ผ้าทอเกาะยอ ผ้าไทยวิถีใต้

ผาทอเกาะยอ " Koh Yoh textile " the proudness in textile of southern Thailand

ผาไทยวิถีใต

“ เกาะยอ ”

เลี้ยงปลากะพงขาวในกระชัง ตำบลเกาะยอ

เกาะยอ... “ เป น แหล ง ประมงแหล ง ใหญ อ ี ก แห ง หนึ ่ ง ที ่ ม ี ค วามสำคั ญ ต อ เศรษฐกิ จ ของประเทศ เน� อ งจากเป น ที ่ ท ราบกั น ดี แ ล ว ว า เกาะยอมี ท ะเลล อ มรอบ อาชี พ ส ว นใหญ ก ็ เ กี ่ ย วกั บ ทะเล อาทิ การออกเรื อ หาปลา ยั ง มี อ าชี พ การเลี ้ ย งปลา เป น อาชี พ สำคั ญ ของชาวจั ง หวั ด สงขลา เพราะพื ้ น ที ่ 30 เปอร เ ซ็ น ต ของจั ง หวั ด มี อ าชี พ เลี ้ ย งปลากะพง ขาว บริ เ วณที ่ ม ี ก ารเลี ้ ย งมากอยู  แ ถวๆ สะพานป า เปรมติ ณ สู ล านนท ” cr.คุ ณ กิ บ หลี การะวรรณ

ตำบลเกาะยอ อำเภอเมื อ ง จั ง หวั ด สงขลา

ผาทอเกาะยอ

เสนดายเปนวัตุดิบหลักในการทอ… “ ผ า ทอเกาะยอหรื อ ผ า เกาะยอ เป น ผ า ทอพื ้ น เมื อ งของตำบลเกาะยอ อำเภอเมื อ ง จั ง หวั ด สงขลา เป น ผ า พื ้ น เมื อ งที ่ ม ี ช � อ เสี ย งของจั ง หวั ด สงขลา ที ่ ม ี ค วามประณี ต และสี ส ั น ที ่ ส วยงาม โดยมี ก ารทอยกดอกที ่ ม ี ลวดลายอ อ นนุ  ม ถื อ เป น สั ญ ลั ก ษณ ห ั ต ถกรรมพื ้ น บ า นของภาคใต แ ละยั ง เป น สุ ด ยอดผลิ ต ภั ณ ฑ หนึ ่ ง ตำบลหนึ ่ ง ผลิ ต ภั ณ ฑ OTOP ป 2549 ” cr.ครู น ิ ต ย

ตำบลเกาะยอ อำเภอเมื อ ง จั ง หวั ด สงขลา

01

21

12 03 01

04

07

13

09 15

ผา

ทอเกาะยอ ผาไทยวิถีใต

1 ประวัติตำบลเกาะยอ 7 กลุมราชวัตถแสงสองหลา 9 ความเปนมาของูมิปญญา 11 ประวัติการทอผา 13 วัตถุดิบและอุปกรณการทอผา 15 ขั้นตอนการเตรียมเสนดาย 19 ประเภทของลายผา 20ุ่มไทร ระบบการทอผาของชาวเกาะยอ 21 พัฒนาการบทบาททางภูมิปญญา 23 บทสัมภาษณ - กลุมราชวัตถแสงสองหลาที่ ๑ 25 บทสัมภาษณ - กลุมรมไทร 27 บทสัมภาษณ - กลุมแมบานเกษตรกรผาทอเกาะยอ

ตำบลเกาะยอTumbon koh yo “ สมเด็จเจาเปนศรี ผาทอดีล้ำคา นานาผลไมหวาน ถิ่นอาหารทะเล เสนหสะพานติณ สถาบันทักษิณลือนาม งดงามเรือนทรงไทย ” “ เกาะยอ”มีลักษณะเปนเกาะเล็กๆบริเวณลุมน้ำทะเลสาบสงขลาซึ่งหางจากตัวเมืองของจังหวัด สงขลาไม ม ากนั ก การเดิ น ทางสามารถใช ส ะพานติ ณ สู ล านนท ห รื อ สะพานป า เปรมซึ ่ ง เชื่อมระหวางตัวอำเภอเมืองและตำบลเกาะยอ “ เกาะยอเปนเกาะที่เกิดขึ้นมานับรอยๆปชาวเกาะยอดั้งเดิมประกอบอาชีพเกษตรกรรม กลาวคือ ทำสวนผลไม ไดแก สวนละมุดสายพันธุเกาะยอ จำปาดะสายพันธุขนุน ฯลฯ นอกจากนี้เนื่อง จากภูมิประเทศติดทะเลสาบจึงเอื้ออำนวยตอการประกอบอาชีพประมงอีกดวย การเลี้ยงปลา กระพงในกระชังนับไดวามีชื่อเสียงมากโดยภาพรวมแลวชาวเกาะยอมีวิถีชีวิตเรียบงายและ วิถีชีวิตกอใหเกิดศิลปวัฒนธรรมซึ่งเปนอัตลักษณของเกาะยอเห็นไดชัดจากเอกลักษณของ ผาทอซึ่งมีอัตลักษณเฉพาะถิ่นนั้นคือผาทอลายราชวัตรในนามของกลุมผาทอ “ราชวัตถแสงสองหลา”

