Σύγχρονοι νομάδες και Εφήμερη κατοίκηση by melina_tsagkareli

ΑΘΑΝΑΣΙ ΟΥΑΘΗΝΑ-ΤΣ ΑΓ ΚΑΡΕΛΗΜΕΛΙ ΝΑ

Σ ύγ χ ρον οι ν ομάδεςκ αι ε φήμερη κ ατ οί κ ηση Μι ατ άσητ ηςεποχ ής ήέν αφαι ν όμεν ομεδι άρκ ει α;

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΜΙΑ ΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Ή ΕΝΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΜΕ ΔΙΑΡΚΕΙΑ;

Διάλεξη 9ου εξαμήνου Φεβρουάριος 2019

Επιβλέπων καθηγητής: Τουρνικιώτης Παναγιώτης Σπουδάστριες: Αθανασίου Αθηνά – Τσαγκαρέλη Μαρία Ελένη

Τομέας Ι Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Περιεχόμενα

Περιεχόμενα Εισαγωγή .............................................................................................. 6 1. Η εξέλιξη του νομαδικού στοιχείου ................................................. 8 Παραδοσιακοί νομάδες ................................................................... 8 Τύποι εφήμερων κατοικιών παραδοσιακών νομάδων.................. 12 Η έννοια του εφήμερου στην Ανατολή και τη Δύση...................... 20 2. Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα .......................................... 22 Κατασκευαστικά συστήματα.......................................................... 24 Ουτοπικές κατοικίες ....................................................................... 34 Συγκριτικά....................................................................................... 44 3. Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων ................................................... 47 Οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που οδήγησαν στο νεονομαδισμό .......................................................................... 50 Η στέγαση των νέων τύπων νομάδων: αρχιτεκτονική ανάλυση και προβλήματα ................................................................................... 63 Φτωχοί νομάδες ......................................................................... 63 Πλούσιοι νομάδες ...................................................................... 82 Σύγκριση μονάδων εφήμερης κατοίκησης φτωχών και πλούσιων νομάδων ......................................................................................... 95 4. Συμπεράσματα ............................................................................. 101 Βιβλιογραφία.................................................................................... 109

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εισαγωγή Παρατηρώντας τον σύγχρονο κόσμο, θα έλεγε κανείς, πως η κινητικότητα έχει αποκτήσει κυρίαρχο ρόλο. Αυτή η διαρκής κίνηση μας κέντρισε το ενδιαφέρον και μας οδήγησε σε περαιτέρω αναζητήσεις. Η κινητικότητα σχετίζεται με το νομαδισμό, ο οποίος μας γοήτευσε προκειμένου να αναλύσουμε τόσο τις καταβολές και τις αρχές που τον χαρακτηρίζουν, όσο τη σημασία του στο σημερινό τρόπο ζωής και την κατοίκηση. Ο εφήμερος τρόπος ζωής των νομάδων βρίσκει αντίκρισμα στη σύγχρονη κοινωνία, που μετασχηματίζεται με γρήγορους ρυθμούς, χάνοντας το μόνιμο χαρακτήρα της και σταδιακά μετατρέπεται από κάτι σταθερό, σε κάτι ρευστό και αβέβαιο. Στραφήκαμε, αρχικά, στους νομάδες του δυτικού κόσμου που ταξιδεύουν από πόλη σε πόλη για επαγγελματικούς λόγους και αναψυχή. Αυτή η μερίδα της κοινωνίας απορρίπτει τη μονιμότητα, σε αντίθεση με την πλειοψηφία του πληθυσμού, που μην έχοντας το ανήσυχο πνεύμα των νομάδων, έχει συμβιβαστεί σε μια νοοτροπία στασιμότητας χωρίς προβληματισμό για περαιτέρω εξέλιξη. Στην πορεία της αναζήτησής μας, συνειδητοποιήσαμε ότι ένας ακόμη σημαντικός αριθμός ανθρώπων υποχρεώνεται σε μαζικές μετακινήσεις, όπως για παράδειγμα οι πρόσφυγες, που κινούνται προς την Ευρώπη τα τελευταία χρόνια. Εκπροσωπούν, χωρίς τη θέλησή τους, μια μερίδα των σύγχρονων νομάδων που εισρέουν στις πλούσιες μητροπόλεις αναζητώντας τα βασικά αγαθά για την επιβίωσή τους. Κατά τη διάρκεια αυτής της αναζήτησης, προσεγγίζοντας το σύγχρονο νομαδισμό και τον τρόπο ζωής που προτείνει, μας δημιουργούνται διάφορα ερωτήματα και προβληματισμοί. Μας ενδιαφέρει να δούμε ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι οι οποίοι κινούνται συνεχώς, ποιος ο 6

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

τρόπος ζωής τους και πού κατοικούν μέσα στις δυσκίνητες πόλεις. Η σύγκριση σχετικά με τους λόγους μετακίνησης των δύο ομάδων και τις συνθήκες κατοίκησής τους είναι αναπόφευκτη. Προσπαθούμε να κατανοήσουμε αν η αντιμετώπιση των δύο αυτών ομάδων είναι όμοια και να εντοπίσουμε τις διαφορές και τις ομοιότητές τους. Μήπως όμως οι δύο ομάδες δεν είναι τόσο διαφορετικές όσο φαίνονται; Τα αποτελέσματα αυτής της ερευνητικής εργασίας, στοχεύουμε μελλοντικά να αποτελέσουν ένα θεωρητικό υπόβαθρο προκειμένου να τοποθετηθούμε μέσω των δικών μας προτάσεων σε θέματα που αφορούν την εφήμερη κατοίκηση κάθε τύπου σύγχρονου νομά στο μέλλον.

1. Η εξέλιξη του νομαδικού στοιχείου Παραδοσιακοί νομάδες Την εποχή που η ζωή ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη φύση, ο πρωτόγονος άνθρωπος μεταναστεύει από τόπο σε τόπο για την ανεύρεση τροφής, αλλά και του κατάλληλου κλίματος που θα του επιτρέψει την ασφαλή διαβίωσή του. Εκεί, με τα διαθέσιμα υλικά, δημιουργεί εφήμερες κατασκευές, που διαρκούν όσο και η παραμονή του. Με ευτελή υλικά και με κυρίαρχη τη λογική και το ένστικτο, δημιουργεί προσωρινές κατοικίες που χαρακτηρίζονται από εφευρετικότητα και απλότητα. Για τον άνθρωπο-κυνηγό δεν υπάρχει ακόμη η έννοια της ιδιοκτησίας. Η ιδιοκτησία είναι μια έννοια που εισάγεται αρκετούς αιώνες αργότερα. Σταδιακά, από δεσμώτης του φυσικού περιβάλλοντος, ένα ον απόλυτα εξαρτημένο από τις φυσικές δυνάμεις, οδηγείται σε ένα διαφορετικό επίπεδο ζωής. Παύει η άμεση εξάρτησή του απ' το φυσικό περιβάλλον και γίνεται παραγωγός της τροφής του. Δεν τη συλλέγει μόνον απευθείας από τη φύση, αλλά και από τη γεωργία και την κτηνοτροφία, διαμέσου, δηλαδή, καταστάσεων που ο ίδιος δημιουργεί κι ελέγχει. Αυτό είναι το μεγάλο βήμα που θα αλλάξει ριζικά τη μοίρα του ανθρώπου και θα αποτελέσει την αφετηρία όλων των μεταγενέστερων εξελίξεων και της αλματώδους εξέλιξης του πολιτισμού. Με την εξέλιξή του, από κυνηγόσυλλέκτη σε αγρότη-κτηνοτρόφο, δημιουργεί μόνιμες κατοικίες που αναπτύσσονται σε μικρούς οικισμούς και αργότερα σε μικρές και μεγαλύτερες πόλεις. Ταυτόχρονα, η απόκτηση ιδιοκτησίας αρχίζει να αποτελεί μια έννοια άρρηκτα συνδεδεμένη με την προσωπική του εξέλιξη.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 1. Νομάς μεταφέρει σκηνή, Τουρκμενιστάν (1970)

Η εξέλιξη του νομαδικού στοιχείου

Η μονιμότητα στην κατοίκηση, αν και θέτει τα θεμέλια του πολιτισμού όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, δεν αποτελεί επιλογή όλων των ανθρώπων. Από την αρχαιότητα ως και τις μέρες μας, υπάρχουν ομάδες ανθρώπων που δεν επιλέγουν τη μόνιμη εγκατάσταση, αλλά την περιπλανητική ζωή, εξασφαλίζοντας τη διαβίωσή τους μέσα από την ενασχόληση με την κτηνοτροφία ή το εμπόριο. Η ανανέωση και η κίνηση είναι έννοιες ταυτόσημες με τη νομαδική ζωή και το ελεύθερο πνεύμα των νομάδων, γι' αυτό μεγάλο μέρος σπουδαίων ανακαλύψεων, όπως η φωτιά, ο τροχός ή τα όπλα είναι επινοήσεις των νεολιθικών νομάδων. Αντίθετα, οι μόνιμα εγκατεστημένοι λαοί έχουν επινοήσει διαφορετικά πράγματα, όπως για παράδειγμα την αρχιτεκτονική. Μια αρχιτεκτονική σταθερή, επιβλητική, που συνδέεται με ένα αίσθημα σιγουριάς και ασφάλειας, την οποία, όμως, την απαρνούνται οι νομάδες. Ενώ η μόνιμη εγκατάσταση, με κύρια έκφρασή της την πόλη, στο πέρασμα του χρόνου εξελίσσει συνεχώς τις αρχιτεκτονικές μορφές και έχει να επιδείξει πολλούς διαφορετικούς τύπους κατοικιών, η περιπλανητική και εφήμερη κατοίκηση των νομάδων παραμένει σχεδόν ίδια, με ελάχιστες διαφοροποιήσεις όσον αφορά κυρίως τα υλικά. Η στοιχειώδης μορφή κατοικίας, η οποία μέχρι και σήμερα αποτελεί στέγη για τους νομαδικούς λαούς, είναι η σκηνή. Γενικά, η σκηνή ως οικιακή μονάδα μπορεί να σκιαγραφήσει με απόλυτη ευκρίνεια την απλότητα που χαρακτηρίζει τη νομαδική ζωή. Ο χώρος δεν είναι μεγάλος και τα υπάρχοντα των νομάδων είναι αναγκαστικά ελάχιστα, καθώς μετακινούνται συνεχώς.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 2. Σκηνή τίπι στη Β.Αμερική (1891)

Εικόνα 3. Παιδιά ινδιάνων χρησιμοποιούν το travois για μεταφορά της σκηνής της οικογένειας (1889)

Η εξέλιξη του νομαδικού στοιχείου

Χαρακτηριστικά παραδείγματα τύπων σκηνής είναι η σκηνή tipi των Ινδιάνων της Β.Αμερικής, η Μαύρη Τέντα των νομαδικών λαών της Αφρικής και της Ασίας και το yurt των νομάδων της Κεντρικής Ασίας, οι τυπολογίες και οι τεχνικές των οποίων έχουν επηρεάσει τη μεταγενέστερη εφήμερη αρχιτεκτονική. Οι σκηνές είναι κατασκευασμένες συνήθως από ευτελή και φυσικά υλικά, που βρίσκονται εύκολα στο περιβάλλον, χωρίς ιδιαίτερη επεξεργασία και με περιορισμένο βάρος. Έχουν τη δυνατότητα συναρμολόγησης και αποσυναρμολόγησης με σχετική ευκολία και ταχύτητα.

Τύποι εφήμερων κατοικιών παραδοσιακών νομάδων Η τίπι (tipi ή teepee)1 είναι μια κωνική σκηνή, που παραδοσιακά φτιάχνεται από δέρματα ζώων τοποθετημένα πάνω σε ξύλινους στύλους και χρησιμοποιείται, μέχρι και σήμερα, από τους αυτόχθονες πληθυσμούς της βόρειας Αμερικής. Ο φέρων οργανισμός αποτελείται από στύλους (μήκους 4,5-5,5μέτρων) οι οποίοι, αφού δένονται μεταξύ τους στη μικρή τους πλευρά, τοποθετούνται όρθιοι και συστρέφονται ελαφρά, έτσι ώστε να περιπλεχθούν πάνω από το σημείο δεσίματος. Οι μακριές άκρες των στύλων απομακρύνονται μεταξύ τους και αγκυρώνονται στο έδαφος στην περίμετρο ενός κύκλου διαμέτρου περίπου 3 μέτρων.2

Holley Linda A., Tipis-Tepees-Teepees: History and Design of the Cloth Tipi, 2007, Gibbs-Smith Lewis H. Morgan, Houses and House Life of the American Aborigines, Contributions to N. A. Ethnology, vol. iv. 2

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Δέρματα βουβαλιών ή βισώνων ράβονται μεταξύ τους και φτιάχνουν μια μορφή που επενδύει τον φέροντα οργανισμό. Αυτή η επένδυση, που χρησιμοποιείται κυρίως το χειμώνα, λειτουργεί ως μόνωση. Στην κορυφή τοποθετείται ένα επιπλέον δέρμα, σαν κολάρο, το οποίο είναι ανοιγόμενο για να διευκολύνει την έξοδο του καπνού. Έτσι επιτρέπεται στον κάτοικο να ζεσταίνεται και να μαγειρεύει με φωτιά στο εσωτερικό της σκηνής. Ένα χαμηλότερο άνοιγμα χρησιμοποιείται ως είσοδος, το οποίο καλύπτεται με ένα ακόμη κομμάτι δέρματος. Σχοινιά από ακατέργαστο δέρμα και ξύλινοι πάσσαλοι χρησιμοποιούνται για να δεθούν μεταξύ τους οι στύλοι, για να τοποθετηθούν και να δεθούν το κάλυμμα και η πόρτα και για να σταθεροποιηθεί η κατασκευή στο έδαφος. Οι σκηνές έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να αποσυναρμολογούνται και να μεταφέρονται εύκολα από τους νομάδες. Όταν αποσυναρμολογηθούν, οι στύλοι των τίπι χρησιμοποιούνται για να κατασκευαστούν travois, ένας τύπος ελκήθρου που σέρνεται από σκύλους ή άλογα και χρησιμεύει για τη μεταφορά των σκηνών στο νέο τόπο προσωρινής εγκατάστασης.

Εικόνα 4. Σκελετός σκηνής τίπι

Η εξέλιξη του νομαδικού στοιχείου

Η Μαύρη Τέντα3 θεωρείται η πιο απλή έκδοση των παραδοσιακών νομαδικών σκηνών. Είναι η οικία των Αράβων, αλλά και πολλών νομαδικών λαών της Αφρικής και της Ασίας μέχρι και τις μέρες μας. Εκτός από μια απλή μορφή προσωρινού καταφυγίου, αντιπροσωπεύει ολόκληρη τη φιλοσοφία της νομαδικής κατοίκησης. Στους δυτικούς πολιτισμούς η Μαύρη Τέντα είναι σημαντική, καθώς αποτελεί την "πρωτόλεια" μορφή κατοικίας στις εχθρικές ερήμους της Αραβίας. Όταν υπάρξει ανάγκη μετακίνησης η τέντα αποσυναρμολογείται. Τα οικόσιτα ζώα κουβαλούν την πακεταρισμένη τέντα, ενώ ταυτόχρονα τους προμηθεύουν με γάλα, κρέας, δέρμα και κοπριά. Η Μαύρη Τέντα αποτελείται από μια στέγη από ύφασμα μαλλιού μαύρης κατσίκας, προβάτου ή καμήλας, η οποία στηρίζεται σε κατακόρυφους στύλους και αγκυρώνεται στο έδαφος με προεντεταμένα σχοινιά. Σκελετός και επένδυση είναι αλληλοεξαρτώμενοι, δηλαδή το ένα δεν παραμένει στη θέση του χωρίς το άλλο. Ορισμένες επιφάνειες χρησιμοποιούνται ως τοίχοι που είναι γενικά ανεξάρτητοι και στερεώνονται στις άκρες του στεγάστρου. Όλες οι επιφάνειες -οροφή, πάτωμα και τοίχοι- καθώς και η επίπλωση, είναι φτιαγμένα από μαλλί μαύρης κατσίκας.

Ceginskas Lindström Vera, Bedouin tents, black wool and a cactus,spatialexperiments.wordpress.com

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 5. Θερινή εκδοχή Μαύρης Τέντας στο Ιράν (1970)

Εικόνα 6. Θερινή εκδοχή Μαύρης Τέντας στο Αζερμπαϊτζάν (1974)

Η εξέλιξη του νομαδικού στοιχείου

Πρόκειται για ένα υλικό με εφελκυστικές ιδιότητες που μπορεί να τεντωθεί και να πάρει διάφορα σχήματα, ενώ ταυτόχρονα λειτουργεί πολύ καλά ως μόνωση. Από μια πιο οικολογική σκοπιά, το μαλλί έχει ενδιαφέρον σαν κατασκευαστικό υλικό, εφόσον είναι ένα ανανεώσιμο υλικό φτιαγμένο από φυσικές ίνες. Το ξύλο χρησιμοποιείται με οικονομία για πασσάλους, μιας και βρίσκεται δύσκολα στις περιοχές που ταξιδεύουν οι νομάδες της ερήμου. Το σχήμα της Μαύρης Τέντας και οι ιδιότητες των υλικών της επιτρέπουν φυσικό αερισμό στο εσωτερικό της. Όταν ο ήλιος χτυπά τη μαύρη οροφή της, ο ζεστός αέρας αρχίζει να αναδύεται πάνω από το ύφασμα κι έτσι δημιουργείται φυσικός δροσισμός κατά τη διάρκεια των ζεστών ημερών. Τις ημέρες με βροχή ή χιόνι οι ίνες του μαλλιού απορροφούν το νερό και αυξάνουν τον όγκο τους, δημιουργώντας μια παχύτερη και πιο σφιχτή μεμβράνη που λειτουργεί ως μόνωση.

Εικόνα 7. Σκελετός Μαύρης Τέντας

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 8. Το εσωτερικό μιας σκηνής yurt στο Κιργιστάν (1860)

Εικόνα 9. Σκηνές yurt στο Κιργιστάν (1910)

Η εξέλιξη του νομαδικού στοιχείου

Μια παραδοσιακή σκηνή γιούρτ 4(yurt-στα τουρκικά) ή γκερ(ger-στα μογγολικά) αποτελεί μια ιδιόμορφη κατασκευή. Πρόκειται για μια φορητή, στρογγυλή σκηνή που χρησιμοποιείται ως κατοικία των νομάδων στις στέπες της Κεντρικής Ασίας. Τα γιούρτ ποικίλουν σε μέγεθος και βάρος. Παρέχουν ικανοποιητική μόνωση και προστασία από το κρύο εξωτερικό περιβάλλον, ενώ με μικρές αλλαγές διατηρούνται δροσερά τα καλοκαίρια. Η κατασκευή του γιούρτ είναι αποσυναρμολογούμενη και τα μέρη της μεταφέρονται με καμήλες ή γιάκ για να συναρμολογηθούν εκ νέου σε μια άλλη τοποθεσία. Ο σκελετός των παραδοσιακών γιούρτ αποτελείται από ένα ξύλινο, κυκλικό, πτυσσόμενο πλαίσιο, συνήθως από μπαμπού, για την κατασκευή των τοίχων, την κάσα, τους αμείβοντες της στέγης και τη στέψη. Η στέγη είναι συνήθως αυτοφερόμενη, ωστόσο τα μεγάλου μεγέθους γιούρτ μπορεί να έχουν στύλους εσωτερικά για επιπλέον στήριξη. Στο επάνω μέρος των τοίχων των γιούρτ τοποθετείται μια ταινία, η οποία αντιτίθεται στις δυνάμεις των αμειβόντων της οροφής. Η κορυφή της σκηνής έχει ένα μεγάλο άνοιγμα που διαμορφώνεται από ένα ξύλινο δαχτυλίδι για να επιτρέπει τη διαφυγή του καπνού και τη δίοδο του ζεστού ηλιακού φωτός. Ο σκελετός επενδύεται με μάλλινο ύφασμα (κετσέ), το οποίο είναι φτιαγμένο από το τρίχωμα των προβάτων ή των γιάκ (yak) που εκτρέφουν οι νομάδες. Ανάλογα με τη διαθεσιμότητα πρώτων υλών μπορεί να προστεθεί επιπλέον κάλυψη με σκίαστρα. Το βάρος της επένδυσης βοηθά την κατασκευή ενάντια στη θλίψη, και μερικές φορές συμπληρώνεται με ένα βαρίδι που κρεμιέται από το κέντρο της οροφής. Το εσωτερικό μιας νομαδικής σκηνής γιούρτ είναι πολύ απλό και εμπεριέχει τα στοιχειώδη, καθώς οι νομάδες με τα ελάχιστα οικονομικά τους μέσα έχουν μόνο τα βασικά υπάρχοντα στην 4

Australia, Project SafeCom, Western, Mongolian Gers or Yurts: heritage of nomadic peoples, www.safecom.org.au What is Mongolia Ger?(Mongolia Yurt), amicusmongolia.com

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

ιδιοκτησία τους. Συνήθως τα γιούρτ περιλαμβάνουν χώρους για ύπνο, μια εστία, ένα τραπέζι και χώρους για την αποθήκευση ρουχισμού και τροφής.

