nog gebruikt worden door de agrarische sector. Doordat kwel veel invloed heeft op het landschap, ontstaat er waardevolle vegetatie zoals echte koekoeksbloem, grote ratelaar, kale jonker en watergentiaan. Ook is het binnen Brabant een belangrijk weidevogelgebied, het gebiedt trekt kievieten, grutto’s, watersnippen, rietgorzen, sprinkhaanrietzangers en nonnetjes aan. Het Bossche Broek is één van de vele kwaliteiten die de binnenstad van ’s-Hertogenbosch te bieden heeft.

Niet alleen omdat het een uniek landschap is, maar voornamelijk dat het tegen het historische centrum van de stad ligt. Vanuit het Zuidwalkwartier is een prachtig landschap te waarnemen, die de stad ’s-Hertogenbosch kenmerkt.

De Diezemonding

Het Bossche Broek

Sint-Janskathedraal achter het Bossche Broek 14

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Ligging het Bossche Broek en de Diezemonding

Verbeelding Het Van Gogh Nationaal Park

Het Van Goghpark Brabant Niet alleen de stad ’s-Hertogenbosch staat voor een landschappelijk uitdaging, deze uitdaging speelt zich ook af op nationaal niveau. Noord-Brabant staat namelijk voor grote ruimtelijke opgaven: duurzame energieproductie, woningbouw, mobiliteit en logistiek, klimaatadaptatie, herstel van de biodiversiteit, circulaire economie en de transitie van de land- en tuinbouw.

Waarbij de urgentie van deze opgaven hoog is, biedt Noord-Brabant veel ecologische en landschappelijke kwaliteiten die veel kansen bieden. Het ambitiedocument Masterplan Van Gogh Nationaal Park is een samenwerking van ruim veertig Brabantse partners en heeft als doel: Investeren in de ontwikkeling van de natuur en het landschap in het economische hart van Brabant. Deze ontwikkeling is de ruggengraat voor het Van Gogh Nationaal Park in Brabant, waar de 4 grootste steden van Brabant het park vormen. Het landschap tussen deze steden onderscheidt zich van de rest van Nederland met het kleinschalig bekenlandschap met mooie natuurgebieden zoals Loonse en Drunense Duinen, Oisterwijkse Venne, Ulvenhoutse bos maar bijvoorbeeld ook Het Bossche Broek en de Moerputten. Ook is het cultuurlandschap ruim aanwezig, de 4 grote steden vormen de basis samen met de talloze dorpen die zich in het groen bevinden. In het document wordt gefocust op 4 ontwikkellijnen: 1. Natuur, landschap en erfgoed als kans, 2. Perspectief voor boeren en duurzame (voedsel)productie, 3. Natuur en landschap tot in het hart van de steden en dorpen, 4. Ontwikkeling van natuurbeleving en duurzaam (cultuur)toerisme. ’s-Hertogenbosch speelt een grote rol in de ontwikkelingen rondom Het Van Gogh Nationaal Park, zowel landschappelijk als cultuurhistorisch.

Het bekenlandschap is de ruggengraat van Het Van Gogh Nationaal Park, onderdelen van dit bekenlandschap zijn de hoger gelegen dekzandruggen met slingerende beekdalen en natte broekgebieden, een gebied dat erg herkenbaar is in de nabije omgeving van ’s-Hertogenbosch. Voor het bekenstelsel ligt ’s-Hertogenbosch op een belangrijke locatie. Het is één van de 2 knooppunten waar een uitwaaierend systeem van beken samen komt en uitmond in de Maas.

Deze 2 knooppunten vormden vroeger dan ook de twee machtigste bastions van de zuiderwaterlinie: ’s-Hertogenbosch en Breda.

Wanneer ’s-Hertogenbosch wilt inspelen op het thema Den Bosch als de stad aan het Van Gogh Park en de stad aan de Maas, speelt Het Bossche broek een cruciale rol om deze ambitie te verwezenlijken. Ondanks dat Het Bossche Broek aan het centrum van ’s-Hertogenbosch ligt, kan er altijd nog verbetering komen met de verbinding tussen Het Bossche Broek en de binnenstad. Het zuidwalkwartier is dan ook een belangrijke schakel die het centrum van ’s-Hertogenbosch verbindt met Het Bossche Broek. In 2019 is een visie over het zuidwalkwartier vastgesteld door de gemeente ’s-Hertogenbosch en hebben ambities voor het gebied tussen de binnenstad en Het Bossche Broek vastgesteld. Enkele van deze ambities zijn versterken van dwaalroutes, kwaliteitsverbetering openbare ruimte met veel groen en kunst, Prins Bernhardstraat is de schakel tussen Het Bossche Broek en de binnenstad, de Vestingboulevard als ‘balkon’ van de stad uitkijkend over Het Bossche Broek en historische hoofdstructuren in de binnenstad herstellen.

Overzicht Van Goghpark

B LANDSCHAPPELIJKE UITDAGING

15

16

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

← De Ertveldplas en directe omgeving

Ertveldplas In 1874 werd de Vestingswet van August Willem Philip Weitzel aangenomen, omdat er behoefte kwam aan ontwikkelingen buiten de stadsmuren. Deze wet maakte het mogelijk om uitbreidingen van de stad te ontwikkelen buiten de stadsmuren. Als eerst werd Het Zand gebouwd en later ook aan de andere kant van het spoor. Dit gebied, genoemd het Bossche Veld werd toen voornamelijk gebruikt voor industriële doeleinden, zo vestigde de Grassofrabriek er in 1913 en was er een Veemarkt. Pas na de tweede wereldoorlog, vond in de jaren 50 de eerste woningbouw plaats. Voornamelijk waren dit arbeiderswijken voor de nieuwe werknemers van de nabijgelegen Rietvelden. Grote bedrijven als Heineken, Michelin en Nicholson File vestigden hier hun fabrieken. Vanwege het inundatielandschap dat zich rondom ’s-Hertogenbosch bevond, was ophoging van het gebied nodig om de woningbouw van Boschveld te realiseren. Het zand dat werd opgegraven om het gebied op te hogen is uit het gebied de Ertveld gehaald, wat nu de Ertveldplas vormt.

In totaal is de Ertveldplas 42,5 hectare groot en is verbonden met de Dieze. De plas wordt voornamelijk gebruikt als ecologische schakel tussen de wateren en de Maas. Ook recreatie komt voor op de plas. Zo is er een watersportvereniging en een waterscouting die gebruik maken van de plas. De plas is ook van belang voor het industrie ten zuiden van de plas. De oevers van de Ertveldplas bestaan uit beschoeide en verharde stukken, waarvan er sinds 2014 meer wordt gefocust op natuurvriendelijke oeverbscherming waardoor vissen kunnen paaien en voor bescherming van golven die ontstaan door harde wind. Als ecologische schakel bevinden er zich veel unieke dieren in het gebied. Denk dan aan vele gevogelte als de ijsvogel, blauwe borst, matkop, visdief, slechtvalk, kuifeend, tafeleend, krakeend, fuut, dodaars, kokmeeuw, stormmeeuw, zilvermeeuw en mantelmeeuw. Ook is het een belangrijke migratieroute bevers en otters die in Gelderland zijn uitgezet en ideaal zijn voor het gebied.

Botenopslag bij de watersportvereniging

Gemeente ’s-Hertogenbosch heeft verschillende ambities met haar vele plassen. Net als bij de Ertveldplas zijn de meeste plassen zandwin-plassen, veel van het zand werd gebruikt bij de ophoging van gronden bij uitbreidingen van de stad. Vroeger was dan ook de noodzaak om zulke plassen te creëren voor het winnen van zand, tegenwoordig hebben de plassen een andere functie. De meeste plassen bieden tegenwoordig allerlei vormen van recreatie, sport en natuurbeleving. De meest populaire plassen voor deze functies zijn voornamelijk de Zuiderplas, de Oosterplas, de Groote Wielenplas en het Engelermeer. Deze plassen zijn de hot-spots van ’s-Hertogenbosch als het gaat om recreatie, de Oosterplas en de Engelermeer trekken alleen al per jaar meer dan 100.000 bezoekers. Deze plassen bieden niet alleen ruimte voor recreatie, sport en natuurbeleving. Ook voor de lokale natuur en biodiversiteit heeft veel baad bij de verschillende plassen. Vaak spelen deze plassen dan ook een rol als leefgebied en verbindingszone voor flora en fauna. Zo ook is de Ertveldplas een leefgebied en verbindingszone voor flora en fauna, met de nabij gelegen natuurgebied de Diezemonding is de Ertveldplas een ecologische hoofdschakel van het rivierennetwerk en het natuurgebied. De gemeente heeft veel ambities voor het aantrekkelijk maken van de plas, zowel als op recreatie niveau als op natuurwaarde niveau. De gemeente schrijft dat de Ertveldplas enorm veel potentie heeft voor recreatie en dat deze nog niet wordt benut. Door de grote en het open karakter van de plas, is het ideaal voor windsport en andere vaaractiviteiten. Ook wordt er tot het heden niet goed ingespeeld op de recreatievraag die veel plassen van ’s-Hertogenbosch hebben. Er is geen openbare toegang tot het water in de vorm van een strand of aantrekkelijke kade of oever en er zijn weinig tot geen recreatie voorzieningen zoals horeca of evenementen. Deze punten wilt de gemeente aanpakken, wat valt binnen de visie Bossche Plassen. De gemeente spreekt ook over kansen van herontwikkeling van natuur aan de kade waar nu de woonboten liggen, de oevers zouden daar aan de natuur overgelaten moeten worden.

Vervallen industrie op het Ertveld B LANDSCHAPPELIJKE UITDAGING

17

RUIMTELIJKE ASPECTEN Om het gebied goed te begrijpen, worden verschillende aspecten die de structuren van het gebied bepalen, los van elkaar gehaald. Hierdoor ontstaat er een duidelijk overzicht van aspecten die de ruimte creëren.

Infrastructuur

Bebouwing

Het gebied ten oosten van de Ertveldplas is goed ontsloten. In het zuiden is de Ertveldweg ontsloten op het nieuwe kruispunt met de Zandzuigerstraat en de recent aangelegde Nelson Mandelalaan (Parallelweg) welke direct over de Dieze naar het station van ’s-Hertogenbosch gaat. Parallel aan deze weg en de Ertveldweg, ligt de spoorlijn van ’s-Hertogenbosch welke volop gebruikt wordt door openbaarvervoer- en goederentreinen. De Zandzuigerstraat is tevens ook één van de grotere ontsluitingswegen die ’s-Hertogenbosch heeft. Het is een weg met 4 autobanen en een los liggen fietspad, ook de Zandzuigerstraat gaat over de Dieze richting het industrieterrein van het Veemarktkwartier. De Zandzuigerstraat is ook een van de weinige ontsluitingen richting de oostkant van het spoor. In het noorden ontsluit de Ertveldweg op het historische dorpslint van Orthen. Vroeger was er bij deze ontsluiting een spoorovergang voor auto- en vrachtverkeer, deze is sinds 2018 gedempt en alleen toegankelijk voor (brom en snor)fietsers en wandelaars. Voor de ontsluiting is een ingang voor de wandelroute richting de Diezemonding.

Het gebied bestaat voornamelijk uit industrie en bedrijventerrein. Rondom de Zandzuigerstraat zijn de meeste gebouwen geconcentreerd, richting het noorden verkleint de concentratie aan verbouwing en staan er meerdere grote bedrijfshallen en panden, het terrein van deze panden liggen direct aan het water. Bij de watersporthaven verandert de schaal van de bebouwing; meer kleinere gebouwen concentreren zich op het terrein van de haven en de scouting, welke de sfeer van het industrieterrein weghalen en een meer natuurlijke sfeer terugbrengt. Zowel als op het bedrijventerrein als het terrein van de watersporthaven bevinden zich maximaal 3 woningen. De meeste gebouwen hebben maar één verdieping met uitzondering van grotere bedrijfspanden met maximaal 2 verdiepingen. Meeste bedrijfshallen hebben geen verdiepingen. Naast alleen bedrijvigheid en leegstand van panden, bevinden zich er meerdere verenigingen in het gebied. Naast de haven en de scouting, is er ook een carnavalsvereniging welke zich bezighoud met het bouwen van praalwagens.

Kruising zandzuigerstraat

Oversteek spoor - Orthen

Groenstructuur Doordat het een gebied een oud industriegebied is, zijn de bomen in het gebied goed op leeftijd. Langs de ertveldweg is er een mooie bomenrij van volwassen bomen. Ook langs de Zandzuigerstraat komen (kleinere) bomenrijen van volwassen bomen voor. Richting de watersporthaven bevinden er zich meer kleinere bosperken met dichte begroeiing. Ook langs de Dieze staan er enkele volwassenbomen. Waar geen industrieterrein is gerealiseerd, zijn er perken van gras. Richting het noorden wordt het gebied steeds groener, mede omdat het begin van het natuurgebied de Diezemonding hier begint.

Groen tussen het spoor en de ertveldweg 18

Bomenstructuur aan de ertveldweg

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Bebouwing aan de ertveldweg

Metaalrecyclingsbedrijf

Belemmeringen Het projectgebied is omringt door belemmeringen. Ten noorden van het project gebied bevind zich de Diezemonding welke onderdeel is van NNN (Natuur Netwerk Nederland). Door dit gebiedt loopt ook een hoogspanningslijn van geertruidenberg centrale richting verdeelstation enexis? De Rijksoverheid geeft vanaf 2019 de opdracht om hoogspanningslijnen die door bewoond gebied lopen te verkabelen onder de grond of te verplaatsen, de hoogspanningslijn boven het plangebied komt hier ook in aanmerking voor. In het oosten grenst het projectgebied met een spoorlijn van tracé Utrecht-’s-Hertogenbosch.

Aangezien de drukte van de spoorlijn, is er in de directe omgeving van de spoorlijn geluidsoverlast van personen- en goederentreinen.

De Zandzuigerstraat ontsluit de zuidkant van het projectgebied. Dit is een brede ontsluitingsweg met in totaal 4 autoverkeerrijbanen en vrij-liggend fietspad. Vanuit de gemeente is Ontwerp Koersnota Hoofdinfrastructuur ’s-Hertogenbosch ter discussie gebracht, hier stelt de gemeente voor een hoofdroute van zowel fiets-, OV- en autoverkeer van het station naar de a58 aan te leggen. Een deel van dit plan is al gerealiseerd door de verlenging van de Parallelweg en de Nelson Mandelalaan. Echter het plan om een hoofdweg aan te leggen door de Ertveld en Orthen lijkt niet reëel.

Bebouwing, bouwhoogte en functies

Belemmeringen

Infrastructuur

Groenstructuren

B LANDSCHAPPELIJKE UITDAGING

19

Cultuurhistorsiche kaart van de omgeving →

Ertveldplas

Cultuurhistorie

De ertveldplas ligt tegen het projectgebied aan. De plas is redelijk diep, wat het populair maakt voor watersport en bootvaart. Zowel pleziervaart als industrievaart maakt gebruik van de vaarroutes van de Maas richting de industrieterrein of de binnenstad van ’s-Hertogenbosch. Plezier- en industrievaart is niet het enige wat zich over de wateren van de Ertveldplas beweegt, aan de noordzijde van de Ertveldplas, tegen het natuurgebied de Diezemonding aan, bevinden zich ruim 20 woonboten. Deze woonboten zijn hier niet gewenst omdat dat de kansen van het vernatuurlijken van de oever van het natuurgebied tegenhoudt. Alle andere oevers van de Ertveldplas bestaan zowel uit verharde als groene oevers. Waar er groene oevers zijn, is de relatie met het land grotendeels ook groen. Ten noorden van de plas, bevindt zich de grootste hoeveelheid groene oever, dat is ook logisch aangezien hier de Diezemonding aan de plas grenst. Ook aan de zuidkant van de plas, boven de Brabanthallen en de Gruyterfabriek, bevind zich het meeste groen met een groene oever. Waar het terrein aan het water grotendeels verhard en industrie is, is vrijwel altijd een verharde oever aanwezig.

De rijke historie van ’s-Hertogenbosch blijft alleen binnen de vestingmuren van de binnenstad. De oorspronkelijke stichtplaats van ’s-Hertogenbosch ligt namelijk iets meer in het noorden, in het oude buurtschap van Orthen, welken al ouder is dan ’s-Hertogenbosch zelf. Orthen staat vooral bekent om zijn gelijknamige begraafplaats, welke tevens ook een rijksmonument is. Ook heeft Orthen, wat nu een wijk van ’s-Hertogenbosch is een kerk (De Sint-Salvatorkerk), een fort (Fort Orthen) en een kasteel (De Meerwijck). Het oude lintenstructuur van Orthen is ondanks verstedelijking van de stad, nog steeds herkenbaar en telt vele rijks- en gemeentemonumenten. De verlening van het dorpslint van Orthen is een eeuwen oude dijk welke nog steeds te bewonderen is (Engelsedijk). Ten zuiden van het projectgebied staan ook nog oude industrierelicten die rijksmonumenten zijn, zoals de Gruyter fabriek, de oude Veemarkt en de Grasso fabriek. Zowel een lange afstandswandelroute en een regionale snelfietsroute doorkruizen het projectgebied.

Historisch dorpslint Orthen

Ertveldplas vanuit de watersporthaven 20

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Watersportvereniging Viking

B LANDSCHAPPELIJKE UITDAGING

21

LANDSCHAPPELIJKE ANALYSE Eén van de grootste ambitie die de gemeente ’s-Hertogenbosch heeft met het plangebied, is dat het een schakel moet zijn tussen de binnenstad en de Diezemonding. Hier mee wilt de gemeente inspelen op het thema relatie stad en land, want ’s-Hertogenbosch is echt een stad dat midden in de natuur valt. Grotendeels komt dit al door Het Bossche Broek, dat direct aan de binnenstad grenst, maar ook de Diezemonding kan een enorm aandeel hebben in deze ambitie. ‘s-Hertogenbosch: stad aan de Maas De huidige omgeving rondom de binnenstad maakt het niet ‘gebruiksvriendelijk’ om de route richting de Maas af te leggen. Wandelend ben je ongeveer 45 minuten kwijt. Tijdens deze wandeling kan je er voor kiezen om bij de binnenstad het spoor over te steken en via de nieuwe Nelson Mandelalaan de Dieze over te steken om vervolgens via het Ertveld de Diezemonding te bereiken. Een andere weg is via het Citadel en Orthen. Beide routes hebben gemeen dat ze over of langs drukke autoverkeerswegen gaan, wat nadelig is voor de gebruikerservaring. Om in te spelen op de ambitie van de gemeente om de binnenstad met de Maas te verbinden moet er verschillende ingrepen plaats vinden. Richting de Maas moet een goede route ontstaan, een route met hoge natuurwaarde, veiligheid en aantrekkelijkheid. Zodra deze route efficiënt en aantrekkelijk is, ontstaat er een potentie voor recreanten om richting de Ertveldplas te bewegen en vervolgens de Diezemonding. Dat houdt in dat deze route niet alleen voor de Maas is, maar ook een goede langzaam verkeer ontsluiting moet vormen voor de Ertveldplas, de Diezemonding en de openbare ruimtes in deze omgeving.

Deze nieuwe route zou goed in kunnen spelen op huidige ontwikkelingen in de directe omgeving. De Spoorzone is een ambitie van de gemeente waarbij de binnenstad van ’s-Hertogenbosch in feite wordt uitgebreid. Het aanbrengen van een hoog stedelijke omgeving, biedt veel kansen voor de stad en de omliggende wijken, het geeft een impuls voor bedrijvigheid, uniek wonen en roering. Voornamelijk is met de Spoorzone vooral ingespeeld op het oversteken van het spoor, echter vormt de nieuwe route richting de maas een kans om de spoorzone uit te breiden langs de Dieze. Dit houdt in dat de Spoorzone ontwikkeling eerder een ‘Deltazone ontwikkeling’ zal worden, wat goed past bij de stad ’s-Hertogenbosch vanwege de vele wateren en de rijke water geschiedenis van de stad. Samen met deze Deltazone ontwikkeling komen er tal van kansen vrij om de route richting de Maas te versterken. Plannen zoals de Zuid-Willemspark en de Bossche Stadsdelta zijn voorbeelden die in spelen op de ontwikkeling van de Deltazone, beide spelen in om herontwikkeling van bestaande omgeving en de focus leggen op de openbare ruimte aan het water.