๑

เน

ตำบลเกาะยอ Tumbon koh yo ๓

ปจจุบันเกาะยอเปนที่รูจักของนักทองเที่ยวทั้งในและ ตางประเทศมากยิ่งขึ้นปจจุบันกอใหเกิดอาชีพใหม ของชาวเกาะยอ นั้นคือ ธุรกิจรีสอรทและโฮมสเตย บริเวณสาบสงขลา โดยเฉพาะ 2-3 ปที่ผานมาครั้งนี้ นักทองเที่ยว สามารถจับจายสินคา OTOP ตางๆ บริ เ วณสองฝ  ง ถนน เขาแดง – ระโนด ของตำบล เกาะยอเพื ่ อ เป น ของฝากได อ ย า งสะดวกอี ก ด ว ย ดังคำขวัญของตำบลเกาะยอซึ่งกลาวไววา

“

สมเด็จเจาเปนศรี ผาทอดีล้ำคา นานาผลไมหวาน ถิ่นอาหารทะเล เสนหสะพานติณ สถาบันทักษิณลือนาม งดงามเรือนทรงไทย

” ๔

“ เกาะยอมีทรัพยากรที่มีคุณคาทั้งทรัพยากร ธรรมชาติและทรัพยากรทางทะเลซึ่งมีสัตวน้ำที่ชุกชุม และอุดมสมบูรณ ” 

๕

จากคำขวัญประจำตำบลเกาะยอแสดงใหเห็นถึงเสนห และอัตลักษณของความเปนเกาะยอได เห็นชัดเกาะยอ ไดชื่อวาเปนตำบลที่มีชื่อเสียง กลาวคือ มีของดี 3 ภูมิ ซึ่งภูมิแปลวา แผนดิน หรือสิ่งอันมีคุณคา ดังนี้ ภูมิที่ 1 เกาะยอมีภูมิทัศนที่สวยงาม มีทั้งภูเขา ที่ราบ อาว ซึ่งโดดเดนกวาตำบลอื่นในสงขลาโดยเฉพาะการเดินทาง สามารถใชสะพานติณสูลานนทเพื่อเดินทางไปยังตำบล ใกลเคียง ภู ม ิ ท ี ่ 2 เกาะยอมี ท รั พ ยากรที ่ ม ี ค ุ ณ ค า ทั ้ ง ทรั พ ยากร ธรรมชาติและทรัพยากรทางทะเลซึ่งมีสัตวน้ำที่ชุกชุม และอุดมสมบูรณ ภูมิที่ 3 เกาะยอเดนชัดดานภูมิปญญาชาวบาน กลาวคือ การทอผาใชเองตามหลักเศรษฐกิจพอเพียงและมีการ วางจำหนายเพื่อเปนรายไดอีกดวย

๖

ผาทอเกาะยอเปนผลงานของ ชาวพื้นเมืองบนเกาะยอที่ทำ กันมาอยางอยางนานเปนผา ทอที่มีช�อเสียงเปนที่รูจักมี เอกลักษณตรงความปราณีต และลวด ลายที่สวยงาม

๗

กลุมราชวัตถแสงสองหลา กลุมราชวัถตแสงสองหลาชาวบานได รวมตัวกันเพื่ออนุรักษและสืบสานการทอผาพื้น เมื อ งของชาวเกาะยอซึ ่ ง ถื อ เป น งานหั ต ถกรรมที ่ ส ั ่ ง สมภู ม ิ ป  ญ ญาการทอผ า มาจาก บรรพบุ ร ุ ษ อย า งยาวนานและกลายมาเป น ผลิ ต ภั ณ ฑ อ ั น โดดเด น ผ า ทอเกาะยอมี ค วาม ประณี ต ในการท อ และมี ล วดลายที ่ ส วยงาม มี ล ายที ่ ช ื ่ อ ว า “ราชวั ต ร”เป น ลายดอกที ่ ม ี ต  น

กำเนิ ด จากเกาะยอและเป น ลายนิ ย มของผ า ทอเมื อ งใต เ พราะเป น ลายที ่ ร ั บ พระราชทาน นามจากรัชกาลที่นอกจากนี้ยังมีลายอื่นๆอีกมาก มายอาทิ ลายลูกแกว ลายดอกพิกุล ลายพะยม ใหทุกคนไดเลือกซื้อเลือกหาเปนของฝากติดไมติด มือกลับไปยามที่ไดมาเยือน“เกาะยอ”เกาะที่มาก ไปดวยของดี ของชาวใต

๘

ความปนมาของ

ภูมิปญญา ผาทอเกาะยอ เปนผลงานของชาวพื้นเมืองบนเกาะยอเขตอำเภอ เมืองสงขลาที่ทำกันมาอยางอยางนาน เปนผาทอที่มีชื่อเสียง เป น ที ่ ร ู  จ ั ก มี เ อกลั ก ษณ ต รงความปราณี ต และลวดลายที ่ สวยงามเป น แบบเฉพาะตั ว สิ ่ ง ที ่ ย ื น ยั น ถึ ง ความสวยงาม ของผ า ทอเกาะยอจะเห็ น เป น ศิ ล ปะลวดลายในผื น ผ า ที ่ งดงามถึ ง ขนาดที ่ พ ระมหากษั ต ริ ย  ไ ทยแห ง ราชวงศ จ ั ก รี

ทรงพระราชทานชื ่ อ เป น มงคลในลายประเภทหนึ ่ ง ที ่ เ รี ย กว า “ลายราชวั ต ร”และยั ง มี ก ารสื บ สานปรากฏ สื บ ต อ กั น มาจนถึ ง ป จ จุ บ ั น

๙

ความเปนมาของภูมิปญญา

“ พระมหากษัตริยไทยแหงราชวงศจักรี ทรงพระราชทานช�อเปนมงคลในลายประเภท หนึ่งที่เรียกวา “ ลายราชวัตร ” ๑๐