Εικόνα 10. Αξονομετρικό σκελετού σκηνής yurt

Η εξέλιξη του νομαδικού στοιχείου

Η έννοια του εφήμερου στην Ανατολή και τη Δύση Διαχρονικά στη Δύση, το εφήμερο είναι συνδεδεμένο με μια μικρή μερίδα της κοινωνίας, μη προνομιούχας. Η δυτική αρχιτεκτονική βασίζεται σε διαχρονικές τυπολογίες με αυστηρές γεωμετρίες, που υποβάλουν το αίσθημα της σιγουριάς και της ασφάλειας. Η ταύτιση της αρχιτεκτονικής με τη μονιμότητα, ξεκινά από τη στιγμή που ο άνθρωπος συνδέει την αρχιτεκτονική με την ιστορία, τα μνημεία, αλλά και την ανάγκη για μόνιμες και ασφαλείς συνθήκες κατοίκησης. Για τη Δύση η εφήμερη-μη μόνιμη κατοικία δεν αποτελεί κομμάτι της αρχιτεκτονικής έκφρασης, καθώς δίνει την αίσθηση ότι δε μπορεί να καλύψει τις ανάγκες στέγασης των ανθρώπων, αλλά και των θεσμών μιας κοινωνίας. Στη Δύση, ενώ μπορεί να δει κανείς εφήμερες κατασκευές που στεγάζουν πολιτιστικές χρήσεις, δε βλέπει κανείς, εύκολα, κτήρια που διαφυλάσσουν κρατικούς θεσμούς να εκφράζονται μέσω μιας εφήμερης αρχιτεκτονικής, όπως τράπεζες ή υπηρεσίες. Στην Ανατολή, από την άλλη, κυριαρχεί μια εντελώς διαφορετική αντίληψη για το εφήμερο, τόσο στην κοινωνία, όσο και στην αρχιτεκτονική έκφραση. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της παραδοσιακής ιαπωνικής αρχιτεκτονικής, όπου η διάρκεια ενός κτηρίου δεν ξεπερνά τα 30 χρόνια. Αυτό πιθανώς να οφείλεται στην ιδιαίτερη κουλτούρα, την παράδοση και τη θρησκεία τους ή και τις φυσικές συνθήκες, οι οποίες δεν επιτρέπουν μόνιμη εγκατάσταση. Για τους Ιάπωνες, για παράδειγμα, ο χρόνος δε θεωρείται μια γραμμική διαδικασία, αλλά ένα περιοδικό φαινόμενο, που περνά από τα στάδια της γέννησης, της ζωής και του θανάτου. Η διαφορετική αυτή αντίληψη εκφράζεται έντονα μέσα από τον ναό του Ise. Κάθε 20 περίπου χρόνια το κτήριο κατασκευάζεται από την αρχή δίπλα στο αρχικό. Στη συνέχεια, το παλαιό κατεδαφίζεται, περιμένοντας άλλα 20 χρόνια για να υποδεχτεί μια νέα κατασκευή του ναού. Η βασική, λοιπόν, διαφορά ανάμεσα στους 20

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

δύο πολιτισμούς έγκειται στο γεγονός ότι η αξία και ο σεβασμός ενός κτηρίου δεν ορίζεται με βάση την ηλικία του, γι' αυτό και δεν ακολουθείται μια τυφλή λατρεία στην ιστορία ή την παράδοση. Μπαίνοντας στον 20ο αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτες ιδέες που αμφισβητούν την παγιωμένη μονιμότητα των προηγούμενων χρόνων. Αφορμή για αλλαγή, αποτέλεσαν οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, που δημιούργησαν νέες ανάγκες και συνθήκες κατοίκησης. Αρχιτέκτονες που τους ανατέθηκε ο σχεδιασμός εφήμερων μονάδων κατοικίας για στέγαση των αμάχων ή των στρατιωτών, προτείνουν καινοτόμες προτάσεις, σύμφωνα με τις οποίες οι κατοικίες μετατρέπονται από "στατικά" σε "δυναμικά" αντικείμενα, χρησιμοποιώντας τα τεχνολογικά επιτεύγματα της εποχής. Η τεχνολογία προσφέροντας νέα υλικά και τεχνικές, δίνει την δυνατότητα για μελέτη νέων τρόπων κατασκευής και ριζοσπαστικών θεωριών που θα αποτελέσουν τις θεμέλιους λίθους της σύγχρονης αναζήτησης για την εφήμερη κατοίκηση.

Εικόνα 11. Ο Ναός του Ise λίγο μετά την ανακατασκευή του 2013

2. Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα Στις αρχές του 20ου αιώνα πριν ακόμα από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, διατυπώνονται απόψεις που αμφισβητούν τη μονιμότητα των υφιστάμενων κατοικιών και πόλεων και εκφράζουν ανατρεπτικές σκέψεις και ιδέες για την κατοίκηση. Θεωρητικοί πρόδρομοι της προσαρμοστικότητας στην αρχιτεκτονική και τον αστικό σχεδιασμό θέτουν τις βάσεις για μετέπειτα αναζητήσεις. Οι Ιταλοί Sant Elia και Marinetti (1914) εκπρόσωποι του κινήματος του φουτουρισμού, προβλέπουν5 ότι η ζωή ενός κτηρίου δεν θα είναι τόσο μεγάλη όσο η δική μας και ότι κάθε νέα γενιά θα θέλει να χτίσει τη δική της πόλη, με βάση τις δικές της ανάγκες κι επιθυμίες. Ο Sant Elia με το Φουτουριστικό Μανιφέστο, στον κατάλογο για την έκθεση Citta Nuova, υποστηρίζει την άποψή του δηλώνοντας: «Δεν πιστεύουμε πλέον στο μνημειώδες, στο βαρύ και το στατικό, κι έχουμε εμπλουτίσει τις ευαισθησίες μας με μια αίσθηση ελαφρότητας, παροδικότητας και πρακτικότητας.» Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, η τεχνολογία αναπτύσσεται ραγδαία για την εξυπηρέτηση πολεμικών ενεργειών και τη δημιουργία όπλων, μηχανών και εγκαταστάσεων. Δημιουργούνται ανάγκες για εφήμερες κατασκευές, που θα ολοκληρώνονται σε μικρό χρονικό διάστημα και ανάγκες για παροχές ενέργειας, όπως ο φωτισμός και ο κλιματισμός. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα η αρχιτεκτονική να δημιουργήσει νέους τύπους κτηρίων ώστε να καλύπτουν τις ανάγκες του πολέμου. Ταυτόχρονα, εμφανίζονται στρατηγικές σχεδιασμού για τη μεταφορά κτηρίων και έτσι προωθείται η κίνηση και η ευελιξία στην αρχιτεκτονική. Η εξέλιξη αυτή αποτελεί αφορμή για την γέννηση πολλών ιδεών και πολυάριθμων λύσεων σχετικά με τη μεταφορά, τη συναρμολόγηση και την αποσυναρμολόγηση κτηρίων και κατοικιών, σε 5

Adaptable Architecture IL:14, 1975, Institut fur Leichte Flachentragwerke , Stuttgart

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

σύντομο χρονικό διάστημα και με το μικρότερο δυνατό κόστος. Για τις κατασκευές αυτές, η τυποποίηση αποτέλεσε έναν πολύ σημαντικό παράγοντα και πλέον η παραγωγή κτηρίων από τυποποιημένα υλικά και με τυποποιημένες παροχές που προσφέρει η τεχνολογία, λειτουργούν ως μια μηχανή πολέμου6. Οι σκέψεις για μια αρχιτεκτονική ελαφριά, κινητή και εφήμερη, με το πέρασμα του χρόνου, αναπτύσσονται όλο και περισσότερο και πολλοί αρχιτέκτονες ασχολούνται εντατικά με την αναζήτηση προτάσεων για μια αρχιτεκτονική εναλλακτικής κατοίκησης που ξεφεύγουν από τα μέχρι τότε δεδομένα. Οι αρχιτέκτονες της εποχής παρουσιάζουν ιδέες για πρωτοπόρα κατασκευαστικά συστήματα που είτε εφαρμόζονται, είτε όχι, θέτουν ζητήματα, όπως την εφήμερη διάσταση των μορφών, την ευκολία στη συναρμολόγηση και τη μεταφορά, τη μείωση του κόστους και τη χρήση προκατασκευασμένων στοιχείων. Από την άλλη, αρχιτέκτονεςοραματιστές σχεδιάζουν μονάδες κατοικίας που ξεπερνούν τα συμβατικά πρότυπα της εποχής τους. Πειραματίζονται με τις μορφές, τα νέα υλικά και τις τεχνολογίες της εποχής, προτείνοντας έναν εναλλακτικό, νομαδικό τρόπο ζωής. Αξίζει εδώ να σημειωθεί, ότι παρότι μιλάμε για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, τα κατασκευαστικά συστήματα που προτάθηκαν ήταν περισσότερα από τις σποραδικές ουτοπικές ιδέες που εμφανίζονταν ανά μερικές δεκαετίες.

Cohen Jean Louis, L'architecture au futur depuis 1889, 2012, Phaidon France

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

Κατασκευαστικά συστήματα Το 1915 ο Ελβετός αρχιτέκτονας Le Corbusier 7 παρουσιάζει την κατοικία Dom-Ino, σε ένα προοπτικό σχέδιο τριών επίπεδων πλακών, τις οποίες στηρίζουν έξι υποστυλώματα, και μιας σκάλας από πλάκες μπετόν. Η κατασκευή αυτή πακτώνεται στο έδαφος και δεν έχει δυνατότητα μετακίνησης. Ωστόσο, τα στοιχεία πλήρωσης και τα εσωτερικά χωρίσματα μπορούν να τοποθετηθούν σε οποιοδήποτε σημείο πάνω στις πλάκες, αλλά και να αλλάξουν θέση με σχετική ευκολία, δίνοντας τη δυνατότητα στο χρήστη να προσαρμόσει τη μορφή στις ανάγκες του. Η ιδέα προβλέπει αυτή η μονάδα να επαναλαμβάνεται στον χώρο και να τοποθετείται, όπως τα dominos, δημιουργώντας τυποποιημένες και φθηνές κατοικίες. Έτσι, αυτή η ιδέα δεν αποτελεί μια ολοκληρωμένη μονάδα κατοικίας για μαζική παραγωγή, αλλά ένα κατασκευαστικό σύστημα που εισάγει το στοιχείο της μεταβλητότητας. Ο αρχιτέκτονας Colin Davies αναφέρει8 ότι η προκατασκευασμένη κατοικία ως σύστημα κατασκευής οικιστικών μονάδων απασχόλησε ιδιαίτερα και τον Αμερικανό αρχιτέκτονα Frank Lloyd Wright, ο οποίος στα κείμενά του αναφέρεται συχνά σε έννοιες όπως η τυποποίηση και η μαζική παραγωγή. Το 1932 σε μια ομιλία του περιγράφει την ιδέα του για μια Συναρμολογούμενη Κατοικία (Assembled House) που αποτελείται από μονάδες δωματίων συγκεκριμένων διαστάσεων. Σύμφωνα με αυτήν, οι πελάτες αγοράζουν το λιγότερο τρεις βασικές μονάδες - κουζίνα, χώρο

7 8

www.fondationlecorbusier.fr Davies Colin, The Prefabricated home, 2005, Reaktion Books Ltd, London

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 12. Κατοικία Dom-Ino, Le Corbusier, 1915

Εικόνα 13. Ένα από τα εναπομείναντα Motohomes της American Houses Inc (Απρίλιος 2016)

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

υγιεινής και υπνοδωμάτιο- και στη συνέχεια προσθέτουν δωμάτια ανάλογα με τις ανάγκες τους. Η κατασκευή περιλαμβάνει τυποποιημένες κουζίνες και χώρους υγιεινής -που υπάρχουν ήδη στην αγορά από το 1931- ενώ οι υπόλοιποι χώροι σχηματίζονται από μονωμένα μεταλλικά πανέλα. Οι μονάδες μπορούν να σχηματίσουν πολλαπλές διαμορφώσεις για να προσαρμοστούν στις εκάστοτε κλιματικές συνθήκες της περιοχής και στις απαιτήσεις του πελάτη. Μέχρι το 1935, αρκετές ιδιωτικές εταιρίες δημιουργούν συστήματα μονάδων στέγασης με την χρήση υλικών όπως μοριοσανίδες κόντρα πλακέ, τυποποιημένα μεταλλικά πλαίσια και σανίδες τσιμέντου. Οι εταιρίες General Houses του Howard Fisher και American Houses του Robert McLaughlin δημιουργούν κατοικίες από προκατασκευασμένα στοιχεία, με δυνατότητες επέκτασης και μετακίνησης που αποστέλλονται και συναρμολογούνται εύκολα στην κάθε τοποθεσία. Το Moto-Home της American Houses αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας κατοικίας, με κέντρο της το Moto-unit, έναν τοίχο που οργανώνει γύρω του τους υγρούς χώρους και αποτελεί έναν μηχανολογικό πυρήνα για την κατοικία. Την ίδια εποχή o Konrad Wachsmann και ο Jean Prouvé , με πρωτοποριακές ιδέες που άφησαν ισχυρό αποτύπωμα για τις επόμενες δεκαετίες, με τη σειρά τους, οραματίζονται τα κτήρια ως ένα σύνολο προκατασκευασμένων στοιχείων που μπορούν να μεταφερθούν, να αλλαχθούν ή να αποσυναρμολογηθούν πλήρως με μεγάλη ευκολία. Kατά την διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου o Konrad Wachsmann πήγε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και μαζί με τον Walter Gropius αναπτύσσουν για την εταιρία General Panel Corporation το Packaged House, ένα κατασκευαστικό σύστημα το οποίο βασίζεται στην Συστημική Θεωρία (Systems Theory)9 και επιδιώκει να κάνει πράξη τις θεωρίες τους 9

Η επιστήμη συστημάτων ή συστημική είναι ένα διεπιστημονικό γνωστικό πεδίο το οποίο παρέχει έναν κοινό τρόπο σκέψης με στόχο την ανάπτυξη μεθοδολογικών πλαισίων για τη μελέτη συστημάτων με εσωτερική δομή (Wikipedia)

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

στο πεδίο της αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για ένα ανοιχτό σύστημα προκατασκευασμένων αρθρώσεων, που επιτρέπουν σε πανέλα 10 τύπων, διαστάσεων 40’’x 120’’10 να αναπτυχθούν σε έναν κάναβο 40’’. Αυτό το αρθρωτό σύστημα επιτρέπει άπειρους τρόπους που μπορούν να συνδεθούν τα πανέλα σε όλες τις κάθετες και οριζόντιες επιφάνειες του κτηρίου. Τα προκατασκευασμένα πανέλα συνδέονται με τον κόμβο στις ακμές τους, δημιουργώντας τον βασικό σκελετό της κατασκευής σε 3 διαστάσεις και έπειτα μπορούν να επενδυθούν με οποιοδήποτε υλικό. Ο Konrad Wachsmann δεν είχε την προκατάληψη του σχεδιασμού μιας ολοκληρωμένης κατοικίας.11 Ο σχεδιασμός ενός σπιτιού ως παράδειγμα εφαρμογής του συστήματος ήταν πολύ απλός χωρίς κάποια ισχυρή αρχιτεκτονική άποψη, με μια ορθογώνια κάτοψη, ελαφρά κεκλιμένη στέγη και μια βεράντα. Αυτό που προκαλεί ενδιαφέρον είναι ότι ολόκληρο το σπίτι δεν αποτελεί μια επαναλαμβανόμενη μονάδα, αλλά χρησιμοποιώντας τον κόμβο για την κατασκευή του, μπορούν να δημιουργηθούν ποικίλες διαμορφώσεις, έτσι ώστε να προσαρμόζεται στο κλίμα και τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε τόπου, αλλά και στο γούστο του αρχιτέκτονα και του ιδιοκτήτη. Σκοπός του Wachsmann είναι το ανοιχτό σύστημα που είχε μελετήσει για χρόνια, να δίνει τη σχεδιαστική ελευθερία στον κάθε ιδιοκτήτη ανάλογα με τις ανάγκες του. Σε αντίθεση με άλλες προκατασκευασμένες κατοικίες που αντιλαμβάνονται τον κάθε χώρο σαν κύτταρο12, το Packaged House διαθέτει ποικίλους τρόπους με τους οποίους μπορεί να οριστεί ο χώρος, χωρίς να έχει προηγηθεί ο σχεδιασμός δωματίων. Ωστόσο το Packaged House παραμένει ένα ανεκπλήρωτο όνειρο για τον Wachsmann, καθώς

περίπου 1x3 μέτρα Imperial Alicia, An American Wartime dream: The Packaged House System of Konrad Wachsmann and Walter Gropius, 2012, ACSA Fall Conference 12 Cohen Jean Louis, L'architecture au futur depuis 1889 (βλ.σημείωση 7) 11

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

δεν ξεκίνησε ποτέ η παραγωγή του. Ο ίδιος επιβραδύνει την διαδικασία παραγωγής, αφού είχε απορροφηθεί από το γεωμετρικό σύστημα. Επιδιώκει την μαθηματική τελειότητα στον κόμβο του και δεν σταματάει ποτέ να προσπαθεί να τον βελτιώσει.

Εικόνα 14. Κατασκευαστικός κόμβος του Packaged House, Konard Wachsmann, Walter Gropius, 1941-52

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 15. Ανακατασκευή της κατοικίας του Prouvé

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

Η ιδέα της υλοποίησης μιας κατοικίας από προκατασκευασμένα στοιχεία γοητεύει και το Γάλλο οραματιστή Jean Prouvé. Ο Prouvé ασχολείται διεξοδικά με την αναζήτηση λύσεων στέγασης για τους μεταπολεμικούς χρόνους, καθώς και με διάφορες αρχιτεκτονικές τυπολογίες με ένα ενιαίο κοινό υλικό, την πτυχωτή λαμαρίνα, που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της αρχιτεκτονικής του ταυτότητας. Κατά τη διάρκεια της δράσης του13 έχει μια ισχυρή παρουσία στην προκατασκευή, αφού συμβάλλει ουσιαστικά στην ανάπτυξη των πετασμάτων που σήμερα καλύπτουν εκατομμύρια πύργους γραφείων σε όλο τον κόσμο. Η ενασχόληση και εμπειρία του με το μέταλλο και η εφαρμογή του συνδυασμού του σχεδιασμού με τη βιομηχανία, τον οδηγεί στην παραγωγή τεχνικά καινοτόμων συστημάτων στέγασης και κατ’ επέκταση στο συνολικό σχεδιασμό κτηρίων και την τελειοποίηση των μεθόδων κατασκευής. Το 1938 το Atelier Jean Prouvé προτείνει ένα κατασκευαστικό σύστημα από μεταλλικό φέροντα οργανισμό, δημιουργώντας μια μονάδα 16 τετραγωνικών μέτρων, που έχει τη δυνατότητα να αποσυναρμολογείται. Το 1945, μετά από σχολαστική δοκιμή των μεθόδων κατασκευής του Jean Prouvé, δημιουργούνται μερικά από τα συναρμολογούμενα σπίτια τυπολογίας 8x8, με βελτιώσεις που στοχεύουν σε καλύτερη λειτουργία και μεγαλύτερη άνεση. Η φέρουσα δομή καθώς επίσης οι δοκοί δαπέδου και η οροφή κατασκευάζονται εξ ολοκλήρου από λυγισμένο χάλυβα, ενώ οι πληρώσεις από ξύλο. Οι αρχές που προκύπτουν από την ιδέα του, τίθενται σε εφαρμογή ως απάντηση στη μεταπολεμική ανασυγκρότηση της Γαλλίας και την ανάγκη οικονομικά προσιτών και μαζικά παραγόμενων κατοικιών για την αποκατάσταση των πληγέντων του πολέμου. Τα μέρη της κατασκευής αποστέλλονται απευθείας σε χωριά που έχουν καταστραφεί, όπου 13

μέσα δεκαετίας '20 έως αρχές δεκαετίας '70

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

μπορούν να συναρμολογηθούν από δύο άτομα σε μία ημέρα και να παρέχουν καταφύγιο για τους άστεγους. Το Ινστιτούτο Ελαφριών Κατασκευών (Institut für leichte Flächentragwerk-IL) στη Στουτγάρδη με επικεφαλή τον Frei Otto, είναι ένας σημαντικός υποστηρικτής της εφαρμοσμένης τεχνολογίας των τεντών στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Ο Frei Otto θεωρεί ότι η αρχιτεκτονική πρέπει να είναι ευέλικτη ως προς τις ανάγκες των χρηστών, αλλά και του περιβάλλοντός της. Κατά την άποψη του, ένα οποιοδήποτε κτίσμα θα πρέπει να είναι ικανό να αλλάζει και να μεταμορφώνεται συνεχώς, όπως αλλάζουν και οι ζωντανοί οργανισμοί. Πιστεύει ότι οι κατοικίες και οι πόλεις θα πρέπει να προσαρμόζονται στις όποιες ανάγκες και ενδιαφέροντα του ανθρώπου και στις κοινωνικές εξελίξεις κάθε εποχής.14

Εικόνα 16. Γερμανικό περίπτερο στο Μόντρεαλ, 1967

Otto F., Stromeyer P., Tents, AIA Journal, 1961, 2, σελ.81, όπως αναφέρεται στο Kronenburg Robert, Houses in motion, 1995, Academy Editions, σελ. 49