Ook in de richting van de landtong van de Rietvelden waar de Brabanthallen en de Gruyterfabriek zich bevinden, is er potentie tot stevige herontwikkeling die goed in kan spelen met de omliggende wateren en de ambitie van ‘s-Hertogenbosch.

Een herontwikkeling van het bedrijventerrein de Ertveld biedt veel kansen voor de route richting de Maas. In de huidige situatie van het bedrijventerrein fungeert de Ertveldweg als een ontsluiting voor het bovenliggende Orthen.

Voornamelijk wordt deze ontsluiting alleen gebruikt voor bestemmingsverkeer van het bedrijventerrein en bewoners van Orthen. Deze route van de Zandzuigerstraat richting Orthen (en omgekeerd) is belangrijk voor de route richting de Maas, want vanuit Orthen zijn er meerdere ‘ingangen’ die het natuurgebied de Diezemonding in gaan. Deze ingangen kunnen versterkt worden om de route richting de Maas te verduidelijken. De huidige ingangen het gebied in, zijn niet heel uitnodigend.

Oude routes versus kansrijke routes 22

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Bebouwing De huidige bebouwing van het projectgebied zijn veelal grote bedrijfshallen en panden, waarvan sommige panden een vervallen indruk geven. Veel waarde hebben de gebouwen niet, veelal zijn de bedrijven die zich hier gevestigd hebben afhankelijk van de ruimte en hebben vrijwel geen bedrijvigheid met het water, waarvoor deze terrein oorspronkelijk voor ontwikkeld waren. Het is dus wenselijk om vrijwel alle bebouwing te vervangen om in te spelen op een goede herontwikkeling van het gebied met nieuwe functies. Zodra huidige bebouwing worden gesloopt, ontstaan er veel kansen voor interactie met het water. Mogelijkheden als een openbare ruimte langs het water en zich lijnen van het spoor tot het water komen naar voren. Bebouwing die waardevol voor de gemeenschap zijn, denk dan bijvoorbeeld aan de waterspotvereniging in het noorden van het projectgebied, moeten de kans krijgen om goed in te passen op de nieuwe ontwikkelingen. Dit zorgt voor maatschappelijke draagvlak en roering in het projectgebied.

Al ruim 50 jaar liggen er permanente woonboten in de Ertveldplas, al hoewel deze hier in eerste instantie hier niet hadden mogen liggen, gedoogt de gemeente dat mensen hier op de Ertveldplas wonen. Waarbij er eerst geen voorzieningen waren als schoon drinkwater en/of riolering, heeft de gemeente deze toch gefaciliteerd. Echter ziet de gemeente ’s-Hertogenbosch deze woonboten het liefst verdwijnen, het is namelijk planologisch niet goed geregeld en het zit te dicht bij het industrieterrein de Rietvelden.

Waar de gemeente de bewoners van de woonboten probeert tegemoet te komen door andere woonboot-locaties aan te bieden die wel planologisch en toekomstgericht zijn, voelen de bewoners hier niks voor. Deze andere locaties zijn de Van Veldekade (aan de Zuid-Willemsvaart) en de Rosmalense Plas, beiden goed voor ca. 10 permanente ligplaatsen. Wat de huidige locatie voor de bewoners zo aantrekt is het wonen midden in de natuur, de kade waar de woonboten aanliggen is namelijk de Ertveldpolder, onderdeel van de Diezemonding. Deze natuurbeleving was jaren voordat de gemeente faciliteiten aanbracht zelfs nog meer aanwezig, de bewoners kapte hun eigen hout voor de kachel en gebruikte de plas als riool. Energie deden ze zelf opwekken door middel van aggregaten en zonnepanelen.

Belemmeringen De belemmeringen in het gebied vormen vrijwel meer bepaalde restricties en eisen waar aan de nieuwe ontwikkelingen aan moet voldoen. Zo kan er niet zomaar nieuwe woningbouw plaatsvinden dichtbij een hoogspanningslijn.

Algemene regelgeving beschrijft dat er bij de hoogspanningslijn (150kV) minimaal ca 80 meter afstand tussen de woning en het hart van de lijn zitten. Natuur Netwerk Nederland/Brabant heeft invloed op voornamelijk het stukje Dieze aan de zuidkant van het projectgebied. Zomaar dit stuk water verstoren behoort niet tot de mogelijkheden, evenals grotendelen van de Diezemonding. Het is dus ook van belang dat er rekening wordt gehouden met deze natuurzone. Een ontwikkeling dat rekeninghoud met deze natuurzone en inspeelt op de kansen is gewenst, met zulke impulsen kan het projectgebied goed inspelen op de landschappelijke ambitie van ’s-Hertogenbosch.

Bij de spoorzone staat vrijwel altijd het spoor centraal, al hoewel dit het middelpunt van ontwikkeling is bij een spoorzone ontwikkeling, is zo’n spoorlijn vaak niet gewenst. Trilling- en geluidsoverlast komen vaker voor in het gebied en zou mee geleefd moeten worden. Het is ook voornamelijk dat de bebouwing dat het dichtst bij het spoor ontwikkeld wordt, dient als geluidsmuur.

Deze bebouwing fungeert als blokkade van de overlast die het spoor aan de rest van het projectgebied kan doorgeven. Niet alleen bebouwing kan als blokkade van het overlast dienen, maar bijvoorbeeld een bomen rij, zoals in de huidige situatie, dient als zo’n geluidsoverlast blokkade in een natuurlijke vorm. Een andere belemmering dat met infrastructuur te maken heeft is de zandzuigerstraat. Zoals eerder beschreven is dit een weg die wellicht niet de capaciteit hoeft op te vangen waarvoor deze ontworpen is. Dit brengt veel mogelijkheden met zich mee tot herontwikkeling van het terrein direct aan deze weg, waarvan groot deel ook hoogwaardige locaties langs de Ertveldplas zijn.

De bewoners blijven het liefst op deze locatie, volgens hen past water-wonen nou eenmaal zeer goed bij ’s-Hertogenbosch. Waarbij de gemeente kan denken aan andere locaties voor deze woonboten zoals het Zuid-Willemskanaal of de Rosmalense Plas, zijn nieuwe ontwikkelingen met water-wonen op de Ertveldplas niet helemaal onmogelijk. Argumenten als dat het dicht bij het industrieterrein ligt worden steeds zwakker door nieuwe ontwikkelingen, de Veemarktkwartier huisvest tegenwoordig geen stevige industrieën meer, maar is een broedplaats van creativiteit en evenementen. Samen met de andere unieke Bossche ontwikkelingen en woonexperimenten is wonen op het water geen slecht idee, wonen op het water verstoord de natuur minder dan vaste ontwikkelingen op het land. De overgang van een stedelijke omgeving naar een natuurgebied via wonen op het water is potentieel een sterk concept, dat bij het projectgebied de Ertveld past. Als het water-wonen meer gecontroleerd ontwikkeld worden kan het inspelen op thema’s als duurzaamheid en de gezonde stad, bewoners gaven zelf al aan dat wonen op het water de identiteit van ‘tiny-houses’, ‘zelfvoorzienend wonen’, ‘wonen met natuurbeleving’ en ‘vrijheid’ heeft.

B LANDSCHAPPELIJKE UITDAGING

23

Ertveld locatie en gewenste interactie met de directe omgeving

Cultuurhistorie

Het Ertveld locatie

Het historische lint van Orthen is een unieke compliment voor het gebied, samen met deze lint en de Engelsedijk komt de historie naar voren. Belangrijk is dat deze historie bewaard wordt en versterkt wordt. Eén van de mogelijkheden van versterken is de verbinding tussen de binnenstad en de Diezemonding benadrukken via de Orthen lint en de Engelsedijk. Vanuit deze route zijn er verschillende mogelijkheden tot ‘ingangen’ die de Diezemonding in gaan. Naast de historische lint kent de directe omgeving van het project gebied ook tal van gemeente- en rijksmonumenten. Denk bijvoorbeeld aan de historische lintbebouwing of de oude veemarkt. De volledige potentie van deze panden worden vrijwel niet benadrukt of gecomplimenteerd via de openbare ruimte.

Een herontwikkeling van het project gebied en de directe omgeving (EKP), geven de kans om het veemarkt kwartier op te knappen tot een interessant gebied in ’s-Hertogenbosch met creatieve ambities en grote evenementen.

De locatie van het projectgebied is uniek in ’s-Hertogenbosch. Niet alleen de ligging tot de binnenstad is goed, ook de landschappelijke waardes van het gebied en directe omgeving zijn uniek. Het project gebied wordt in principe omrand door 2 type randen. Water (ca. 63% of 2000 meter) en spoor (ca. 35% of 1100 meter) zijn leidend in de bepaling van de randen van het project gebied. De overige randen van het gebied bestaat uit infrastructuur en ontsluiting van het Ertveld.

Het water was vroeger goed voor bedrijvigheid, bedrijven hadden namelijk een directe verbinding met het water en dat maakte industrievaart mogelijk op het Ertveld. Deze functies komen te komen vervallen omdat industrievaart op de Dieze zo goed als afgenomen is. Dit houdt in dat bedrijven die er momenteel gevestigd zijn geen connectie met het water hebben, terwijl ze er direct aan het water liggen. Vanuit de openbare ruimte op het Ertveld is er ook geen enkele connectie met het water, de bedrijventerreinen vormen een harde scheiding tussen de Ertveldweg en het water. Enige vorm van waterbeleving is mogelijk bij de watersportvereniging en de landtong, echter kan dit gebied ook een nieuwe impuls goed gebruik om de kwaliteit van het gebied op te krikken.

24

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Ertveld als groen/blauwe drager

Uitzicht op het huidige Veemarktkwartier

Voor een goede gebiedsontwikkeling, in het geval van het Ertveld, is een verbinding met het water nodig. Niet alleen omdat het kansen biedt voor een goede openbare ruimte, maar ook omdat het water het gebied definieert.

Net als het water, is het spoor duidelijk aanwezig in het plangebied. Heel de oostzijde van het Ertveld sluit aan op het spoor dat een verbinding zorgt tussen ’s-Hertogenbosch en Utrecht. Dit spoor wordt in het algemeen gezien als een harde rand, het is een rand waar vrijwel geen connectie voor (nodig) is. Om het spoor goed te kunnen integreren in het plangebied, is interactie rondom het spoor essentieel. Deze interactie kan goed inspelen op het concept van spoorzone ontwikkeling, net zoals dat het water het plangebied betrekt bij deltazone ontwikkeling. Een eventuele overbrugging kan het gebied toegankelijker maken aan de oostkant. Hierdoor ontstaan mogelijke herontwikkelingen aan de andere kant van het spoor die goed zouden kunnen inspelen op de zelfde problematiek en thema’s van het huidige projectgebied. Dit gebied ondervond afgelopen jaren al een stevige herstructurering, waarbij verouderde huizen zijn vervangen door nieuwbouw. Een vernieuwde woonwijk is een goede impuls voor de wijk en de directe omgeving. Een eventuele directe (fiets- en wandel)verbinding met deze wijk geeft kansen voor activeren en betrokkenheid. Op het moment huisvest er in het andere deel van deze wijk een organisatie welke eventueel zich kan vestigen aan de rand van de stad, waardoor er flink wat ruimte vrij komt voor herontwikkeling welke goed kan aansluiten op het Ertveld en Orthen west.

De groen/blauwe drager De relatie tussen stad en land is erg belangrijk voor ’s-Hertogenbosch. Al eeuwen lang staan de beken en moerasachtige landschappen rond de stad bekend voor de identiteit van ’s-Hertogenbosch. Tot de dag van vandaag zijn deze landschappen en natuurelementen terug te herkennen in de stad. De ambitie van ’s-Hertogenbosch is dan ook het behouden en versterken van deze natuurelementen, deze natuurelementen houden de groenblauwe structuren, cultuurhistorie, recreatie en landbouw in. In het plan dat de gemeente hier voor heeft opgesteld, genaamd ‘De Groene Delta’, is de ambitie gevisualiseerd. Deze ambitie wordt door de gemeente omschreven als “het ontwikkelen van een hoogwaardige natuurrijke groenstructuur in en rond de stad ’s-Hertogenbosch, die bijdraagt aan een duurzame, (be)leefbare en toekomstbestendige stad”.

Resultaat van de ambitie komen uit in verschillende thema’s, van deze thema’s is ook veel overlapping met de gezonde en veilige stad:

1.

2.

3.

4.

5.

Een natuurlijke groene delta Een bereikbare en leefbare groene delta Een klimaatbestendige groene delta Gezond wonen en werken in de groene delta De eetbare groene delta

Overlapping met de gezonde en veilige stad komt vrijwel in elk aspect terug.

Gebiedspecifiek wordt er in De Groene Delta gefocust op de Diezemonding met de Ertveldpolder en de Dieskant. De Dieze die hierin een verbinding vormt richting de binnenstad is van belang. Op de Diezemonding sluit Fort Orthen aan, in de vorm van het oude lint dat zich bevind ten noorden van het projectgebied.

Deze ‘stedelijke groenzone’ van Orthen wordt van belang beschreven in het plan De Groene Delta. Het projectgebied kan inspelen op het plan De Groene Delta door het groen van de Diezemonding en het blauw van de Ertveldplas en de Dieze, de stad in te begeleiden. In het plan van De Groene Delta wordt natuur in de stad expliciet genoemd, het uitvoerende programma bestaat uit: • Uitbreiden areaal ecologisch beheer door aanleg/ontwikkeling

bloemrijke bermen, natuurvriendelijke oevers en ecologische stapstenen • Aanleg faunapassages, nestkasten, insectenhotels en amfibieënschermen

B LANDSCHAPPELIJKE UITDAGING

25

Ontsluitingen rondom Ertveld • Uitbreiden van tijdelijke natuur op braakliggende gronden • Aanleg fruitbomen, houtwallen, poelen, vlinder- en bijenweiden,

vogelbosjes en groene speelpleinen • Stimuleren natuur-inclusief-bouwen en adviseren omgaan met

‘beschermde’ soorten • Ondersteunen ‘initiatieven rondom natuur’ van bewoners,

woningbouwcoöperaties, bedrijven en andere organisaties • Onderzoek en monitoring naar natuur in de stad met onderwijs en vrijwilligers • Voorlichting en educatie door gemeente, onderwijs en lokale natuurorganisaties

De ambitie van de gemeente voor de Diezemonding als een riviernatuurpark gaat gerealiseerd worden door: • • •

• • • • •

Inzet van 37 ha landbouwgrond Natuurontwikkeling Henriettewaard, 37 ha (GOB i.c.m. kleiwinning) Bij de werkzaamheden in de Henriettewaard indien mogelijk combineren van het verplaatsen van de polderdijk met het terugbrengen of zichtbaar maken van de liniedijk Natuurontwikkeling Ertveldpolder, 10 ha (GOB) Benutten compensatieopgaven bedrijventerrein en windmolens Groene inpassing RWZI (Waterschap) Efficiënt en integraal natuurbeheer met grote grazers Community Building met o.a. ARK Natuurontwikkeling, Stichting Free Nature, Waterschap Aa en Maas, Heineken, gebruikers en bewoners

Als je alle gebouwen en verhard terrein weg in het projectgebied denkt, blijft er een minimale hoeveelheid groene ruimte over. Deze groene aspecten van het Ertveld zijn voornamelijk geconcentreerd langs de randen. Een volwassen bomenlaan langs de Ertveldweg voert de dominantie van groene kenmerken in het gebied. Stevige groene structuren moeten toegevoegd worden om het karakter van de Diezemonding minstens te evenaren. Het gebied kan als schakel dienen tussen de stedelijke omgeving van de spoorzone en de natuurlijke omgeving van de Diezemonding. Door deze schakel ontstaat er een mogelijkheid voor meer stedelijke verdichting in het zuiden van het plangebied en een meer groene verdichting in het noorden van het plangebied.

Beide verdichtingen moeten goed inpassen op de omgeving van het water.

Bij de zuidelijke verstedelijking staat de Dieze centraal en bij de groene verstedelijking is de interactie met de Ertveldplas het belangrijkst.

Groenelementen die op particulier terrein staan, hebben voornamelijk geen groenwaarde en zijn verwaarloosbaar. Kades lang het water moeten opnieuw ontwikkeld worden om de optimale gebruik, zowel groen als functioneel, te kunnen benutten. Huidige kades zijn nu ingericht aan de hand van waterindustrie en minimale natuurlijke oevers. Het is wenselijk om deze oevers en kades opnieuw in te richten ten behoeve van de stedelijke ontwikkeling die plaats vinden in het Ertveld. Landschappelijke vraagstuk als verbinding met het water spelen hierin een grote rol aangezien het water veel potentie heeft voor recreatie en toeristische functies die de binnenstad en spoorzone ontwikkeling versterken. De groenstructuur aan de spoorzijde (bomenlaan en spoorsloot) zijn afhankelijk van de stedelijke ontwikkeling en de interactie met het spoor.

Wenselijk is dat de huidige spoorsloot wordt behouden en verbeterd aangezien dit veelal terrein van de spoorbeheerder is.

26

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Infrastructuur De huidige infrastructuur dat zich nu bevind in het Ertveld, is voornamelijk geschikt als ontsluiting voor bedrijvigheid. Zodra in het gebied een herontwikkeling plaats vind, is het van belang dat hierbij een passende infrastructuur wordt ontworpen. De noordelijke ontsluiting met Orthen is niet gewenst als hoofdontsluiting voor het gebied. Dit betreft een smalle straat, met een lage verkeerscapaciteit. Dit maakt het daarom zeer geschikt om te gebruiken als een ontsluiting voor wandel- en fietsverkeer, wat dan ook weer goed aansluit op de ‘ingangen’ die het natuurgebied in gaan. De rigoureuze oversteek over het spoor voor wandel- en fietsverkeer zou aangepakt moeten worden, dit betreft een tijdelijke maatregel die de kwaliteit van de openbare ruimte niet ten goede komt. Gewenst is dat op de locatie van de oversteek over het spoor een goede integratie komt met de openbare ruimte.

De Zandzuigerstraat is de meest logische keuze als hoofdontsluiting voor het gebied, deze weg loop dwars door ’s-Hertogenbosch heen en ontsluit het gebied met de rest van de stad. Laatste jaren is in strategisch oogpunt geïnvesteerd in de weg, al zijnde dat het een weg is die veel verkeer in de stad moet op kunnen vangen. Dit maakt de schaal van de weg redelijk

onmenselijk: 4 autobanen met een extern fietspad. De vraag is nog maar of deze weg daadwerkelijk de capaciteit nodig heeft waarvoor deze is ingericht.

De weg heeft weinig tot geen interactie met de directe omgeving, wat de natuurbeleving van de Ertveldplas niet ten goede komt. Wanneer het Ertveld wordt her-ontwikkeld, is een ontsluitingsweg die past bij het gebied nodig, een eventuele schaalverkleining van de weg zou nodig moeten zijn om het goed in te laten spelen op de nieuwe omgeving. Het zelfde probleem doet zich voor bij de Nelson Mandelalaan, een belangrijke verbinding richting het station en het centrum van de ’s-Hertogenbosch. De inrichting van de brug is modern, waarbij wandel en fiets verkeer meer dan genoeg ruimte krijgen, zo’n zelfde ontwerp zou goed kunnen aansluiten op het nieuwe infrastructuur van het Ertveld.