ประวัติผาทอเกาะยอ จากคำบอกเลาของผูเฒาผูแกของชาวเกาะยอยืนยันวาการ ทอผาพื้นเมืองนี้ทำกันมาควบคูกับการทำสวนผลไมและการ ทำประมงพื้นบานเปนเวลาหลายรอยปแลวเมื่อสืบคนจาก หลักฐานและเอกสารประกอบคำบอกเลาของชาวเกาะยอพบ วาผาทอเกาะยอมีตนเคามาจากฝมือของชาวพื้นเมืองที่นี่โดย ทำกันมาตั้งแตกอนสมัยศรีวิชัยเฟองฟูเมื่อเขาสูสมัยศรีวิชัยมี การเดินทางไปมาของพอคาวานิชทำใหลวดลายของผาจาก ตางประเทศแพรหลายเขามาเปนเหตุใหการทอผาของชาว เกาะยอเปลี่ยนแปลงไปกลาวคือแตเดิมชาวเกาะยอมีความ สามารถทอผาไดแตเฉพาะผาสีพื้นเรียบที่ยอมจากเปลือกไม รากไมและผลไมบางชนิด แตเมื่อไดรับวัฒนธรรมใหมจากตางแดนที่มีความสวยงาม และแปลกตาชาวเกาะยอจึงเริ่มนำมาทดลองโดยอาศัยความ รูดั้งเดิมประดิษฐและปรับปรุงจึงเกิดเปนลวดลายที่เปนเอก ลักษณเฉพาะตัวสิ่งหนึ่งที่ยืนยันไดวาชาวเกาะยอมีฝมือใน การทอผามาชานานไดแกในสมัยธนบุรีขณะนั้นเปนเมืองที่ขึ้น ตรงตอเมืองนครศรีธรรมราชเจาเมืองนครศรีธรรมราชมีคำสั่ง เกณฑบุตรราวชาวเมืองสงขลาที่มีฝมือดานการทอหูกทอผา

๑๑

เขาไปในวังนครศรีธรรมราชเปนจำนวนมากจนภายหลังเกิด ความบาดหมางระหวางพระยาสงขลา(เหยียง)และเจาพระยา นครศรีธรรมราช(หนู)ถึงขนาดที่พระเจาธนบุรีตองโปรดเกลาฯ ไดแยกเมืองสงขลาไปขึ้นตรงตอธนบุรีตั้งแตปพุทธศักราช 2320 อยางไรก็ดีหัตถกรรมการทอผาเกาะยอไดกำเนิดมาถึงสมัย รัตนโกสินทรและวากันวา“ลายราชวัตร”ซึ่งเปนลายผาทออัน ประณีตไดรับการโปรดเกลาฯพระราชทานชื่อจากพระบาทสม เด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวแตก็มีบางกระแสระบุวาเปน ลายที่ไดรับพระราชทานชื่อจากพระบาทสมเด็จพระปกเกลา เจ า อยู  ห ั ว แต จ ะเป น ลายที ่ ไ ด ร ั บ พระราชทานชื ่ อ จาก พระมหากษัตริยพระองคใดก็ตามชาวเกาะยอก็มีความภาค ภูมิใจเพราะทั้งสองพระองคคือพระมหากษัตริยของปวงชน ชาวไทยนั่นเอง

การทอผาบนเกาะยอนี้แตเดิมจะเปนการทอดวยกี่ทอ มือหรือกี่พื้นเมืองแลวจึงเปลี่ยนมาเปนกระตุกในภาย หลั ง สารานุ ก รม วั ฒ นธรรมภาคใต พ .ศ2529 เล ม 5 ระบุเกี่ยวกับเรื่องนี้ไวตอนหนึ่งวา“ในราวปพุทธศักราช 2482 กรมการเมืองสงขลาไดขอครูทอผาชาวเซีย่ งไฮจากแผน ดินใหญจำนวน 2 คน ชือ่ นายยีซ่ นุ และนายพุดดิน้ มาชวยสอน การทอผาแกชาวเกาะยอทีว่ ดั แหลมพอหรือวัดหัวแหลมตัง้ แต นัน้ มางานหัตถกรรมทอผาของชาวเกาะยอจึงเปนงานทีผ่ า น เครือ่ งมือกีก่ ระตุกมาจนถึงปจจุบนั ”

ผาทอเกาะยอไดดำเนินมาระยะหนึง่ จนหลังสงครามโลกครัง้ ที2่ จึงเริม่ ซบเซาลงเนือ่ งจากผาทอตางประเทศซึง่ คุณภาพดีกวา เขามาตีตลาดผาทอพืน้ บานหัตถกรรมบนเกาะยอแขนงนีจ้ งึ เกือบศูนยหายไป จนในราวพุทธศักราช 2516 คุณหญิงชืน่ จิตต สุขุม นายกสมาคมธุรกิจและวิชาชีพแหงประเทศไทยใน พระบรมราชินปู ถัมภไดเขามาชวยผลักดันทัง้ เทคนิคการยอม การทอ รวมทัง้ ขยายตลาดกิจการผาทอพืน้ บานแหลงนีจ้ งึ กลับ ฟน คืนมาอีกครัง้ และกลายเปนหัตถกรรมทีไ่ ดรบั การยอมรับจวบ จนถึงปจจุบนั