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

Με γνώμονα αυτές του τις απόψεις, ασχολείται κυρίως με την ανάπτυξη και βελτίωση ελαφριών κατασκευών και την κατασκευή τεντών, κελυφών, σκιάστρων και φουσκωτών μεμβρανών. Δηλαδή κατασκευές που με το πέρασμα του χρόνου θα συνεχίσουν να επιτελούν το σκοπό τους χωρίς να μένουν προσκολλημένες στη μορφή τους. Για να συμβεί αυτό, προτείνει τα κτήρια να είναι ελαφρύτερα, ευκίνητα, προσαρμόσιμα στο περιβάλλον τους και στις ανάγκες των ανθρώπων και όσο περισσότερο είναι εφικτό ενεργειακά αυτόνομα. Τα έργα του, θα έλεγε κανείς, ότι είναι συνυφασμένα με την φιλοσοφία των νομαδικών σκηνών που χαρακτηρίζονται από ευελιξία, μεταβλητότητα και ελαφρότητα. Με λίγα λόγια, οραματίζεται μια αρχιτεκτονική πιο "φυσική", που να υιοθετεί χαρακτηριστικά των ζωντανών οργανισμών και παράλληλα να εκμεταλλεύεται την τεχνολογική τελειότητα που προσφέρεται. Ο Frei Otto έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για πολλούς σύγχρονους αρχιτέκτονες και τα έργα του σημεία αναφοράς στις πόλεις, αλλά και την αρχιτεκτονική γενικότερα.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 17. Κατοικία Dymaxion, Buckminster Fuller, 1927

Εικόνα 18. Κατοικία Dymaxion Wichita, 1948

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

Ουτοπικές κατοικίες Την δεκαετία του ‘20, ο πρωτοπόρος Buckminster Fuller οραματίζεται και σχεδιάζει μια σειρά από έργα που αποτελούσαν παραλλαγές μονάδων κατοίκησης. Οι κατοικίες Dymaxion κατασκευάζονται από στοιχεία, τα οποία προκατασκευάζονται σε εργοστάσια και συναρμολογούνται επί τόπου. Πρόκειται ουσιαστικά για μια ελαφριά κατασκευή με εξαγωνική κάτοψη που αποτελείται από μηχανικά υλικά που δεν απαιτούν συντήρηση. Η κατοικία Dymaxion αναπτύσσεται από τον Fuller, με σκοπό να εξετάσει διάφορες αστοχίες που παρουσιάζουν οι υπάρχουσες τεχνικές, όσον αφορά την κατασκευή των σπιτιών, και να προσφέρει μιας υψηλής ποιότητας, μαζικά παραγόμενη και οικολογικά αποδοτική κατοικία. Θέλει να κατασκευάσει ένα είδος σπιτιού, φθηνό στην παραγωγή αλλά και την αγορά, κατάλληλο για οποιαδήποτε τοποθεσία και ειδικά για περιοχές με πολλούς ανέμους, λόγω της αεροδυναμικής του κατασκευής. Μια σημαντική σχεδιαστική πρόταση που προβάλλει μέσω της πατέντας του αυτής, είναι η ευκολία στην αποστολή και τη συναρμολόγηση. Ακόμη, διαθέτει αρκετά πρωτοποριακά χαρακτηριστικά, για την εποχή του, όπως για παράδειγμα, μια κατασκευή στην κορυφή του κτηρίου, σχεδιασμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να περιστρέφει μια κεραία που εκμεταλλεύεται τον αέρα για θέρμανση. Η ιδέα του Buckminster Fuller είναι κάτι που δεν είχε ξαναγίνει μέχρι τώρα, γι’ αυτό και κεντρίζει το ενδιαφέρον πολλών σχεδιαστών και καταναλωτών και αποτελεί πηγή έμπνευσης λύσεων αντίστοιχης λογικής. Το σπίτι Dymaxion Wichita είναι μια παραλλαγή των κατοικιών Dymaxion ως απάντηση στα προβλήματα στέγασης μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Πρόκειται για μια προκατασκευασμένη, ενιαία μονάδα οικογενειακής κατοικίας, η οποία μεταφέρεται και συναρμολογείται εύκολα και γρήγορα. Ενσωματώνει στην κατασκευή 34

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

του υλικά τελευταίας τεχνολογίας, όπως ελαφριά κράματα αλουμινίου από τα οποία φτιάχνονται τα αεροσκάφη, και στο σχεδιασμό του τα ιδανικά ενός άνετου, αποτελεσματικού και προσιτού σπιτιού. Το Dymaxion Wichita του Fuller έχει φυσικό αερισμό, φιλτράρει τον αέρα, διαθέτει ηλεκτρικά ντουλάπια, κινούμενα εσωτερικά χωρίσματα, ενσωματωμένη ηλεκτρική σκούπα, πλήρως εξοπλισμένη κουζίνα και δύο Dymaxion μπάνια. Το κόστος του ανέρχεται σχεδόν στο μισό από μια συμβατική κατοικία της εποχής, ενώ η συναρμολόγηση του πραγματοποιείται από 6 άτομα σε 1 ημέρα ή από 1 άτομο σε 6 ημέρες. O Buckminster Fuller σχεδιάζει επίσης το Mechanical Wing, μια κάψουλα στην οποία χωράει κουζίνα, λουτρό και μια γεννήτρια για την παραγωγή της απαραίτητης ηλεκτρικής ενέργειας. Μπορεί να αγκυρωθεί πίσω από ένα αυτοκίνητο και να συνδεθεί με μια μακρινή σκηνή ή καμπίνα. Ακόμη, σχεδιάζει το Dymaxion Bathroom που αποτελεί ένα προκατασκευασμένο χώρο υγιεινής με τις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις. Ο Buckminster Fuller μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένας εφευρέτης και οραματιστής για τη σύγχρονη εποχή καθώς μέσα από τα έργα και τα λόγια του γίνεται αντιληπτό, ότι αναζητά και προτείνει μια παραγωγή ευέλικτων και μεταφερόμενων κατοικιών και μονάδων στέγασης με τις απαραίτητες παροχές, προκειμένου να εξασφαλίσει μια ζωή υψηλής ποιότητας. Οραματίζεται, δηλαδή, και επιδιώκει να δημιουργήσει μια «βιομηχανία για την προστασία της ανθρώπινης ζωής.»15

Fuller B., The Buckminster Fuller Reader, σελ. 30, όπως αναφέρεται στο Kronenburg Robert, Houses in motion, 1995, Academy Editions, σελ. 44

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

«Το σπίτι μπορεί να θεωρηθεί ως η πρώτη γραμμή άμυνας απέναντι σε μια ευρεία κατηγορία στοιχείων, όπως τη φωτιά, το σεισμό, τον ανεμοστρόβιλο, την πλημμύρα, το λοιμό, την πολιτική, τον εγωισμό...τα βακτήρια, την τεμπελιά και τις συνήθειες...και η ρουτίνα αναπόφευκτα λειτουργεί στον άνθρωπο σαν μια οποιαδήποτε άλλη διαδικασία, όπως το να τρως, να κοιμάσαι, να είσαι καθαρός...Η τεχνολογία μπορεί να τον βοηθήσει να αποκτήσει το πλεονέκτημα σε σχέση με τις ανάγκες της ρουτίνας.»16

Εικόνα 19. Mechanical Wing, Buckminster Fuller, 1940

B.Fuller, 'Designing a New Indsutry', σελ.169, όπως αναφέρεται στο Kronenburg Robert, Houses in motion, 1995, Academy Editions, σελ. 45

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 20. Οι μηχανολογικές εγκαταστάσεις στο κέντρο της κατοικίας, Reyner Banham, 1965

Εικόνα 21. Η κατοικία του Reyner Banham, 1965

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

Στην ίδια λογική με τον Buckminster Fuller, ο Groff Conklin το 1958, αναφέρει17 ότι το σπίτι δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα κέλυφος που καλείται να προστατεύσει τον άνθρωπο από τους εξωτερικούς κινδύνους και συνθήκες και να προσφέρει το κατάλληλο περιβάλλον για ζωή και εργασία. Ωστόσο, παρατηρεί ότι τα περισσότερα κελύφη στην φύση είναι εξαιρετικά αναποτελεσματικά φράγματα του κρύου και της ζέστης, προκαλώντας έτσι τους σύγχρονούς του να σχεδιάσουν το ιδανικό κέλυφος για τον άνθρωπο. Λίγα χρόνια αργότερα, και συγκεκριμένα το 1965, ο Reyner Banham επηρεασμένος από αυτήν την άποψη, αναφέρει στο άρθρο του A home is not a house18, ότι ο άνθρωπος από γεννήσεως κόσμου προσπαθεί να αποφύγει τη φύση και κρύβεται κάτω από πέτρες, δένδρα και τέντες. Παράλληλα, παρατηρεί τα σπίτια της εποχής του και τα βλέπει ως ένα σύνολο από μηχανολογικές εγκαταστάσεις (σωληνώσεις, φρεάτια κ.λπ.), οι οποίες δίνουν μια αυτάρκεια στην κάθε κατοικία. Συνεπώς, έρχεται σύμφωνος με τον Groff Conklin και στηρίζει και ο ίδιος την άποψη ότι το σπίτι αποτελεί τον "μανδύα" που προστατεύει αυτές τις εγκαταστάσεις. Επιπλέον, επισημαίνει ότι κανείς αρχιτέκτονας μέχρι τότε δεν καταπιάνεται με το μηχανολογικό κομμάτι ενός κτηρίου, παρά μόνο με έννοιες όπως η "μορφή" και η "λειτουργία" (form follows function κ.λπ.).

Konklin Groff, The Weather Conditioned House, 1958, όπως αναφέρεται στο Banham Reyner, A home is not a house, Art in America, 1965, vol.2, NY, σελ.73 18 Banham Reyner, A home is not a house, Art in America, 1965, vol.2, NY, σελ.70-79

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Ο ίδιος ως αρχιτέκτονας, εμπνέεται από χωρικές διατάξεις τύπου campfire, οι οποίες δίνουν ελευθερία και ποικιλομορφία. Για παράδειγμα, ο άνεμος θα καθορίσει τη διάταξη του χώρου, σε συνάρτηση πάντα με την απόσταση από τη φωτιά, η οποία με τη σειρά της εξαρτάται από την επιθυμία ή όχι για φως και ζέστη. Οραματίζεται και σχεδιάζει, λοιπόν, ένα "σπίτι-φούσκα" με το σύνολο των μηχανολογικών εγκαταστάσεων συγκεντρωμένο στο κέντρο ως μια εστίαφωτιά και έναν μανδύα πολυθενίου να τις περιβάλλει και να σχηματίζει τους υπόλοιπους χώρους της κατοικίας. Το "πακέτο" αυτό μπορεί πολύ εύκολα να μεταφερθεί πίσω από το αυτοκίνητο και να τοποθετηθεί ιδανικά για τον ίδιο, σε ένα δάσος. Ο Banham σχετικά με αυτήν την ιδέα του, φαντάζεται και περιγράφει ειδυλλιακές καταστάσεις. Μέσα στο σπίτι, κάπου στο δάσος, μπορείς να κυκλοφορείς γυμνός, ελεύθερος, χωρίς φόβο, να ακούς τζαζ μουσική και να φτιάχνεις ποτά στο μπαρ, μέσα σε ένα απόλυτα ελεγχόμενο περιβάλλον, προστατευμένος από τις όποιες κακουχίες της φύσης. Ίσως αυτή η άμεση και ωμή αντιμετώπιση της πραγματικότητας από τον Banham να συνέβαλε στην διαχρονικότητα των πρωτοποριακών ιδεών του, που φαντάζουν απίθανες ακόμη και στις μέρες μας. Την ίδια δεκαετία η ριζοσπαστική, συνεργατική ομάδα Βρετανών αρχιτεκτόνων Archigram, που ιδρύεται το 1960 στο Λονδίνο, με ιδρυτικό μέλος τον Peter Cook, παρουσιάζει ιδιαίτερα φαντασιακές ιδέες σχετικά με το μέλλον της κατοίκησης, που βασίζονται στην ιλιγγιώδη εξέλιξη της τεχνολογίας της εποχής τους. Τους απασχολούν ζητήματα στην κατοίκηση όσον αφορά την κινητικότητα, την ευελιξία και την προσαρμογή και τα έργα τους αποτελούν, κατά κάποιο τρόπο, φόρο τιμής στον εμπνευστή τους, Buckminster Fuller.

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

Μεταξύ του 1960 και του 1974, οι Archigram δημοσιεύουν εννέα προκλητικά τεύχη στο ομώνυμο περιοδικό19 τους και δημιουργούν πολυάριθμα ζωηρά σχέδια που απεικονίζουν φανταστικά αρχιτεκτονικά έργα εμπνευσμένα από το διαστημικό ταξίδι και την επιστημονική φαντασία, που αντιτάσσονται στο λειτουργικό ήθος της περιόδου. Οι Archigram σχεδιάζουν νομαδικές εναλλακτικές λύσεις για τους παραδοσιακούς τρόπους κατοίκησης, συμπεριλαμβανομένων φορητών κατοικιών και πόλεων κινητής, ευέλικτης και εφήμερης λογικής που τείνει να απελευθερωθεί από τη συμβατικότητα της εποχής. Από τα πρώτα χρόνια της δράσης τους οι Archigram αρχίζουν να πειραματίζονται με την ιδέα της Κάψουλας (Capsule) που προτείνει μια οργάνωση κατοικίας εξ ολοκλήρου προκατασκευασμένης, με τις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις και απόλυτη εργονομία. Όλα τα στοιχεία της κατασκευής, της επίπλωσης και του οικιακού εξοπλισμού είναι προκατασκευασμένα, βιομηχανοποιημένα κομμάτια, τα οποία διαιρούνται σε μικρότερα τμήματα, θυμίζοντας την κατασκευαστική λογική των σκηνών των νομάδων. Ένα χαρακτηριστικό της είναι η ευελιξία καθώς κάθε στοιχείο μπορεί να αφαιρεθεί και να τοποθετηθεί ένα καινούργιο βελτιωμένης τεχνολογίας. Αρχικά, ως κύριο κατασκευαστικό υλικό προτείνεται το χυτό μέταλλο ή ρητίνη, οπλισμένη με ίνες γυαλιού, ενώ αργότερα το πολτοποιημένο χαρτί. Για πολλά εξαρτήματα και για την επίπλωση προτείνεται η χρήση πλαστικού και φουσκωτών μεμβρανών. Ο συνολικός σχεδιασμός της κάψουλας εξυμνεί την υψηλή τεχνολογία και τον ψηφιοποιημένο κόσμο, αφού η κατοικία μεταφράζεται ως μια σειρά εξεζητημένων στοιχείων, οργανωμένων μέσα σε ένα καλωδιωμένο κιβώτιο.

Archigram, Λονδίνο, 1961-1970

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 22. Η ιδέα της Κάψουλας, Archigram, 1964

Εικόνα 13. Κατοικία Cushicle, Archigram, 1965

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

Η ιδέα της Κάψουλας είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς ακολουθεί τις βασικές αρχές της αρχιτεκτονικής ομάδας - κινητικότητα, προσαρμοστικότητα και αναλωσιμότητα. Με αφορμή αυτό το έργο, ο Warren Chalk των Archigram, αναπτύσσει την ιδέα του Capsule Home Tower, η οποία τα επόμενα χρόνια θα αποτελέσει πηγή έμπνευσης για πολλά έργα. Για παράδειγμα το Nakagin Capsule Tower αποτελεί τον πρώτο πύργο με μονάδες που ακολουθούν τη λογική της Κάψουλας και πραγματοποιήθηκε στο Τόκιο από τον Kisho Kurokawa, αποτελώντας πρότυπο βιώσιμης αρχιτεκτονικής. Το Cushicle (1965), που αργότερα εξελίσσεται στο Suitaloon (1968), αποτελεί μια ακόμα καινοτόμα πρόταση που κατέθεσαν για την κατοικία του μέλλοντος. Πρόκειται για ένα έργο σχεδιασμένο από τον Michael Webb, που αναζητά μια νέα συνθήκη εν-κατοίκησης. Είναι μια μονάδα κινητής κατοικίας αυτόνομη, με όλες τις μηχανολογικές απαιτήσεις που έχει μια συμβατική κατοικία και την ίδια στιγμή μπορεί να μεταφερθεί πίσω από το αυτοκίνητο, σαν τροχόσπιτο. Το Cushicle επιτρέπει στον άνθρωπο να μεταφέρει το σπίτι του "στην πλάτη του" ως μια πλήρη νομαδική μονάδα. Φανερά επηρεασμένος από το "σπίτι-φούσκα" του Banham, ο Michael Webb συμπεριλαμβάνει όλα τα μηχανολογικά μέρη στο σχεδιασμό της δικής του μονάδας και τοποθετεί αρκετά αυτοματοποιημένα συστήματα, εκμεταλλευόμενος τις τεχνολογικές εξελίξεις της εποχής, στην προσπάθειά του να κάνει το Cushicle όσο πιο άνετο και λειτουργικό για τους κατοίκους του. Το μορφολογικό αποτέλεσμα είναι παρόμοιο με του Banham, παρόλα αυτά ο λεπτομερής σχεδιασμός του το κάνει ρεαλιστικό, με περισσότερες πιθανότητες κατασκευής. Κατασκευάζεται από ένα σασί με εξατομικευμένες συσκευές και περιβάλλεται από μια φουσκωτή μεμβράνη. Ο φέρων οργανισμός της κατασκευής του είναι 42

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

δομημένος σαν σπονδυλική στήλη και περιλαμβάνει σύστημα θέρμανσης, ενώ το κράνος του χρήστη περιέχει ραδιόφωνο και μια μικρή τηλεόραση. Τα δοχεία τροφίμων και νερού μπορούν να προστεθούν στο πλαίσιο ως εξαρτήματα. Τέλος μπορεί να λειτουργήσει αυτόνομα, είτε να συνδεθεί με άλλες αντίστοιχες μονάδες. Ωστόσο, λίγα χρόνια αργότερα μετατράπηκε σε Suitaloon, μια διαστημική στολή, σαν ένα ρούχο μέσα στο οποίο μπορείς να ζεις. Η ιδέα μιας πόλης ευέλικτης και συνεχώς μεταβαλλόμενης απασχολεί πολύ τους Archigram, κι έτσι οδηγούνται, τη δεκαετία του ‘60, στον οραματισμό του έργου Plug-in City. Τα σχέδια του Peter Cook για αυτό το φαντασιακό αστικό χώρο επικεντρώνονται γύρω από τεράστιες αρθρωτές μονάδες που κυριολεκτικά συνδέονται σε μια κεντρική μηχανή. Αυτή η μηχανή τροφοδοτεί τους πύργους κωνικού σχήματος και συνδέει τις υπηρεσίες μεταξύ τους με γιγάντιους γερανούς που διευκολύνουν τη συνεχή ανακατασκευή τους. Κάθε κωνικός πύργος αποτελεί μια αυτόνομη δομή και ενσωματώνει κατοικίες, διαδρομές πρόσβασης, μεταφορές και όλες τις άλλες υπηρεσίες που απαιτούνται στη σύγχρονη ζωή. Κάθε κομμάτι αυτής της δομής είναι μεταφερόμενο, καθιστώντας την έννοια της κατοίκησης ευέλικτη και δημιουργώντας ένα αναπτυσσόμενο και συνεχώς μεταβαλλόμενο αστικό περιβάλλον. Ο αστικός σχεδιασμός του Peter Cook μοιάζει να είναι ατελείωτος και διαρκώς αυξανόμενος, παρόλα αυτά ενσωματώνει όλες τις πτυχές της ζωής μέσα στο δομημένο περιβάλλον. Η διαβίωση, η μεταφορά, η εργασία και η διασκέδαση είναι λειτουργίες προσβάσιμες μέσω των πύργων, οι οποίοι στο σύνολο τους διαμορφώνουν την πόλη εξυπηρετώντας τις συνεχώς μεταβαλλόμενες ανάγκες της.