De verbinding tussen de Diezemonding en de binnenstad bij de landschappelijke uitdaging centraal, infrastructuur speelt een grote rol in dit vraag stuk. Als het Ertveld een schakel zal zijn tussen de binnenstad en de Diezemonding, vangt de infrastructuur de vraag van mobiliteit op. Een interessante langzaam verkeerroute onder de Royal Welshbrug en het spoor door, langs de Dieze, biedt de meeste kansen. Deze route kan inspelen op de connectie met de natuurbeleving van de Dieze en ontsluit het plangebied met de binnenstad via de ontwikkelingen van de Bossche Stadsdelta.

In de directe omgeving van het Ertveld zijn geen openbaarvervoer voorzieningen. De dichtstbijzijnde bushaltes bevinden zich op de Hambakenweg/Orthen (minimaal 15 minuten lopen) en het treinstation van ’s-Hertogenbosch is op redelijke afstand (ca 20 minuten lopen). Er zijn veel kansen voor een goede openbaarvervoersverbinding met het gebied, niet alleen om de nieuwe stedelijke omgeving van bijvoorbeeld EKP, Bossche Stadsdelta en het Ertveld te ontsluiten, maar ook voor de bedrijvigheid en nieuwe ontwikkelingen van het veemarktkwartier (Brabanthallen en de Gruyterfabriek).

Een bushalte op de zandzuigerstraat ten hoogte van het Ertveld of ten hoogte van de Brabanthallen biedt de meeste kans op een succesvolle ontsluiting van de directe omgeving van het gebied.

B LANDSCHAPPELIJKE UITDAGING

27

III STEDELIJKE UITDAGING

Waarbij de landschappelijke uitdaging inspeelt op de omliggende natuurgebieden en de ruimtelijke kwaliteiten van het project gebied, kijkt de stedelijke uitdaging naar de stad. De rijke historie van ’s-Hertogenbosch is uniek en valt overal terug te herkennen aan de binnenstad en de routes er om heen. Bij een unieke omgeving horen ook unieke mensen, met ieder zijn eigen behoeften, want ook de programma en de behoefte van de stad zijn belangrijk als er een nieuw gebied nabij de binnenstad wordt ontwikkeld. Samen met de demografie van de mensen van ’s-Hertogenbosch en behoefte kan een stedelijke uitdaging geformuleerd worden. Een belangrijk thema die aansluit op deze stedelijke uitdaging is de gezonde en veilige stad.

← Hoogspannigsstation nabij Orthen 29

HISTORIE ‘S-HERTOGENBOSCH Met de landschappelijke uitdaging is de ontstaansgeschiedenis van ’s-Hertogenbosch naar voren gekomen. Een locatie op een dekzandrug welke door heel bijna heel Noord-Brabant loopt en waar een rivierenstelsel bij één komt. Precies tussen deze rivieren is de stad ontstaan, deze originele vorming is niet alleen terug te zien aan de vorm van het historische centrum, maar ook van de historische brink die midden in het centrum ligt. De stad ’s-Hertogenbosch kreeg in 1184 stadsrechten, wat ongekend was voor deze tijd.

De kern was pas net gesticht en kreeg al snel zijn stadsrechten. Dit was omdat de snelgroeiende stad een militair steunpunt moest gaan worden aan de Maas om een verdedigbare noordgrens te maken. De eerste vestingmuur omwalde alleen het gebied rondom de Markt. Echter groeide de stad zo snel door handel en nijverheid, dat al in 1318 een nieuwe omwalling langs de lopen van de Aa en de Dommel werd gebouwd.

Doordat de stad omringd was door het lager gelegen broeklandschap, was de stad erg makkelijk te verdedigen tegen buitenstaanders, echter lukte het in 1629 door Frederik Hendrik om te stad te veroveren. Om de Spanjaarden tijdens de 80 jarige oorlog buiten te houden, bouwde Frederik Hendrik het Fort Willem Maria (nu het Citadel). Het was in die tijd namelijk streng verboden om het katholieke geloof te belijden. Na 165 jaar van onderdrukking van vrijheid van godsdienst door Frederik Hendrik, werd ’s-Hertogenbosch in 1794 zonder al te veel moeite opnieuw verovert door de Fransen. Voor de Bosschenaren was dit een bevrijding: de stad kwam weer tot leven en er was weer vrijheid van godsdienst.

In de tijd na 1830 behield ’s-Hertogenbosch het karakter als vestingstad, voornamelijk omdat jet een uitvalsbasis van het Zuidelijke Veldleger was, tot 1877 was het verboden om buiten de wallen te breiden. Ondertussen verpauperde de binnenstad zo erg door overbevolking dat de Binnendieze een stinkend riool werd.

Na de Tweede Wereldoorlog herstelde ’s-Hertogenbosch zich van de vernietiging van het station en meerdere gebouwen in de binnenstad. Het volk prefereerde liever authentieke stadsgezichten dan kantoorkolossen en zo werd de historische binnenstad gered van de sloop. De focus op de markt lag rond deze tijd voornamelijk rond dienstverlening in plaats van industrie.

Vroegere vestingwerken van ‘s-Hertogenbosch

Het Zand na de tweede wereldoorlog

Luchtfoto van ‘s-Hertogenbosch in 1932

Belle Forest, La cosmographie universelle de tout le monde, 1575 (oud stadsgezicht ‘s-Hertogenbosch) → 30

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

C STEDELIJKE UITDAGING

31

DEMOGRAFIE De directe omgeving het projectgebied kent verschillende wijken: Ertveld, Boschveld, Orthen, Orthen west, Orthenpoort en Het Zand. Dit zijn de wijken die voornamelijk bestaan uit woonwijken en waar een demografie gemeten is.

Andere naastgelegen wijken als De Rietvelden, Veemarktkwartier en Dieskant bestaan voornamelijk uit bedrijventerrein en natuu en zijn niet meegenomen in de demografisch onderzoek van de gemeente ’s-Hertogenbosch.

De demografie van Ertveld is vooral geleid door de woningen ten noorden van de jachthaven. Dit stuk met historische lintbebouwing en grotendeels natuurgebied wonen ca. 275 personen. Aspecten waar het Ertveld goed op zijn cultuurwaarden in het plangebied, dit heeft voornamelijk te maken met de geschiedenis van het gebied. Ook gezondheidszorg scoort goed in de wijk, eveneens met de openbare ruimte. Maar dat is niet vreemd aangezien het gebied onderdeel is van Natuur Netwerk Nederland (NNN). Aspecten waar nog veel kansen liggen zijn de aanwezige voorzieningen in het gebied, deze zijn er vrijwel niet op enkele detailwinkels en autobedrijven na. Ook de verbinding met basisonderwijs vanuit deze wijk scoort slecht.

Orthen vanaf de Erteldweg

Orthen

Demografische statistieken Ertveld

32

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

De wijk Orthen is net als een deel van de Ertveld rijk aan een lange historie, het is voornamelijk een oude woonwijk met veel eengezinswoningen.

Bekende relicten in de omgeving zijn voornamelijk de oude begraafplaats Orthen, Fort Orthen en de San Salvator Kerk. In Orthen wonen ruim 1600 inwoners. Aspecten die goed scoren in de wijk zijn openbare ruimte (voornamelijk het openbaar groen) en de voorzieningen in de wijk. Er zijn kansen voor verbetering op de thema’s van bewoners (inkomen) en samenleven (sociale aspecten). Laatste jaren is in de wijk ingezet op gezondsheidszorg en een actieve cultuur ontwikkeling

Schaarhuisplein

Demografische statistieken Orthen

Ketsheuvel

Een ander deel van Orthen is Orthen west, in de volksmond ook wel Orthen Links genoemd, een stuk wijk dat tussen de Orthen en Hambakenweg en het spoor ligt. Recent ondervond deze wijk al een herstructurering waarbij veel oude woning plaats hebben gemaakt voor nieuwbouw. In de wijk wonen ongeveer 540 inwoners. Aspecten waar de wijk slecht op scoort is de kwaliteit van de woningen en openbare ruimte. Dat kan voornamelijk wijzen op de recente nieuwbouw waarbij nieuwe inwoners nog geen verantwoordelijkheidsgevoel voor de wijk hebben. Verder zijn de speelvoorzieningen matig en zijn er weinig voorzieningen in de wijk. Relatief veel bewoners vinden dat men prettig met elkaar omgaat in de buurt. Er zijn nog veel kansen voor de wijk, de meeste spelen in op sociale aspecten zoals verantwoordelijkheid voor de leefomgeving en het creëren van een sociaal netwerk.

Orthensedonk

Hertog Godfriedstraat

Demografische statistieken Orthen west

Ortenpoort andere kleine wijk dat de naam Orthen draagt ligt ten zuiden van het historische Orthenselint en tegen de Orthenseweg aan. Een oude volksbuurt dat later voornamelijk ook door ontwikkeld is met grootschalige detailhandel en andere voorzieningen als de hoofdkantoor van de politie en de brandweer. De wijk telt ca. 625 inwoners. Aspecten waar de wijk goed op scoort zijn o.a. de sport en gezondheid van de inwoners, ook zijn inwoners tevreden met winkelvoorzieningen voor dagelijkse boodschappen en voorzieningen voor kinderen en jongeren in de buurt. Het aandeel bewoners dat zich verantwoordelijk voelen voor de leefbaarheid in de buurt is echter laag, dit komt doordat woningen in dit gebied relatief klein zijn en veelal gebruikt worden om door te groeien in de woningenmarkt. Tevredenheid onder jongeren is in de laatste jaren in de wijk sterk toegenomen, ook is er meer sociale interactie met vrienden en familie.

Echter zijn er nog wel kansen voor verbetering op het gebied van onderwijs aanbod voor het voortgezet onderwijs.

Akeleistraat

Orthenseweg

Demografische statistieken Orthenpoort

Boschveld is van oudsher een arbeiderswijk, in de jaren 60 vestigden zich hier veel Turken, Marokkanen, Spanjaarden en Grieken om in de omliggende fabrieken te werken. Sindsdien zijn veel van deze gastarbeiders niet weg gegaan uit de wijk, ruim 40% van de hedendaagse bewoners hebben een allochtone afkomst. In de jaren 70 en 80 verloederde de wijk enorm. Boschveld werd gezien als een probleemwijk en sinds de 21e eeuw is er ingezet om de problemen in de wijk aan te pakken.

Omdat de wijk vrij oud is, is de afgelopen 10 jaar al gewerkt aan een flinke herstructurering van de wijk.

De wijk Boschveld telt ongeveer 3050 inwoners.

Gezien de probleemgeschiedenis van de wijk, scoort de wijk niet goed in het demografische onderzoek van de gemeente. Er zijn voornamelijk veel aspecten waar nog grote stappen gemaakt moeten worden.

Voornamelijk het basisonderwijs scoort zeer slecht in de wijk. Ook onderwerpen als woonomgeving (woningen en veiligheid), bewoners (samenstelling, inkomen) en voorzieningen scoren beneden gemiddeld. Boschveld is de laatste jaren gegroeid in het aspect van mensen in de wijk verbinden.

Röntgenstraat

Demografische statistieken Boschveld

Copernicuslaan

Het Zand staat bekend als het gebied tussen de binnenstad en het spoor in ’s-Hertogenbosch.

Een oude wijk waar voornamelijk ook veel alleenstaanden wonen, de wijk telt weinig jongeren en ouderen. Voornamelijk aan de noordkant is er veel bedrijvigheid en in het zuiden veel kantoren.

In de wijk wonen ca. 2500 inwoners. Aspecten als basisonderwijs, parkeergelegenheid en openbaar groen in de buurt scoren in Het Zand slecht, wat verklaard waarom er weinig gezinnen en ouderen wonen. Ondanks dat inwoners veelal niet verbonden zijn met de wijk en de verhuismobiliteit hoog ligt, voelen bewoners zich toch medeverantwoordelijk voor de leefbaarheid in de buurt. Goede aspecten van het gebied zijn dat veel relatief veel inwoners regelmatig sporten en culturele hotspots bezoeken zoals musea en concerten.

Koningslaan

Sintmaartenstraat

Demografische statistieken Het Zand

C STEDELIJKE UITDAGING

33

AB A

EN

BR

LL HA T N

SPOORZONE EN ACTUALITEIT De behoefte aan vernieuwing bij slecht benutte terreinen dichtbij de binnenstad in ’s-Hertogenbosch is groot. Nabij de Ertveld zijn er al grote plannen voor herontwikkeling van terreinen, al deze ontwikkelingen spelen zich in om de binnenstad van ’s-Hertogenbosch als het ware uit te breiden. Eén van de uitgangspunten (of ambitie) die de gemeente hanteert, is het verstedelijken van de Spoorzone. De binnenstad is namelijk voller dan ooit. Bij een snelgroeiende stad als ’s-Hertogenbosch, hoort ook een vergroting van de stedelijke binnenstad. De gemeente wil op dit thema inspelen door te ontwikkelen in wat zij noemen de ‘Spoorzone’. De Spoorzone is al een hoog-stedelijk gebied door de recente ontwikkelingen van het Paleiskwartier. Samen met het Jeroen Bosch Ziekenhuis en het onderwijs campus (Avans, HAS, Willem I College, Helicon) vormt dit de zuidelijke spoorzone. De noordelijke spoorzone bevat het Veemarktkwartier, Grasso-terrein, EKP-terrein en de Bossche Stadsdelta. In feite eindigt de spoorzone bij de Dieze, waarbij het projectgebied met de Ertveld zich aan de overkant bevindt. Door ontwikkeling van deze Spoorzone is ook ingezet op een betere verbinden met het noorden (Ertveld), zo is in 2015 de Nelson Mandelalaan aangelegd met een nieuwe overbrugging over de Dieze.

Het Paleiskwartier ten oosten van het centraal station is al sinds de vorige eeuw in ontwikkeling. Ondertussen is de afronding van de herontwikkeling van het gebied aan de westkant van het station bijna voltooid. Het project is prestigieus, zowel op gebied van stedenbouw als architectuur. Wat het gebied zo bijzonder maakt is de combinatie van wonen en werken, deze functiemenging zorgt voor veel reuring in het gebied. Dat past goed bij het gebied, wat nu praktisch wordt gezien als een verlenging van het stadscentrum van ’s-Hertogenbosch.

JE

BOSCH VEL

D

ORT SPO M LLE WI

R OE

N H SC BO

ZIE

HUIS KEN Spoorzone ontwikkelingen 34

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

P EK

R TE

R

N EIN

RD OO

B OS SC HE

TA EL SD AD ST

HET PALEISKWARTIER

Een ander voorbeeld van een grote herontwikkeling van een gebied in de spoorzone is de herontwikkeling van EKP terrein noord, wat valt onder de noordelijke Spoorzone. Net als bij Het Paleiskwartier is functiemenging belangrijk, het wordt niet alleen een woon- en werklocatie, maar ook een plek waar verblijven een belangrijke functie is. De plek van het EKP terrein noord is prominent, het ligt tussen grote publiektrekkers zoals de Brabanthallen, Verkadefabriek en Tramkade in. Aangezien de goede ligging en de mogelijkheid tot diverse mobiliteitsvormen is een verdichting met intensief ruimtegebruik mogelijk. Door de rijke geschiedenis van het gebied, met veel industrieelerfgoed, heeft het terrein een unieke uitstraling. Bij het herontwikkelingsplan van EKP-terrein noord staan de Dieze en kunst centraal, voornamelijk omdat het terrein aan de Dieze ligt en AKV St Joost (hogere kunstschool) zich op het terrein bevindt.

Aan de andere kant van het spoor, op de kop van het Zand en Orthenpoort zuid bevind zich de Bossche Stadsdelta. De gemeente ziet net als in de rest van de Spoorzone veel kans voor dit gebied. Het is praktisch het gebied waar de Dommel, Aa, Binnen-Dieze en de Zuid-Willemsvaart samenkomen en voortgaan in de Dieze. Samen met het waterpartij en de historisch industrieelerfgoed, biedt het veel potentie voor herontwikkeling van het gebied als toevoegen aan de binnenstad en de Spoorzone. Belangrijke ambities die de gemeente met het gebied heeft gaan voornamelijk over herontwikkeling; het water centraal maken in het gebied (verbeteren waterveiligheid, zowel op stedelijk- als regionaalniveau); het vervangen van de grote verkeersbrug van de Orthenseweg (naar een lage brug voor alleen wandel- en fietsverkeer); speerpunten van ontwikkeling: permanente verandering, nieuwe woon- en werkvormen & speelse en experimentele vrijplaatsen.

STEDELIJKE UITDAGING

35

GEZONDE EN VEILIGE STAD De gezonde en veilige stad komt als thema steeds meer voor. Ontwikkelingen worden steeds duurzamer, minder conventioneel en houden rekening met het toekomstbeeld van de stad. Volgens de World Health Organization (WHO) is de definitie van de gezonde stad “een stad dat voortdurend fysieke en sociale omgevingen creëert en verbetert en een stad die de ruimte geeft aan middelen waarbij mensen in staat zijn elkaar wederzijds te kunnen ondersteunen bij het vervullen van functies van het leven en om zich maximaal te ontwikkelen.”

In principe speelt deze definitie alleen in op de gezonde stad, echter sluit de veilige stad hier vrijwel direct op aan. De veilige stad is een uitkomst die inspeelt op de genoemde thema’s om de gezonde stad te bereiken.

Alhoewel de gezonde en veilige stad een recente thema van Sweco is, denken stadsontwerpers al sinds de Industriële Revolutie al het combineren van ruimtelijke ordening en gezondheid. Rond deze tijd ondervond de bevolkingsgezondheid veel negatieve gevolgen van de industrie. Concepten als Garden City kwamen aan bod om de gezondheid van inwonende van de stad adem ruimte te geven en de volksgezondheid te verbeteren. Tegenwoordig is het nieuwe concept ‘Healthy Urban Living’ in de opmars: een begrip voor verschillende onderzoeken naar een gezond leven in de stad.

36

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Ook het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) benadrukt het belang van de gezonde stad. Volgens het RIVM zijn er twaalf belangrijke kenmerken die voor belang zijn voor de gezonde stad: 1.

Waar kinderen kunnen buitenspelen 2.

Waarin je je gemakkelijk per fiets kunt verplaatsen 3.

Heeft een goede luchtkwaliteit 4.

Waarin je je gemakkelijk te voet kunt verplaatsen 5.

Waar mensen zich veilig voelen 6.

Heeft groen om in te spelen 7.

Heeft veilige fietsroutes 8.

Die verleidt tot bewegen 9.

Is een veilige stad 10.

Die gezondheid benadert vanuit verschillende sectoren, bijvoorbeeld

ruimtelijk, verkeer en GGD 11.

Heeft voldoende en kwalitatief goede sport- en beweegvoorzieningen 12.

Waarin mensen in een kwetsbare situatie voldoende ondersteuning krijgen.

Deze kenmerken zijn voortgekomen uit een onderzoek met meer dan 100 professionals. Hierbij worden de kenmerken ‘fietsen’ en ‘waar kinderen buiten kunnen spelen’ het hoogst gewaardeerd. Deze kenmerken kunnen in onderzoeksgebieden ingedeeld worden: beweging en actieve transport; luchtvervuiling; sociale ongelijkheden; voedselconsumptie; groen in de wijk; gezondheid onder ouderen en psychische gezondheid. Deze onderwerpen bieden kansen om problemen als bijvoorbeeld obesitas, stress of sociale veiligheid aan te pakken in de wijk.

De kans op obesitas, diabetes en gerelateerde ziekten worden verkleint wanneer mensen meer bewegen, er kan een directe verbinding worden gelegd met de openbare ontwikkeling in een wijk op dit probleem op te lossen. Hierbij speelt het gebruikt van actief transport, zoals wandelen en fietsen, een belangrijke rol. Wanneer dit door de ruimtelijke omgeving wordt gestimuleerd, zal hiermee het gebruik van gemotoriseerd vervoeren afnemen.