๑๒

วัตถุดิบและอุปกรณ

ในการทอผา ในอดีตผาทอที่นี่ทำขึ้นจากฝายที่ปลูกขึ้นเองเปนชนิดฝายขาวและ ฝ า ยสี น ้ ำ ตาลแต เ นื ่ อ งจากสภาพพื ้ น ที ่ ข องสงขลาโดยเฉพาะที ่ เกาะยอมีฝนตกชุกคุณภาพของฝายที่ไดจึงไมดีเทาที่ควรระยะหลัง จึงหันมาใชใยสังเคราะหที่ชาวบานเรียกกันวา“ดายเทโร”เปนวัตถุ ดิ บ ที ่ ส ำคั ญ ในการทอผ า แทนด า ยเทโรมี จ ำหน า ยเป น“หมอน” หมอนจะมีน้ำหนักกิโลกรัมมัดรวมกันเปนริ้วหรือใจชาวบานที่รวม ตัวกันเปนกลุมจะซื้อครั้งละจำนวนมากเพื่อใหไดราคาถูกแลวนำมา แบงกัน

๑๓

สำหรับอุปกรณที่สำคัญไดแกหลักคน,รางคน,หลอดคนไน ดอกหวิงหรือระวิง,ขอเกี่ยวดายหรือฟม,ระหัดไมค้ำและ เครื่องมวนดายซึ่งเปนอุปกรณที่ตองใชกอนการทอในขั้น ตอนในการทอนั้นอุปกรณที่สำคัญคือ กี่กระตุก ตัวกี่จะ ทำเปนโรงสี่เหลี่ยมทำจากไมเนื้อแข็งภายในประกอบดวย ไมมวนเสนดายตะกอฟม,กระสวยสายกระตุก,คานเหยียบ และไมมวนผา

๑๔

ขั้นตอนในการเตรียมเสนดาย เส น ด า ยในแต ล ะหมอนจะมี แ บ ง เป น ขดอยู  ภ ายใน เป น จำนวนมากเรี ย กว า “ริ ้ ว ”หรื อ ไจนำด า ยแต ล ะริ ้ ว มา กรอเขาหลอดดายขนาดเล็กสำหรับทำเปนดายพุงเสร็จแลว เก็บไวสำหรับใสในรางกระสวยในขั้นตอนการทอและอีก สวนหนึ่งกรอเขาหลอดขนาดใหญ สำหรับทำเปนดายยืน

๑๕

การกรอเขาหลอดดายยืนจะกรอครั้งละจำนวนมากตาม ขนาดหนากวางของผาที่ทอดังนั้นผูทอตองคำนวณวาใน การทอแตละครั้งจะทอเปนลักษณะใดเชนผาผืนหรือผาขาว มาเมื่อคำนวณแลวจึงกรอดายเขาหลอดตามจำนวนเสนที่ ตองการเมื่อกรอไดยืนครบตามจำนวนแลวนำหลอดดายนั้น มาปกปนเครื่องเดินดายที่มีราวสำหรับวางหลอดไวดานขาง เปนขั้นๆ

สวนดานลางมีรางคนที่ทำแครยาวผูทำตองรวบปลาย ดายในแตละหลอดมารวมกันแลวสาวดายพันใสแกน ซายขวาจนไดความยาวตามตองการจากนั้นจึงปลดดาย ทั้งหมด ออกจากแครแลวขมวดไวเพื่อปองกันดายพันยุง ดายที่ขมวดจะถูกนำมาใสฟมซึ่งมีฟนหวีเปนซี่ๆจำนวน มากแตละซี่จะสอดดายสองเสนเมื่อครบทุกซี่จะเปน จำนวนนับพันเสนในขั้นตอนนี้มักทำกันสองคนโดยคน หนึ่งทำหนาที่สงดาย อีกคนหนึ่งสอดดาย

เมื่อดายผานเขาไปเรียงตัวอยูในฟมแลวจึงนำเขากี่ทอ นำเส น ด า ยด า นบนร อ ยเข า ตะกอในห ว งจำนวนของ ตะกอมากเทาใดจะไดลวดลายมากเทานั้นสวนปลาย เส น ด า ยด า นล า งพั น ไว ก ั บ ไม ม  ว นด า นหน า คน ทอจากนั้นนำดายพุงใสลงเขากระสวยกอนจะใสลงใน รางกระสวยเพื่อทอตอไป

๑๖

ขั้นตอนการทอผา การทอผาเริ่มจากใชเทาเหยียบดานลางใหตะกอที่มีเชือกรั้งแยกไดยืนให แยกจากกันเสนดานหนาฟมจะเปดชองใหดายพุงในรางกระสวยวิ่งผาน เขาไปเมื่อปลอยเทาเหยียบดายพุงจะเรียงตัวอยูภายในหลังจากกระแทก ฟมเขาหาตัวเสนดายจึงเรียงชิดแนนสนิทกอนจะเหยียบตะกออีกครั้ง เพื่อใหดายพุงวิ่งผานเขาไปผืนผาจะมีความแนนขึ้นตามลำดับ การทอผ านี ้ ผ ู  ทอจะทอไปอยา งตอเนื่องโดยนั่งอยู  ท ี ่ น ั ่ ง เป น เวลานาน ระหวางการทอหากเสนดายบางเสนบางขาดหรือมีเคาวาจะขาดผูทอ จะหยุดเพื่อตอใหสนิทแลวทอตอไปในการกระแทกฟมหากกระแทกแรง จะทำใหเนื้อผาแนนแตขณะเดียวกันก็จะทำใหความยาวของผืนผาสั้นลง ดวยตรงกันขามกับการกระแทกเบาจะทำใหเนื้อผาบางและไดความยาว มากกวาสวนจะกระแทกแรงหรือเบานั้นขึ้นอยูกับวัตถุประสงคของการทอ วาตองการทอผาบางหรือผาหนานั่นเองสำหรับปริมาณการทอนั้นโดย เฉลี่ยคนหนึ่งหากทอทั้งวันจะไดความยาวประมาณ 7 เมตร