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

Εικόνα 24. Plug-in City, Archigram, 1960-1970

Συγκριτικά Οι αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα, ανάλογα με την κατηγορία στην οποία ανήκουν, χαρακτηρίζονται ως "ρεαλιστές" -αυτοί που ασχολούνται με τη δημιουργία κατασκευαστικών συστημάτων- ή "ουτοπιστές" -που κυρίως οραματίζονται παρά πραγματοποιούν. Παρότι ανήκουν στον ίδιο αιώνα, οι ουτοπιστές έχουν μια εντελώς διαφορετική κοσμοθεωρία από τους ρεαλιστές. Για την ακρίβεια -οι περισσότεροι- δεν παραθέτουν λεπτομέρειες για τον τρόπο κατασκευής, γιατί ίσως κατά βάθος δε στοχεύουν στην άμεση υλοποίηση των ιδεών τους, αλλά στην αμφισβήτηση της παγιωμένης μονιμότητας. Ωστόσο και οι δύο ομάδες αρχιτεκτόνων πειραματίζονται με τη χρήση προκατασκευασμένων υλικών τελευταίας τεχνολογίας, καθώς αυτά θα τους βοηθήσουν να επιτύχουν έναν κοινό στόχο, την εύκολη μεταφορά της κατασκευής. Είτε αποσυναρμολογηθούν, είτε "ξεφουσκώσουν", μπορούν να πακεταριστούν, και να ξαναστηθούν κάπου αλλού, δίνοντας τη δυνατότητα επιλογής στο χρήστη για το πού θα τοποθετήσει τη 44

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

μονάδα κατοίκησής του, η οποία δε θεμελιώνεται γερά στο έδαφος, αλλά εδράζεται επάνω σε αυτό. Όσον αφορά τη μορφή, τα κατασκευαστικά συστήματα έχουν μια ορθοκανονική γεωμετρία, ενώ οι ουτοπικές κατοικίες έχουν μορφές που δε συνηθίζονται την εποχή που προτείνονται, δηλαδή μορφές καμπύλες και εξωπραγματικές, που συνήθως προκύπτουν από πειραματισμούς με υλικά όπως φουσκωτές μεμβράνες, πλαστικά κλπ. Τα κατασκευαστικά συστήματα που αναφέρθηκαν, δίνουν ένα μεγάλο βαθμό ελευθερίας στον κάτοικο, καθώς με δική του πρωτοβουλία αλλάζει η μορφή της κατασκευής και η διαμόρφωση των χώρων. Αντιθέτως, οι ουτοπικές κατοικίες είναι δέσμιες της μορφής τους. Αυτές οι κατοικίες, παρότι μοιάζουν "αφύσικες", σέβονται το περιβάλλον και επαναπροσδιορίζουν τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό τους είναι η συγκέντρωση όλων των μηχανολογικών εγκαταστάσεων σε έναν κεντρικό πυρήνα, αντικαθιστώντας, κατά κάποιο τρόπο, την εστία των νομαδικών σκηνών. Γύρω από αυτόν, αναπτύσσονται στις ελάχιστες διαστάσεις οι κοινόχρηστοι και οι ιδιωτικοί χώροι. Το αν εφαρμόσθηκαν ή όχι αυτές οι ιδέες δεν αποτελεί κριτήριο για τον χαρακτηρισμό τους ως "πετυχημένες". Σε κάθε περίπτωση η συμβολή τους στις μεταγενέστερες γενιές αρχιτεκτόνων είναι καθοριστική. Ορισμένες προτάσεις όπως του Prouvé ή του Le Corbusier πραγματοποιήθηκαν, ανταποκρίθηκαν στις απαιτήσεις της εποχής τους και είχαν πραγματικό αντίκτυπο στην κοινωνία, ενώ άλλες παρέμειναν σε ένα σχεδιαστικό επίπεδο. Παράγοντες που συντέλεσαν στη μηυλοποίησή τους ήταν η συμβατική κοινωνία που δεν ήταν έτοιμη να υιοθετήσει τον τρόπο ζωής που προτείνονταν, όπως στην περίπτωση του Banham, ή και η τελειομανία των ίδιων των σχεδιαστών τους, όπως 45

Η εφήμερη κατοίκηση στον 20ο αιώνα

συνέβη στην περίπτωση του Wachsmann με την επίλυση του "τέλειου" κόμβου. Παρόλα αυτά αποτέλεσαν ένα σημαντικό θεωρητικό και σχεδιαστικό υπόβαθρο που έθεσε νέα ζητήματα προς αναζήτηση.

Εικόνα 25. Πρωτοπόροι αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

3. Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων Ενώ τον περασμένο αιώνα οι ιδέες για κυριαρχία της εφήμερης κατοίκησης και για μοντέλα κατοικίας μεταφερόμενα και μεταλλασσόμενα μάλλον έμοιαζαν παράλογες και σαν να προήλθαν από μια ουτοπική επανάσταση, τώρα πια έχουν γίνει κάτι περισσότερο από αποδεκτές. Έχουν μετατραπεί σε μια επιτακτική ανάγκη και βρίσκονται πλέον στην κορύφωσή τους. Σκέψεις και σχέδια αρχιτεκτόνων του 20ου αιώνα σχετικά με την ευελιξία και την προσαρμοστικότητα των δομών και των μορφών, αν και ήταν ελάχιστες και εμφανίζονταν σποραδικά, έθεσαν προβληματισμούς για αναζήτηση στον 21ο αιώνα, μέσα από νέα δεδομένα και προσεγγίσεις. Η μορφή και η γεωμετρία έρχονται στο προσκήνιο καθώς οι αρχιτέκτονες απομακρύνονται από τη μόνιμη και άκαμπτη αρχιτεκτονική και μετατρέπουν την ίσια γραμμή σε καμπύλη.20 Κινούνται από το σταθερό στο ρευστό, όπως και ο πολιτισμός σήμερα, που είναι υβριδικός-δυναμικός και αποτελεί περισσότερο μια διαδρομή παρά μια ρίζα.21 Έτσι ο σύγχρονος πολιτισμός τείνει να ταυτίζεται με την νοοτροπία των νομάδων, που χαρακτηρίζονται από διαρκή μετακίνηση και μια ατέρμονη διαδρομή. Η ιστορία δείχνει ότι οι μετακινήσεις πληθυσμών δεν είναι ένα σύγχρονο γεγονός αλλά ένα διαχρονικό φαινόμενο που επαναλαμβάνεται ανά τους αιώνες. Οι νομάδες κατάφεραν να επιβιώσουν στο πέρασμα του χρόνου μέσα από όλες τις μεταβολές που πραγματοποιήθηκαν, λόγω των βασικών αρχών του νομαδισμού, όπως η ευελιξία, η κινητικότητα και η προσαρμογή στο εκάστοτε περιβάλλον,

Robert Kronenburg, Joseph Lim, Wong Yunn Chii, Transportable Environments 2, Spon press, London and New York 2003 collection 21 Tim Cresswell, On the move, Mobility in the modern western world, New York 2006,σελ 1, όπως αναφέρεται στην Πλουμάκη Ελευθερία, Νεονομάς, Διάλεξη στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 2018

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

που πλέον αποτελούν τάσεις για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική, καθιστώντας τους νομάδες πιο επίκαιρους από ποτέ. Στη σύγχρονη εποχή ο νομαδισμός εξακολουθεί να υπάρχει, αλλά όχι μόνο με τη γνώριμη μορφή των λαών στις μακρινές στέπες και τις ερήμους. Η διαρκώς μεταβαλλόμενη κοινωνία έχει δημιουργήσει νέες κατηγορίες νομάδων. Ο οικονομολόγος Ζακ Αταλί22 χωρίζει τον παγκόσμιο πληθυσμό σε δύο μεγάλες κατηγορίες σύγχρονων νομάδων, στους φτωχούς και τους πλούσιους νομάδες.

Εικόνα 26. Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους Οικονομολόγους, Millennium; Winners and Losers in the Coming Order, 1991, Three Rivers Press

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 27. Πλημμύρες στην Ινδία, Ιούνιος 2015

Εικόνα 28. Το ιταλικό ναυτικό διασώζει πρόσφυγες από την Αφρική (Ιούνιος 2014)

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που οδήγησαν στο νεονομαδισμό Στους φτωχούς νομάδες συγκαταλέγεται ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων που υπολογίζονται στα 2-3 δις, που υποχρεώνεται σε μαζικές μετακινήσεις χωρίς τη θέλησή του, λόγω έκτακτων καταστάσεων, όπως φυσικές καταστροφές, πολεμικές συγκρούσεις, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες και η έλλειψη της ασφάλειας και της ειρήνης. Αυτή η ομάδα ανθρώπων αναγκάζεται λόγω εξωτερικών δυνάμεων και συνθηκών να εγκαταλείψει την πατρίδα της και να αφήσει πίσω της οτιδήποτε οικείο της προσέφερε σιγουριά και ασφάλεια. Μετατρέπεται σε νομάδες που κινούνται προς τις πλούσιες μητροπόλεις αναζητώντας τα βασικά αγαθά για την επιβίωσή της, όπως τροφή και καταφύγιο και μια ζωή καλύτερου επιπέδου. Πιο συγκεκριμένα, οι μεταβολές στο φυσικό περιβάλλον, όπως για παράδειγμα η ξηρασία, οι πλημμύρες και οι σεισμοί, επηρεάζουν αισθητά την διαβίωση του ανθρώπου σε ένα τόπο. Ιδιαίτερα όταν η εξάρτηση ενός πληθυσμού από τη φύση και την επιτόπια παραγωγή είναι μεγάλη, οι μεταβολές αυτές δημιουργούν δυσκολίες στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων και τους αναγκάζουν προς αναζήτηση νέας περιοχής για την επιβίωσή τους εγκαταλείποντας τη μόνιμη κατοικία τους. Ταυτόχρονα, η διεθνής πολιτική έχει μετατρέψει το προσφυγικό σε μια από τις μεγαλύτερες πληγές της ανθρώπινης ιστορίας. Οι διώξεις λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, κοινωνικής τάξης, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, καθώς και η ειδική μεταχείριση που συχνά ακολουθείται από το καθεστώς μιας χώρας σε βάρος μεμονωμένων ατόμων ή και συγκεκριμένης κατηγορίας ενός πληθυσμού, αποτελούν πλέον καθημερινότητα κυρίως σε χώρες της Ανατολής. Την τελευταία εικοσαετία το εύφλεκτο προσφυγικό ζήτημα πήρε δραματικές διαστάσεις, καθώς οι δυτικές εισβολές σε Αφγανιστάν και Ιράκ εκτόπισαν 50

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

εκατομμύρια ανθρώπων και σε συνδυασμό με το συνεχόμενο πόλεμο στις δύο χώρες, κατευθύνει το ρεύμα των προσφύγων ως «σώματα σε συνθήκες εκτοπισμού»23 προς την Ευρώπη. Συγκεκριμένα στην Συρία τα βίαια κυβερνητικά στρατιωτικά καθεστώτα με τους καθημερινούς βομβαρδισμούς των αστικών κέντρων, προκάλεσαν τη φυγή πάνω από 10 εκατομμύριων ανθρώπων εντός και εκτός χώρας. Η εμπλοκή περιφερειακών και διεθνών δυνάμεων στη Συρία και η αδιαφορία τους για την ασύμμετρη απειλή που διατρέχει τον άμαχο πληθυσμό, επιδείνωσαν την κατάσταση. Σύμφωνα με τον Άρεφ Αλομπέιντ24, οι πιθανότητες να παραμείνει ένας άνθρωπος ζωντανός στις βομβαρδισμένες περιοχές είναι μηδενικές και η διάσχιση της θάλασσας προς την Ευρώπη αποτελεί μοναδική λύση για επιβίωση. Σε πολλές περιπτώσεις είναι πιθανό, ταυτόχρονα πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες να ωθούν τους πολίτες μιας χώρας στη φυγή και τη μετανάστευση. Έτσι πολυάριθμοι μετανάστες από την Αφρική, για παράδειγμα, καταφθάνουν καθημερινά στην Ιταλία και την Ισπανία αναζητώντας μια καλύτερη ζωή. Δεδομένης αυτής της κατάστασης τα κράτη της Ευρώπης καλούνται να αντιμετωπίσουν τις συνεχόμενες αφίξεις προσφύγων και μεταναστών με παροχή τροφής και στέγης και να εντάξουν αυτούς τους πληθυσμούς στον κοινωνικό τους ιστό. Η Ελλάδα λόγω της γεωγραφικής της θέσης και των συνόρων της, χερσαίων και θαλάσσιων, που φυλάσσονται δύσκολα, πληροί τις προϋποθέσεις ευκολότερης πρόσβασης πληθυσμών από γειτονικές χώρες. Παράλληλα ως σταυροδρόμι ανάμεσα σε δύο ηπείρους, αποτελεί ενδιάμεσο σταθμό αρκετών μεταναστών που έχουν ως τελικό προορισμό οικονομικά αναπτυγμένες χώρες της Ευρώπης. Σύμφωνα με στατιστικές25 23

Τζιρτζιλάκη Ελένη, Νομαδική Αρχιτεκτονική, Περπατώντας σε ευάλωτα τοπία, 2018, εκδόσεις futura, Αθήνα 24 Σύριος, διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, ειδικός σε θέματα Μέσης Ανατολής 25 Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

40.000 μετανάστες εισήλθαν από την Ελλάδα το 2014, ενώ το 2015 ξεπέρασαν τις 900.000. Έτσι η Ελλάδα της οικονομικής κρίσης, έχει βρεθεί αντιμέτωπη με έναν υπέρμετρα μεγάλο αριθμό προσφύγων χωρίς να διαθέτει πόρους και τις κατάλληλες εγκαταστάσεις ώστε να διαχειριστεί τις πληθυσμιακές ροές. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα χιλιάδες άνθρωποι να ζουν σε τραγικές συνθήκες, χωρίς να γνωρίζουν ποιο θα είναι το μέλλον τους.

Εικόνα 29. Αφίξεις προσφύγων στη Μεσόγειο από το 2014 μέχρι το 2018

https://data2.unhcr.org/en/situations/mediterranean/location/

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 30. Πρόσφυγες από τη Λιβύη επιχειρούν να διασχίσουν τη Μεσόγειο (Αύγουστος 2017)

Εικόνα 31. Άστεγοι στο κέντρο της Αθήνας (Δεκέμβριος 2015)

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Στα κέντρα των μεγάλων αστικών κέντρων οι άστεγοι αποτελούν ένα ακόμα παράδειγμα αυτού του νομαδικού τρόπου ζωής. Όντας πολίτες χαμηλού οικονομικού επιπέδου που αδυνατούν να συντηρήσουν ένα σπιτικό και να διασφαλίσουν ένα αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο ζωής, αναγκάζονται να περιπλανώνται στο δημόσιο χώρο, βιώνοντας καθημερινά καταστάσεις ελλείψεων και περιθωριοποίησης. Πρόκειται για αυτούς τους ανθρώπους που επανακατοίκησαν τα υπολείμματα της τεχνολογικής και βιομηχανικής κουλτούρας26 διαμένοντας σε πρώην βιομηχανικά κτήρια και σε αυτοσχέδιες σκηνές σε πεζοδρόμια και κάτω από γέφυρες. Παράλληλα με τις αφίξεις πληθυσμών από άλλες ηπείρους, στην Ευρώπη πραγματοποιούνται εσωτερικές μετακινήσεις εργατικού δυναμικού ανάμεσα στα κράτη. Εκατοντάδες νέοι εγκαταλείπουν την πατρίδα τους λόγω της έλλειψης επαρκών θέσεων απασχόλησης και του χαμηλού εισοδήματος, σε συνδυασμό συνήθως με την υπέρμετρη εκμετάλλευση στο εργασιακό περιβάλλον. Πολλές φορές η αξία της μετανάστευσης ως προϋπόθεση κοινωνικής προκοπής ή ανόδου σε συγκεκριμένους κοινωνικούς ιστούς αποτελεί ένα δυνατό κίνητρο για τους νέους, καθώς τα οφέλη που συνοδεύουν μια τέτοια απόφαση σε ατομικό επίπεδο είναι πολλαπλά. Εν αντιθέσει, οι πλούσιοι νομάδες, όπως του αποκαλεί ο Αταλί, των δυτικών και συνεχώς μεταβαλλόμενων κοινωνιών, υπολογίζονται περίπου στα 50 εκατομμύρια. Είναι μια νέα κατηγορία νομάδων, κατά κύριο λόγο εύπορων, οι οποίοι ταξιδεύουν συνεχώς με σκοπό την απόκτηση νέων εμπειριών, επαγγελματικής αναγνώρισης, υλικών αγαθών, πληροφοριών και αισθήσεων. Είναι απόρροια της εφήμερης

26Robert

Kronenburg, Joseph Lim, Wong Yunn Chii, Transportable Environments 2, Spon press, London and New York 2003 collection

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

διάστασης όλων των εκφάνσεων της σύγχρονης ζωής, που αποκτούν ολοένα και περισσότερο έδαφος. Βασική διαφορά αυτής της κατηγορίας νομάδων από τους νομάδες της νεολιθικής εποχής, είναι ότι ο σύγχρονος νομαδισμός είναι ατομικός και μοναχικός. Παλαιότερα ολόκληροι λαοί μετακινούνταν συλλογικά έχοντας μια κοινή αντίληψη για μια ζωή περιπλάνησης, ελευθερίας, αλληλεγγύης. Ο σύγχρονος νομάς αναζητά μέρη όπου θα εξελιχθεί και θα αναγνωριστεί επαγγελματικά και θα ανταμειφθεί οικονομικά. Αυτοί οι νέοι τύποι νομάδων ανάγονται σε "σύμβολα του σύγχρονου ανθρώπου”, απόρροια της αλλαγής του συστήματος αξιών που διέπει τη δυτική κοινωνία. Η αλλαγή του μοντέλου της πυρηνικής οικογένειας και η αύξηση των διαζυγίων, οδηγούν αφενός στον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της μονιμότητας και αφετέρου στη αποδοχή και οικειοποίηση εφήμερων καταστάσεων που άλλοτε ήταν συνυφασμένες με μια αρνητική διάσταση. Η αντίληψη του άρρηκτα δεμένου ζευγαριού που ήταν συνδεδεμένο με μια μονιμότητα, αντικαταστάθηκε από την έννοια του εφήμερου και την επιλογή πιο επιφανειακών σχέσεων. Οικογένειες χωρίζονται και ανασυγκροτούνται δημιουργώντας μια πολυπλοκότητα στον τρόπο που δομείται πλέον ο θεσμός της οικογένειας. Η παγκοσμιοποίηση, το διαδίκτυο, η εύκολη ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media), δημιουργούν μια ανάγκη για συνεχώς μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα εφήμερης λογικής. Βασικό ρόλο σε αυτή την ανάγκη παίζει η αλματώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας και ο τρόπος έκφρασής της στη σύγχρονη πραγματικότητα. Σήμερα, οι κοινωνίες μετασχηματίζονται με γρήγορους ρυθμούς χάρη στις αλλαγές που επιφέρει η τεχνολογική ανάπτυξη. Οι νέες τάσεις, όπως οι ψηφιακές τεχνολογίες και η αυτοματοποίηση των 55

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

διαδικασιών αλλάζουν τον τρόπο που ζούμε και εργαζόμαστε πιο γρήγορα από ποτέ, ενώ επιφέρουν αλλαγές στην αγορά εργασίας και την ευρύτερη οικονομία. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής και ο υπερκαταναλωτισμός δημιουργούν σταδιακά μια νέα αντίληψη της εφήμερης διάστασης των πραγμάτων, υλικών και μη. Για παράδειγμα, οτιδήποτε αγοράζουμε δεν περιμένουμε να διαρκέσει για μια ζωή. Κάθε προϊόν ή υπηρεσία συνοδεύεται από μια εγγύηση σχετικά μικρού χρονικού διαστήματος, τονίζοντας την περιορισμένη διάρκειά του, αφού στόχος είναι να αντικατασταθεί με ένα αντίστοιχο βελτιωμένης τεχνολογίας.