Doordat gemotoriseerd verkeer minder populair wordt, neemt automatisch ook de luchtkwaliteit van het gebied toe. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door de lagere uitstoot van CO2. Helemaal in gebieden met smalle straten en hoge gebouwen is het effect van een verminderde uitstoot goed te zien, aangezien lucht hier langer blijft hangen. Ook sociale ongelijkheid biedt kansen voor het verbeteren van volksgezondheid, uit onderzoek blijkt dat de sociaal

economische positie in de samenleving invloed heeft op fysieke activiteit in de vrije tijd en tijdens werk, invloed op hart- en vaatziektes en invloed op voedsel keuzes. De keuze van voedsel heeft ook invloed op de gezondheid van mensen, het prikkelen van groente en fruit in de openbare ruimte is een voorbeeld van ruimtelijk invloed op gezondheid van mensen en het beïnvloeden van voedselkeuze door mensen. Het toevoegen van groen in een wijk beïnvloed de gezondheid van mensen ook, zowel kwalitatief als kwantitatief groen heeft een positief effect, effecten van meer groen in de wijk zijn o.a. relatief minder stress en meer sociale cohesie. Samen met vergrijzing wordt de gezondheid onder de ouderen steeds belangrijker, zowel fysieke activiteiten hebben veel invloed op zowel de gezondheid als de sociaal economische status op de gezondheid van ouderen.

De gezonde en veilige stad-symbolen Om in te spelen op het thema de gezonde en veilige stad, wordt in dit verslag symbolen die aspecten van het thema versimpelt weergeven. Deze symbolen komen terug in het verslag om te toetsen of deze inspelen op bepaalde onderwerpen. Deze aspecten zijn: Stimuleren van wandelen en fietsen, aanbieden inspannende en ontspannende activiteiten, duurzaam bouwen/ ontwikkelen, biodiversiteit verhogen, emissie vrije zones, stimuleren bewust en gezond eten.

Stimuleren wandelen en fietsen

Aanbieden inspannende en ontspannende activiteiten

Duurzaam bouwen/ ontwikkelen

Biodiversiteit verhogen

Emissievrije zones

Stimuleren bewust en gezond eten

← Visualisatie de gezonde en veilige stad, Sweco C STEDELIJKE UITDAGING

37

STEDELIJKE ANALYSE De grootste stedelijke ambitie die de gemeente ’s-Hertogenbosch heeft is de ontwikkeling van de Spoorzone. Uitdaging van verstedelijken worden steeds actueler aangezien ’s-Hertogenbosch langzaam volgebouwd raakt.

Transformatie van oude bedrijventerreinen zijn één van de mogelijkheden die tot een nieuwe ontwikkeling voor de vraag naar stedelijkheid leiden. Zo ook heeft het Ertveld veel potentie voor stedelijk transformatie. Voornamelijk de unieke ruimtelijke aspecten van het gebied in combinatie met de ligging tegenover de binnenstad maakt het gebied uniek en rijk aan kansen.

Demografie De demografie is een leidende factor als het gaat om welke nieuwe functies het projectgebied kunnen beslaan. Vanuit de wijken Orthen is er voornamelijk veel vraag naar dagelijkse en wekelijkse voorzieningen. Deze wijk vormt nu voornamelijk een woonwijk met geen of weinig functies. Deze functies kunnen plaatsvinden in het Ertveld omdat er een goede wandel- en fiets route van deze wijken in Orthen naar het projectgebied toe is. Ook is er een behoefte naar basisonderwijs vanuit Orthen, samen met het verbinden van deze wijken via sociale interactie in de openbare ruimte biedt dit veel kansen voor het Ertveld.

Veel van deze functies kunnen een aanwinst zijn voor de onderliggende wijk Boschveld. Voornamelijk basisonderwijs en een veilige woonomgeving zijn verbeterpunten die de wijk nodig heeft en waarbij Ertveld een goede impuls kan geven aan Boschveld. Doordat het Ertveld hoogstwaarschijnlijk volledig getransformeerd gaat worden, biedt dit kansen om echt iets te betekenen voor de omliggende wijken. Het thema verbinden door middel van basisonderwijs en een goed woonmilieu met verschillende voorzieningen biedt is een goede thema waar de Ertveld op uit kan blinken om problemen in de omliggende wijken aan te pakken.

Vanuit de oudere wijken van Orthen zie je een grote hoeveelheid vergrijzing, vaak is al 1/5e van de mensen die er wonen ouder dan 65 jaar. In Boschveld is dit juist omgedraaid: 1/5e van de mensen die daar wonen zijn jonger dan 20 jaar oud. Voornamelijk de onmogelijkheid om door te stromen op de woningmarkt is een hekelpunt in Nederland, zo ook hier in ’s-Hertogenbosch.

Ouderen bezitten de gezinswoningen omdat blijven zitten aantrekkelijker is dan verhuizen naar een woning dat meer geschikt is. Doordat ouderen de volledige keten van doorstroming op de woningmarkt moeten activeren, is het gewenst dat er genoeg passende woningen voor ouderen gebouwd worden. Een groot maatschappelijk probleem dat deels opgelost kan worden door nieuwe ontwikkeling op het Ertveld.

Experimentele bolwoningen in ‘s-Hertogenbosch 38

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

De woon-ambitie van de gemeente ’s-Hertogenbosch is vrij divers. Wat belangrijk is voor de stad is dat de keuze van de diversiteit van beschikbare woningen goed moet zijn, voor iedereen moet een passend huis zijn. ’s-Hertogenbosch stond eerder al voorop met innovatieve woon experimenten (denk dan aan bijvoorbeeld de bolwoningen in de Maaspoort). In Ertveld is er ook ruimte voor experimentele woningbouw; dit kan uitlopen van unieke woningbouw (op het water) tot natuur inclusieve woningbouw, of zelfs een combinatie van beiden. Daarnaast is betaalbaarheid van de woning ook erg belangrijk, de gemeente wilt daarom vooral inzetten op duurzame afspraken met corporaties, marktpartijen en maatschappelijke partners. Doorstroming zal zorgen voor een passend aanbod voor iedereen die actief is op de woningmarkt. ’s-Hertogenbosch wilt ook inspelen op unieke woonbuurten, met ieder een eigen karakter. Deze diversiteit ontstaat door verschillende woningtypen, rechtsvormen en prijsklassen te combineren. Menging van doelgroepen zijn één van de belangrijkste speerpunten om te voorkomen dat er een concentratie ontstaat van kwetsbare groepen. Het Ertveld kan hier goed op inspelen. Een wijk aan het water staat garant voor een unieke woonlocatie die voor iedereen toegankelijk is. Alle woningen die de gemeente in ’s-Hertogenbosch willen hebben wel een overeenkomst, ze moeten duurzaam en flexibel aanpasbaar zijn. Hierdoor ontstaat meer wooncomfort, een gezondere woning en betaalbare woonlasten.

Uitbreiding van Spoorzone richting het Ertveld

Spoorzone Het Ertveld zou een geschikte locatie zijn voor spoorzone ontwikkeling in ’s-Hertogenbosch. Als stedelijke uitdaging is dit gebied erg geschikt als uitbreiding van de binnenstad. Zodra het Ertveld als binnenstad beschouwd wordt, ligt in feiten er een tweede natuurgebied aan het centrum van de stad. Dit houdt in dat het Bossche Broek niet het enige balkon van de binnenstad wordt die over een natuurgebied uitkijkt, het Ertveld zal deze status dan ook houden. De spoorzone moet de verbinding worden tussen de historische binnenstad en de Diezemonding. Die biedt veel kansen voor omliggende (probleem)wijken, een impuls van goede basisvoorzieningen zoals onderwijs en een levendige openbare ruimte waar recreatie mogelijk is past goed in het rijtje van spoorzone-ambities van de gemeente ’s-Hertogenbosch.

een aantrekkingskracht geven, precies wat randen van de Ertveldplas nodig hebben. Want de Ertveldplas wordt nog niet echt gezien als een recreatieplas zoals de Rosmalenseplas, Oosterplas of de Zuiderplas. Wat deze plassen voornamelijk populair maakt is dat het zwemwater gecombineerd met kleinschalige horeca is, wat er voor zorgt dat het een regionale hot-spot wordt in zomers of bij evenementen. Ook de Ertveldplas kan deze ambitie waarborgen door ontwikkelingen in het Ertveld te richten op verbinding met het water.

Verbindingen in het Ertveld

Als er gekeken wordt naar de totale potentie van de spoorzone, valt de spoorzone verder uit te breiden dan alleen bij het Ertveld. Ook de Bossche Stadsdelta en de wijk Orthen west past goed binnen de ontwikkelingen van de spoorzone. Het is dus belangrijk dat het Ertveld deze wijken betrekt bij de ontwikkelingen van de spoorzone in het projectgebied. Hierdoor ontstaat er een nieuwe hoog stedelijke stadswijk welke goed kan verbonden worden met de directe omgeving en daadwerkelijk een meerwaarde is voor deze wijken. Voornamelijk de directe omgeving van het Veemarktkwartier en Orthen bieden veel kansen voor de spoorzone ontwikkeling.

Net als het Ertveld is het Veemarktkwartier toe aan transformatie: van een vervallen industrieterrein naar een nieuwe hot-spot van ’s-Hertogenbosch, dit is helemaal reëel als je ziet dat er functies als evenementenhallen en creatieve fabrieken in het gebied zitten. Evenals Orthen, waarbij de gemiddelde Bosschenaar trots is op de geschiedenis van de stad, speelt Orthen hier een rol in. Versterken van cultuurhistorie is een thema in ’s-Hertogenbosch dat veel voorkomt.

Verbinden Dat het Ertveld een verbinding moeten tussen stad en natuur is niet de enige belangrijke ambitie van de gemeente. In feite is het projectgebied ook een sociale en stedelijke verbinding tussen alle verschillende wijken en de opkomende spoorzone. Om de route richting de Diezemonding vanaf de binnenstad aantrekkelijk te maken is een gepaste gebiedsontwikkeling noodzakelijk. Deze verbinding moet alle kwaliteiten hebben die passen bij een gezonde (stedelijke) gebiedsontwikkeling anno 2021. Voor de huidige spoorzone is reeds een programma gebruikt dat een mix van functies met de nadruk op woon- en werkgebied is. Voornamelijk voor (jongere) kenniswerkers, studenten, kleine huishoudens met geringe auto-afhankelijkheid en intensief grondgebruik. Ook zo’n programma zou goed passen bij het Ertveld. Echter zou hier de nadruk meer kunnen liggen op het verbinden van omliggende wijken door middel van zo’n mix van functies, kleine huishoudens kunnen gebouwd worden voor niet alleen studenten en eenpersoonshuishoudens, maar ook voor bijvoorbeeld ouderen.

Ook moet het Ertveld de verbinding met het water realiseren, de huidige verbinding is nu niet aanwezig door de manier van ruimtelijke ordening.

Zodra het plangebied in verbinding staat met het water, komen er veel opties vrij voor recreatie, uniek wonen en verhoging van leefbaarheid. Deze functies kunnen de indruk van een binnenstad of hoog stedelijk gebied geven, maar zou voornamelijk inspelen op de hoge natuurwaarde van de omgeving van het Ertveld. Dat is wat de functies uniek zal maken een deze C STEDELIJKE UITDAGING

39

IV KANSEN

Het Ertveld heeft veel potentie tot herontwikkeling. Dit vraagstuk niet blijft alleen bij het Ertveld, de drang om het gebied door te trekken richting het veemarktkwartier is ontzettend groot. Als het ware kan bijna het hele gebied/terrein rondom het Ertveldplas gezien als één projectgebied. Deze verschillende gebieden in het projectgebied bieden kans tot ontwikkeling. Van natuurontwikkeling in de Diezemonding tot ontwikkeling van een hoogwaardig en dynamisch evenemententerrein. Daarnaast is er aan de oostzijde (waar het Ertveld zich bevindt) veel ruimte voor ontwikkeling in de vorm van de huidige Spoorzone. Wat het gebied uniek maakt is de contrasten die aanwezig zijn. Van een grote kale watervlakte naar een natuurgebied dat door loopt aan de maas.

En van een oud industrieterrein met herkenbare historische elementen naar een spoorzone gebied met hoogwaardige stedelijke ontwikkelingen.

Al deze aspecten zijn te herleiden naar de kansen die zich voordoet in het onderzoek naar de herontwikkeling van het gebied. Ruimtelijke aspecten die kansen zijn worden toegelicht (eveneens met de zwaktes en bedreigingen).

Samen met een afbakening door middel van randvoorwaarden en uitgangspunten is dit de basis voor visie van het gebied.

← Herinneringen ophalen met een oude schipper 41

42

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

STERKTES EN KANSEN Het Ertveld en de directe omgeving zijn rijk aan sterktes en kansen. Deze sterktes en kansen bieden een sterke toekomst voor het gebied, als het ware is het een houvast voor de toekomstige ontwikkelingen. Van belang is dat de sterktes worden behouden en de kansen worden benut.

Eén van de belangrijkste kansen die het Ertveld kan bieden voor de rest van de stad is het zijn van de missende schakel tussen verschillende gebieden. Eerder werd er al gesproken van een missende schakel tussen de binnenstad en de Diezemonding. Echter kan het Ertveld alle omliggende gebieden verbinden wat zorgt voor een goed werkende verstedelijking van dit gebied.

De groen/blauwe drager die de binnenstad vanuit het Ertveld in prikt is een sterkte. Echter moet deze sterkte wat versterkt worden. Door bij herontwikkeling de nadruk te leggen op deze groen/blauwe drager ontstaat er een gebied dat voldoet aan de ambitie van de gemeente en kan een belangrijke rolspelen in de ontwikkeling van een gezonde en veilige stad.

Samen met het groen kan het water een belangrijke rol spelen in de ontwikkeling. Niet alleen dient het water als een groen/blauwe prikker richting de binnenstad: ook recreatie en duurzaamheid krijg een impuls door het water in het gebied. Het water is een sterkte van het gebied waarvan nog niet alle potentie benut wordt.

De Veemarktkwartier en het terrein van de sociale werkplaats zijn locaties die direct in verbinding kunnen staan met het plangebied. Goede ontwikkeling van het Ertveld is ook voor deze gebieden van belang, dat zorgt voor een impuls voor deze gebieden. Zowel de brabanthallen en de gruyterfabriek als de sociale werkplaats zijn voorzieningen die het plangebied levendig gaan maken Om de route van de binnenstad richting de maas te realiseren moet er ingespeeld worden op de goede verbindingen die mogelijk zijn vanaf het Ertveld de Diezemonding in. Deze verbinden zijn al aanwezig, maar stralen nog niet uit als een ingang het gebied in. Zulke ingangen versterken de natuurervaring van de Diezemonding.

Een belangrijke ontsluitingsroute van de stad loopt door het plangebied heen, er zijn kansen om deze route te verleggen en te benadrukken richting het station. Dit zorgt voor de kans om de huidige zandzuigerstraat te transformeren naar een lagere schaal welke het gebied leefbaarder zal maken. Deze verschaling is nodig aangezien er nu geen connectie is tussen de infrastructuur en de omliggende terreinen.

Huidige situatie Ertveldweg

Groen/blauwe prikker richting de binnenstad

Ertveldplas vanaf de landtong bij de watersportvereniging

Huidige situatie Veemarktkwartier

Huidige ingang richting de Diezemonding

Royal Welshbrug D KANSEN

43

ZWAKTES EN BEDREIGINGEN Naast alleen sterktes en kansen zijn er ook de zwaktes en bedreigingen in het projectgebied. Het is van belang dat de nieuwe ontwikkelingen goed om kunnen gaan met de zwaktes en dat deze geen (of minder) effect hebben op het projectgebied. Het beste is als de bedreigingen de kop in gedrukt worden doormiddel van nieuwe maatregelen en plannen.

Verzamellocatie stroomnetwerk

Druk kruispunt Ertveldweg-Zandzuigerstraat

Privéterreinen tussen het water en de Ertveldweg

Er zijn bepaalde gebieden in de omgeving die een bedreiging of een zwakte zijn voor de nieuwe ontwikkelingen in het Ertveld, denk dan aan de locaties waar overgangen zijn over infrastructuren en water. Ook plekken waar stevige transformatie nodig is omdat de huidige functie niet past bij de omgeving, zoals de verzamellocatie van het stroomnetwerk.

Een bedreiging van de omgeving is dat het gebied erg gefragmenteerd is: infrastructuur en water vormt een heftige barrière tussen de deelgebieden in de omgeving. Hierdoor ontstaan er verschillende werelden op verschillende schalen, verbinden van deze gebieden op lagere schaal kan deze bedreiging weg werken.

Voornamelijk langs de Ertveldplas mist er een verbinding met het water, de terreinen van de oude industrie is een barrière tussen de openbare ruimte (Ertveldweg) en het water.

Enkele zichtlijnen tussen de huidige bebouwing door geeft de suggestie van de waterpartij weer, maar daar blijft het ook bij.

Tunnelbak Zandzuigerstraat

Waarbij de huidige auto-infrastructuur voor een scheiding tussen de gebieden zorgt, zorgen de tunnelbak en de bruggen over het water voor een schaalverhoging. Verbinding tussen de gebieden ontstaat niet via de oever maar via grote infrastructuur, die pas verbind enkele honderden meters van de grenzen van de deelgebieden af.

Wandel- en fietsoversteek spoor

Enkele plekken zijn toe structurele transformatie.

Bijvoorbeeld de oevers langs de Dieze hebben geen verbinding met de openbare ruimte, veel potentie tot verbinden met het water wordt niet gebruikt. Ook de nieuw aangelegde spoorovergang voor voetgangers en fietsers is toe aan een opknapbeurt, samen met de verzamellocatie van het stroomnetwerk is toe aan verbetering.

Oever vanaf de Zandzuigerstraat

Ook langs de Ertveldplas ligt het Veemarkt kwartier, de gehele oever langs de zandzuigerstraat is een bedreiging voor huidige ontwikkelingen in het gebied. Door de immense schaal van de weg is er geen interactie met het water mogelijk. Ook de grote parkeerterreinen bij de Gruyterfabriek en de Brabanthallen zijn een zwakte van het gebied.

44

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

D KANSEN

45

woningbouw Het is van belang dat voor de ontwikkeling van het gebied randvoorwaarden en uitgangspunten gesteld zijn. Deze geven houvast aan de ontwikkeling en zorgen er voor dat er bepaalde kaders ontstaan zodat de focus van het ontwerp bij deze punten ligt en visie gewaarborgd kan worden. Randvoorwaarden zijn de voorwaarden waar het gebied aan moet voldoen om realistisch en succesvol te zijn. Deze randvoorwaarden zorgen voor een afbakening van de gewenste resultaten die het gebied moet behalen in een ontwikkeling. Samen met de uitgangspunten vormen dit een basis voor een visie van het gebied.

De uitgangspunten zijn de creatieve impuls van de afbakening van het gebied.

Deze zorgen er niet voor dat de ontwikkeling realistisch is, maar bijvoorbeeld dat het een aantrekkelijk gebied wordt. De uitgangspunten zijn doelen die samenhangen met een ambitie om de stad te verbeteren.

projectgebied

RANDVOORWAARDEN EN UITGANGSPUNTEN

3. Belangrijke bestaande infrastructuren zoals het spoor en de zandzuigerstraat zijn vaste aspecten in het plangebied. De Zandzuigerstraat is een verbinding die op stedelijk niveau van belang is. Eveneens het spoor dat van nationaal belang is. Betreft het spoor kunnen geen wijzigingen gedaan worden, de Zandzuigerstraat kan getransformeerd worden, zolang deze maar delen van ’s-Hertogenbosch kan ontsluiten.

4. Belangrijke bestaande functies in het plangebied zoals de watersportvereniging en waterscouting moeten behouden worden. Het behouden van de carnavalsvereniging is gewenst maar niet noodzakelijk. Het is belangrijk dat deze functies goed verweven worden in de nieuwe ontwikkeling en eventueel versterkt worden.