ผาเกาะยอ ทอ ๑๗

๑๘

ประเภทของผาทอ ปจจุบันลายผาทอของเกาะยอมีอยูดวยกันหลากหลาย โดยส ว นใหญ เ ป น ลวดลายที ่ ต ั ้ ง ชื ่ อ กั น มาแต ค รั ้ ง โบราณเป น การตั ้ ง จากชื ่ อ ผู  ค ิ ด ลายนั ้ น ๆหรื อ ตั้งตามลักษณะของลายวาเหมือนอะไรก็ตั้งตามนั้นสำหรับลายที่ไดรับความนิยมกันในปจจุบันไดแก ลายลู ก แก ว ลายผกากรอง ลายราชวั ต ร ลายตะเครี ย ะ ลายลู ก โซ ลายดอกพิ ก ุ ล ลายประยุ ก ต  ลายรสสุคนธ ลายดอกโดม ลายเกล็ดลิ่น ลายดอกพะยอม ลายดอกรัก ลายดอกหาหนึ่ง ลายเทพพนม ลายพริกไทย ลายบุหงา ลายลูกหวาย ลายหมากรุก ลายสกอต ลายคชกริช ลายโกเถี้ยม และลาย ขาวหลามตัด เปนตน จะเห็นไดวาลวดลายผาทอของเกาะยอมีเปนจำนวนมากที่เปนเชนนั้นเปนเพราะชาวเกาะยอจะ คิดคนลวดลายตางๆขึ้นมาอยูเสมอเพื่อใหแบบเปนที่พอใจของผูซื้อนอกจากนี้ยังมีบางลวดลายที่มีผูสั่ง ทำเปนกรณีพิเศษซึ่งมีอยูไมนอยทั้งนี้ผาแตละผืนที่ทอเสร็จแลวเมื่อบรรจุถุงเตรียมจำหนายจะมีปาย ระบุถึงจำนวนตะกอที่การทอเพื่อใหผูซื้อไดทราบวาผาผืนนั้นมีกระบวนการทำยาก-งายเพียงใดหาก เปนการใชตะกอมากก็หมายถึง ผานั้นมีลวดลายมากและราคาสูงตามไปดวย

๑๙

ระบบการทอผา ของชาวเกาะยอ มีทั้งการรวมตัวกันเปนกลุมโดยใชชื่อกลุมตางๆ เชนกลุมราชวัตถเปนตนในแตละกลุมจะมีสมาชิก ทอแลวสงใหกลุมกลุมจะเปนผูจำหนายออกไป การทออาจทอในที่ทำการกลุมหรือนำกลับไปทอที่ บานก็ไดอีกประเภทหนึ่งเปนการทอแบบเฉพาะตัว โดยสงขายใหรานคาบนเกาะยอหรือในเขตเมือง สงขลารวมทั ้ ง แหล ง ท อ งเที ่ ย วซึ ่ ง จะมี ผ ู  ม ารั บ ซื ้ อ ถึ ง ที ่ โ ดยมากมั ก ติ ด ต อ ซื ้ อ ขายกั น มานาน สำหรับประเภทของผลิตภัณฑมีทั้งผาผืนผาถุงผา ขาวมาสวนราคาการจัดจำหนายแกผูซื้อทั่วไปมี หลายราคาลดลั่นกันไปโดยสวนใหญราคาไมสูง จนเกินไปเหมาะสำหรับเปนของฝากตางบานตาง เมือง

๒๐

พัฒนาการและบทบาททาง

ภูมิปญญา

ปจจุบันการทอผาบนเกาะยอมีการพัฒนากาวหนาไปมากเมื่อเทียบกับสมัย กอน ที่เริ่มจากปลูกฝายและยอมสีดวยสวนตางๆของพืชพื้นบานแตภายหลังจากป พ.ศ.2516เปนตนมาการทอผาเริ่มนำเสนใยสังเคราะหและกระบวนการยอมสี วิทยาศาสตรเขามาเกี่ยวของโดยที่ผูทอเพียงแตซื้อวัตถุดิบคือดายเขามาแลวผาน ขั้นตอนจนทอออกมาเปนผืนผาไดทันที สวนดานการตลาดหลังจากมีการเผยแพรออกไปทั้งจากการบอกเลาแบบปาก ตอปากและความรวมมือจากหนวยงานราชการการทองเที่ยวแหงประเทศไทย และภาคเอกชนในพื้นที่ทำใหผาทอเกาะยอมีชื่อเสียงเปนที่รูจักกันทั่วไปนอกจากนี้ สิ่งที่เปนความภาคภูมิใจของชาวเกาะยอเห็นจะไดแกการที่สมเด็จพระนางเจาฯ พระบรมราชินีนาถพระบรมวงศานุวงศและเจานายฝายสตรีฉลองพระองคและ แตงกายดวยผาทอเกาะยอก็ยิ่งทำใหผลิตภัณฑจากหัตถกรรมพื้นบานของที่นี่ ขยายตั ว ออกไปทั ่ ว ทั ่ ง ประเทศและต า งประเทศซึ ่ ง ชาวเกาะยอต า งสำนึ ก ใน พระมหากรุณาธิคุณอยางไมลืมเลือน

๒๑

๒๒

คร�วิชัย

ประธานกลุม

“ อยากใหพอแมผูปกครองปลูกจิตสำนึกของเด็กรุนหลังๆ ใหเล็งเห็นถึงความสำคัญของภูมิปญญาในการทอผาซึ่ง เปนมรดกทางวัฒนธรรมที่สืบทอดกันมาตั้งแตสมัย โบราณจวบจนปจจุบันนี้ ”