Εικόνα 32. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η κυριαρχία τους στον κόσμο

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 33. Uber

Εικόνα 34. Blablacar

Εικόνα 35. Airbnb Ορισμένες από τις πιο γνωστές εφαρμογές της οικονομίας του διαμοιρασμού

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Μια νέα παγκόσμια τάση στην οικονομία με τεράστιο εύρος είναι η λεγόμενη οικονομία του διαμοιρασμού (sharing economy). Ο όρος sharing economy, που χρησιμοποιείται ευρέως την τελευταία δεκαετία, αναφέρεται σε ένα ιδιαίτερο οικονομικό σύστημα που βασίζεται στην κοινή χρήση αγαθών αποκλειστικά μέσω διαδικτύου. Ιδιώτες καταχωρούν σε μια διαδικτυακή πλατφόρμα κάποιο αγαθό ή υπηρεσία, το οποίο μοιράζονται με τους υπόλοιπους καταγεγραμμένους χρήστες και δέχονται επίσης ένα αντίστοιχο για ιδία χρήση.27 Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της οικονομικής δραστηριότητας είναι ότι η από κοινού χρήση υπηρεσιών, προϊόντων ή ιδεών δε σημαίνει εκχώρηση ιδιοκτησίας στους λήπτες αυτών των αγαθών. Τα άτομα συνεργάζονται για να παράγουν αξία χρήσης και γνώση, κι όχι για την απόκτηση του αγαθού. Οι διαδικτυακές εφαρμογές που βασίζονται σε αυτήν την ιδέα, κατακτούν ολοένα και περισσότερο έδαφος, σε τομείς όπως των καταλυμάτων (AirBnb, Homeaway, blueground) ή των μεταφορών (Uber, Blablacar, Lyft). Με αφορμή τη σύγχρονη τάση της οικονομίας προς την οικονομία του διαμοιρασμού, εντοπίζεται μια σημαντική αλλαγή στην έννοια της ιδιοκτησίας. Ενώ παλαιότερα υπήρχε η επιθυμία για απόκτηση και κατοχύρωση όλο και περισσότερων υλικών αγαθών, σήμερα παρατηρείται μια απομυθοποίηση της έννοιας της ιδιοκτησίας. Ορισμένα θετικά αποτελέσματα αυτού του νεοφυή κλάδου της οικονομίας είναι η χρήση αγαθών με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Από μια οικολογική σκοπιά, δεν παράγονται συνεχώς νέα προϊόντα για την ικανοποίηση των εκάστοτε αναγκών, αλλά χρησιμοποιούνται εκ περιτροπής τα ήδη υπάρχοντα. Επιπλέον, δημιουργούνται θέσεις εργασίας, ενώ ενισχύεται και η τοπική οικονομία. Το νέο αυτό επιχειρηματικό μοντέλο καταρρίπτει -ή διατείνεται ότι καταρρίπτειεκείνο του επιχειρηματία-καταναλωτή. Η λέξη "μοιράζομαι" ακούγεται 27

www.investopedia.com

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

πολύ καλύτερη απ' τη λέξη "πουλάω" κι αυτό αποτελεί μια πολύ καλή στρατηγική marketing. Η οικονομία του διαμοιρασμού στοχεύει στην ισότιμη πρόσβαση αγαθών, ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης. Μέχρι στιγμής, αν δεν μπορούσες να αγοράσεις κάτι, απλά δεν είχες πρόσβαση σε αυτό. Πλέον η οικονομία του διαμοιρασμού μπορεί να αλλάξει αυτή τη δυναμική. Οι techno nomads είναι ένας νέος τύπος νομάδων που μετακινούνται γρήγορα σε όλο τον κόσμο χάρη στα τεχνολογικά επιτεύγματα. Τα γρήγορα αεροπλάνα και τα τρένα που συνεχώς εξελίσσονται είναι το μεταφορικό τους μέσο. Ο σύγχρονος techno nomad έχει κι αυτός, όπως ο νομάς της νεολιθική εποχής, τα δικά του εργαλεία επιβίωσης. Οι σύγχρονες ηλεκτρονικές συσκευές (gadgets), δηλαδή ο φορητός Η/Υ, το κινητό, οι πιστωτικές κάρτες «παρακάμπτουν εθνικά σύνορα»28 και του δίνουν μεγάλο βαθμό αυτονομίας, γνώσης και δύναμης. Η εικονική πραγματικότητα αποτελεί για αυτούς το μέσο σύνδεσής τους με την εργασία, τις οικονομικές συναλλαγές και το κοινωνικό τους περιβάλλον. Ωστόσο, η ηλεκτρονική διεύθυνση ενός techno nomad δε μπορεί να αντικαταστήσει τη διεύθυνση μόνιμης κατοικίας του, δείχνοντας την εξάρτηση του ανθρώπου από το μόνιμο που του επιβάλλει η κοινωνία και οι θεσμοί της. Το κυνήγι καριέρας ανά τον κόσμο, οι νέες τάσεις και οι συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες εργασίας συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας μερίδας πληθυσμού, υποκατηγορίας των techno nomads. Είναι οι λεγόμενοι global nomads που περιπλανώνται προς αναζήτηση ενός διαφορετικού τρόπου ζωής που καταρρίπτει τα κοινωνικά στεγανά. Πρόκειται για ελεύθερους επαγγελματίες που εργάζονται εξ αποστάσεως μέσω διαδικτύου και αναζητούν την επαγγελματική καταξίωση εκτός

Attali Jacques, Millennium : winners and losers in the coming world order,1991, Times Books

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Εικόνα 36. Τα λιγοστά υπάρχοντα ενός techno nomad

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

συνόρων. Είναι σε απευθείας σύνδεση με την δουλειά τους χωρίς να δεσμεύονται από ένα γραφείο, διαθέσιμοι ανά πάσα στιγμή, ανεξάρτητα από το πού είναι. Δεν έχουν μια σταθερή βάση και γενικά οι δεσμοί τους με την χώρα καταγωγής τους είναι ιδιαίτερα χαλαροί. Οι εξωτερικοί παράγοντες που ωθούν τους δύο τύπους νομάδων σε μετακίνηση είναι πολύ διαφορετικοί. Βασική διαφορά τους αποτελεί ο τρόπος που γίνεται αυτή η μετακίνηση και ο σκοπός του ταξιδιού τους. Οι μεν φτωχοί νομάδες, και ιδιαίτερα οι πρόσφυγες, αναγκάζονται σε μετακίνηση χωρίς να το επιθυμούν με σκοπό την επιβίωση τους. Το ταξίδι τους που γίνεται με τα πόδια και με απλά μέσα μεταφοράς (π.χ. βάρκες) είναι ομαδικό, συλλογικό, καθώς ολόκληρες οικογένειες εγκαταλείπουν την πατρίδα τους κάτω από αντίξοες και επικίνδυνες συνθήκες αναζητώντας μια καινούργια πατρίδα, μια καινούργια μονιμότητα. Από την άλλη, οι πλούσιοι νομάδες επιλέγουν την περιπλάνηση τους απορρίπτοντας την μονιμότητα και μετακινούμενοι με σύγχρονα μέσα με στόχο την απόκτηση εμπειριών και την επιτυχία στον επαγγελματικό τους τομέα. Αυτό το κυνήγι καριέρας είναι συνήθως μια μοναχική διαδικασία μέσα από την οποία οι global nomads επιδιώκουν και μια αναζήτηση του εαυτού τους υπογραμμίζοντας την ιδιοτέλεια και τον εγωκεντρισμό που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη κοινωνία. Ωστόσο, παρά τις διαφορές τους και οι δύο τύποι νομάδων μεταφέρουν μαζί τους λιγοστά προσωπικά αντικείμενα που διαφέρουν, όμως, στην ποιότητα και τη σημασία τους. Τέλος, αμφότεροι αντιμετωπίζουν στη διαδρομή τους τον αποπροσανατολισμό, την έλλειψη σημείων αναφοράς και τη δυσκολία ενσωμάτωσης σε έναν τόπο και τον πολιτισμό του.

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Εικόνα 37. Συνθήκες δημιουργίας των νέων τύπων νομάδων

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Η στέγαση των νέων τύπων νομάδων: αρχιτεκτονική ανάλυση και προβλήματα Η συνεχώς μεταλλασσόμενη κοινωνία δεν αφήνει ανεπηρέαστη την αρχιτεκτονική έκφραση. Οι μετακινούμενες ανθρώπινες μάζες ανά τον κόσμο αποτελούν μια πραγματικότητα που επηρεάζει κι απασχολεί την αρχιτεκτονική σκέψη. Η παγκόσμια οικονομική κρίση δημιουργεί μια ύφεση την οικοδομική δραστηριότητα του δυτικού κόσμου, και παράλληλα η ανθρωπιστική κρίση στις αναπτυσσόμενες χώρες οδηγεί έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων στη Δύση. Ο συνδυασμός τους έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία τεράστιων αναγκών στέγασης. Οι αρχιτέκτονες εκμεταλλεύονται αρχικά τα υπάρχοντα κελύφη για να ανταποκριθούν σε αυτή την ανάγκη. Βλέπουν τους υπολειπόμενους εσωτερικούς χώρους ως ουδέτερα κι ευέλικτα black boxes που μπορούν να αλλάζουν και να προσαρμόζονται σύμφωνα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες των εναλλασσόμενων χρηστών. Παρόλα αυτά η δημιουργική διαδικασία δεν παύει να υφίσταται. Αρκετοί αρχιτέκτονες σχεδιάζουν εναλλακτικούς χώρους διαβίωσης, προσεγγίζοντας το θέμα της κατοικίας στο πνεύμα του σύγχρονου τρόπου ζωής, που διακατέχεται από μια μεταβαλλόμενη λογική κατοίκησης. Νέα δεδομένα και νέες ανάγκες γενούν νέες δυνατότητες. Ωστόσο, είναι η αντιμετώπιση των νέων τύπων νομάδων ισότιμη;

Φτωχοί νομάδες Η ομάδα των φτωχών νομάδων του Ζακ Αταλί που απασχολεί περισσότερο τη σύγχρονη πραγματικότητα, και ειδικά τη χώρα μας, είναι οι πρόσφυγες. Την τελευταία τριετία, η εισροή προσφύγων με κύρια χώρα προέλευσης τη Συρία, έχει κλιμακωθεί, με το συνολικό αριθμό

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Εικόνα 38. Στέγαση φτωχών νομάδων

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

προσφύγων στη χώρα ξεπερνά τις 50.00029. Η πορεία που ακολουθούν εντός της χώρας είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη, καθώς περιλαμβάνει πολυάριθμες γραφειοκρατικές διαδικασίες. Αφού καταφέρουν να διασχίσουν το Αιγαίο πάνω σε ασφυκτικά γεμάτες φουσκωτές βάρκες, τοποθετούνται ανά χιλιάδες σε Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (hotspots). Εκεί γίνεται η καταγραφή τους, λήψη των βιομετρικών τους στοιχείων και ένας τυπικός ιατρικός έλεγχος. Στη συνέχεια γίνονται οι διαδικασίες αίτησης ασύλου, οι οποίες λόγω του υπερπληθυσμού των προσφύγων μπορεί να διαρκέσουν έως και έναν χρόνο. Στο διάστημα αυτό, στεγάζονται σε ανοιχτές δομές φιλοξενίας του κράτους. Εάν γίνει δεκτό το αίτημα διεθνούς προστασίας τους ή κριθούν ως ευάλωτοι, προωθούνται στην ενδοχώρα30 σε αντίστοιχες ανοιχτές δομές (στην Ελευσίνα, τον Ελαιώνα και αλλού).

Υφιστάμενα κελύφη Στην αντιμετώπιση μιας ανθρωπιστικής κρίσης, όπως αυτής που πλήττει και τη χώρα μας τα τελευταία χρόνια, η ιδανικότερη λύση μοιάζει να είναι η προσωρινή στέγαση των μετακινούμενων πληθυσμών σε υπάρχουσες κτηριακές δομές που ανήκουν στο Κράτος, δημιουργώντας εκεί τις απαραίτητες ανοιχτές δομές φιλοξενίας. Στην περίπτωση που αυτές κριθούν ακατάλληλες, είτε λόγω τοποθεσίας, είτε εξαιτίας της κακής κατάστασής τους, τότε αναζητούνται άλλες εγκαταστάσεις που ανήκουν σε ιδιώτες, οι οποίες πληρούν τις προδιαγραφές στέγασης και ενοικιάζονται.

International Rescue Committee, www.rescue.org/country/greece Με βάση την κοινή δήλωση Ευρωπαϊκής Ένωσης – Τουρκίας που υπεγράφη το 2015 government.gov.gr 30

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Εικόνα 39. Χάρτης με τις ανοιχτές δομές φιλοξενίας προσφύγων στην Ελλάδα

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 40. Σκηνές σε παλιό αμαξοστάσιο κοντά στην Ειδομένη (Μάρτιος 2016)

Εικόνα 41. Το εσωτερικό των εγκαταστάσεων του κέντρου φιλοξενίας στο εργοστάσιο Softex στη Θεσσαλονίκη (Σεπτέμβριος 2016)

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Όπως αναφέρθηκε, η πιο γρήγορη λύση είναι η αξιοποίηση εγκαταλελειμμένων εγκαταστάσεων, συνήθως πρώην στρατοπέδων, σχολών, αποθηκών, βιομηχανιών ή κατασκηνώσεων. Αφού βρεθεί ο κατάλληλος χώρος, επισκευάζεται έτσι ώστε να δημιουργηθούν συνθήκες κατάλληλες για κατοίκηση. Ορισμένα παραδείγματα τέτοιου τύπου στέγασης είναι το πρώην εργοστάσιο Softex στη Θεσσαλονίκη, οι Παιδικές Κατασκηνώσεις του Δήμου Ζωγράφου στη Ραφήνα, η πρώην Σχολή Εμπορικού Ναυτικού στην Ελευσίνα, κ.ά. Αυτή η επιλογή στέγασης είναι η πιο άμεση και οικονομική, αφού ελαχιστοποιούνται τα έξοδα για την κατασκευή νέων χώρων στέγασης. Ωστόσο, επειδή οι περισσότεροι χώροι δεν ήταν σχεδιασμένοι εξαρχής ως κατοικίες, οι συνθήκες διαβίωσης -παρά τις εργασίες βελτίωσης- δεν είναι υποφερτές. Ωστόσο, για μια μερίδα προσφύγων υπάρχει και μια διαφορετική αντιμετώπιση του ζητήματος. Σε οικογένειες αιτούμενες άσυλο παραχωρείται ένα διαμέρισμα εντός του αστικού ιστού για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, συνήθως μέχρι ένα χρόνο. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ31 για τους Πρόσφυγες συνεργάζεται με την Ελληνική Κυβέρνηση, την Τοπική Αυτοδιοίκηση και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις για την παροχή στέγης στους πρόσφυγες σε διαμερίσματα μεγάλων αστικών κέντρων και την παροχή μετρητών για τα καθημερινά τους έξοδα, μέσω του προγράμματος ESTIA32. Η στέγαση σε υπάρχοντα και αναξιοποίητα διαμερίσματα βελτιώνει την καθημερινότητα των προσφύγων αιτούντων άσυλο στη χώρα, ενώ ταυτόχρονα διευκολύνει την πρόσβασή τους σε υπηρεσίες, όπως υγειονομική περίθαλψη ή εκπαίδευση. Με αυτό τον τρόπο σταδιακά υποστηρίζεται η ένταξη αυτών που επιθυμούν να παραμείνουν στη χώρα. Παράλληλα, η τοπική κοινωνία εμπλουτίζεται από τη συνύπαρξη με τα νέα μέλη της, ενώ η τοπική οικονομία ενισχύεται

31 32

Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών estia.unhcr.gr

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

με την ενοικίαση των διαμερισμάτων. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του προγράμματος, σε όλη τη χώρα είναι διαθέσιμα 4.560 διαμερίσματα και 22 κτήρια(με ποσοστό πληρότητας 98%), δηλαδή υπολογίζεται ότι μπορούν να φιλοξενηθούν περίπου 23.000 άτομα. Οι ιδιοκτήτες ακινήτων σε εποχές κρίσης αποκτούν κίνητρα για συνεργασία με το πρόγραμμα, αφού προπληρώνονται τα ενοίκια ως το τέλος του έτους και τα σπίτια επισκευάζονται και επιπλώνονται με έξοδα του κράτους. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι γίνεται μια προσπάθεια ποιοτικής αναβάθμισης της διαβίωσης των προσφύγων μέσω της καλύτερης διαχείρισης των κονδυλίων. Από τις ανοιχτές δομές φιλοξενίας περνάμε στα διαμερίσματα και από τα συσσίτια περνάμε στην παροχή μετρητών. Οι πρόσφυγες αιτούντες άσυλο στη χώρα αντιμετωπίζονται ως πολίτες της, αφού κατοικούν πλέον εντός του αστικού ιστού και ενσωματώνονται σταδιακά στην κοινωνία. Έχουν τη δυνατότητα να ορίζουν τις καθημερινές τους συνήθειες και γίνονται ξανά κύριοι του εαυτού τους.

Νέες κατασκευές-οικισμοί Σε τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών, όταν οι ανάγκες στέγασης δεν καλύπτονται από τις υπάρχουσες εγκαταστάσεις, δημιουργούνται εκ του μηδενός δομές για τη στέγασή τους. Έτσι στην πρόσφατη προσφυγική κρίση στην Ελλάδα, χώρα-σταθμό για τους περισσότερους πρόσφυγες με προορισμό την Ευρώπη, δημιουργήθηκαν σε μικρό χρονικό διάστημα υποτυπώδη κέντρα για την υποδοχή και τη φιλοξενία τους. Πρόκειται για δομές που κατασκευάζονται σε εκτάσεις που ανήκουν στο Ελληνικό Δημόσιο και παραμένουν αναξιοποίητες. Ωστόσο, όταν αυτές οι εκτάσεις δεν πληρούν τις προδιαγραφές, δηλαδή μπορεί να βρίσκονται σε δύσβατες περιοχές μακριά από αστικά κέντρα, αναζητούνται καταλληλότερες, που πιθανόν να ανήκουν σε ιδιώτες και ενοικιάζονται. Τέτοιοι οικισμοί κατασκευάστηκαν κοντά στον οικισμό Καρά Τεπέ και τη 69

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Μόρια στη Λέσβο, στον Ελαιώνα και σε άλλες περιοχές στην ηπειρωτική χώρα και τα νησιά. Στις περισσότερες των περιπτώσεων, οι αποφάσεις των αρμόδιων φορέων είναι σπασμωδικές και η οργάνωση που προκύπτει εντός των κέντρων φιλοξενίας είναι χαοτικές. Στοιχεία από την ActionAid33 και άλλων ΜΚΟ34 που βοηθούν στην ομαλή λειτουργία των δομών, φέρνουν στο φως τις απάνθρωπες συνθήκες κατοίκησης. Οι συνθήκες διαβίωσης στην πλειονότητα των δομών φιλοξενίας στη χώρα καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα επιτρεπόμενα όρια φιλοξενούμενων έχουν ξεπεραστεί κατά πολύ, με παράδειγμα τον καταυλισμό στη Μόρια, που ενώ είναι σχεδιασμένος για 3.100 άτομα, μένουν πάνω από 9.000.35

Εικόνα 42. Η δομή φιλοξενίας στο Καρά Τεπέ στη Λέσβο (Σεπτέμβριος 2015)

Εγκλωβισμένοι επί ένα χρόνο - Τι έχει αλλάξει; ,www.actionaid.gr Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις 35 Kingsley Patrick, "Better to Drown": A Greek Refugee Camp’s Epidemic of Misery, www.nytimes.com 34

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 43. Χάρτες των κέντρων φιλοξενίας Μόρια (πάνω) και Καρά Τεπέ στη Λέσβο

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Οι εκτάσεις όπου δημιουργούνται οι δομές φιλοξενίας, βρίσκονται συνήθως μακριά από αστικές περιοχές, παρά τις προθέσεις των αρμόδιων για το αντίθετο, διαχωρίζοντας τους πρόσφυγες από τον υπόλοιπο κοινωνικό ιστό. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου τα hotspots βρίσκονται σε τοποθεσίες ακατάλληλες για κατοίκηση. Στο κέντρο φιλοξενίας στη Ριτσώνα, για παράδειγμα, που βρίσκεται κοντά σε δασική περιοχή, αναφέρονται36 νυχτερινές "επιδρομές" από άγρια ζώα, με αποτέλεσμα πολλοί να φοβούνται να κυκλοφορήσουν έξω από τη σκηνές τους. Κάθε οικισμός περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο τους χώρους στέγασης, που συνήθως είναι τέντες ή προκατασκευασμένες κατοικίες. Σε κάθε άτομο αντιστοιχούν κατά μέσο όρο 3,5 τμ. ιδιωτικού χώρου, σε σχέση με τα 45 τμ 37 που του αντιστοιχούν κατά μέσο όρο μέσα στη δομή φιλοξενίας. Οι "κατοικίες" βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους, παρότι σε ιδανικές συνθήκες- πρέπει να έχουν τουλάχιστον 2 μέτρα απόσταση, ωστόσο στην πράξη, λόγω του υπερπληθυσμού των δομών, βλέπουμε μονάδες κατοικίας τοποθετημένες τη μία δίπλα στην άλλη να καταλαμβάνουν κάθε ελεύθερο χώρο. Πολλές φορές στην ίδια μονάδα κατοίκησης φιλοξενούνται πάνω από μία οικογένεια, καθιστώντας ανύπαρκτη την ιδιωτική ζωή. Οι κοινόχρηστοι χώροι βρίσκονται συγκεντρωμένοι κοντά στη είσοδο του οικισμού. Πρόκειται για υποτυπώδεις εγκαταστάσεις ιατρικής περίθαλψης, η οποία παρέχεται σχεδόν κατά αποκλειστικότητα από ΜΚΟ και ο χώρος διανομής φαγητού, το οποίο διανέμεται είτε από τον Ελληνικό Στρατό είτε από εθελοντές. Λόγω του υπερπληθυσμού στους οικισμούς, μπορεί οι άνθρωποι να περιμένουν έως και 12 ώρες την ημέρα 36

A tour of 5 refugee camps, www.thisamericanlife.org/greece/ Σύμφωνα με στοιχεία της UNHCR https://emergency.unhcr.org/entry/45582/camp-planningstandards-planned-settlements 37

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

για λίγο φαγητό, που συχνά είναι μουχλιασμένο. Χώροι υγιεινής, όπως τουαλέτες (μία ανά 20 άτομα) και ντουζιέρες (μία ανά 50 άτομα) δεν περιλαμβάνονται εντός των κατοικιών. Βρίσκονται συγκεντρωμένες σε αποστάσεις από 6 έως 50 μέτρα μακριά από τις κατοικίες. Πολλές φορές οι ουρές στα ντους είναι τεράστιες, για αυτό δημιουργούνται αυτοσχέδια ντους από απομεινάρια τεντών, με το νερό να ζεσταίνεται σε φωτιά. Σε αρκετές περιπτώσεις χτίζονται αυτοσχέδιες τουαλέτες έξω από τις κατοικίες, δημιουργώντας επικίνδυνες υγειονομικές συνθήκες, όπως διαρροές ακατέργαστων λυμάτων στις τέντες όπου διαμένουν και παιδιά. Στους κοινόχρηστους χώρους πέρα από εγκαταστάσεις που στοχεύουν στην εξασφάλιση της επιβίωσης των κατοίκων, υπάρχουν παροχές που έχουν σκοπό να απασχολούν τους φιλοξενούμενους κατά τη διαμονή τους, να τους βοηθούν με τις γραφειοκρατικές διαδικασίες και την ενσωμάτωσή τους στην κοινωνία. Ακόμη, υπάρχουν σημεία παροχής ρεύματος, για φόρτιση κινητών που τους εξασφαλίζουν επικοινωνία με τους συγγενείς και τους οικείους τους. Ωστόσο το πιο πιθανό είναι κανείς να περιμένει αρκετές ώρες για να φορτίσει το κινητό τηλέφωνό του, αφού τα πολύμπριζα που διατίθενται είναι ελάχιστα. Οι πρόσφυγες μέχρι να γίνει δεκτή η αίτηση ασύλου τους δεν μπορούν να εργαστούν, στις ούτως ή άλλως δυσεύρετες θέσεις εργασίας. Πολλοί άνδρες, όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν, ασκούν το επάγγελμα που είχαν στην πατρίδα τους προσφέροντας στους συγκατοίκους τους τις υπηρεσίες τους έναντι ενός μικρού ανταλλάγματος. Οι περισσότεροι, αναζητώντας τρόπους για να γεμίσουν την ημέρα τους, δημιουργούν χώρους παιχνιδιού και απασχόλησης, όπως ένα αυτοσχέδιο γήπεδο ποδοσφαίρου στη Ριτσώνα. Στις καλύτερες των περιπτώσεων μέσα στον οικισμό υπάρχει ένας υποτυπώδης χώρος λατρείας, ένα μέρος όπου οι πρόσφυγες μπορούν να προσευχηθούν.