5. Het gebied heeft als één van de hoofddoelen het verbinden van de stad.

Voornamelijk de verbinding van de binnenstad richting de Maas (Diezemonding) is erg belangrijk. Op lagere schaal moet het Ertveld de verbinding zijn voor omliggende gebieden. Potentie om omliggende functies te versterken moet genomen worden.

46

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

identiteiten behouden

2. Het projectgebied betreft het voormalige industrie/bedrijventerrein van het Ertveld. Ontwikkeling buiten dit gebied is mogelijk mits regelgeving toelaat. Bijvoorbeeld is de Diezemonding NNN en mag niet betrokken worden bij herontwikkeling van o.a. de Spoorzone. Omliggende terrein zoals het Veemarktkwartier en de sociale werkplaats mogen wel bij het plangebied betrokken worden.

verbinden met omgeving

1. Door de huidige woningcrisis is woningbouw één van de hoofdprogramma’s die het gebied moet beslaan. Het huidige woningtekort is ruim 330.000 en zal komende jaren alleen maar toenemen, het is dus van groot belang dat elke mogelijkheid tot woningbouw in een herontwikkelingsgebied wordt genomen.

De locatie van het Ertveld biedt met de ligging en hoogwaardige omgeving mogelijkheid voor hoog stedelijke woningbouw voor alle doelgroepen.

vaste infrastructuur

Randvoorwaarden

interactie met oevers

Uitgangspunten 1. Het water moet verbinden met het Ertveld, dit principe kan eventueel ook aan andere randen plaats vinden rondom het projectgebied.

3. Idealen van de gezonde en veilige stad zijn de leidraad voor de nieuwe ontwikkeling van het projectgebied.

4. Realiseren van een programma naast wonen dat aansluit op de wensen en behoefte van de stad en inspeelt in de programmatie van een spoorzonegebied.

toegangen

2. De ingangen die de Diezemonding ontsluit vanaf het Ertveld versterken.

Huidige ingangen in het Ertveld versterken voor wandel- en fietsverkeer door infrastructuur toevoegen en transformeren

veemarktkwartier betrekken

waardevolle programma

gezonde en veilige stad

5. Het Veemarktkwartier en het Ertveld zijn eigenlijk onlosmakelijk met elkaar verbonden, dit gebiedt betrekken bij de ontwikkeling van het Ertveld zorgt voor een nog betere spoorzone ontwikkeling.

D KANSEN

47

V AMBITIE

Verschillende scenario’s komen in de ambitie naar voren. Deze scenario’s zijn opgesteld vanuit het perspectief om een impuls aan het gebied te geven door middel van een unieke manier van herontwikkeling. Deze perspectieven zijn de basis van een ambitie voor het projectgebied. Respectievelijk vormt een visie zich aan de hand van deze 3 perspectieven, op die manier ontstaat er een unieke combinatie van karakters welken elk goed aansluiten op de problematiek en potentie tot herontwikkeling van het Ertveld en directe omgeving.

← Vervallen industrielocatie op het Ertveld 49

Ambitie-impressie verbindende schakel →

SCENARIO VERBINDENDE SCHAKEL Eén van de grootste doelen van de gemeente voor het gebied is dat het de schakelstuk moet de binnenstad en de Maas. Door deze gemeentelijke ambitie te realiseren is een verbinding nodig vanaf de binnenstad richting de Diezemonding door het Ertveld heen. Om deze verbinding realiteit te maken zijn verschillende nieuwe fiets- en voetgangersroutes onder (of over) bestaande infrastructuren nodig, voornamelijk onder de huidige kruising van de Dieze en het spoorlijn en onder de brug van de Zandzuigerstraat door. Een directe route richting de Diezemonding is wenselijk, echter niet altijd haalbaar door het water van de Ertveldplas, een route langs de oever behoort ook tot de mogelijkheid in deze scenario. Naast de route van de binnenstad richting de Diezemonding kan het gebied ook een rol spelen als schakelstuk tussen omliggende gebieden. Zo wordt het veemarktkwartier door nieuwe verbindingen met het Ertveld en de Spoorzone weer op de kaart gezet en heeft Orten een nieuw toegang tot de Ertveldplas door middel van een nieuwe spoorovergang.

Naast al deze routes zijn er ook ingrepen gedaan om een gezonde herontwikkeling door te zetten in de directe omgeving (Veemarktkwarteir).

Een deel van de Zandzuigerstraat is verlegd naar het zuiden om zo ruimte

CONCEPT PRINCIPE

te geven aan ontwikkeling langs de oever aan de Ertveldplas. Verschillende nieuwe routes door het Veemarktkwartier zorgen voor een connectie met de omgeving: voornamelijk de relatie met de oude insteekhaven is van belang. Een nieuwe verbinding over de Dieze, ter hoogte van de Brabanthallen, zorgt voor een impuls die beide gebieden (zowel Ertveldplas als het Veemarktkwartier) zal versterken.

Door de toevoeging van verschillende routes in het projectgebied ontstaan er veel kruisingen, Deze kruisingen kunnen als een obstakel gezien worden, echter wordt in dit scenario de potentie van zo’n kruising naar voren gehaald door van de kruising een unieke plek te maken. Hierdoor ontstaat met de roering van een kruispunt en de aantrekkelijkheid van een mooie openbare ruimte een interessante plek.

Uiteindelijk zorgen de routes en de verschillende unieke plekken in het plangebied voor een raamwerk dat gebruikt kan worden als een ruimtelijk plan.

Tussen al deze routes en plekken is er ruimte voor stedelijke ontwikkeling die gebruik maken en in verbinding staan met deze routes en plekken. Dit zorgt voor een stedenbouwkundige houvast voor herontwikkeling van het gebied.

1. Verleggen van de weg voor ruimte aan de oever.

Bestaande infrastructuur wordt behouden voor ontsluiting op stadsniveau.

2. Vanuit verschillende locaties worden directe verbindingen getrokken. Van binnenstad naar Diezemonding, van Orthen naar Veemarktkwartier, van Spoorzone naar Ertveld.

→

50

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

→

3. Kruisingen als obstakels verwijderen door aanbrengen nieuwe hotspots. In plaats van kruisingen op fiets- en wandelniveau, naar hoogwaardige plekken voor ontmoeting op fiets- en wandelniveau.

4. Raamwerk van fiets- en wandelverbindingen en plekken zorgt voor stedelijke kader van ontwikkeling.

→

AMBITIE

51

CONCEPT PRINCIPE

1. Verleggen van de weg voor ruimte aan de oever.

Bestaande infrastructuur wordt behouden voor ontsluiting op stadsniveau.

2. Thematiek van oevers maximaliseren door veel oever-ruimte toe te voegen door middel van insteken vanuit de Ertveldplas, Dieze en oude insteekhaven.

Van ca. 7500 meter aan oever naar ca. 11000 meter aan oever.

→

52

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

→

← Ambitie-impressie maximale oever

SCENARIO MAXIMALE OEVER Een waardevolle plek aan het water, dat is wat het Ertveld eigenlijk te bieden heeft. Door het gebied te transformeren van bedrijfslocaties aan het water naar openbare ruimte en een leefomgeving aan het water, ontstaat er een houvast voor herontwikkeling van het gebied. Door het scenario extreem op te stellen, worden extra oevers toegevoegd. Hierdoor ontstaat er een gebied voor transformatie dat centraal in het water staat. Samen met het Veemarktkwartier kan herontwikkeling van het gebied rondom het Ertveldplas een samenhangend concept zijn. Een belangrijk element is dan ook het verleggen van de weg zodat er ruimte langs de Ertveldplas hier vrij komt. Ook hier worden extra oevers gemaakt doormiddel van verschillende insteken. Om het gebied links van de Gruyterfabriek identiteit gegeven wordt een doorsteek gemaakt van de oude insteekhaven richting de Ertveldplas gemaakt. Het eiland staat hierbij centraal als schakelstuk voor de identiteit van dit stuk gebied in het Veemarktkwartier.

een nieuw te ontwikkelen hoog stedelijke omgeving op het Ertveld, uiteraard inclusief extra toegevoegde oevers, van belang.

Niet alleen is het belangrijk dat het gebied een goede identiteit krijgt, ééntje met relatie tot het water, maar ook dat de verbindingen en verhoudingen tot de gebieden kloppen. Een uniek landschap kan zo dus ook op een unieke manier worden ontsloten. De verschillende landtongen kunnen ontsloten worden door middel van kleinschalige bruggen. Vanuit de hoofdmassa van het land, is interactie met het water gewenst, dit kan op een manier van een unieke openbare ruimte of een functie aan het water.

Om het identiteit van het water naar voren de brengen in wonen is een hoog stedelijke woonomgeving gewenst op de prominente locaties aan het water.

Deze locaties zijn dan voornamelijk op de nieuw gecreëerde landtongen of op plekken waar een nieuwe identiteit centraal staat.

Het is bij deze scenario van belang dat de twee gebieden een samenhangend verhaal krijgen doordat het concept vanuit het Ertveld wordt doorgetrokken richting het Veemarktkwartier. Een suggestie voor een ‘hotspot’ plek te creëren ontstaat dan rond de Dieze, hierbij is interactie met het water, Brabanthallen en

3. Nieuwe oevers verbinden met elkaar met de focus op interactie met het water. Toevoegen van een nieuwe hotspot op stadsniveau. (i.c.m. Brabanthallen)

4. Inpassen van hoog stedelijke omgevingen op prominente locaties aan het water.

→

AMBITIE

53

Ambitie-impressie Paleiskwartier 2.0 →

SCENARIO PALEISKWARTIER 2.0 In dit scenario wordt uitgegaan van principiële uitgangspunten van het reeds ontwikkelde Paleiskwartier in ’s-Hertogenbosch. De gebiedsontwikkeling net iets onder het Ertveld kan een goede uitgangspunt zijn voor de herontwikkeling van het Ertveld. Het plan staat vol met goede ideeën voor een gezonde gebiedsontwikkeling, waarbij het speerpunt centraal staat dat het een nieuw stedelijk centrum van ‘s-Hertogenbosch is. Ook vanuit dit perspectief wordt de zandzuigerstraat verlegd naar het zuiden om ruimte aan de oever te creëren.

De eerste stap om tot een Paleiskwartier 2.0 te komen is het oriënteren van het project gebied de Ertveld. Logische lijnen aan de hand van routes met veel potentie worden boulevards aangelegd die het raamwerk vormen voor een stedenbouwkundig plan. Dit zorgt er niet alleen voor dat er logische wandelroutes in en rondom het plangebied ontstaan, ook verbind het de interne gebieden in de Ertveld met elkaar. Een uitgangspunt van Paleiskwartier is het ontdekken van grotere ruimtes via smallere straten. Dit principe komt veel voor in historische binnensteden van Europa, dit brengt sfeer en een beetje romantiek in het gebied. Openbare ruimte speelt daardoor ook de grootste rol, het Paleiskwartier is daar een goede voorbeeld van. Belangrijk is dat de openbare ruimte een doordacht ontwerp heeft, zo kan worden bijgedragen aan

CONCEPT PRINCIPE

de vastgoedwaarde van een locatie, maar ook de aantrekkelijkheid ervan als gewilde stedelijke bestemming wordt vergroot.

Aan de hand van verschillende toegangen rondom het project gebied, ontstaan interessante openbare ruimte. De toegangen worden versterkt door hoogwaardige openbare ruimte, met name de overbruggingen over het water en het spoor hebben veel potentie om deze verbinding aantrekkelijk te maken. Onderscheid in de twee grootste openbare ruimtes in het plangebied is erg belangrijk. Waarbij de ene openbare ruimte in het zuiden centraal staat voor ontmoeting en winkelen, verschilt het programmatisch erg veel met de langgerekte openbare ruimte in het midden van het projectgebied, deze staat meer centraal voor een rustbeleving. Deze openbare ruimtes welke rondom de routes en grotere openbare ruimte liggen maken uiteindelijk het raamwerk waarin de bebouwing wordt toegevoegd compleet. Net als in het Paleiskwartier komen verschillende typologieën aan bod. Zo zijn er verschillende architectonische bouwblokken welke open én gesloten zijn. Deze geven allen een verschillende identiteit aan het deelgebied en de openbare ruimte hiervan.

De toevoegen van losse elementen zoals woontorens bevinden zich aan de belangrijkste assen en openbare ruimte in het gebied.

1. Verleggen van de weg voor ruimte aan de oever.

Bestaande infrastructuur wordt behouden voor ontsluiting op stadsniveau.

2. Een logisch raamwerk van routes en openbare ruimtes zorgt voor een gridpatroon dat het gebied met elkaar verbind.

→

54

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

→

3. Toevoeging van interessante entree’s over spoor, weg en water samen met een centrale boulevard langs het water en stedelijke hotspot in het zuiden zorgt voor een indentiteit.

4. Ruimte tussen het raamwerk en de verschillende plekken opvullen met bouwblokken.

→

AMBITIE

55

ERTVELD AMBITIE De scenario’s zijn alle drie een extreme ambitie die gevolgd kan worden, echter is een ontwikkeling welke inspeelt op alle drie de scenario’s het meest gewenst.

Het ligt meer voor de hand om een visie op te stellen die alle 3 scenario’s terug laat komen in een minder extreme variant, welke dan natuurlijk ook minder oplost, dan te blijven focussen op maar één voor de hand liggend probleem.

Hierdoor lost het projectgebied in het algemeen meer problemen op. Echter gaat het in de ambitie niet alleen over het oplossen van problemen die de stad heeft. De ambitie kan ook een droom zijn die de ontwerpen of ontwikkelaar/ gemeente voor de stad heeft. Veelal wordt er gekeken naar het oplossen van problemen maar dat is eigenlijk iets heel conventioneels, vanuit het Ertveld is er een kans die deze ambitie kan verwezenlijken om een (nog) mooier ’s-Hertogenbosch te maken. De problemen die daar in eerste instantie mee worden opgelost zijn uiteraard essentiële bijkomstigheden die het plan een basis geven voor een realistische ontwikkeling.

toegevoegd in ’s-Hertogenbosch. Niet alleen kan een deel van de woningcrisis worden aangepakt, ook wordt de kans benut om een zo genoemde ‘brownfield’ aan te pakken in ’s-Hertogenbosch. (brownfield is een term die antoniem staat voor greenfield. Greenfield houdt in dat natuur (of groen een groengebied) aan de rand van de stad wordt gebruikt tot uitbreiding van de stad. Brownfield is het tegenovergestelde: terrein (binnen de stedelijke grenzen) gebruiken dat achterhaald is (door bijvoorbeeld achterhaalde stedelijke functie, functie die leid tot milieuschade, huidige functie zoekt een groter terrein of huidige dichtheden van het gebied zijn niet langer verenigbaar met de dichtheden in de aangrenzende stadsdelen) en hier een nieuw gebied ontwikkelen dat beter aansluit op de wensen van de stad. Uiteindelijk staat benutten van het water van de Ertveldplas centraal in deze scenario. Niet alleen wordt het benut er van gebruikt, maar wordt het versterkt door meer kansen voor ontwikkeling en interactie langs het water te realiseren. Door dit scenario staat er een unieke woon- en leefomgeving welke een sterke identiteit zal geven aan ’s-Hertogenbosch, niet alleen op stadsniveau maar ook op wijk- en buurtniveau.

Verbindende schakel

Paleiskwartier 2.0

De problemen die uiteindelijk opgelost worden bij het Ertveld blijven niet alleen bij de hoofdscenario’s. Elk van deze hoofdscenario’s lossen naar het hoofd probleem ook meerdere (kleinere of minder opvallende) problemen op. De scenario van de verbindende schakel is niet alleen een verbindende schakel op stads niveau tussen de Maas en de binnenstad, maar vormt op wijk- en buurtniveau een andere verbindende schakel. Door goede programmatie en routes kunnen verschillende wijken (met elk hun eigen problemen), een impuls krijgen door het Ertveld. Helemaal een gebied dat in verbinding staat met een hoogwaardig water- en natuurgebied heeft enorm veel potentie als verbindende factoor tussen deze wijken. Net als alle andere plassen in ’s-Hertogenbosch, heeft ook het Ertveld de mogelijkheid om aan de recreatievoorraad van ’s-Hertogenbosch veel toe te voegen. Dit zorgt er voor dat er niet alleen een stedelijke verbinding staat tussen de Maas en de binnenstad, maar dat er ook een verbinding komt op stedelijk niveau waarbij alle wijken van ’s-Hertogenbosch naar ene bepaald gebied getrokken worden, combineer dit met goede fiets- en wandelinfrastructuur en het gebied kan een nieuw hotspot worden. In het scenario van de verbindende schakel wordt (bij meer dan andere scenario’s) ingespeeld op het betrekken van het Veemarktkwartier.

Een overtuiging vanuit scenario-onderzoek laat zien dat het Ertveld kan samensmelten met het Veemarktkwartier. Een succesvolle ontwikkeling speelt goed in op direct omliggende gebieden. Juist het Veemarktkwartier betrekken bij de ontwikkeling kan zorgen voor een goede totaal ontwikkeling van terrein direct aan de Ertveldplas. Zo ontstaat er een duidelijke scheiding tussen een goede herontwikkeling en een beschermd natuurgebied, wat een duidelijke en aantrekkelijke identiteit kan geven aan dit deel van de stad.

Scenario Paleiskwartier 2.0 gaat over het doorzetten van de spoorzone richting de Diezemonding. Successen die langs komen uit principes van het Paleiskwartier zijn een goede basis voor een duurzame gebiedsontwikkeling.

Overeenkomsten van het Paleiskwartier en de scenario Paleiskwartier 2.0 zijn voornamelijk principiële uitgangspunten, maar het grootste verschil is de directe omgeving: van een historische binnenstad naar een wateren natuurgebied van hoge waarde. Het is dan dus ook van belang, dat de ontwikkelingen (net als in het Paleiskwartier) in verband staan met deze directe omgeving. Deze verbindingen zijn dan ook erg belangrijk voor het nieuwe Paleiskwartier, met name de verbindingen met het water en natuur spelen hier de hoofdrol. Ook programma is één van de unieke thema’s dat het Paleiskwartier heeft, dit betreft namelijk 30-50% woningen, 20-40% kantoren, 10-25% commerciële en showroomfuncties, 0-10% culturele en onderwijsvoorzieningen en 2-5% detailhandel. De vraag is echter of deze percentages klakkeloos overgenomen kunnen worden voor Paleiskwartier 2.0, want een deel van de (hogere) onderwijsvoorzieningen zijn al gerealiseerd in het huidige paleiskwartier. Dat betekend dat het niet realistisch is om deze zelfde voorzieningen over te nemen maar iets toe te voegen waar nu tekort aan is in de direct omgeving. In het geval van het Ertveld en de directe omgeving zal dat liggen op bijvoorbeeld dagelijkse boodschappenfuncties, woningen, basisonderwijs, sociale voorzieningen en gezondheidszorg (ouderen).

Maximale oever Bij het scenario over de maximale oever wordt niet direct een probleem opgelost net zoals bij de verbindende schakel-scenario. Echter zijn er veel nevenproblemen die (in)direct aan de orde komen in dit scenario, dit zorgt er voor dat dit scenario veel meer bedacht is vanuit een droom en ambitie dan vanuit een probleem dat opgelost moet worden. De droom gaat vrijwel over het benutten van het water van de Ertveldplas in combinatie met een hoog stedelijke omgeving waarbij een aandeel van unieke woningvoorraad wordt 56

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Visie Uiteindelijk vormen de drie scenario’s de basis van de visie die het Ertveld (en omgeving) zal beslaan. Vanuit het scenario van de verbindende schakel kunnen de directe routes, die in dit scenario centraal staan, een goede basis vormen voor routes in het stedenbouwkundigplan. Evens heeft het scenario van de maximale oever uitgangspunten die een basis vormen voor het gebruik en verhouding van ruimte en water. Samen met de identiteitspotentieel dat dit scenario met zich mee brengt vormt een goede basis voor het stedenbouwkundig plan. Het belang dat het Paleiskwartier mee brengt is de programmatie en de stedelijke verhouding en -uitstraling. De drie concepten vormen samen met de randvoorwaarden en uitgangspunten de visie voor

het gebied, die tegelijkertijd een basisvormen voor het ontwerp van een stedebouwkundigplan voor het gebied. Ook referentieprojecten spelen hierin een rol. Deze referentieprojecten laten voornamelijk ruimtelijke uitstraling en verhoudingen zien die eventueel van toepassing zijn op het gebied en een inspiratie zijn voor de ontwikkeling van het Ertveld en omgeving.