๒๓

กลุมราชวั ต ถ แสงสองหลาที่ 1 ความเปนมาของกลุมราชวัตถแสงสองหลาที่1 ? ครูวิชัย:กลุมราชวัตถเปนกลุมที่มีการทอผากันอยูแลว แตเริ่มจัดตั้งกลุมจริงๆจังกันเมื่อที่กลุมอื่นเลิกการทอผา ไปบางแลวเนื่องจากวาการทอผานั้นมีรายไดไมคอยดี วัตถุดิบในการทอผาก็มีราคาคอนขางสูงคนในชุมชนที่ ทอผากันจังหันไปประกอบอาชีพอื่นทางกลุมราชวัตถ ไดไปทำเรื่องกูเงินจาก(ธกส.)เพื่อมาเปนเงินทุนในการ จัดตั้งกลุมและมาจัดซื้อกี่กระตุกจำนวนหนึ่งแลวรวบ รวมสมาชิ ก ขึ ้ น ต อ มาภายหลั ง เป น ระยะเวลา2-3ป ได ม าเจอกั บ ชุ ม รมแสงส อ งหล า และทางชมรมแสง สองหลาไดนำเรื่องการทอผาของกลุมราชวัถตขึ้นกราบ ทูล สมเด็ จ พระเทพรัตนราชสุดาสยามบรมราชกุม ารี พระองคจึงไดพระราชทานชื่อกลุมใหมใหเปนชื่อกลุม ราชวัตถแสงสองหลาที่1จากนั้นจนบัดนี้ สมาชิกในกลุมมีจำนวนกี่คนแลวสวนมากแตละคน จะประกอบอาชีพใดเปนอาชีพหลัก? ครูวิชัย:เดิมสมาชิกมีจำนวน 20 คนแตปจจุบันเหลือ เพียง 14 คนสวนมากจะทอผาเปนหลักแตยังคงมีอาชีพ อื่นที่เสริมอาชีพการทอผา ไดแกอาชีพทำสวนผลไม ทำประมง เลี้ยงปลากะพงในกระชัง ขายของในตลาด เปนตน การทอผาสรางรายไดใหกับสมาชิกในกลุมเทาไหร และมีความเพียงพอหรือไม? ครูวิชัย:รายไดจากการทอผาไมสามารถตอบไดแนชัดวา สมาชิกแตละคนไดรับเงินจำนวนเทาไหรตอเดือนเนื่อง จากว า สมาชิ ก ในกลุ  ม ใครเป น คนทอและสามารถจำ หนายไดเงินที่ไดการการจำหนายนั้นก็ไดบุคคลที่ทอผา ชิ้นนั้นทางกลุมไมไดจายเงินเดือนใหกับสมาชิกเนื่อง จากวาทางกลุมเองไมมีหนวยงานใดเขามาสนับสนุน และชวยเหลือจึงขาดเงินทุนในสวนที่จะจางสมาชิกเขา กลุม

ทำไมถึงรักในการทอผา? ครูวิชัย:เพราะวาการทอผาเปนอาชีพดั้งเดิมของชาว เกาะยอหากผาไมมีใครจัดตั้งกลุมขึ้นมาไมอนุรักษเอาไว ไมรื้อฟนศิลปวัฒนธรรม ระยะเวลาในการทอผาแตละผืนมากนอยแคไหน? ครูวิชัย:ระยะเวลาในการทอผานั้นก็ขึ้นอยูกับความ ชำนาญของแตละบุคคลบางคนที่มีความชำนาญแลว ในหนึ่งวันก็ สามารถ ทอได3-4หลา ลายไหนโดดเดนและกลุมผูบริโภคใหความสนใจ? ครูวิชัย: - ลายราชวัตร - ลายดอกพิกุล - อื่นๆ ภายในกลุมมีการแปรรูปผาทอเปนสินคาอะไรบาง? ครูวิชัย: 1.กรอบรูปสมเด็จเจาพะโคะ 2.กระเปา ในอนาคตผาทอมือจะสูญหายไปจากตำบลเกาะยอ หรือไม? ครูวิชัย:ผาทอเกาะยอจะไมสูญหายไปจากตำบลหากมี คนรุนหลังใหความสนใจและสืบทอดตอแตถาหากวา กลุมราชวัตถแสงสองหลาที่1 จะหายไปจากตำบลหรือไม อาจจะมีสิทธที่จะหายไดเนื่องจากตอนนี้ทางกลุมไมมี เงินทุนสำรองใหคนรุนหลังไดสืบทอดตอแตถาหากมีเงิน ทุนไวก็สามารถจะอยูตอไปได ทำไมถึงไมใชเครื่องจักรมาผสมผสานในการทอผา? ครูวิชัย:หากวานำเครื่องจักรมาใชผสมผสานในการทอ นั้นมันจะไมใชเปนภูมิปญญาดั้งเดิมที่ชาวเกาะยอสืบ ทอดกันมา

๒๔

ครู ย ม รองประธานกลุม

กลุมรมไทร

“แหลงใต ไหว ส วย แต ง ตั ว ด ว ยผ า เกาะยอ”

ความเปนมาของกลุมทอผารมไทร? ครูยม:กลุมรมไทรกอตั้งโดยครูกลิ้มสินธุรัตนตั้งแตพ.ศ.2545 จนถึงปจจุบันนับเปนเวลา2ปซึ่งเปนครูภูมิปญญาดานทอผา ไดรวบรวมสมาชิกและไดเงินสนับสนุนจากสมาคมสมาคมสตรี นักธุรกิจและวิชาชีพแหงประเทศไทยในพระบรมราชินูปถัมป จังหวัดสงขลาโดยใหเงินทุนและกี่ทอผามาหลังจากนั้นกลุม รมไทรก็ดำเนินการทอผามาจนถึงปจจุบัน

๒๕

สมาชิ ก ในกลุ  ม มี จ ำนวนกี ่ ค นแล ว ส ว นมากแต ล ะ คนจะประกอบอาชีพใดเปนอาชีพหลัก? ครู ย ม:แต เ ดิ ม สมาชิ ก มี จ ำนวน6คนป จ จุ บ ั น มี 1 7คน แตละคนจะทอผาเปนหลักแตกอนจะมาทอผานั้นบางคนก็มี งานเสริมรายไดจากการทอผาคือการรับจางซักผาจากโฮม สเตยบางคนก็ขายปูขายปลาเปนตนที่สามีหามาไดบางคนก็ ทำสวนผลไมเมื่อเสร็จจากงานที่บานแลวก็มาทอผา

การทอผาสรางรายไดใหกับสมาชิกในกลุมเทาไหร และมีความเพียงพอหรือไม?