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Στις κοινωνίες απ' όπου προέρχεται η πλειονότητα των προσφύγων, ο διαχωρισμός των φύλων είναι έντονος και πολλές φορές απαραβίαστος, για αυτό υπάρχει μια περιοχή μόνο για γυναίκες, όπου μπορούν να νιώσουν πιο άνετα και να εκφραστούν ελεύθερα. Σε αυτές τις περιοχές, παραδόξως, δημιουργούνται χώροι για περιποίηση, μια "περιττή πολυτέλεια" σε τέτοιες συνθήκες κατοίκησης. Τα κέντρα φιλοξενίας είναι γεμάτα με μικρά παιδιά, γι' αυτό οι υπεύθυνοι οργανώνουν κάποιες δραστηριότητες για αυτά, ενώ στις περιπτώσεις που βρεθούν εθελοντές, δημιουργείται σχολείο με τα βασικά μαθήματα. Γενικά τα κέντρα φιλοξενίας αναπτύσσουν έναν πολύ έντονο αυτοσχέδιο χαρακτήρα, που βασίζεται στην πρωτοβουλία των προσφύγων, στην προσπάθεια τους να καλύψουν τις βασικές ανάγκες κατά την προσωρινή κατοίκησή τους στο χώρο. Αναζητούν στην περιοχή οποιοδήποτε αντικείμενο μπορεί να τους φανεί χρήσιμο (π.χ. παλιά μεταλλικά τσέρκια ή ξύλινες παλέτες) και με αυτά που βρίσκουν, φτιάχνουν αυτοσχέδιες κατασκευές προσπαθώντας να βελτιώσουν την αντίξοη καθημερινότητά τους. Οι δομές, παρότι "ανοιχτές" είναι προστατευμένοι χώροι, δηλαδή είναι περιφραγμένες -συνήθως με συρματόπλεγμα- έτσι ώστε να υπάρχει ένας υποτυπώδης έλεγχος εισόδου, με απώτερο σκοπό να αποφευχθούν εγκληματικές ενέργειες. Ακόμη και η κυκλοφορία εντός των δομών δεν είναι ασφαλής, ιδιαίτερα τις νυχτερινές ώρες, αφού έχουν καταγραφεί πολυάριθμες σεξουαλικές επιθέσεις και ληστείες.38

Kingsley Patrick, "Better to Drown": A Greek Refugee Camp’s Epidemic of Misery (βλ. σημείωση 36)

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 44. Παιδί παρατηρεί αστυνομικούς να απομακρύνουν τέντες στο κέντρο φιλοξενίας στην Ειδομένη (Μάιος 2016)

Εικόνα 45. Πρόσφυγες στην Ειδομένη

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Εξαιτίας των αποτρόπαιων συνθηκών κράτησης πολλά άτομα διαγιγνώσκονται με κρίσεις ψυχικής υγείας, με αποτέλεσμα απόπειρες αυτοκτονίας να είναι συχνά φαινόμενα. Μετά τη συμφωνία Ελλάδας Τουρκίας39 για το κλείσιμο των συνόρων, οι δομές φιλοξενίας από ανοιχτές μετατράπηκαν σε κλειστές, καταπατώντας το δικαίωμα για ελεύθερη μετακίνηση των προσφύγων. Οι ελληνικές αρχές, σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Ένωση, προέβησαν σε αυτόματη κράτηση όλων των αιτούντων άσυλο και των μεταναστών και οι εγκαταστάσεις μετατράπηκαν αιφνιδιαστικά σε στρατόπεδα που μοιάζουν με φυλακές, καταπατώντας την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τα δικαιώματά τους.40

Μονάδες κατοικίας : Σκηνή Η σκηνή, η πιο κοινή μορφή καταφυγίου που χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης ήδη από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ικανοποιητική ως μια άμεση αλλά πρόσκαιρη λύση, αφού παρέχεται μια υποτυπώδης στέγη πολύ γρήγορα μετά από μια καταστροφή. Αν και οι σκηνές μεγαλύτερης αντοχής μπορούν να κρατήσουν για κάποιους μήνες, οι πρόσφυγες μπορεί να χρειαστεί να μείνουν πολλά χρόνια στους χώρους φιλοξενίας. Στις δομές φιλοξενίας, στη περίπτωση που δεν υπάρχουν οι απαραίτητες εγκαταστάσεις, η Ύπατη Αρμοστεία σε συνεργασία με άλλες ΜΚΟ προσφέρουν σκηνές ως ένα πρόχειρο κατάλυμα για τους πληγέντες. Μια τυπική οικογενειακή σκηνή41 που χρησιμοποιείται ως καταφύγιο στα περισσότερα κέντρα φιλοξενίας στη χώρα, έχει χωρητικότητα 5 ατόμων σε επιφάνεια μόλις 16 τμ. Στο εσωτερικό μιας σκηνής τοποθετούνται

βλ. σημείωση 30 Humans' rights watch, Ελλάδα: Έγκλειστοι αιτούντες άσυλο: Άθλιες συνθήκες για τους ανθρώπους που χρήζουν βοήθειας, www.hrw.org 41 Family Tent, Technical Specifications, UNCHR, https://cms.emergency.unhcr.org 40

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 46. Κάτοψη της σκηνής που παρέχει η UNCHR.

Εικόνα 47. Άποψη της σκηνής που παρέχει η UNCHR

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

συνήθως υπνόσακοι ή στην καλύτερη περίπτωση κουκέτες (για εξοικονόμηση χώρου) και ελάχιστοι αποθηκευτικοί χώροι. Στη δομή της θυμίζει τις Μαύρες Τέντες42 των νομάδων, αφού ο φέρων οργανισμός αποτελείται από μεταλλικούς στύλους, που υποστηρίζουν το συνθετικό ύφασμα της τέντας, ενώ η σταθεροποίηση στο έδαφος γίνεται με υφασμάτινους ιμάντες. Αποτελείται από συνθετικά αδιάβροχα υλικά, ενώ για να παρέχει μια υποτυπώδη στεγανοποίηση χρησιμοποιείται στο κάτω μέρος ένα ύφασμα πολυαιθυλενίου. Ωστόσο η μόνωση δεν είναι επαρκής για να κρατήσει το εσωτερικό ζεστό το χειμώνα, ούτε δροσερό κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Στα θετικά αυτής της επιλογής στέγασης -πέρα από το ότι πρόκειται για την ταχύτερη λύση- συγκαταλέγονται το χαμηλό κόστος και η ευκολία μεταφοράς της. Αφού παραδοθούν οι σκηνές, μπορούν να στηθούν από τους κατοίκους εντός ολίγων ωρών, χωρίς την ανάγκη περαιτέρω εξειδίκευσης. Σε πολλές περιπτώσεις οι σκηνές που παρέχονται από την UNHCR43 δεν επαρκούν για να φιλοξενήσουν όλους όσους διαμένουν σε κάθε δομή. Για το λόγο αυτό είναι πολύ σύνηθες ολόκληρες οικογένειες να μένουν σε σκηνές εμπορίου, χωρητικότητας δύο και τριών ατόμων, με αποτέλεσμα σε κάθε άτομο να αναλογεί λιγότερο από 1 τμ. ιδιωτικού χώρου, μια αδιανόητη κατάσταση που υποβαθμίζει την ανθρώπινη ύπαρξη.

42 43

βλ. κεφάλαιο Η εξέλιξη του νομαδικού στοιχείου UNHCR: United Nations High Commissioner for Refugees

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 48. Αξονομετρικό μιας μονάδας κατοικίας Batter Shelter

Εικόνα 49. Ο μεταλλικός σκελετός ενός Better Shelter

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Μονάδες κατοικίας : Καταφύγιο Βetter Shelter Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια μονάδα κατοικίας που χρησιμοποιείται κυρίως στο Κέντρο Υποδοχής στον οικισμό Καρά Τεπέ στη Λέσβο. Η κατασκευή των μονάδων κατοικίας χρηματοδοτείται από τον Οργανισμό της ΙΚΕΑ (IKEA Foundation) και ο σχεδιασμός έγινε από τη σουηδική κοινωνική εταιρία Better Shelter (μτφ. Καλύτερο Καταφύγιο) σε συνεργασία με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Σκοπό έχουν -στο βαθμό που είναι δυνατόν- οι κάτοικοι να νιώσουν μια στοιχειώδη ιδιωτικότητα σε προσωρινούς οικισμούς, μεταβατικούς χώρους και δομές φιλοξενίας. Πρόκειται για μονόχωρες κατοικίες ορθογώνιας κάτοψης (5,68μ. x 3,32μ.) με σκελετό ελαφρύ αλλά και ανθεκτικό, κατασκευασμένο από γαλβανισμένο μέταλλο. Είναι μια αρθρωτή κατασκευή που για περισσότερη σταθερότητα πακτώνεται στο έδαφος. Επάνω στο σκελετό προσαρμόζονται η οροφή και οι τοίχοι, δηλαδή πανέλα από πλαστικά πολυμερή. Τα παράθυρα και η πόρτα μπορούν να τοποθετηθούν σε διάφορες θέσεις επάνω στα πανέλα ανάλογα με την τοποθεσία, τη χρήση και τις προτιμήσεις. Η πόρτα, που κλειδώνει και από το εσωτερικό, επιτρέπει σε όλους -κυρίως στις γυναίκες και τα παιδιά- να νιώθουν πιο ασφαλείς όταν βρίσκονται στο σπίτι τους. Γίνεται προσπάθεια προστασίας του εσωτερικού από τις καιρικές συνθήκες, με το υπερυψωμένο δάπεδο να λειτουργεί ως θερμομόνωση, ενώ οι πλαστικοί τοίχοι κρατούν έξω τον άνεμο και είναι ανθεκτικοί στη βροχή και το χιόνι. Η κατοικία μπορεί εύκολα να αποσυναρμολογηθεί, να μεταφερθεί και να συναρμολογηθεί εκ νέου σε μια διαφορετική τοποθεσία. Η συναρμολόγηση ενός Better Shelter επιφάνειας 17,5 τ.μ. απαιτεί μια ομάδα τεσσάρων ανθρώπων για περίπου τέσσερις ώρες ανάλογα με τις συνθήκες και την εμπειρία, αφού τα επιμέρους τμήματα της κατασκευής 80

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 50. Άποψη της δομής φιλοξενίας στο Καρά Τεπέ στη Λέσβο

Εικόνα 51. Μη-τόποι: Τα αεροδρόμια

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

παραδίδονται με οδηγίες συναρμολόγησης και τα απαραίτητα εργαλεία. Η κατασκευή ελαχιστοποιεί το συνολικό κόστος μιας δομής φιλοξενίας, αφού οτιδήποτε απαιτείται για να κατασκευαστεί περιλαμβάνεται. Η αυξομείωση του μεγέθους της είναι πολύ εύκολη, καθώς επιπλέον τμήματα μπορούν να προστεθούν και να αφαιρεθούν για να δημιουργήσουν μικρότερες ή μεγαλύτερες μονάδες. Σε αντίθεση με τις σκηνές, οι οποίες απαιτούν την αντικατάσταση ολόκληρης της κατασκευής αν οποιοδήποτε μέρος καταστραφεί, τα μέρη του καταφυγίου Better Shelter μπορούν να αντικατασταθούν μεμονωμένα. Κάθε μονάδα προσφέρει μια αξιοπρεπή διαμονή και ένα υγιεινό περιβάλλον, με ασφάλεια και ιδιωτικότητα σε αντίθεση με τις υφασμάτινες σκηνές, που αποτελούν μια πιο πρόχειρη λύση. Η διάρκεια ζωής του καταφυγίου είναι τουλάχιστον τριών χρόνων, δηλαδή τριπλάσια από τις τυπικές σκηνές των δομών φιλοξενίας.

Πλούσιοι νομάδες Οι global nomads κατά την διάρκεια της περιπλάνησής τους σε διαφορετικές χώρες και πόλεις, εκτός από τα σύγχρονα εργαλεία τους και μια βαλίτσα, χρειάζονται ένα μέρος για διαμονή. Σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Marc Augé44 το πεδίο δράσης των νεονομάδων κατά την διαδρομή τους είναι οι μη-τόποι, όπου η ταυτότητα του ταξιδιώτη παραμένει ανώνυμη, ικανοποιώντας την ελευθερία κίνησης που επιθυμεί. Τέτοιοι τόποι χαρακτηρίζονται από ανοικειότητα και έλλειψη χαρακτηριστικών τοπικότητας, όπως για παράδειγμα τα αεροδρόμια, οι σιδηροδρομικοί σταθμοί, οι αυτοκινητόδρομοι και τα εμπορικά κέντρα.

Non-places, Introduction to an Αnthropology of Supermodernity, 1995, London, New York, σελ. 42, όπως αναφέρεται στο Νεονομάς:υβριδική ζωή ανάμεσα στο πραγματικό και το άυλο, σελ. 61

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 2 Στέγαση πλουσιων νομάδων

Εικόνα 52. Στέγαση πλούσιων νομάδων

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Τα μέσα μαζικής μεταφοράς εξυπηρετούν τις συνεχόμενες μετακινήσεις των σύγχρονων νομάδων και συγχρόνως αποτελούν ένα είδος προσωρινού καταφυγίου. Τον 19ο αιώνα τα τρένα ταξιδεύοντας από πόλη σε πόλη, αποτελούν μια κινούμενη μικρή κοινωνία για ανθρώπους κάθε λογής όπως τουρίστες, ταξιδιώτες και επαγγελματίες που ζουν ως νομάδες, σε βαγόνια εν κινήσει. Ωστόσο τον 21ο αιώνα παρά τον εκσυγχρονισμό τους, δεν χρησιμοποιούνται με τον ίδιο τρόπο. Αποτελούν πλέον μέσο μεταφοράς κυρίως για μικρές αποστάσεις και επιλογή για μια μικρή ομάδα ταξιδιωτών με σκοπό την ψυχαγωγία. Η πλειοψηφία των ανθρώπων προτιμά την εναέρια μετακίνηση αφού είναι πιο γρήγορη και άμεση. Τα σύγχρονα αεροπλάνα μεταφέρουν καθημερινά έναν σημαντικό αριθμό ατόμων ανά τον κόσμο και λειτουργούν εν μέρει ως ξενοδοχεία για τους global nomads, καθώς προσφέρουν ανέσεις και παροχές ικανές να φιλοξενήσουν ανθρώπους για μερικές ώρες, όπως άνετα καθίσματα και γεύματα. Τα ξενοδοχεία, οι πιο συνηθισμένοι τόποι διαμονής, μέχρι και πριν από λίγα χρόνια, αποτελούν σταυροδρόμια στην νομαδική ζωή, αφού βρίσκονται σε κομβικά σημεία και σε αυτά παραμένουν για περιορισμένο χρονικό διάστημα οι ταξιδιώτες μετακινούμενοι από τόπο σε τόπο. Ακολουθώντας τη συνεχή μετακίνηση του πληθυσμού, ο σχεδιασμός των ξενοδοχείων με το πέρασμα των χρόνων προσαρμόζεται σε αυτή την κινητικότητα και τα ξενοδοχεία μετατρέπονται από μέρη για να κοιμηθείς, σε μέρη που σχετίζονται με την εμπειρία45 και τη διασκέδαση, ενισχύοντας το νομαδικό τρόπο ζωής. Προσφέροντας παροχές και ανέσεις διαφόρων τύπων όπως εστιατόρια, σαλόνια διασκέδασης, γυμναστήρια και σπα, μπορούν να χαρακτηριστούν ως μια αυτόνομη 45

Donald Albrecht-Elizabeth Johnson, Merrell Publishers & Cooper-Hewitt, New Hotels for Global Nomads, National Design Museum 2002

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

πόλη μέσα στον αστικό ιστό. Σε πολλές περιπτώσεις εκτός από δωμάτια διαμονής που αντιπροσωπεύουν τον ιδιωτικό χώρο, την "κατοικία" των εναλλασσόμενων πελατών, τα ξενοδοχεία περιλαμβάνουν καταστήματα, γραφεία, αίθουσες συνεδριάσεων και κοινόχρηστους χώρους ψυχαγωγίας. Αυτοί οι χώροι δεν προορίζονται μόνο για δείπνα και διάφορες δραστηριότητες, αλλά αντιπροσωπεύουν μια "αγορά" όπου διεξάγονται πολλές επαγγελματικές συναντήσεις από τους πωλητές (salesmen). Στο τυπικό δωμάτιο των ξενοδοχείων που φιλοξενεί συνήθως τους πλούσιους νομάδες, η διαμόρφωση του χώρου είναι η πλέον λειτουργική, καθώς εξυπηρετεί τις βασικές ανάγκες ενός ταξιδιώτη στις λιγότερες δυνατές διαστάσεις, με ένα μέσο όρο για όλες τις κατηγορίες ξενοδοχείων τα 14τμ46. Στα περισσότερα δωμάτια, κοντά στην είσοδο διαμορφώνεται μια ζώνη που εμπεριέχει το χώρο υγιεινής και αποθηκευτικούς χώρους. Αυτή η ζώνη αποτελεί ένα φίλτρο ανάμεσα στο διάδρομο κίνησης του ξενοδοχείου και στον κύριο χώρο του δωματίου, όπου βρίσκεται το κρεβάτι. Τα ξενοδοχεία, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, διαθέτουν κοινόχρηστους χώρους που εξυπηρετούν τις ανάγκες για φαγητό και διασκέδαση, ενώ το δωμάτιο καλύπτει τις πιο ιδιωτικές ανάγκες του ανθρώπου σε ένα ικανοποιητικό βαθμό για κάποιες μέρες. Παρόλα αυτά, ένας σύγχρονος νομάς που ταξιδεύει για επαγγελματικούς λόγους, χρειάζεται ένα χώρο διαμονής για ένα διάστημα αρκετών ημερών ή μηνών. Σε αυτήν την περίπτωση το δωμάτιο ξενοδοχείου δεν είναι το κατάλληλο μέρος διαμονής.

Υπουργική Απόφαση 216/2015-ΦΕΚ 10/Β/ 09-01-2015

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Εικόνα 53. Τυπικό δωμάτιο ξενοδοχείου (μ.ο. 14 τμ.)