Havnebadet Sluseholmen - Kopenhagen

Sluseholmen - Kopenhagen

Krøyers Plads - Kopenhagen

Husbåtarna i Västra hamnen - Malmö Metalen vlonderpad

Rijnhaven - Rotterdam

Winkelboulevard - Kijkduin

Wilhelmina brug - Oirschot AMBITIE

57

VI IDEE

Vanuit de ambitie komt er een idee voort dat het projectgebied kan beslaan.

Dit idee is gebouwd op de analyse die gedaan is, zowel op landschappelijk niveau als stedelijk niveau. Samen met het in kaart brengen van sterkte- en zwaktepunten van het projectgebied met de directe omgeving en de opgestelde ambitie waarbij wordt gestreefd naar verschillende uiterste die identiteit aan het gebied gaan geven, kan dit beeld van het idee uiteindelijk geschetst worden.

In dit hoofdstuk komt het concept aanbod met alle facetten die hier een rol in spelen.

← Schets van het idee 59

facet programma

De scenario’s die aanbod kwamen in het vorig hoofdstuk vormen nu een leidraad van ontwikkeling. Deze scenario’s zijn elk in een extreme variant naar voren gekomen. Hierdoor is er inzicht gekregen in wat de desbetreffende scenario voor het plangebied kan betekenen. Door het in de vingers te krijgen wat de scenario ingrepen betekenen voor het projectgebied, kunnen de ontwerp principes toegepast en gecombineerd worden in een logisch concept. Wat in het concept centraal staat is een gebalanceerde samenwerking tussen de 3 scenario’s. Het combineren van voornamelijk het toevoegen van extra oever en het leggen van duidelijke en efficiënte verbindingen creëert een raamwerk welke opgevuld kan worden door de stedelijkheid van het Paleiskwartier.

facet infrastructuur

Aan de hand van logische ontwerpkeuzes kan een idee geschetst worden die goed aansluit op het eerder verrichte onderzoek naar gebiedsontwikkeling in het projectgebied. Het is van belang dat alle losse eindjes bij het idee worden vastgeknoopt tot een samenhangend idee. Onder andere speelt het thema van de gezonde en veilige stad een grotere rol in dit hoofdstuk, elementen als aanbieden van inspannende activiteiten of stimuleren van bewust en gezond eten kunnen een leidraad vormen voor de ontwikkeling en het ontwerpproces.

facet openbare ruimte

CONCEPT

60

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

IDEE

61

PRINCIPE Door het projectgebied lopen twee assen: een hoofdas (welke is bestemd voor fiets- en wandelverkeer) en een zij-as (welke bestemd is voor het ontsluiten van gemotoriseerd verkeer). Het doel van de hoofdasww is dat de as efficiënt een route creëert tussen de binnenstad en de Diezemonding. Door deze as aantrekkelijk en efficiënt te maken, zodat deze daadwerkelijk gebruikt wordt door wandel- en fietsverkeer, is een route langs het water en over de koppen van de toegevoegde landtongen gerealiseerd. Door deze route te bestempelen als hoofdas wordt de nadruk in het ontwerp ook gelegd aan de hand van deze as. In feite is het dus niet alleen een aantrekkelijke route om op te begeven binnen in het projectgebied, maar dient het ook als een schakel tussen verschillende gebieden in ’s-Hertogenbosch.

Een belangrijke kwaliteit van het gebied is dat het een emissievrije zone is.

Dit wordt gewaarborgd doordat alle gemotoriseerde verkeer wordt ontsluiten vanaf het spoor. Als het ware is de auto niet welkom in het gebied (tussen de

hoofd en zij-assen

62

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

landtongen de bouwblokken in). De auto heeft toegang tot parkeerfuncties aan de zelfde rand die langs het spoor ontsloten is.

Om een hoogwaardige leefmilieu te garanderen is elk bouwblok ontsloten aan zowel groen als water. Dit is mogelijk doordat de groenblauwe vinger helemaal wordt doorgetrokken tot de zij-as langs het spoor. De groenblauwe prikker die het gebied in loopt vormt de basis van een aantrekkelijk milieu tussen de bouwblokken in. Elk groenblauwe inprikker heeft een eigen kwaliteit dat aansluit op het thema van de gezonde en veilige stad. Denk dan aan bijvoorbeeld een strand met zwemvoorzieningen, een sportpark of park met openbare pluk- of moestuin, ruimte voor park en bos, stedelijke voorzieningen als marktpleintje of openlucht theater.

Door de oude haven boven in het plangebied te vervangen door een overgangsgebied voor de Diezemonding geeft dit een kans om de havenkwaliteit langs de nieuwe oever toe te voegen. Dit geeft een fraaie openbare ruimte op de koppen waar een echte stedelijke havengevoel naar boven komt. Dat zorgt er voor dat het Ertveld dé stadshaven van ’s-Hertogenbosch zal worden. De

Emissievrije zone

Groenblauwe prikkers

scheiding van bruggen door de hoofdas zorgt voor een duidelijke scheiding tussen boten met en zonder mast. Boten zonder mast kunnen onder het bruggenstelsel door en aanmeren in de meer intieme gedeelte van de haven.

Op de koppen zijn ruimtes voor grotere boten met mast.

ontdekt worden. Dit zorgt er niet voor dat er alleen goede verbindingen aan de zijkanten van het projectgebied zijn, maar er ook interessante en intiemere verbindingen door het plangebied zelf gaan.

Door de scheiding van het water en bouwblokken ontstaan er verschillende openbare ruimtes die elk hun eigen kwaliteit hebben. Op de koppen van de toegevoegde landtongen ontstaan openbare ruimtes die een kwaliteit hebben aan het open water van de Ertveldplas. In combinatie met de hoofdas en de havenplekken ontstaat er een boulevardmilieu aan het water. Naarmate je dieper het plangebied in gaat, ontstaan er intiemere openbare ruimtes welke elk hun eigen identiteit hebben. De overgang van water op groen zorgt voor unieke combinaties en hoogwaardige openbare ruimtes.

Tussen de bouwblokken en groenblauwe ruimtes zijn er doorsteken die van openbare ruimte naar openbare ruimte steken. Doordat hier niet één zichtlijn door het projectgebied is, kan elke groenblauwe openbare ruimte opnieuw

Havenidentiteit

Openbare ruimtes

Plekken ontdekken

IDEE

63

MASSA STUDIE De contouren en het raamwerk van de vastgestelde openbare ruimte geeft leiding aan de vorming van de nieuwe bebouwing van het Ertveld. Bepaalde aspecten die sterk samen hangen met het concept en eerdere ambities vormen de randvoorwaarden waar de nieuwe bebouwing van het Ertveld aan moet voldoen. Door het bestuderen van verschillende massa’s kunnen ontwerpkeuzes voor de bebouwing vastgelegd worden. Deze massa’s vormen uiteindelijk de contouren van de bouwmassa die de nieuwe bebouwing in het Ertveld zal beslaan. De eerder genoemde randvoorwaarden zijn wederom leidend in het proces van een massastudie en de eerste ontwerpkeuzes van deze massastudie. Deze randvoorwaarden draaien om de ruimtelijke contouren die belangrijk zijn van het concept. Zoals bijvoorbeeld de groenblauwe prikkers die het plangebied in gaan, zullen belangrijker zijn voor het conceptvorming van het Ertveld dan de bepaling van de bouwmassa’s. Het ideaal beeld zou samenwerking (of synergie) zijn tussen deze twee elementen. De openbare ruimte en de bebouwing moeten elkaar versterken, zowel als doel dat het een sterke planvorming vormt, maar ook dat de wisselwerking tussen de openbare ruimte en de bebouwing efficiënt is ingedeeld.

Prikkers geven structuur

64

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Verhoging langs spoorlijn

Eén van de aspecten van efficiëntie is dan bijvoorbeeld ook het vormen van een geluidscontour aan de kant van het spoor. De bebouwing aan deze zijde van het plangebied vormt een schild dat het rest van het plangebied beschermt voor overbodig geluidoverlast van treinverkeer. Ook de functionaliteit van ruimtes ontdekken staat in het voordeel voor het conceptvorming. De synergie die nodig is om de openbare ruimte te koppelen aan de bebouwing is in dit aspect erg belangrijk. De bebouwing moet nieuwe ruimtes ontdekken stimuleren. Aan de hand van doorsteken kan dit grotendeels opgelost worden, de bebouwing moet uitnodigend zijn, door dit te laten lukken. Prominente verhogingen of stedenbouwkundig/architectonische aspecten zouden hier zijn voordeel in hebben.

De laatste randvoorwaarde gaat nog een stap lager in schaal, bij deze stap wordt een dwaalmilieu gestimuleerd. Dit houdt in dat de openbare binnenruimtes tussen de bouwblokken niet alleen collectieve openbare ruimtes zijn voor de bewoners, maar ook een dwaalmilieu gaan vormen voor bezoekers (en eventueel ook bewoners). Naast de doorsteken zullen de dwaalniveaus ook ontdekkingen stimuleren, door slimme ontsluitingen te realiseren door bouwblokken heen, zijn mensen niet alleen geneigd om ruimte buiten de bouwblokken te ontdekken, maar ook de ruimten in de bouwblokken.

Ruimte voor doorsteken (nieuwe ruimtes ontdekken)

Dwaalmilieu

Om de eerste vormen in de massastudie te krijgen is een bebouwingsrand opgesteld in elk bouwvlak, deze bebouwingsrand is 20 meter breed. Dit zorgt er voor dat er een scheiding ontstaat tussen de openbare binnen- en buitenruimte.

Aan de hand van deze rand kan een hoogtestudie gekoppeld worden waaraan verschillende bouwhoogtes getest kunnen worden. De voorwaarde van hogere bebouwing is in de massastudie meegenomen, daarnaast worden op tactische plekken een gedeelte van de bouwhoogte verhoogd. Deze tactische plekken zijn voornamelijk prominente locaties aan het water of groen. In dezelfde hoogtestudie is ook de veranderende hoogtemassa’s toegepast wat een goed beeld geeft conform moderne stedenbouw.

Aan de hand van een logisch dwaalmilieu door de bebouwing heen kunnen er een aantal doorsteken gerealiseerd worden. Deze doorsteken versterken het stimuleren van het gebruik van deze verschillende dwaalmilieus. Voornamelijk zijn deze doorsteken door de bebouwing heen of is zelfs een deel van de bebouwing weg gehaald. Logische doorsteken geven richting aan de nieuwe oversteek over het spoor in het midden van het plangebied of versterken de verbinding richting de Ertveldplas.

Door het dwaalmilieu-effect te versterken en interessanter te maken wordt er gespeeld met de bouwvolumes. Door niet alleen variabele bouwhoogtes toe te passen maar ook variabele bouwbreedte en lengtes toe te passen ontstaat er dynamische bebouwing, welke het dwaalmilieu-effect versterkt. Op bepaalde prominente locaties worden bepaalde plekken gecreëerd door volledig de bebouwing weg te halen en unieke openbare ruimtes aan de grote groenblauw prikkers te maken. De ruimtes die hierdoor vrijkomen kunnen ook een indicatie zijn voor het toevoegen van extra bouwmasse in het bouwveld zelf. Ook dit versterkt het dwaalmilieu tussen de bouwblokken in en maken de ruimtes interessanter.

IDEE

65

Doorsnede langs het spoor

Doorsnede bouwblok

Doorsnede kade/prikker

66

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Om te toetsen of de verhouding openbare ruimte en bebouwing goed op elkaar aansluiten, kan je dat goed controleren door middel van doorsnedes van de massa studie.

Dit geeft inzicht in hoe de bebouwing ten opzichte van de openbare ruimte aanvoelt.

Als het ware is het een soort van toetsing of wat je als bouwmassa’s ontwerpen hebt wel logisch is. Om inzicht te krijgen in dit proces aan de hand van de eerdere massa studie, zijn doorsnedes opgesteld van de laan langs het spoor, de groenblauwe prikker en een geheel bouwblok. Bij de spoorlaan is het belangrijk dat de bebouwing fungeert als een geluidswal, welke het geluid van het treinverkeer moet dempen voor de rest van het Ertveld. De bestaande bomen komen terug in het trottoir.

Een van de dingen die dan als eerst opvallen is de krappe ruimte tussen de bestaande bomen

VERWIJZING EKP EN ANALYSE (BOUWHOOGTES)

en de bebouwing. In het definitieve ontwerp zal daar dan dus ook rekening mee moeten worden gehouden dat er genoeg afstand tussen de bebouwing en de bestaande bomen zit. Voor de rest is er genoeg ruimte over tussen het spoor en de weg. Betreft de ruimte tussen de bouwblokken in, is hier genoeg ruimte.

Deze ruimte zal vooral dienen als collectieve privé ruimte van bewoners in de bouwblokken rondom. Het is dus van belang dat deze ruimte gewaarborgd wordt en dat hier activiteiten die de buitenruimte aanvullen mogelijk zijn, zoals bijvoorbeeld een buurtbarbecue of een gezamenlijke moestuin. Ook de verhoudingen langs de boulevard kade aan de Ertveldplas zijn goed in verhouding. Vanuit het midden van het bouwblok wordt de hoogte langzaam opgebouwd richting de plas. Vanwege de openheid en de prominente plek aan het water is het zelfs mogelijk om serieus de hoogte in te gaan, wat goed zal aansluiten op het hotel en de aankomende ontwikkelingen op het EKP-terrein.

Uiteindelijk vormen de uitgangspunten van de omgeving de bouwmassa’s die het Ertveld zullen definiëren. De hogere bebouwing zal het geluid van treinen dempen, het hoog stedelijke milieu in de doorsteken zullen een eigen identiteit hebben, het dwaalmilieu wordt versterkt door het plaatsen van gebouwen en creëren van verschillende plekken en aan de koppen langs de Ertveldplas zullen hogere woontorens de skyline van het Ertveld bepalen.

 

 

  

 

 

IDEE

67

BEBOUWING Eén van de belangrijkste aspecten voor een goede wisselwerking tussen bebouwing en openbare ruimte is de invulling van de gebouwen. De typologie bepaald wat voor buitenruimte er nodig is en wat voor functie er zich gaat bevinden in het gebouw. Een logische indeling zou zijn om sociale huurwoningen op minder prominente plekken in het plangebied in te delen, zoals langs het spoor (groen) of in de doorsteken (grijs). Koopwoningen krijgen daardoor een plek op een hoogwaardigere locatie, wat uiteindelijk ook meer oplevert voor de ontwikkelaar, denk bijvoorbeeld langs een groenblauwe prikker (lichtblauw) of lang de boulevard (rood) aan de Ertveldplas. De gebouwen die zich aan de plekken of in het dwaalmilieu bevinden (geel) krijgen een aparte functie. Denk dan aan bijvoorbeeld een supermarkt/winkel, verzorgingstehuis of andere sociale voorziening. Als laatste is er nog ruimte voor een hotelfunctie (paars) in het zuiden van het plangebied. Deze functie zal voornamelijk de evenementenbranche van het veemarktkwartier versterken.

Langs het spoor (groen) Een logische plek voor sociale huurwoningen in het plangebied, is langs het spoor. Deze plek voor woningen is minder prominent doordat het langs een spoorlijn ligt. Ook bevinden deze woningen zich niet direct aan een groenblauwe prikker of de Ertveldplas. De typologie van deze sociale woningbouw langs het spoor zal voornamelijk bestaan uit portiekappartementen.

Kenmerken van deze appartementen zijn dat de buitenruimte bestaat uit één of meerdere balkons. Aan de spoorzijde zal dit een balkon zijn met een scherm tussen de buitenruimte en het spoor in (wintertuin). Waar mogelijk kan er ook een balkon geplaatst worden aan de openbare binnenruimte binnen de bouwblokken in. In de plint aan de spoorzijde is er mogelijkheid voor enkele winkelfuncties. Denk bijvoorbeeld aan een supermarkt, bakker of slager.

Havenkwartier Rotterdam

Nachtwachtstede Nieuwegein

Kruisvaartkade Utrecht

Spoorzone Bussum

In de doorsteek (grijs) Ook in de doorsteek is er ruimte voor sociale woningbouw. Even als de woningen langs het spoor, hebben deze woningen ook een minder prominente locatie, wat het geschikt maakt voor woningbouw. Echter zijn deze woningen meer gericht op gezinnen en bestaan uit een combinatie van grondgebonden woningen en maisonnettes. De identiteit van de doorsteken zijn knus en stedelijk. De persoonlijke buitenruimte kunnen een combinatie zijn van een kleine tuin aan de openbare binnenruimte tussen de bouwblokken in en grotere balkons en dakterrassen.

68

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Antonpieckplein Kaatsheuvel

Frontier Groningen

Else Alfelts Vej Kopenhagen

Langs de groenblauwe prikker (blauw) De koopwoningen die zich aan de groenblauwe prikker bevinden hebben de identiteit van herenhuizen.

De woningen zijn grondgebonden en vrij smal. De voortuin is minimaal groot en vormt als stoep zijnde de buitenruimte samen met het trottoir langs de groenblauwe prikker. De herenhuizen hebben een smalle tuin aan de openbare binnenruimte tussen de bouwblokken in en hebben enigszins ook een balkon of dakterras.

Lucent Hilversum Holland Park Diemen

Boulevardwoning (rood) Op de koppen aan de Ertveldplas komen de meest prominente woningen. Deze zullen voornamelijk bestaan uit (grotere) appartementen en maisonnettes. Ook is er ruimte voor kleinere lofts en studio’s voor starters. Op de bovenste verdieping bevinden zich penthouses die een geweldig uitzicht zullen hebben over zowel de Ertveldplas en de Diezemonding als de binnenstad van ’s-Hertogenbosch.

Hof van Holland Hilversum

City Wharf Glasgow

Speciale gebouwen (geel & paars) De speciale gebouwen die zich aan plekken en in het dwaalmilieu vinden hebben allerlei verschillende typologieën. Het is erg afhankelijk van welke functie deze gebouwen zullen beslaan. Een voorstel kan zijn bijvoorbeeld een verzorgingstehuis met aanleunwoningen met tuintjes in de openbare binnenruimte tussen de bouwblokken in. Maar ook bijvoorbeeld een buurthuis met jongeren en ouderenverenigingen kunnen zich intrekken in één van deze gebouwen. De architectuur van deze bebouwing zou dan ook moeten samensmelten met de identiteit van de openbare binnenruimte en plek waar het aanligt. Daarnaast is het hotel ook een architectonisch aansprekend object, welke opvalt. Het gebouw van het hotel kan ook verschillende functies bevatten zoals een hotel of winkelvoorziening, welke de hotelfunctie meer versterkt. Daarnaast is de directe buitenruimte van het hotel goed verbonden met de identiteit van de functie.

Denk bijvoorbeeld aan een mooie bloementuin of terras voor gasten.