ภายในกลุมมีการแปรรูปผาทอเปนสินคาอะไร บาง?

ทำไมถึงรักในการทอผา?

ในอนาคตผาทอมือจะสูญหายไปจากตำบล เกาะยอหรือไม?

ครูยม:รายไดในการทอผาของแตละคนจะไมเทาเทียมกันขึ้น อยู  ก ั บ ความชำนาญความถนั ด และที ่ ส ำคั ญ คื อ ความขยั น บางคนก็ได 5,000-9,000 บาท/เดือนบางคนก็ไดเพียงแค3,000 บาท/เดือนเพราะไมมีความชำนาญในการทอจึงทำใหทอชา ครูยม:เพราะมีความตองการจะที่อนุรักษและสืบสานภูมิปญญา ของชาวตำบลเกาะยอไวอีกทั้งการทอผาเปนงานฝมือที่ตองใชทั้ง ความอดทนและตองมีสมาธิสูงในการทอผาแตและผืนหากไมรัก ในการทอผาจริงๆก็ไมสามารถที่จะทำไดงายๆ

ระยะเวลาในการทอผาแตละผืนมากนอยแคไหน?

ครูนิตย:ระยะเวลาในการทอจะขึ้นอยูกับความชำนาญของคน ทอบางคนก็สามารถทอไดอยางรวดเร็วบางคนก็ทอไดชาเพราะ เกิดจากความไมถนัดและไมมีความชำนาญเพียงพคนที่มีความ ชำนาญแลวจะทอไดวันละ 3-4 หลา/วัน

ลายที่โดดเดน และกลุมผูบริโภคใหความสนใจ? ครูยม: - ลายรมไทร - ลายเกล็ดปลาขี้ตัง (เปนการนำเอาความสัมพันธของชุมชนมาคิดเปนลาย)

การผลิ ต มี ค วามเพี ย งพอต อ ความต อ งการของ ตลาดหรือไม?

ครูยม:การผลิตมีความเพียงพอตอความตองการของตลาดถา หากวามีออเดอรเขามาจำนวนเยอะตองอาศัยกลุมทอผากลุม อื่นๆดวย

ทำการตลาดอยางไร?

ครูยม:ในการทำการตลาดของกลุมทอผารมไทรคือออกงาน OTOP ทั่วประเทศอันไดแก OTOPCITY ,พาณิชของจังหวัด, กระทรวงวั ฒ นธรรม, กระทรวงอุ ต สาหกรรมเป น ต น ต อ งมี ความขยันในการอออกบูธจะไดมีออ- เดอรกลับมา

ครูยม:1. สมุดไดอารี่ 2. พวงกุญแจ 3. กระเปา 4. ผาปูโตะอาหาร

ครูยม:ในอนาคตก็ยังมีการทอผาดวยมืออยูอันเนื่องมา จากในปจจุบันยังมีบุคคลที่ใหความสนใจและรักการทอ ผาดวยมืออยูบางทางกลุมทอผารมไทรก็มีการสอนและ ถายทอดความรูตางๆในการทอผาใหแกบุคคลที่สนใจ และช า งทอผ า ทางกลุ  ม ร ม ไทรเองก็ ไ ด ถ  า ยถ า ยทอด ความรู  ใ ห แ ก ล ู ก ๆหลานๆรุ  น หลั ง ๆได ส ื บ ทอดต อ ไป

ทำไมถึงไมใชเครื่องจักรมาผสมผสานในการ ทอผา?

ครู ย ม:การใช ก ี ่ ก ระตุ ก ทอผ า เป น ภู ม ิ ป  ญ ญามาตั ้ ง แต สมัยโบราณที่สืบทอดกันมานานจึงอยากที่จะอนุรักษการ ทอผาดวยกี่กระตุกเอาไวเพื่อไมใหสูญหายไปจากตำบล เกาะยอ

สิ่งที่ฝากถึงใหคนรุนหลังใหอนุรักษการทอผาไ ว ? ครูยม:ปลุกจิตสำนึกคนในทองถิ่นโดยเฉพาะเยาวชน ใหตะหนักถึงคุณคาและแกนสาระและความสำคัญ ของภูมิปญญาการทอผาสงเสริมสนับสนุนและสืบทอด การนำภูมิปญญาการทอผาและการใชผาทอเกาะยอ กับประเพณี เชน การหมพระเจดียเขากุฏิการใชเปน ผานุง นาคกอนบวชพระ เปนตนสรางจิตสำนึกของ ความเปนทองถิ่นในดานตางๆ เชน รวมกันสรางเอก ลักษณของทองถิ่นเชนสรางพิพิธภัณฑผาทอเกาะยอ ขึ้นเพื่อรวบรวมผาลายตางๆของทองถิ่นทั้งในอดีตและ ปจจุบนั เพือ่ เปนศูนยกลางแหงความภาคภูมใิ จของชุมชน เปนตน

๒๖

กลุมแมบานเกษตรกร ทอผาเกาะยอ

ความเป น มา.... ของกลุมแมบานเกษตรกร

ทอผาเกาะยอ...