Εικόνα 54. Ξενοδοχείο Capsule, Ιαπωνία

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Ένα ιδιαίτερα πρωτότυπο ξενοδοχείο, που βασίζεται στην ιδέα των Archigram για την Κάψουλα ως μια μονάδα κατοίκησης, αναπτύχθηκε στην Ιαπωνία στα τέλη του 1970. Τα Capsule Hotels περιλαμβάνουν ένα μεγάλο αριθμό μικρών χώρων διαμονής με διαστάσεις κρεβατιού (2μ. x 1μ. x 1,25μ.), που είναι τοποθετημένοι σε σειρά. Τα Capsule Hotels προσφέρουν διανυκτέρευση με χαμηλό κόστος σε επαγγελματίες και ταξιδιώτες, και συνδυάζουν αυτούς τους ελάχιστους χώρους διαμονής με επιπρόσθετους άνετους κοινόχρηστους χώρους. Τα Capsule Hotels παρά τις ασφυκτικά μικρές διαστάσεις τους, είναι πολύ διαδεδομένα στην Ασία και τα τελευταία χρόνια έχουν υιοθετηθεί και στην Δύση. Η φθηνή διανυκτέρευση που παρέχουν είναι μια καλή επιλογή για τους ταξιδιώτες που αναζητούν ένα μέρος διαμονής περιμένοντας πιθανώς την πτήση του επόμενου προορισμού τους. Ωστόσο, μεγάλη ανταπόκριση έχουν στην Ιαπωνία, καθώς οι πολίτες έχοντας μια έντονη επαγγελματική δραστηριότητα, χρειάζονται ένα χώρο ξεκούρασης για λίγες ώρες κοντά στον εργασιακό τους χώρο. Η μετακίνηση των ανθρώπων στα πλαίσια μιας επαγγελματικής αναζήτησης και μιας αναπτυσσόμενης καριέρας ολοένα και αυξάνεται. Με τον ίδιο ρυθμό αυξάνεται και η ανάγκη για καταλύματα, που θα καλύπτουν τις ανάγκες ενός σύγχρονου νομά. Ένας επαγγελματίας, εκτός από ένα χώρο ύπνου, χρειάζεται επιπλέον ένα χώρο εργασίας και τεχνολογικές παροχές. Τα ξενοδοχεία δεν παρέχουν τις περισσότερες φορές όλους αυτούς τους χώρους μέσα στα δωμάτια και σε συνδυασμό με την έλλειψη κουζίνας και καθιστικού καθιστούν δύσκολη τη διαμονή για πολλές μέρες. Ένας σύγχρονος νομάς δε μπορεί να ζει σε ένα χώρο ύπνου και να εξυπηρετεί όλες τις ανάγκες του με πλήρη αυτονομία. Το δωμάτιο ενός ξενοδοχείου κρίνεται ακατάλληλο για διαμονή πολλών ημερών, διότι είναι ιδιαίτερα ψυχρό, απρόσωπο κι απόμακρο και η ατμόσφαιρα δε δίνει την αίσθηση ενός σπιτικού ώστε να αισθανθεί κάποιος άνετα, φιλικά και οικεία. 87

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Υφιστάμενα Κελύφη Ο πλούσιος νομάς κινούμενος από τόπο σε τόπο αντιμετωπίζει τη δυσκολία της ενσωμάτωσης και την έλλειψη σημείων αναφοράς. Για αυτό το λόγο έχει την ανάγκη να βρίσκεται σε ένα χώρο που να του θυμίζει το σπίτι του και παράλληλα να νιώθει αυτόνομος και ανεξάρτητος από οποιαδήποτε υπηρεσία ξενοδοχείου. Σε ένα ξενοδοχείο είναι ακόμη ένας απρόσωπος πελάτης, άγνωστος μεταξύ αγνώστων. Αντιθέτως σε ένα διαμέρισμα αισθάνεται μέλος μιας γειτονιάς και κομμάτι μιας κοινότητας, μια κατάσταση που ισοσταθμίζει τη μοναξιά του. Η αρχιτεκτονική για να καλύψει και να ικανοποιήσει τις ανάγκες στέγασης των global nomads εκμεταλλεύτηκε αρχικά τα υφιστάμενα κελύφη στο εσωτερικό των πόλεων. Με την αξιοποίηση του κτηριακού αποθέματος -στα πλαίσια της αναδυόμενης οικονομίας του διαμοιρασμού- δημιουργήθηκαν πλατφόρμες καταχώρησης, εύρεσης και ενοικίασης καταλυμάτων που προσφέρουν άνετους χώρους διαμονής και εμπνέουν οικειότητα όπως η Airbnb, η Homelike και η HomeAway, που άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο μέχρι πρότινος αντιλαμβανόμασταν την εξυπηρέτηση πελατών, τη συνδιαλλαγή, ακόμη και τις μεταξύ μας κοινωνικές σχέσεις.Η πολιτική αυτών των πλατφορμών παρότι βασίζεται στην λογική της απλής στέγασης (accommodation) προωθεί και υπόσχεται στους χρήστες την αίσθηση της κατοίκησης (housing)47. «Νιώστε σαν το σπίτι σας, όπου και αν σας πηγαίνει η δουλειά.», «..ένα σπίτι είναι απλά ένας χώρος, αλλά ένα σπιτικό είναι εκεί όπου ανήκεις.»

Πλουμάκη Ελευθερία, Νεονομάς, 2018

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 55. Παράδειγμα διαμερίσματος που διατίθεται στην πλατφόρμα της Airbnb

Εικόνα 56. Χώρος συστέγασης The Collective, Old Oak, Λονδίνο

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Νέες κατασκευές Το ταξίδι του σύγχρονου νομά, όπως ειπώθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, είναι μια διαδικασία ατομική και μοναχική. Ωστόσο η έλλειψη ουσιαστικής επικοινωνίας και επαφής, που δεν καλύπτεται απλά από τη διαμονή στο διαμέρισμα κάποιου άλλου ή σε ένα διαμέρισμα διαμορφωμένο έτσι ώστε να θυμίζει το σπίτι του, τον έχει οδηγήσει σε αναζήτηση συλλογικών τρόπων ζωής προκειμένου να αισθάνεται ότι "ανήκει" σε μια ομάδα ατόμων. Ο άνθρωπος όσο και να αναζητά την περιπέτεια, την αυτονομία και την ανεξαρτησία του, είναι εκ φύσεως ένα κοινωνικό και πολιτικό ον που μπορεί να ζήσει εν κινήσει, αλλά όχι μοναχικά. Έτσι, αν και αυτοεξόριστος σε κάποιο σημείο της γης, αποποιούμενος έννοιες όπως την οικογένεια και την πατρίδα του, προσπαθεί να δημιουργήσει μια εναλλακτική πραγματικότητα, συγκατοικώντας με άλλους νομάδες και αναπτύσσοντας σχέσεις συντροφικότητας και αλληλεγγύης. Με βάση λοιπόν αυτή την ανάγκη του, δημιουργούνται σε μεγάλες μητροπόλεις, χώροι συστέγασης που προσφέρουν δωμάτια διαμονής, κοινόχρηστους χώρους διημέρευσης και ψυχαγωγίας και χώρους εργασίας, πλήρως εξοπλισμένους. Αυτοί οι χώροι "συγκατοίκησης" προορίζονται για σύγχρονους νομάδες υψηλού οικονομικού εισοδήματος που αναζητούν έναν εναλλακτικό και συλλογικό τρόπο ζωής και προσφέρουν ανέσεις και παροχές υψηλού επιπέδου προς ενοικίαση. Τέτοιου είδους χώρους προσφέρουν εταιρίες όπως η X Social Communities, η Roam, η The Collective, Soho Houses & Co. κτλ. Ο κοινός παρανομαστής αυτών των χώρων συστέγασης είναι οι πολυτελείς χώροι διαμονής, εργασίας και ψυχαγωγίας, όπου ο “κάτοικος” έχει έναν προσωπικό χώρο ύπνου και τις υπόλοιπες ώρες της ημέρας ζει, εργάζεται, διασκεδάζει και επικοινωνεί με ανθρώπους που φαινομενικά είναι άγνωστοι, αλλά έχουν κοινά ενδιαφέροντα και κοινή στάση ζωής.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 57. Διαμέρισμα με τρία υπνοδωμάτια στον χώρο συστέγασης X-Social Communities

Εικόνα 58. Ιδιωτικός χώρος στην κοινότητα The collective

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Η οργάνωση αυτών των κοινοτήτων μπορεί να γίνει με τη μορφή διαμερισμάτων για 1-3 άτομα, όπου περιλαμβάνονται κοινόχρηστοι χώροι διημέρευσης και ξεχωριστά υπνοδωμάτια και χώροι υγιεινής. Ωστόσο, σε ορισμένα παραδείγματα, όπως τα δωμάτια στην κοινότητα The Collective, ο σύγχρονος νομάς ενοικιάζει έναν ιδιωτικό χώρο με κρεβάτι και χώρο υγιεινής ενώ τους υπόλοιπους χώρους τους μοιράζεται με όλη την κοινότητα, όπως συμβαίνει και στα ξενοδοχεία. Οι κοινόχρηστοι χώροι περιλαμβάνουν κουζίνες, τραπεζαρίες, καθιστικά, καθώς και χώρους χαλάρωσης κι εργασίας. Σε πολλές περιπτώσεις συμπεριλαμβάνονται κέντρα περιποίησης, σπα, γυμναστήρια, πισίνα αλλά και χώροι εστίασης, όπως εστιατόρια, καφέ και χώροι νυχτερινής διασκέδασης. Επίσης ορισμένες κοινότητες προσφέρουν ιδιωτικούς εγκαταστάσεις προς ενοικίαση για την πραγματοποίηση εκδηλώσεων. Αξίζει να σημειωθεί ότι παρόλη την πολυτέλεια και την υψηλή ποιότητα ζωής που προσφέρεται, οι ιδιωτικοί χώροι των "κατοίκων" διαμορφώνονται στις ελάχιστες διαστάσεις. Οι αρχές του σχεδιασμού τους, όπως η εργονομία και η οικονομία χώρου θυμίζουν την Κάψουλα (Capsule) των Archigram. Μέσα στα δωμάτια υπάρχουν όλα τα απαραίτητα έπιπλα, αντικείμενα και συσκευές καθώς και προσωπικός χώρος υγιεινής και μια μικρή κουζίνα. Ωστόσο οι διαστάσεις τους δεν επιτρέπουν πολλές δραστηριότητες και αυτή η επιλογή στο σχεδιασμό μάς οδηγεί σε δύο συμπεράσματα. Αρχικά ότι υποστηρίζεται η νοοτροπία των σύγχρονων νομάδων στη λογική της απλής στέγασης σε έναν χώρο που φιλοξενεί μονάχα την δραστηριότητα του ύπνου, όπως η σκηνή του νεολιθικού νομά. Οι υπόλοιπες δραστηριότητες, η εργασία, το γεύμα, η κοινωνικοποίηση και η ψυχαγωγία πραγματοποιούνται σε ένα κλίμα συλλογικό και ομαδικό σε κοινόχρηστους χώρους. Το δεύτερο συμπέρασμα είναι, ότι ο σχεδιασμός αυτών των δωματίων προσαρμόζεται σε μια τάση μινιμαλιστικού τρόπου ζωής που ακολουθούν οι νομάδες. Προσαρμόζεται, δηλαδή, στην τάση 92

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

περιορισμού των αγαθών που μεταφέρει μαζί του ο σύγχρονος νομάς, καθώς για αυτόν εκτός από τα απολύτως απαραίτητα, ο φορητός υπολογιστής και λοιπές συνεργαζόμενες συσκευές είναι τα μοναδικά αντικείμενα που χρειάζεται στην περιπλάνηση του. Οι μεταβολές που υφίσταται ο σύγχρονος κόσμος και οι ακραίες διακυμάνσεις στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι κατοικούν τη γη, θέτουν ερωτήματα σχετικά με το σχεδιασμό του αστικού περιβάλλοντος. Η μετατροπή των πόλεων σε πιο βιώσιμες και ανθεκτικές, τις καθιστά περισσότερο ικανές να ανταποκριθούν πιο γρήγορα στις νέες “προκλήσεις”. Σε αυτές τις αποκαλούμενες "έξυπνες πόλεις" (smart cities) απώτερος σκοπός είναι η βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών στα πλαίσια της βιώσιμης ανάπτυξης, με τη χρήση των τεχνολογικών επιτευγμάτων. Τέτοιου είδους πόλεις όπως για παράδειγμα η Songdo International Business District, νοτιοδυτικά της Σεούλ και η Freeland48, ανατολικά του Άμστερνταμ που λειτουργούν και ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της μεταβαλλόμενης κοινωνίας, υποδέχονται και ενσωματώνουν καλύτερα τους σύγχρονους νομάδες από ότι οι μέχρι τώρα “δυσκίνητες” και στατικές πόλεις. Οι global nomads στενά συνδεδεμένοι με την τεχνολογία και τις παροχές της και συμφιλιωμένοι με τις νέες παγκόσμιες τάσεις είναι η πρώτη ομάδα ατόμων που μπορεί να κατανοήσει και να εκμεταλλευτεί τις παροχές μιας έξυπνης πόλης. Οι έξυπνες πόλεις παρέχουν ποικίλες υπηρεσίες, όπως σταθμούς φόρτισης για ηλεκτρικά οχήματα και συστήματα συλλογής απορριμμάτων, με την βοήθεια των ενσωματωμένων υπολογιστών σε κτήρια και δρόμους. Αισθητήρες συγκεντρώνουν πληροφορίες, οι οποίες μετατρέπονται σε ειδοποιήσεις για την ενημέρωση των πολιτών σε περιπτώσεις λόγου χάρη ακραίων

Έργο των MVRDV Architects, 2011, www.mvrdv.nl/projects/32/almere-oosterwold

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Εικόνα 59. Κοινός χώρος εργασίας

Εικόνα 60. Αναπαράσταση Έξυπνης Πόλης

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

καιρικών φαινομένων ή εγκλημάτων. Η καθημερινή εξυπηρέτηση που προσφέρουν και οι δυνατότητες στην επικοινωνία (τηλεδιάσκεψη) και στη διαχείριση χώρων με διάφορους τρόπους, αποτελούν λόγους εύκολης προσαρμογής των νεονομάδων και ικανοποίησης των αναγκών τους. Εξάλλου η τεχνολογία, η ευελιξία, η οικολογική συνείδηση και η αναζήτηση του καινούργιου και του βέλτιστου είναι κοινές αρχές που μοιράζονται οι νομάδες και οι έξυπνες πόλεις.

Σύγκριση μονάδων εφήμερης κατοίκησης φτωχών και πλούσιων νομάδων Είναι φανερό λοιπόν, ότι η αντιμετώπιση των δύο τύπων νομάδων δεν είναι ισότιμη. Η στέγασή τους πραγματοποιείται με γνώμονα διαφορετικές συνθήκες και απαιτήσεις. Τα υφιστάμενα κελύφη που κατοικούν οι νομάδες διαφέρουν, καθώς στους πρόσφυγες δίνονται συχνά χώροι εγκαταλελειμμένοι που δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για τη χρήση τους ως κατοικία. Όταν οι global nomads επιλέγουν τη διαμονή σε υφιστάμενα κελύφη, οι παροχές που προσφέρονται είναι ανάλογες του χρηματικού ποσού της ενοικίασης και έχουν σκοπό να κάνουν τον ένοικο να αισθανθεί οικεία. Στους νεόδμητους οικισμούς ή κοινότητες, παρόλο που οργανώνονται με τη νοοτροπία της συλλογικότητας και το διαχωρισμό των ιδιωτικών χώρων από τους κοινόχρηστους, η ποιότητα των παροχών είναι εκ διαμέτρου αντίθετη. Στους καταυλισμούς των προσφύγων οι βασικές παροχές διαβίωσης είναι σε έλλειψη και ο ιδιωτικός χώρος που αντιστοιχεί σε κάθε άτομο είναι σχεδόν μηδαμινός, κυρίως εξαιτίας του υπερπληθυσμού στις δομές. Η ποιότητα ζωής είναι ανύπαρκτη και οι μονάδες κατοίκησης από ευτελή υλικά, δεν προσφέρουν την αναγκαία ασφάλεια και ιδιωτικότητα. Οι καθημερινές ανάγκες καλύπτονται μερικώς, ενώ η στοιχειώδης ψυχαγωγία των προσφύγων είναι έργο 95

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

καθαρά δικής τους πρωτοβουλίας. Αντιθέτως, στις κοινότητες συστέγασης, η πολυτέλεια, η άνεση και οι παροχές κάθε τύπου για την καθημερινή εξυπηρέτηση και τη διασκέδαση των ενοίκων, είναι σήμα κατατεθέν. Οι ιδιωτικοί χώροι είναι πλήρως εξοπλισμένοι και σχεδιασμένοι με γνώμονα τις τελευταίες εξελίξεις της τεχνολογίας, προκειμένου να προσαρμόζονται στον κάθε "κάτοικο". Η έννοια της ομαδοποίησης στους δύο νεόδμητους χώρους μεταφράζεται με ανόμοιο τρόπο. Οι πρόσφυγες στους καταυλισμούς ελέγχονται και "κατηγοριοποιούνται" με βάση την εθνικότητα, το θρήσκευμα και την κατοχή ή όχι πιστοποιητικών εγγράφων. Οι οικισμοί όντας τοποθετημένοι μακριά από τα αστικά κέντρα απομονώνουν τους πρόσφυγες από την τοπική κοινωνία με αποτέλεσμα να γκετοποιούνται. Ταυτόχρονα στερούνται της ελευθερίας στην επιλογή του τρόπου διαβίωσης και στη μετακίνηση. Από την άλλη, οι κοινότητες συστέγασης επιδιώκουν να δημιουργήσουν μια ελίτ, δηλαδή μια κλειστή ομάδα ατόμων που έχουν κοινά ενδιαφέροντα και δεν επιθυμούν την ανάμιξή τους με άτομα διαφορετικής στάσης ζωής. Οι προαναφερόμενες συλλογικότητες απευθύνονται σε ανθρώπους με συγκεκριμένο εισόδημα, οι οποίοι επιλέγουν συνειδητά να ομαδοποιηθούν με ομοίους τους. Βέβαια η τοποθέτηση των κοινοτήτων αυτών στην καρδιά μεγάλων μητροπόλεων, καθιστά άμεση την πρόσβαση στην πόλη και δίνει την επιλογή στους κατοίκους να συναναστρέφονται με άτομα και εκτός της κοινότητας. Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί ότι σε κάθε περίπτωση μεμονωμένα, στο εσωτερικό της κοινότητας, τα άτομα αντιμετωπίζονται ως ισότιμα μέλη της.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Συγκρίνοντας τις μονάδες κατοικίας, από τη σκηνή και το καταφύγιο των προσφυγικών οικισμών, στο τυπικό δωμάτιο ξενοδοχείου και το μέσο ιδιωτικό χώρο μιας νεοφυούς συλλογικότητας, βγάζουμε αρκετά συμπεράσματα για την αντιμετώπιση του κάθε τύπου νομά. Αρχικά, και οι δύο μονάδες που προορίζονται για φτωχούς νομάδες διαθέτουν χώρους ύπνου και αποθήκευσης για τα λιγοστά υπάρχοντά τους, αλλά, δεν περιλαμβάνουν χώρο υγιεινής, ούτε παρασκευής φαγητού, όπως αντιθέτως συμβαίνει σε δομές σχεδιασμένες για πλούσιους νομάδες. Ενώ τα τετραγωνικά της κάθε μονάδας με μια πρώτη ματιά μοιάζουν να έχουν μια ισότιμη αντιμετώπιση μεταξύ των νομάδων (μ.ο. 14 τμ.), αυτό δεν συμβαίνει, διότι οι μονάδες για τους φτωχούς νομάδες είναι εξ αρχής σχεδιασμένες για τουλάχιστον 5 άτομα, μονάχα για τη δραστηριότητα του ύπνου. Επιπλέον, λόγω του υπερπληθυσμού που επικρατεί στις δομές φιλοξενίας, περισσότερα από τα προβλεπόμενα άτομα διαμένουν στην ίδια μονάδα κατοικίας. Έτσι, λοιπόν, τα τετραγωνικά ιδιωτικού χώρου που αντιστοιχούν σε κάθε άτομο είναι σε αυτή την περίπτωση λιγότερα του 1 τμ., σε αντίθεση με τα προβλεπόμενα 3,5 τμ.49 Από την άλλη, ένα τυπικό δωμάτιο ξενοδοχείου50 ή ένα δωμάτιο σε μια κοινότητα συστέγασης, στα ίδια τετραγωνικά, περιλαμβάνουν εκτός από ένα κρεβάτι για ύπνο κι έναν αποθηκευτικό χώρο, επιπλέον χώρο υγιεινής ή ακόμα και κουζίνα με τις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις. Ενώ θα περιμέναμε οι κοσμοπολίτες πλούσιοι νομάδες να διαμένουν σε μεγάλα και πολυτελή διαμερίσματα, ανατρέπουν τις αρχικές μας σκέψεις επιλέγοντας τις ελάχιστες διαστάσεις, στις οποίες αναγκάζονται να ζήσουν οι φτωχοί νομάδες.