Apartementengebouw Kampen

De Haven Spijkenisse

Woonzorgcentrum Ter Reede

Scholen van morgen

Toren hoorn

IDEE

69

OPENBARE RUIMTE De openbare ruimte is één van belangrijkste factoren voor het gebied. Dit is niet alleen omdat het een nieuwe hoogwaardige verblijfplaats van ’s-Hertogenbosch moet worden, maar ook omdat de dit de beweeg ruimte in de openlucht is van de mensen die in dit gebied wonen. De openbare ruimte kan worden in gedeeld in verschillende plekken met elk hun eigen identiteit. Een van de meest prominente openbare ruimtes is de boulevard (rood) die de Diezemonding met de binnenstad ontsluit. Een fiets- en wandelroute met een mooi uitzicht op verschillende havens en de Ertveldplas. Elk van deze boulevard koppen zijn vervolgens ook ontsloten door de kade straatjes (blauw) die van het spoor tot de Ertveldplas lopen langs de groenblauwe prikkers. De groenblauwe prikkers (lichtgroen) hebben telkens een andere identiteit, die inspeelt op het thema van de gezonde en veilige stad. Door de bouwblokken heen lopen vervolgens de doorsteken (grijs) die deze kadestraatjes met groenblauwe prikkers verbind.

Tussen de bouwblokken in zijn de openbare binnenruimten (groen) gelegen voor de bewoners. Samen met de (kleinere) doorgangen door de bouwblokken

heen vormen deze een dwaalmilieu. Langs het spoor (donker groen) loopt een laan welke de zij-as vormt van het plangebied, in het noorden is het nog een verbindende as voor fiets en wandel verkeer. In het noorden van de laan ontsluit het autoverkeer van het projectgebied. Door bepaalde bouwblokken weg te halen ontstaat er ruimte aan de groenblauwe prikker welke speciale plekken (geel) vormen die een aparte verblijfsidentiteit hebben.

Back to sea

Faaborg Harbour

Oderbaumbruecke Berlin

Sluseholmen Copenhagen

Boulevard (rood) De openbare ruimte die rondom de hoofdas langs de Ertveldplas loopt is de boulevard. Op elke kop eindigt de openbare ruimte met zo’n boulevard. De boulevard langs de Ertveldplas is de thuisbasis voor grote boten (met mast) en vormt daardoor ook de nieuwe stadshaven van ’s-Hertogenbosch. Boten van kleiner formaat (en zonder mast) hebben toegang tot dieper in de groenblauwe prikker. Op de boulevard staat dan ook verbinden centraal, de openbare ruimte is hier dan ook naar: Het is een interessante plek om te bezoeken maar de verblijfskwaliteit is niet zo hoog als in bijvoorbeeld een groenblauwe prikker.

Dit komt mede door windoverlast die kan aanwakkeren op deze plek.

Kade straat (blauw)

Java eiland Amsterdam 70

Wohnhauser Sluseholmen

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Langs de kade straatjes bevind zich enige comfort van verblijven. Voornamelijk zijn deze smalle straatjes bedoelt om de bebouwing en de boulevard met de rest van het gebied te ontsluiten. Langs de bebouwing in deze straatjes zijn stoepen die de overgang van openbaar naar privé bepalen. Deze ruimte voor de stoep van de bebouwing is dan ook in te vullen naar wens van de bewoners.

Groenblauwe prikkers (licht groen)

Havnebadet Copenhagen

De groenblauwe prikkers vormen de identiteit van het hele gebied. Elke groenblauwe prikker heeft vervolgens zijn eigen identiteit die inspeelt op de thema’s van de gezonde en veilige stad. Ruimte voor in de prikkers zijn bijvoorbeeld sportvoorzieningen of pluk- en struintuinen. De connectie met het water is ook belangrijk. Samen met de kleinschalige haven met bootjes van bewoners kan er een stadsstrandje ontstaan. Of een zwemkade die verkoeling de zomer moet bieden voor heel ’s-Hertogenbosch. Zo zijn er verschillende aspecten die in kunnen spelen op de welzijn van de bewoners (en voor de hele stad).

Pluktuin

Doorsteken (grijs) Autovrije straat Deventer Hefkwartier Rotterdam

De doorsteken zijn in feite de verbindende factoren tussen alle groenblauwe prikkers. Wat het plan uniek maakt is dat je steeds een nieuwe ruimte kan ontdekken. De doorsteken vormen niet één as door het plangebied heen, maar je gaat steeds van groenblauwe prikker naar groenblauwe prikker. Deze doorsteken hebben dan ook een hoog stedelijke identiteit waarbij de voetganger centraal staat. Net zoals in de kade straatjes is de overgang van privé naar openbaar belangrijk. De doorsteken voelen bijna aan als een soort van voortuin van de mensen die hier aan wonen.

Openbare binnenruimten (groen)

Kroyerplads Copenhagen

Sluseholmen binnentuin Copenhagen

Langs het spoor (donker groen)

Sluseholmen binnentuin 2 Copenhagen Generaal Spoorlaan Rijswijk

Remisehof Rotterdam

Werkspoorkade Utrecht

De collectieve openbare binnenruimte is de buitenruimte van de bewoners die in de bouwblokken wonen. Het programma van deze binnenruimte is afhankelijk van wat er in de groenblauwe prikkers gebeurt. Het verschil is dat het een stuk meer privé aanvoelt dan in de groenblauwe prikker. Deze identiteit samen met het dwaalmilieu dat ontstaat door de verschillende doorgangen door de bouwblokken heen maakt een ruimte die uniek en persoonlijk aanvoelt voor de bewoners.

De ruimte langs het spoor is voornamelijk een laan die het gebied van autoverkeer ontsluit. Vanuit deze laan langs het spoor kunnen bezoekers en bewoners met hun auto de parkeergarages onder de bouwblokken bereiken.

Door alleen autoverkeer toe te laten op deze zij-as ontstaat er een emissievrije zone in de rest van het gebied. Het zuidelijke deel van deze openbare ruimte (ten zuiden van de tunnelbak) is een verbinding om fiets en wandel verkeer optimaal te verbinden met de rest van het gebied.

Speciale plekken (geel)

Foodtruck evenement

De speciale plekken vormen fijne verblijfplaatsen aan de groenblauwe prikkers. Deze hoogwaardige locaties zijn een genot om in te verblijven en bieden functies als horeca of activiteiten aan de bewoners en bezoekers van het plangebied. Ook versterken deze speciale plekken het dwaalmilieu in de binnenruimtes van de bouwblokken en de identiteit van de groenblauwe prikkers.

IDEE

71

INFRASTRUCTUUR EN OVERSTEKEN Het Ertveld moet een verbindende factor zijn, zowel op buurt- als op stedelijkniveau. De nadruk wordt in het plangebied dan voornamelijk ook gelegd op het gebruik van fiets- en wandelroutes. Zo is de hoofdas die door het plangebied heen loopt niet geschikt voor auto’s, maar juist een fietsroute die geschikt is voor fietsers in heel de stad (en regio). Niet alleen is de hoofdas een goede verbinding, het is ook een interessante verbinding die mensen alleen voor de vormgeving al aan zal trekken. De hoofdas loopt namelijk op deels de oever van de Dieze en deels over de nieuwe over langs de Ertveldplas.

Dat geeft deze verbinding echt een boulevard gevoel, iets wat uniek is in ’s-Hertogenbosch. De as begeeft zich via meerdere bruggetjes (alleen geschikt voor fiets- en wandelverkeer) over de verschillende landtongen die over de groenblauwe prikkers heen gaan. Dit geeft een panoramisch beeld dat een aantrekkingskracht en identiteit creëert voor bezoekers van het Ertveld.

Naast de hoofdas die de binnenstad met de Maas verbind, loop er ook een andere belangrijke stedelijke as door het plangebied heen: de Zandzuigerstraat.

Door de significantie van deze route op stedelijk niveau is het belang van deze route door het plangebied groot. Door deze verkeersroute goed in het nieuwe Ertveld in te passen ontstaat samen met de groenblauwe prikker een groen verkeersplein. Een turbo rotonde ontsluit samen met de Ertveldweg, Nelson Mandelalaan en de Zandzuigerstraat de rest van de stad. Een groot onoverzichtelijk kruispunt pas niet in het concept van het Ertveld. Een rotonde die gebruiksvriendelijk is voor fiets- en wandelverkeer is een aanwinst voor de tracé van de Zandzuigerstraat, samen met een schaalverkleining en een herinrichting van de wegdelen ontstaat er een gebruiksvriendelijke route voor zowel auto- als fietsverkeer.

Hoofdas langs de boulevard aan de Ertveldplas

turbo rotonde

verbinding met hoofdas

Losstaand fiets- en wandelinfrastructuur

72

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

directe fiets- en wandel verbinding richting Royal Welsh Brug

Naast het verbinden van de binnenstad met de Maas, is het verbinden van omliggende wijken ook waar het Ertveld voor staat. In de huidige situaties zijn er overgangen over bijvoorbeeld de Dieze die geen interactie hebben met de oever: zodra de oversteek is gedaan, ben je al ver verwijdert van de oever.

Door directe verbindingen aan deze oversteken te maken in samenwerking met de nieuwe hoofdas kunnen er op diverse plekken nieuwen routes aangelegd worden om een directere verbinding voor fiets- en wandelverkeer te realiseren. Daarnaast is er ook gekozen voor een verbinding over de tunnel bak om de zij-as van de weg langs het spoor door te trekken voor fietsers om daar ook een directe verbinding te kunnen realiseren.

Doorsteek langs en onder de brug van de Zandzuigerstraat

Brug Kwartiermeesterstraat Amsterdam

Brug Halvezolenpad Waalwijk

Oversteek over de tunnelbak van de Zandzuigerstraat Groene rotonde Venlo

Vlonderpad onder viaduct Utrecht

Doorsteek onder de Royal Welsh Brug en spoorbruggen langs de Dieze

IDEE

73

RECREATIE HOTSPOT Het gedeelte in het noorden is de overgang tussen de stedelijke ontwikkeling van het Ertveld en het rustige natuurgebied de Diezemonding. Door de nieuwe brug is een duidelijke en interessante nieuwe ingang de Diezemonding in gerealiseerd. Deze ontwikkeling zorgt er voor dat de Diezemonding meer op de kaart gezet zal worden. Doordat er een logische route vanuit de binnenstad richting deze ingang loopt zullen meer mensen geneigd zijn een wandeling of fietstochtje door het gebied te nemen. Doordat het gebied van het noordelijke Ertveld de overgang is van stedelijkheid naar natuur, is een speciaal programma nodig. Door de nieuwe brug is een haven-programma dat er voorheen lag niet meer nodig, samen met de nieuwe stadshavens in het gebied komt er hier dus ruimte vrij voor nieuw woon programma op het water.

Hiermee kan eveneens het woonboot-probleem op de Ertveldplas opgelost kunnen worden. Eén van de speerpunten van de mensen die daar op een ark leven is het primitief leven, wat in houdt dat mensen zelf houtsprokkelen en gewassen verbouwen (op kleine schaal). Dit zou een goede combinatie

Stadscamping Tilburg

Stadsstrand Groningen

74

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

kunnen zijn voor leven op dit stukje van het Noordelijke Ertveld. Samen met de groenblauwe prikker is er ruimte voor zulke activiteiten. Daar naast kan het gebied van de Noordelijke Ertveld centraal staan voor het verenigingsleven. Zo is er een watersportvereniging in het gebied en een waterscouting actief. Voor beide is er ruimte voor uitbreiding, naast een waterscouting is er ook ruimte voor een landscouting. I.c.m. de scouting kan de watersportvereniging een bijdrage leven aan de invulling van het openbare domein. Het gebied zou goed in kunnen spelen in een thema dat ook werkt met de groenblauwe prikker die aan dit gebied ligt. Voornamelijk recreatie, spelen en leren op een natuurlijke manier in een natuurlijke omgeving sluit goed aan op het verenigingen leven en het woonmilieu dat er plaats gaat vinden. Door (motor)boten te vermijden uit de noordelijkste groenblauwe prikker is er ruimte voor waterrecreatie. Een natuurlijke stadstrand zou hier perfect in passen, samen met kleinschalige horeca van de watersportvereniging en de toevoeging van het populaire concept van een stadscamping en de directe verbinding met de binnenstad d.m.v. de boulevard, biedt dit veel kansen.

Bestaande bebouwing watersportvereniging

Scouting blokhut Amersfoort

Publieke moestuin Oostende

nieuwe entree voor de Diezemonding

ruimte voor woonarken in de oude haven

Doortrekken bomenlaan met parkeren voor woonarken

sprokkelpad voor woonarken (tevens ook entree Diezemonding)

ruimte voor landen waterscouting

moestuinen voor bewoners woonarken en Ertveld

stadscamping stadsstrand

voorzieningen voor woonarken, camping en stadsstrand (+bestaande horeca) IDEE

75

76

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

VII HET ERTVELD

Het Ertveld is een ontwerp dat is gemaakt voor de mens en de stad, een fijne plek om te wonen, ontmoeten en recreëren. In vergelijking kan dit stukje nieuwe stad gezien worden als de tweede balkon van ’s-Hertogenbosch, want net als het gebied bij de zuidwal beschikt dit stukje stad over een geweldig uitzicht over de natuur. Eveneens het uitbreiden van de oever met goede ontsluiting op zowel wijk als stadsniveau, vormt dit noordelijkste stukje spoorzone de ultieme woonomgeving voor alle doelgroepen. Sociale cohesie wordt gestimuleerd door het gebruik van openbare collectieve buitenruimtes en in te spelen op functies en inrichtingen die aansluiten op de gezonde en veilige stad.

← Onbenutte ruimte onder de Royal Welsh brug 77

78

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Het Ertveld 3700

ca. woningen

1,1

Floor Space Index

20

minuten fietsen van de binnenstad naar de Maas

18

functionele gebouwen/verdiepingen voor voorzieningen & recreatie

40%

openbaar groen van totale plangebied-oppervlak

250

aanleg-plekken voor grote en kleine boten

4700

Parkeerplaatsen voor bewoners en bezoekers

← Plankaart van het Ertveld, 1:4000 HET ERTVELD

79

ROUTES Verschillende routes en verbindingen zijn wat het Ertveld uniek maakt. De verschillende gebruikers hebben als het ware elk hun eigen infrastructuur, welke de identiteit van de reis versterken. Voetgangers kunnen dwalen in de emissievrije zone welke steeds nieuwe ruimtes aanbiedt die voetgangers kunnen ontdekken. Dit zo genoemde dwaalmilieu ontstaat door de bouwblokken die de scheiding vormen tussen het drukke stedelijke openbare ruimte en het meer intieme collectieve buitenruimtes. In combinatie met doorsteken door de bebouwing welke uitkomen op zowel infrastructuur als recreatieve plekjes aan een groenblauwe prikker, vormt dit een interessant dwaalmilieu om in rond te dwalen.

Vanuit de omliggende wijken is het Ertveld goed bereikbaar, waar verbindingen zijn toegevoegd; zijn er ook huidige verbindingen getransformeerd wat zorgt voor een nog betere overgang. Het Ertveld vult de omliggende wijken in functionaliteit dan ook enorm aan: toevoegen van basisvoorzieningen die

Voetgangers netwerk (dwaalmilieu)

80

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

omliggende wijken niet hebben geeft een boost voor de directe omgeving.

Daarnaast is het fietsnetwerk dat het Ertveld bied vergeleken met de autoroute die door het gebied loopt, een efficiënte manier voor bewoners om zich te verplaatsen in het Ertveld. Uiteindelijk vormt het Ertveld de verbindende schakel tussen de Maas en de binnenstad door middel van een boulevard die het fietsverkeer versterkt. Niet is dit alleen een verbinding tussen de Maas en de binnenstad, ook is het een verbinding die werkt op stedelijke schaal.

De auto wordt zo veel mogelijk uit het gebied geweerd: belangrijke huidige infrastructuur van de Zandzuigerstraat en de Nelson Mandelalaan wordt behouden en fietsvriendelijk(er) gemaakt. Vanuit de rotonde die het gebied ontsluit, wordt de weg op de oorspronkelijk manier door getrokken richting Orthen. Door autoverkeer niet het gebied in te laten ontstaat er een emissievrije zone, parkeergarages zijn dan ook via deze weg bereikbaar.

Fiets netwerk (wijken verbinden)

Autoverkeer netwerk (emissievrije zone)

Toepassingen gezonde en veilige stad

GEZONDE EN VEILIGE STAD Een belangrijk aspect van de nieuwe ontwikkeling van het Ertveld is de gezonde en veilige stad. De eerder genoemde aspecten die het thema afkaderen zijn toegepast in het plan. Het stimuleren van wandel- en fietsverkeer wordt bereikt door het benadrukken van een hoofdinfrastructuur dat bestemd is voor fiets en wandel verkeer in combinatie met de verbeterde en nieuwe oversteken.

Inspannende en ontspannende activiteiten zijn door heel het Ertveld te vinden, denk dan bijvoorbeeld aan een stadstrand en -camping, moestuintjes, pluktuinen, sportvelden, aanlegplekken voor een boot en perfect infrastructuur voor fiets en wandelverkeer. Dezelfde pluktuin en moestuintjes zorgen ook voor lokaal en gezond voedsel in de kringen van het Ertveld, dit zorgt voor een gezonde stimulans en begrip van bewoners. Door te letten op duurzaam bouwen kan het Ertveld een hoofdrol spelen in het thema van duurzaam ontwikkeling in ’s-Hertogenbosch, dit biedt een kans voor de stad om de focus nog meer op duurzaamheid te leggen bij ontwikkeling van nieuwe gebieden.

Door dat het gebied voor 40% uit openbaar groen en water bestaat, wordt de biodiversiteit verhoogd. Dit vormt een goed samenspel met het naastliggende natuurgebied de Diezemonding. Als laatste geldt voor een groot gedeelte van het gebied een emissievrije zone, dit wordt voornamelijk bereikt door het gebied niet auto toegankelijk te maken, uiteraard is het gebied wel bereikbaar voor nooddiensten.

IDEE

81

82 AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

systeem van bouwblokken en doorgangen voor stimulatie dwaalmilieu

hoog stedelijke woningbouw

een stadsboulevard langs de Ertveldplas

recreatieve verbinding vanuit de binnenstad vormt de hoofdas van het Ertveld

stadshaven met ruimte voor grotere boten en boten met een mast

hoogwaardige openbare collectieve buitenruimtes

DOORSNEDE LANGS DE BOULEVARD

Boulevard langs het water

Stadshaven Venlo

Stadshaven Venlo 2

Waterboulevard met winkelplint HET ERTVELD

83

DOORSNEDE RECREATIE HOTSPOT

Woonboot Bob Ronday

84 AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Stadsstrand Groningen

huidige bebouwing gebruiken voor faciliteiten woonboten en recreatie hotspot

woonbotenprobleem Ertveldplas oplossen door ruimte te maken voor woonboten in de oude haven

sprokkelpad met toegang tot woonboten

Straatje in Sluseholmen Doorsteek in Krøyers Plads HET ERTVELD 85

parkeervoorziening onder bouwblokken voor bewoners en bezoekers

hoog stedelijke woningbouw

kleinschale kade langs groenblauwe prikker

stadsstrand

DOORSNEDE DIEZEKADE

Berges de Seine

Zu neuen Ufern

Inpanding Balkon

Binnentuin Sluseholmen 86

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

HET ERTVELD 87

collective openbare ruimtes als dwaalmilieu

hoog stedelijke woningbouw

interessante openbare ruimte langs de kade

directe interactie met dieze d.m.v. hoofdas

88 AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

nieuw verkeersplein (fietsvriendelijk)

sportpark incl. voet- en basketbalveld en openbare sporttoestellen

ontsluitingsroute voor autoverkeer (gemengd met fietsverkeer)

hoog stedelijke woningbouw

collective openbare ruimtes als dwaalmilieu

DOORSNEDE SPORT EN VERKEERSAS

Cruiffcourt Amsterdam

Turbo rotonde

Fietsbrug Europalaan Beek

Dakterras HET ERTVELD

89

SLOT Het nieuwe Ertveld vormt een nieuw perspectief voor de stad ’s-Hertogenbosch, een voorbeeld van een brownfield-ontwikkeling welke de stad uniek op de kaart zet. Eeuwig uitbreiden aan de randen van de stad is in Nederland zeker geen oplossing. Potentiële locaties die rijp zijn voor herontwikkeling omdat deze gewoonweg niet meer voldoen aan de oorsprong waarvoor het in eerste instantie ontwikkeld is, bieden extreem veel kansen voor een stad zoals ’s-Hertogenbosch. De droom om ’s-Hertogenbosch een stukje mooier te maken kan goed gecombineerd worden met de huidige woningcrisis. Door slim te ontwikkelen kan je zelfs meer problemen aanpakken: de gezonde en veilige stad geeft een frisse insteek in deze problematiek en kan een perfecte leidraad zijn voor herontwikkeling van (hoog stedelijke) gebieden.