กลุมแมแมบานเกษตรกรทอผาเกาะยอจัดตั้งโดย ครูสมหมาย พงศพฤกษ เพื่อตองการที่จะสืบสานศิลปวัฒนธรรม หรืออาชีพทองถิ่นนั่นคือการทอผาใหยั่งยืนถาวรสืบไปซึ่งเปนเอกลักษณของชาวเกาะยออีกทั้งยังเปนอาชีพของชาวบานให ชาวบานไดมีงานทำแบบเศรษฐกิจพอเพียงสามารถเลี้ยงตัวเองและครอบครัวไดใหพออยูพอกินและตองการใหตำบล เกาะยอแหงนีเ้ ปนชุมชนทีเ่ ขมแข็งพึง่ พาตนเองไดไมเปนภาระของใครทางรัฐบาลไดเล็งเห็นความสำคัญของการทอวาวาเปน อาชีพทีด่ งี ามบงบอกถึงความเปนเอกลักษณของชาวเกาะยอทางรัฐบาลจึงมีความประสงคและอยากมีสว นรวมในการอนุรกั ษศลิ ปวัฒนธรรมหรือหัตถกรรมการกอผาใหยง่ั ยืนทางเกษตรจังหวัดจึงเปนผูร เิ ริม่ ใหมกี ารจัดตัง้ กลุม ทอผาขึน้

๒๗

สมาชิกในกลุมมีจำนวนกี่คนแลวสวนมากแตละ คนจะประกอบอาชีพใดเปนอาชีพหลัก? สมาชิ ก ในกลุ  ม แม บ  า นเกษตรกรก็ ม ี จ ำนวน20คน ไมสามารถบอกไดวาสามชิกในกลุมนั้นประกอบอาชีพใด เปนอาชีพหลักเพราะบางคนนั้นก็ประกอบอาชีพหลายอยาง ด ว ยกั น เช น ทำการประมงเลี ้ ย งปลากะพงรั บ ซั ก ผ า จาก โฮมสเตยทำสวนผลไมเมื่อเสร็จจากงานตรงนั้นก็จะมาทอผา ทำไมถึงรักในการทอผา? เพราะผาทอเปนศิลปะและภูมิปญญาตองสืบสานของดี เกาะยอไวใหมันยั่งยืนตลอดไปเพราะวาทางหนวยงานราชการของจังหวัดมีความประสงคที่จะใหมีของดีประจำจังหวัด ที่บงบอกถึงความเปนตัวตนของจังหวัด ระยะเวลาในการทอผาแตละผืนมากนอยแคไหน? ระยะเวลาในการทอผานั้นก็ขึ้นอยูกับความชำนาญของแตละ บุคคลบางคนที่มีความชำนาญแลวในหนึ่งวันก็สามารถทอ ได4-6หลา

ในอนาคตผ า ทอมื อ จะสู ญ หายไปจากตำบลเกาะยอ หรือไม? ในอนาคตการทอผาดวยกี่กระตุกก็ยังคงอยูในตำบลเกาะยอ แหงนี้เพราะสืบเนื่องจากวาผาทอเกาะยอมีมานานตั้งแต สมั ย อยุ ธ ยาจวบจนป จ จุ บ ั น นี ้ ร าว300กว า ป แ ล ว ก็ยังไมสูญหายไปจากตำบลในทางกลับกันผาทอเกาะยอยัง สรางชื่อเสียงให ชาวเกาะยออันเปนที่รูจักของคนทั่วประเทศ

ลายไหนโดดเดน และกลุมผูบริโภคใหความสนใจ?

- ลายดอกจันทรหอม - ลายลูกแกว - ลายราชวัตถ (ลายดั้งเดิม) ภายในกลุมมีการแปรรูปผาทอเปนสินคาอะไรบาง?

1.สมุดไดอารี่ 2.พวงกุญแจ 3.กระเปาตังใสเหรียญ 4.ดอกไม 5.ตัดเย็บเปนเสื้อสูท

ทำไมถึงไมใชเครื่องจักรมาผสมผสานในการทอผา? การทอผาดวยกี่กระตุกมีมาชานานแลวจึง อยากที ่ จ ะอนุ ร ั ก ษ ก ารทอผ า ด ว ยภู ม ิ ป  ญ ญานี ้ เ อาไว

สิ่งที่ฝากถึงใหคนรุนหลังใหอนุรักษการทอผาไว แตละจังหวัดตางมีของดีของเดนที่แสดงถึงความเปนเอก ลักษณบงบอกความเปนตัวตนของที่นั้นๆซึ่งเกาะยอมีของดี คือ“ผาทอเกาะยอ”ปจจุบันมีชื่อเสียงเลื่องลือมากจึงอยากให ชาวเกาะยอมีความพึงพอใจของดีในตำบลและอยากใหมี การสวมใสผาทอของเกาะยอเพื่อเปนตัวอยางเนื่องจากวา เกาะยอเปนแหลง ผลิตของผาทอนั่นเอง

ชีวา ผาทอ

นาเอยนารัก ดวยมีใจ ใฝร� ภูมิปญญา คือของดี อาชีพเดน เปนเอกลักษณ ศูนยทรามวัยฯ มีใจ ใสสรางงาน

ภาพหนูนอย ร�จัก ถักทอผา สืบชีวา ผาทอ ตอโบราณ เพราะคุณคา มากนัก จึงสืบไว กลุมแมบานฯ คือกลุม ผูสอนเอย ๒๘