Het nieuwe Ertveld vormt een schakelstuk tussen de binnenstad en de Maas.

Dit doel, dat gesteld werd vanuit de gemeente, vormde een goede basis in het begin van het onderzoek. Samen met het Bossche Broek aan de binnenstad, vormt het Ertveld aan de Ertveldplas een nieuwe balkon van de stad, én een met een geweldig uitzicht over de plas en de Diezemonding. De binnenstad is nu direct verbonden met het natuurgebied door middel van de boulevard die in verbinding staat met de groenblauwe prikker tot diep in de binnenstad.

Deze boulevard vormt een nieuwe recreatie-hoofdroute in de stad. Samen met de nieuwe recreatie hotspot in het noorden van het Ertveld die in directe verbinding staat met de Diezemonding wordt een nieuw hoofdstuk van recreatie geopend in ’s-Hertogenbosch.

Verbinden gebeurt niet alleen op stedelijke schaal, het komt op meerdere schalen voor. De nieuwe overgangen verbinden omliggende wijken die profiteren van het nieuwe programma dat het Ertveld te bieden heeft. In een schaal lager staan verschillende woon- en functieblokken in verbinding met elkaar. Verschillende openbare ruimte onderscheiden elkaar in verschillende atmosferen die steeds een nieuwe identiteit vormen met de directe omgeving.

Dit zorgt er voor dat ondanks de massale ontwikkeling, er geen saai patroon ontstaat en dat er altijd nieuwe plekken te ontdekken zijn.

Aangezien repetitieve woningbouw waarschijnlijk niet de oplossing tot de woningcrisis is in Nederland, hoop ik dat dit plan inzicht geeft in andere mogelijkheden om woningbouw te ontwikkelen in een al redelijk volle stad.

Hierbij staat een huisje en een tuintje niet centraal, maar juist de openbare ruimte. Dit zorgt voor een ontwikkeling waarbij mensen zich verantwoordelijk voelen voor de omgeving en zorg dragen aan een gezonde en veilige stad.

90

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Voorbeeld voor te benutte ruimte onder de Royal Welsh brug

HET ERTVELD

91

VIII BRONNEN

92

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

Alterra, Research Instituut voor de Groene Ruimte, Wageningen, Vos, C. C., van der Veen, M., & Opdam, P. (2001). Ecologische verbindingszone bij randweg ’s-Hertogenbosch (Alterra-rapport 215). Alterra.

Else Alfelts Vej Kopenhagen. (z.d.). [Foto]. https://Google.nl/maps Erfgoed shertogenbosch. (z.d.). Erfgoed ’s-Hertogenbosch. Geraadpleegd op februari 2021, van https://www.erfgoedshertogenbosch.nl/

Antonpieckplein Kaatsheuvel. (z.d.). [Foto]. https://leeffotografie.nl/album/ anton-pieckplein-kaatsheuvel/

Faaborg harbour. (z.d.). [Foto]. https://architectureporn.tumblr.com/ post/98748026341/archatlas-faaborg-harbour-bath-and-blue?utm_ medium=email&utm_source=html&utm_campaign=weekly_top_posts_ subject_13&utm_term=post_98748026341

Apartementengebouw Kampen. (z.d.). [Illustratie]. http://www.alex-makelaars. nl/nl/nieuwbouwproject/kampen Archi3o. (2017). CPO bewust wonen werken Boschveld [Foto]. https://archi3o.nl/ portfolio/cpo_boschveld/ Autovrije straat deventer. (z.d.). [Foto]. https://www.destentor.nl/deventer/ autovrije-binnenstad-vloek-of-zegen~a5794e85/?referrer=https%3A%2F%2Fw ww.google.com%2F Back to the sea. (z.d.). [Foto]. http://landezine.com/index.php/2009/07/198/ attachment/014/ Blue room. (z.d.). Rijnhaven Rotterdam [Illustratie]. Rotterdam next level. http:// blueroom.design/portfolio/rotterdam-next-level/ Bolduch. (1575). Stadsgezicht ’s-Hertogenbosch 1573 [Illustratie]. Bossche encyclopedie. http://www.bossche-encyclopedie.nl/cartografie/s1573.org.jpg Bolwoningen ’s-Hertogenbosch. (z.d.). [Foto]. https://kleinwonenmagazine.nl/ bolwoningen-nog-slechts-cult-in-woningland/ Bossche broek 2. (z.d.). [Foto]. https://www.brabantserfgoed.nl/page/4233/hetbossche-broek Bossche stadsdelta. (2021). [Illustratie]. Denbosch. https://www.denbosch.nl/nl/ projecten/spoorzone/bossche-stadsdelta Brug kwartiermeesterstraat. (z.d.). [Foto]. https://www.bruggenvanamsterdam. nl/kwartiermeesterstraat.htm City Wharf Glasgow. (z.d.). [Illustratie]. https://www.axismason.com/project/ city-wharf/ De Architectengroep Tilburg. (2021, juli). Markant woongebouw Willemspoort [Illustratie]. https://www.datarchitecten.nl/nl/nieuws/ markant+woongebouw+willemspoort/ Design with nature. (z.d.). [Foto]. http://landarchs.com/laurance-s-rockefellerpreserve/ EGM architecten. (2020). Jeroen Bosch Ziekenhuis [Illustratie]. https://www. egm.nl/architecten/projecten/jeroen-bosch-ziekenhuis/39

Fietsbrug Europalaan Beek. (z.d.). [Foto]. https://ipvdelft.nl/fietsbrugeuropalaan-beek-in-gebruik/ Foodtruck evenement. (z.d.). [Foto]. https://www.pinterest.es/ pin/442619469635224456/ Gemeente ’s-hertogenbosch. (2007). Recreatievisie ’s-Hertogenbosch (niet vastgesteld). https://issuu.com/hooge-heide/docs/recreatievisiedenbosch-def Gemeente ’s-Hertogenbosch. (2007, mei). Ontwerp Koersnota Hoofdinfrastructuur ’s-Hertogenbosch. https://www.denboschpolitiek.nl/ documentenonline/Ontwerp_Koersnota_Hoofdinfrastructuur.pdf Gemeente ’s-Hertogen-Bosch. (2014, januari). Ruimtelijke Structuurvisie Stad tussen Stromen. ’s-Hertogen-Bosch.

Gemeente ’s-Hertogen-Bosch. (2017, januari). Algemeen kader Bossche plassen.

Gemeente ’s-Hertogenbosch. (2017, december). De Groene Delta II Uitvoeringsprogramma 2018–2021. https://issuu.com/hooge-heide/docs/groene_ delta_ambitie_en_uitvoerings Gemeente ’s-Hertogenbosch. (2018). Buurtcijfers West. https://www.shertogenbosch.nl/fileadmin/Website/Stad_bestuur/Stad/Stad_in_Cijfers/West. pdf Gemeente ’s-Hertogenbosch. (2019a). Kerncijfers 2019. https://www.shertogenbosch.nl/fileadmin/Website/Onderzoek_en_Statistiek/Kerncijfers_2019. pdf Gemeente ’s-Hertogenbosch. (2019b, augustus). Visie Zuidwalkwartier. https:// www.s-hertogenbosch.nl/fileadmin/Website/Inwoner/Bouwen_wonen/ Bestplannen/Gebiedsvisies/zuidwalkwartier/Visie_Zuidwalkwartier.pdf Generaal spoorlaan Rijswijk. (z.d.). [Foto]. https://rijswijk.tv/opening-vanvernieuwde-generaal-spoorlaan/ Groene rotonde Venlo. (z.d.). [Foto]. https://www.change.inc/infra/venlo-zetcradle-to-cradle-voort-met-nieuwe-rotonde-22149 De Haven Spijkenisse. (z.d.). [Illustratie]. https://www.dehavenspijkenisse.nl/ veerkade/veerkade-appartementen/

BRONNEN

93

Havenkwartier Rotterdam. (z.d.). [Illustratie]. https://ooms.com/wonen/ nieuwbouw/havenkwartier-rotterdam-n100561/special-xl-o101449 Havnebadet Sluseholmen. (z.d.). [Foto]. https://kulturhavn365.dk/adgang-tilhavnens-rene-vand/ Hefkwartier Rotterdam. (z.d.). [Illustratie]. https://www.google.com/ url?sa=i&url=https%3A%2F%2Fpvla.nl%2Fportfolio%2Fhefkwartier-rotterdam%2F &psig=AOvVaw1BliEES0DGhdf0-g51xRWB&ust=1620387512831000&source=image s&cd=vfe&ved=0CAIQjRxqFwoTCLDmz4T8tPACFQAAAAAdAAAAABAJ Hof van Holland Hilversum. (z.d.). [Illustratie]. https://www.funda.nl/nieuwbouw/ hilversum/huurcomplex-41770634-hof-van-holland/ Holland park Diemen. (z.d.). [Illustratie]. https://dreessenwillemse.nl/upload/ images/projects/0013/1520_DreessenWillemse_blok20_04.jpg Java eiland Amsterdam. (z.d.). [Foto]. https://www.iamsterdam.com/nl/in-enom-amsterdam/oostelijke-eilanden/oostelijke-eilanden

De oudste en langste waterlinie. (z.d.). Zuiderwaterlinie. Geraadpleegd op februari 2021, van https://www.zuiderwaterlinie.nl/ Overzicht Van Goghpark. (z.d.). [Illustratie]. https://www.natuurmonumenten.nl/ natuurgebieden/oude-buisse-heide/nieuws/nieuwe-stap-van-gogh-nationaalpark Peperstraat kaatsheuvel. (z.d.). [Illustratie]. https://www.bd.nl/loon-op-zand/ appartementen-aan-de-peperstraat-in-kaatsheuvel~ad094e1c/102542516/ Peters, L. A. (2017, mei). Urban design van de gezonde stad. Masterthesis planologie.

Pluktuin. (z.d.). [Illustratie]. https://www.vlaanderen.be/inbo/ natuurrapport-2050/kijkrichting/samenwerken-met-de-natuur/ Publieke moestuin Oostende. (z.d.). [Foto]. https://dbpubliekeruimte.info/project/ nieuwe-koers/ Remisehof. (z.d.). [Illustratie]. https://remisehof.nl/nieuws/

Java eiland binnen Amsterdam. (z.d.). [Foto]. https://www. architectuurpuntzoetermeer.nl/groen-wonen-in-hoge-dichtheidmogelijkheden/java-eiland-amsterdam/

Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. (1985, januari). Beschermde Gezichten ’s-Hertogenbosch. cultureel erfgoed. https://archisarchief.cultureelerfgoed.nl/ Beschermde_Gezichten/BG1635/

Kenk architecten. (2021). Nieuwbouwproject Terrazzo in het Paleiskwartier [Afbeelding]. Brabants Dagblad. https://www.bd.nl/den-bosch-vught/ nieuwbouw-in-paleiskwartier-170-woningen-vlakbij-de-hofvijver~a81f5bff/

Rijksoverheid. (2021, 3 februari). Hoogspanningslijnen. Compendium voor de Leefomgeving. https://www.clo.nl/indicatoren/nl2135-hoogspanningslijnen

Kruisvaartkade Utrecht. (z.d.). [Illustratie]. https://www.utrecht.nl/wonen-enleven/bouwen/bouwprojecten/kruisvaartkade-bouw-woningen/ Libema. (2020). Brabanthallen ’s-Hertogenbosch [Foto]. https://www. organiseren-bij-libema.nl/locatie/brabanthallen-s-hertogenbosch/ Lucent Hilversum. (z.d.). [Illustratie]. https://www.amsterdamwoont.nl/actueel/ lucent-riante-herenhuizen-in-hilversum-waarin-je-woont-zoals-jij-dat-wiltpre-sale-volop-bezig/ Nachtwachtstede Nieuwegein. (z.d.). [Foto]. Funda. https://www.funda.nl/huur/ verhuurd/nieuwegein/appartement-41042289-nachtwachtstede-78/ Nieuwbouw scholen van morgen. (z.d.). [Illustratie]. https://architectenweb.nl/ projecten/project.aspx?ID=35206 NOS. (2021, 17 februari). Grote bouwcoalitie presenteert actieplan voor 1 miljoen woningen in tien jaar. https://nos.nl/artikel/2369043-grote-bouwcoalitiepresenteert-actieplan-voor-1-miljoen-woningen-in-tien-jaar.html Oderbaumbruecke Berlin. (z.d.). [Illustratie]. https://xoio.de/wave-watersideliving-berlin-2/

94

AFSTUDEERSCRIPTIE MEES GROOTSWAGERS

RIVM. (2016, 22 november). Onderzoek kenmerken Gezonde Stad. https://www. rivm.nl/gezonde-stad/onderzoek-kenmerken-gezonde-stad Roovers, P. (19–11-12). Bewoners van boten op Bossche Ertveldplas willen weten waar ze aan toe zijn. Brabants Dagblad. https://www.bd.nl/den-bosch-vught/ bewoners-van-boten-op-bossche-ertveldplas-willen-weten-waar-ze-aantoe-zijn~a2a2f752/ Royal Welshbrug ’s-Hertogenbosch. (z.d.). [Foto]. https://noback-fotografie.nl/ portfolio/brug-den-bosch/ Scouting clubhuis Amersfoort. (z.d.). [Foto]. https://www.cay-noya.nl/verhuur/ SDK vastgoed. (2021). EKP terrein noord [Illustratie]. HVM. https://hvm.nl/ project/projecten-woningen-ekp-terrein-noord-den-bosch/ Sluseholmen binnentuin. (z.d.). [Foto]. https://sluseholmen.dk/english/ Spoorzone Bussum. (z.d.). [Foto]. https://www.levs.nl/projecten/spoorzonebussum Stadscamping Tilburg. (z.d.). [Foto]. https://www.wijzijntilburg.nl/tag/ stadscamping/

Stadsgezichten. (z.d.). Bossche Encyclopedie. Geraadpleegd op februari 2021, van http://www.bossche-encyclopedie.nl/cartografie/stadsgezichten.htm

Wohnhauser Sluseholmen. (z.d.). [Foto]. https://www.flickr.com/ photos/30988457@N02/4968647654/

Stadsstrand Groningen. (z.d.). [Foto]. https://www.sikkom.nl/stadsstrand-inlijst-lonely-planet/

Wulterkens, A. (2013, juni). Van Run naar Fun. Integraal ontwerp: Zuid Willemsvaart ‘s-Hertogenbosch. NHTV.

Stationsplein oktober 1944. (1944). [Foto]. teletijd. http://www.teletijd.nl/oktober1944-stationsplein/

Wurck. (z.d.). Fietsbrug Wilhelminakanaal [Foto]. https://www.wurck.nl/ projecten/brug-wilhelminakanaal/

Sweco. (z.d.). Gezonde en veilige stad [Illustratie]. Urban Insight. https://www. sweco.nl/siteassets/nieuws/visualisatie-gezonde-en-veilgie-stad.jpg

Zorgwooncentrum Heerhugowaard. (z.d.). [Foto]. https://www.bbhd.nl/ projecten/architect-voor-woonzorgcentrum-hugo-waard-heerhugowaard/

Sweco, & Pieterse, N. (2021). Urban Insight | Together - Gezonde en Veilige Stad.

Sweco. https://magazine.sweco.nl/urban-insight-together/gezonde-en-veiligestad/overlay/gezonde-en-veilige-stad-klant-aan-het-woord/ Technische Dienst Luchtvaartafdeling. (1932). Luchtfoto ’s-Hertogenbosch 1932 [Foto]. Beeldbank defensie. https://nimh-beeldbank.defensie.nl/foto-s/ detail/036b2a9f-6457-211c-42cc-d955f1cf1289 Toren hoorn. (z.d.). [Foto]. https://www.mooinoord-holland.nl/mooinoordholland-inzendingen/toren-hoorn/ Urban Insight. (2020). Sweco. https://www.sweco.nl/projecten/urban-insight/ Vlonderpad onder viaduct door Utrecht. (z.d.). [Foto]. https://www.duic.nl/ cultuur/geheimen-van-de-stad-paniek-aan-de-singel-het-overhaalschuitjegezonken/ Werkspoorkade Utrecht. (z.d.). [Foto]. https://www.esquire.com/nl/hotspots/ a33019132/werkspoorkade-utrecht/ Wetzer, A. (z.d.). Het Bossche Broek. Bossche encyclopedie. Geraadpleegd op februari 2021, van http://www.bossche-encyclopedie.nl/overig/wijken,%20 buurten/natuurgebied%20(het%20bossche%20broek).htm Wikipedia-bijdragers. (2014, 12 februari). Diezemonding. Wikipedia. https:// nl.wikipedia.org/wiki/Diezemonding Wikipedia-bijdragers. (2018, 10 februari). Ertveldplas. Wikipedia. https:// nl.wikipedia.org/wiki/Ertveldplas Wikipedia-bijdragers. (2020a, december 28). Geschiedenis van ’s-Hertogenbosch. Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_ van_%27s-Hertogenbosch Wikipedia-bijdragers. (2020b, december 28). Het Bossche Broek. Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/wiki/Het_Bossche_Broek Winkel boulevard Kijkduin. (z.d.). [Illustratie]. https://indebuurt.nl/denhaag/ bedrijvigheid/deze-winkels-restaurants-en-speciaalzaken-vind-je-straks-opkijkduin~127766/

BRONNEN

95

DISCUSSIE: KAN HET NOG HOGER? Het Ertveld zal een uniek stuk stad worden voor de stad ’s-Hertogenbosch. Gelukkig is unieke stedenbouw in de stad geen unicum, want ’s-Hertogenbosch telt veel bijzondere wijken zoals de bolwoningen, Haverleij en het Paleiskwartier.

Aangezien ’s-Hertogenbosch steeds voller raakt komt de discussie van hoogbouw steeds weer op tafel. Bijvoorbeeld wordt bij het paleiskwartier de stad gevormd door een hoge dichtheid (FSI van 1.5) en is de trend van hoogbouw overgeslagen richting het EKP-terrein dat ontwikkeld gaat worden. Het huidige Ertveld heeft een FSI van 1.1 wat ongeveer overeenkomt met de Bijlmer, in grove lijnen komen de Bijlmer en het Ertveld stedenbouwkundig wel in dezelfde richting. Hoge dichtheid bebouwing met collectieve openbare buitenruimtes, grote openbare groenvoorzieningen bieden daar dan ook de hoofdlijnen in. Tegenwoordig worden hoogterecords van bouwmassa’s bijna elk jaar weer verbroken en worden de skylines van Nederlandse steden echt op de kaart gezet (bijvoorbeeld de Zalmhaven in Rotterdam). Hierin blijkt dan ook dat het redelijk reëel is dat zulke stedenbouwkundige opgaves qua dichtheid al snel richting de FSI van 3 gaan. Locaties zoals bijvoorbeeld de Zuidas in Amsterdam tikken al snel de FSI van 4 aan, het is dan natuurlijk ook de vraag of dit in elke stad toegepast kan worden.

Voor zo ver is het paleiskwartier al hoogstaande verdichting in ’s-Hertogenbosch, het Ertveld zou dezelfde FSI kunnen hanteren door extra verhogingen op prominente bouwbloklocaties te realiseren zoals eerder al is gedaan in de massastudie. De vraag zou echter zijn of dit ten goede zal komen aan verschillende aspecten wat het Ertveld een goed plan maakt: gaat het ten kosten van de intieme buitenruimtes?; wat doet zo’n (extra) hoge woontoren met de sociale veiligheid van bewoners, past het wel bij de stad ’s-Hertogenbosch?