Camp planning standards, emergency.unhcr.org/entry/45582/camp-planning-standardsplanned-settlements 50 βλ. σημείωση 46

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Εικόνα 61. Αξονομετρικό σκηνή UNHCR

Εικόνα 62. Αξονομετρικό καταφυγίου Better Shelter

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 63. Αξονομετρικό τυπικού δωματίου ξενοδοχείου

Εικόνα 64. Αξονομετρικό ιδιωτικού χώρου στην κοινότητα The collective

Νέοι τύποι σύγχρονων νομάδων

Εικόνα 65. Σύγκριση μονάδων κατοικίας

100

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 66. Διαχρονικές αξίες νομαδισμού

101

4. Συμπεράσματα Ο νομαδισμός, ως τρόπος ζωής και επιβίωσης, διακρίνεται από αρχές που χαρακτηρίζονται από διαχρονικότητα και έχουν μεταλαμπαδευτεί από τους παραδοσιακούς νεολιθικούς νομάδες, στους νομάδες του σήμερα. Στην πορεία τους μέσα στον χρόνο, εκφράζονται με διάφορους τρόπους ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες κάθε εποχής και καταφέρνουν να διατηρηθούν και να αναδείξουν τη σημασία τους. Μια από τις πιο βασικές αρχές τους, είναι η έννοια του εφήμερου που είναι συνυφασμένο και αλληλένδετο με τον τρόπο ζωής τους και τη συνεχή περιπλάνησή τους. Το εφήμερο στην κατοίκησή τους, εκφράζεται μέσα από τις ευμετάβλητες και ελαφριές κατασκευές, που συνοδεύουν, υποστηρίζουν και εξυπηρετούν τη συνεχώς μετακινούμενη καθημερινότητά τους. Τον 20ο αιώνα, σε μια εποχή που βίωσε πολλές μεταβολές και εξελίξεις λόγω των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, οι αρχιτέκτονες αμφισβήτησαν και αναθεώρησαν τη μονιμότητα, αναζητώντας την έννοια του εφήμερου στον τρόπο ζωής και την κατοίκηση των ανθρώπων. Οι περισσότερες καινοτόμες για την εποχή προτάσεις για εφήμερη κατοίκηση προάγουν την ευελιξία, την ελαφρότητα, τη μεταβολή και την μετακίνηση, έννοιες που είναι άμεσα συνδεδεμένες με τη νομαδική ζωή. Σήμερα όμως, τι ρόλο έχει το εφήμερο στη ζωή και στην κατοίκηση; Στον 21Ο αιώνα, η αναζήτηση του εφήμερου γίνεται πιο εντατική, καθώς η συνεχόμενη εξέλιξη της τεχνολογίας και οι αλλαγές στη δομή της κοινωνίας και της οικονομίας ενισχύουν την έννοια της μεταβολής και του παροδικού. Η οικονομία του διαμοιρασμού, που βασίζεται στο "μοιράζομαι", έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την έννοια της ιδιοκτησίας, που ταυτίζεται με τη μονιμότητα. Πλέον η μόνιμη εγκατάσταση σε ένα μέρος δεν αποτελεί μονόδρομο και οι νέες γενιές 102

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

δεν είναι προσκολλημένες στην κτήση, αλλά επιζητούν την αλλαγή ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες τους. Η συλλογικότητα είναι μια ακόμη αξία του νομαδισμού, που επικρατούσε στο παρελθόν, καθώς η επιβίωση ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την ομάδα, η οποία προστάτευε τα μέλη της και φρόντιζε για την καθημερινή εξυπηρέτηση των αναγκών της. Η έννοια της συλλογικότητας στο πέρασμα του χρόνου έχασε τη σημασία της και η κοινωνία σταδιακά μετατράπηκε από συλλογική σε ατομική. Οι αλλαγές στη δομή της οικογένειας και οι σύγχρονες παροχές έχουν συντελέσει στην απομόνωση του ατόμου, καθώς η διαβίωσή του δεν απαιτεί την ύπαρξή του σε μια ομάδα. Οι πλούσιοι σύγχρονοι νομάδες, επηρεασμένοι από τις συνθήκες της γενιάς τους, ακολουθούν ένα ατομικό και μοναχικό ταξίδι. Η δημιουργία νέων χώρων συστέγασης για τη διαμονή τους, επανατοποθετεί την έννοια της συλλογικότητας που και οι ίδιοι επιζητούν, παρά τη μοναχική μετακίνησή τους, και την αναγάγει σε κυρίαρχο τρόπο ζωής. Η αναζήτηση έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των νομάδων, αφού αποτέλεσε τον σκοπό της περιπλάνησής τους από τόπο σε τόπο. Οι νεολιθικοί νομάδες μετακινούνταν προς αναζήτηση τροφής, όπως συλλογή καρπών και εύρεση θηραμάτων, και ασφαλούς περιβάλλοντος για να προστατευτούν από τους εξωτερικούς κινδύνους. Αργότερα, η περιπλάνηση των νομάδων ταυτίστηκε με την αναζήτηση εμπειριών και τη συλλογή αναμνήσεων. Σήμερα, οι σύγχρονοι νομάδες συνεχίζουν να κινούνται αναζητώντας το καινούργιο. Ωστόσο, οι δύο κατηγορίες νομάδων έχουν πολύ διαφορετικές επιδιώξεις μεταξύ τους. Οι μεν φτωχοί νομάδες επιζητούν την ασφαλή διαβίωσή τους, όπως στη νεολιθική εποχή, αλλά και μια νέα μονιμότητα, ενώ οι πλούσιοι νομάδες επιζητούν νέες εμπειρίες, γνώσεις και επαγγελματική καταξίωση.

103

Συμπεράσματα

Η έννοια του νομαδισμού έχει επηρεάσει ένα σημαντικό αριθμό ανθρώπων της νέας γενιάς. Οι υπηρεσίες που βασίζονται στην έντονη κινητικότητα της εποχής, προσελκύουν ολοένα και περισσότερα άτομα προς τη νομαδική ζωή. Μπορεί όμως, η έλλειψη μιας σταθεράς και μιας βάσης, να αποτελέσει ένα μόνιμο τρόπο ζωής για μεγάλο χρονικό διάστημα; Πρόκειται για μια παροδική επιλογή και μια μόδα που θα αμφισβητηθεί μελλοντικά από τις επόμενες γενιές; Οι αρχές του νομαδισμού και η επιβίωσή τους μέσα στο χρόνο, αποδεικνύουν τη διαχρονικότητά τους. Ακόμα και αν αμφισβητηθούν από τις επόμενες γενιές, κάποια στιγμή θα επανέλθουν και θα επιβεβαιώσουν την άποψη ότι ο νομαδισμός είναι η καλύτερη μέθοδος προσαρμογής και επιβίωσης. Τον 20ο αιώνα, το νομαδικό στοιχείο μοιάζει να εκλείπει. Ωστόσο, ορισμένοι αρχιτέκτονες της εποχής, θέλοντας να αντισταθούν στη μονιμότητα της κοινωνίας, προτείνουν κατοικίες που υπαινίσσονται έναν νομαδικό τρόπο ζωής. Οι καινοτόμες ιδέες τους απευθύνονται έμμεσα στους δυνητικούς νομάδες της εποχής. Από τη μία, τα νέα κατασκευαστικά συστήματα, ουσιαστικά δημιουργούνται με αφορμή την τεράστια ανάγκη στέγασης των πληγέντων του πολέμου, δηλαδή, των φτωχών νομάδων εκείνης της εποχής. Τα συστήματα αυτά, εξελιγμένα πλέον, αποτελούν πρότυπο για αντίστοιχες λύσεις που προτείνονται σήμερα για τους σύγχρονους φτωχούς νομάδες. Από την άλλη, οι ουτοπικές κατοικίες προτείνουν έναν τρόπο ζωής για μια συγκεκριμένη μερίδα πληθυσμού, που θα μπορούσε, υποθετικά, να υιοθετήσει έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι απευθύνονται στους εν δυνάμει πλούσιους νομάδες της εποχής τους, οι οποίοι παίρνουν σάρκα και οστά στον 21ο αιώνα.

104

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 67. Η ύπαρξη μιας κοινής μονάδας κατοικίας και για τους δύο τύπους νομάδων

105

Συμπεράσματα

Οι ιδέες για εφήμερες κατοικίες του 20ο αιώνα εξελίχθηκαν και ήρθαν να καλύψουν τις ανάγκες των εκ διαμέτρου αντίθετων κατηγοριών των σύγχρονων νομάδων. Ωστόσο, όσον αφορά τον ιδιωτικό χώρο, συγκρίνοντας τις κατόψεις ενός δωματίου των χώρων συστέγασης The Collective και του καταφυγίου Better Shelter, συμπεραίνουμε ότι οι διαφορές τους εντοπίζονται στη μορφή τους και όχι στις λειτουργικές ανάγκες των κατοίκων. Οι πλούσιοι νομάδες έχοντας ενστερνιστεί τη νοοτροπία του νομαδισμού, αποποιούνται τις επιπρόσθετες ανάγκες που επιβάλλει η υπερκαταναλωτική κοινωνία και υιοθετούν ένα μινιμαλιστικό τρόπο ζωής, περιορίζοντας τα αγαθά που μεταφέρουν μαζί τους στα απολύτως απαραίτητα. Παράλληλα, στα πλαίσια της εφήμερης διαμονής και περιπλάνησής τους σε έναν τόπο, ο χρόνος που εν τέλει διαμένουν στην προσωρινή κατοικία τους είναι λιγοστός και προορίζεται μόνο για ξεκούραση. Έτσι, προτιμούν μικρούς, πρακτικούς και εργονομικούς χώρους. Επομένως, είναι εύλογο το συμπέρασμα ότι η ανάγκη για ένα κρεβάτι, ένα χώρο υγιεινής και ένα χώρο για αποθήκευση των λιγοστών προσωπικών αντικειμένων μπορούν να ικανοποιηθεί σε μικρούς χώρους διαμονής, 14 τ.μ. κατά μέσο όρο, όπως προέκυψε από την παραπάνω σύγκριση. Συνεπώς, όλοι οι τύποι των σύγχρονων νομάδων, τόσο οι φτωχοί, όσο και οι πλούσιοι, έχουν περίπου τις ίδιες ανάγκες για την καθημερινή τους διαβίωση. Μέσα σε αυτές συγκαταλέγονται και οι τεχνολογικές παροχές που είναι εξίσου σημαντικές και για τις δύο κατηγορίες νομάδων, ειδικότερα σήμερα που η σύνδεση στο διαδίκτυο αποτελεί ένα παράθυρο στον κόσμο για επικοινωνία και πληροφόρηση. Πολλοί αρχιτέκτονες του σήμερα, αναζητούν μεμονομένες σχεδιαστικές λύσεις για την κατοίκηση του κάθε τύπου νομά και η σύγχρονη αρχιτεκτονική κατακλύζεται από ποικίλα παραδείγματα τέτοιων κατοικιών, που σχεδιάζονται υπό όρους οικονομίας, οικολογίας, 106

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

ταχύτητας και ευελιξίας. Ωστόσο, οι προαναφερόμενες συγκρίσεις μας οδηγούν σε σκέψεις σχετικά με την ύπαρξη μιας κοινής εφήμερης μονάδας κατοικίας, ικανής να ικανοποιήσει τις ανάγκες ενός σύγχρονου νομά ανεξαρτήτως καταγωγής, θρησκεύματος, προορισμού και λόγου μετακίνησης. Αυτή η κοινή κατοικία πρέπει να χαρακτηρίζεται από προσαρμοστικότητα, προκειμένου να έχει τη δυνατότητα να φιλοξενεί τους δύο νέους τύπους νομάδων και ο σχεδιασμός της οφείλει να εκπροσωπεί την εποχή του και να είναι συνυφασμένος με τα τωρινά οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά δεδομένα. Η χρήση τεχνολογικών επιτευγμάτων, κατασκευαστικών συστημάτων και ανακυκλώσιμων υλικών μπορεί να δημιουργήσει μια κατοικία ελαφριά, μεταφερόμενη και ενεργειακά αυτόνομη, με μικρό οικολογικό αποτύπωμα, που θα χρησιμοποιείται για να καλύψει την ανάγκη στέγασης πεπερασμένου χρόνου. Ταυτόχρονα, καθώς ο προβληματισμός για το φυσικό περιβάλλον ολοένα και αυξάνεται, η ελαχιστοποίηση της χρήσης υλικών αγαθών είναι απαραίτητη, αφού περιορίζει τη σπατάλη των πόρων και βοηθάει ώστε το ενεργειακό αποτύπωμα του ανθρώπου στον πλανήτη να είναι όσο το δυνατόν μικρότερο. Έτσι, ο νομαδισμός ως ένας εναλλακτικός τρόπος ζωής προάγει και μια οικολογική συμπεριφορά που δε συνάδει αλλά αντιτίθεται στον υπερκαταναλωτισμό των τελευταίων χρόνων. Όπως η ζωή είναι μεταβαλλόμενη και παροδική, έτσι και η αρχιτεκτονική μέσω του σχεδιασμού ελαφριών κατασκευών και με την χρήση ανακυκλώσιμων υλικών, μπορεί να είναι πρόσκαιρη και να μην έχει έδαφος.51

Sustainable smart cities and the architecture of the future, www.easyrender.com/supportingdocuments/privacy-policy

107

Συμπεράσματα

Η ανθρώπινη φύση, μπορεί να αντιμετωπίσει την αλλαγή είτε με ενθουσιασμό, είτε με σκεπτικισμό. Ο άνθρωπος, όσο και αν αντιστέκεται με κάθε μέσο στην αλλαγή και επιθυμεί τη διατήρηση των υπαρχουσών συνθηκών, καλείται, εν τέλει, να την ακολουθήσει. Καθώς το περιβάλλον συνεχίζει να μεταβάλλεται και να εξελίσσεται, η προσαρμογή δεν αποτελεί επιλογή, αλλά αναγκαιότητα. Όπως επισημαίνει ο Robert Kronenburg52, σε μια κοινωνία διαρκώς μεταλλασσόμενη, μοναδικός σταθερός παράγοντας είναι η αλλαγή. Η αναζήτηση και το ταξίδι συνεχίζεται...

Portable Architecture, Robert Kronenburg, Architectural press new technology series,1996

108

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Βιβλιογραφία  Albrecht Donald, Johnson Elizabeth, NEW HOTELS FOR GLOBAL NOMADS,2002, Merrell Publishers & Cooper-Hewitt, National Design Museum  Attali Jacques, Millennium : winners and losers in the coming world order,1991, Times Books  Badanes Steve, Brown David, Nicholson Ben, Sorkin Michael, The Home House Project, 2004, MIT Press  Cohen Jean Louis, L'architecture au futur depuis 1889, 2012, Phaidon France  Cribb Roger, Nomads in Archaeology, 1991, Cambridge University Press  Davies Colin, The Prefabricated home, 2005, Reaktion Books Ltd, London  Frampton Kenneth, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική: Ιστορία και κριτική, 2009, εκδόσεις Θεμέλιο  Friedman Yona, L' architecture de survie, une philosophie de la pauvrete, , 2003, Editions L'eclat, Paris  Holley Linda A., Tipis-Tepees-Teepees: History and Design of the Cloth Tipi, 2007, Gibbs-Smith  Kronenburg Robert, Houses in motion, 1995, Academy Editions  Kronenburg Robert, Portable Architecture, 1996, Architectural press new technology series  Kronenburg Robert, Lim Joseph, Wong Yunn Chii, Transportable Environments 2, 2003, Spοn press, London and New York  Τζιρτζιλάκη Ελένη, Νομαδική Αρχιτεκτονική, Περπατώντας σε ευάλωτα τοπία, 2018, εκδόσεις futura, Αθήνα  Adaptable Architecture IL:14, 1975, Institut fur Leichte Flachentragwerke , Stuttgart

109

Βιβλιογραφία

Άρθρα  Banham Reyner, «A home is not a house», Art in America, 1965, vol.2, NY: 70-79  Ceginskas Lindström Vera, Bedouin tents, black wool and a cactus, spatialexperiments.wordpress.com  Imperial Alicia, An American Wartime dream: The Packaged House System of Konrad Wachsmann and Walter Gropius, 2012, ACSA Fall Conference  Kingsley Patrick, ‘Better to Drown’: A Greek Refugee Camp’s Epidemic of Misery,www.nytimes.com  Καραμπίνη Τέτα, Πώς η Airbnb άλλαξε την ελληνική οικονομία, fortunegreece.com  Μικελάκης Μάνος, Η Εφήμερη Αρχιτεκτονική των Νομάδων, library.tee.gr/digital/books  Χονδρόγιαννος Θοδωρής, Το Airbnb Άλλαξε την Αθήνα Μέσα σε Λίγους Μήνες και Αυτό δεν Είναι Απαραίτητα Καλό, vice.com/g  Jean Prouvé : manufacturing architecture, www.cidark.com  8x8 Demountable House, www.patrickseguin.com  The Cushicle and Suitaloon, architecturewithoutarchitecture.blogspot.com  Mongolian Gers or Yurts: heritage of nomadic peoples, www.safecom.org.au  What is Mongolia Ger?(Mongolia Yurt), amicusmongolia.com  Humans' rights watch, Ελλάδα: Έγκλειστοι αιτούντες άσυλο: Άθλιες συνθήκες για τους ανθρώπους που χρήζουν βοήθειας, www.hrw.org  Άρεφ Αλομπέιντ, Το Προσφυγικό ζήτημα: Μια διαφορετική προσέγγιση, 23.03.17 , www.huffingtonpost.gr  Megan Sveiven, AD Classics: Nakagin Capsule Tower / Kisho Kurokawa, 09.02.11, www.archdaily.com

110

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

 Sustainable smart cities and the architecture of the future, www.easyrender.com  Archigram, Warren Chalk, Capsule Homes, 1964, 19.03.14, atlasofinteriors.polimi-cooperation.org  Sara Marzullo, Freeland: What if you could design your own land? , www.architectureplayer.com

Ηλεκτρονικές πηγές  Better Shelter: A home away from home, www.bettershelter.org  UNHCR Family Tent, Technical Specifications,cms.emergency.unhcr.org  International Rescue Committee, www.rescue.org/country/greece  X Social Communities, xliving.co  Roam Coliving, www.roam.co  The Collective, www.thecollective.com  Mediterranean Situation data2.unhcr.org (τελευταία επίσκεψη: 27/01/2019)  Archigram: Plug-in-City, The walking City & Instant City study.com/academy/lesson/archigram-plug-in-city-the-walking-cityinstant-city.html

Σπουδαστικές εργασίες  Γερακίου Καλλιόπη-Νοτοπούλου Εύα, Αρχιτεκτονική και φορητή κατοικία, 2006/102  Γιαννοπούλου Αλεξάνδρα-Συμεών Έλλη-Τσώλη Κωνσταντίνα, Airbnb και βραχυπρόθεσμες πόλεις: η περίπτωση του Κουκακίου, Διάλεξη στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 2018

111

Βιβλιογραφία

 Μακρή Κωνσταντίνα,-Στρατινάκη Στυλιανή, Εφήμερη αρχιτετκτονική, η αμφισβήτηση της μονιμότητας, Διάλεξη στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 2004  Μπουγουλιά Ειρήνη, Η έννοια της διαχρονικότητας, Διάλεξη στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 2012  Πλουμάκη Ελευθερία, Νεονομάς: υβριδική ζωή ανάμεσα στο πραγματικό και το άυλο, Διάλεξη στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 2018  Τσάφου Σταυρούλα Ελένη, Εφήμερη αρχιτεκτονική, Διάλεξη στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 2012

Πηγές εικόνων Εικόνα 1: http://www.iranicaonline.org/articles/tents-cador-ii Εικόνα 2: https://en.wikipedia.org/wiki/Tipi Εικόνα 3: https://americanindian.si.edu/exhibitions/horsenation/travel.html Εικόνα 4: http://biglittleminute.com/SUNMAKER/page8/page8.html Εικόνα 5: ομοίως με εικόνα 1 Εικόνα 6: ομοίως με εικόνα Εικόνα 7: https://spatialexperiments.wordpress.com/2016/02/03/nomadicarchitecture-mobility-gender-ritual Εικόνα 8: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Syr_Darya_Oblast._Interior_of_a_Kyrgyz_T ent_WDL11000.png Εικόνα 9: http://www.turkotek.com/salon_00089/s89t5.htm Εικόνα 10: ο.π. Εικόνα 11: https://jpnculture.net/en/isejingu-izumotaisya/ Εικόνα 12: http://thecityasaproject.org/2014/03/the-dom-ino-effect/ Εικόνα 13: http://landmarkhunter.com/167085-ames-winslow-house/ Εικόνα 14: https://dprbcn.wordpress.com/2010/01/29/konrad-wachsmann/ Εικόνα 15: https://www.patrickseguin.com/en/designers/architect-jeanprouve/available-houses-jean-prouve/6x9-demountable-house-1944/

112

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 16: https://www.detail-online.com/article/research-development-and-daringfrei-otto-wins-the-pritzker-prize Εικόνα 17: https://www.archdaily.com/401528/ad-classics-the-dymaxion-housebuckminster-fuller Εικόνα 18: https://www.hpef.us/publications/preserving-the-recent-pastpublications/preserving-a-prototype/ Εικόνα 19: http://workflow.arts.ac.uk/view/view.php?id=176240&offset=0 Εικόνα 20: https://beyondbrutalism.wordpress.com/2014/04/07/anatomy-of-adwelling/ Εικόνα 21: http://syrarchi.blogspot.com/2010/05/architecture-technology.html Εικόνα 22: http://archigram.westminster.ac.uk/project.php?id=58 Εικόνα 23: http://architecturewithoutarchitecture.blogspot.com/p/cushicle-andsuitaloon-were-conceptual.html Εικόνα 24: https://www.archdaily.com/399329/ad-classics-the-plug-in-city-petercook-archigram Εικόνα 25:Δική μας επεξεργασία Εικόνα 26: ό.π. Εικόνα 27: https://news.mongabay.com/2018/07/new-flash-flood-warning-systemin-india-could-be-life-saving/ Εικόνα 28: http://time.com/4063972/refugee-crisis-massimo-sestini/ Εικόνα 29: Δική μας επεξεργασία Εικόνα 30: http://www.spiegel.de/international/world/eu-seeks-solution-to-transmediterannean-refugee-crisis-a-1161436.html Εικόνα 31: http://www.thepaper.gr/astegi-me-metaptichiako-kanoun-christougennastous-dromous-tis-athinas/ Εικόνα 32: https://elcuadernodejosemaya.wordpress.com/2015/04/13/por-quelinkedin-nos-facilita-la-vida/ Εικόνα 33: https://www.uber.com/gr/el/ Εικόνα 34: https://blog.blablacar.com/blog/blablalife/travel-tips/chatty Εικόνα 35: https://www.airbnb.gr/ Εικόνα 36: https://www.theverge.com/2017/11/17/16658554/whats-in-your-bagpaul-miller Εικόνα 37: Δική μας επεξεργασία Εικόνα 38: ό.π.

113

Βιβλιογραφία

Εικόνα 39: Δική μας επεξεργασία με στοιχεία από Asylum Service App (τελευταία επίσκεψη: 28/01/2019) Εικόνα 40: http://time.com/4270970/greece-no-refugees-day/ Εικόνα 41: http://newpost.gr/ellada/557753/o-guardian-sto-kentro-filoksenias-thssoftex-h-kathhmerinh-tapeinwsh-twn-prosfygwn-sthn-ellada Εικόνα 42: https://www.huffingtonpost.com/entry/volunteers-with-greekrefugees_us_ https://cms.emergency.unhcr.org/documents/11982/57181/Family+Tent Εικόνα 43: http://maps.unhcr.org/en/search Εικόνα 44: https://extra.ie/2018/12/07/news/irish-news/ireland-to-take-in-36minors-from-greek-refugee-camps Εικόνα 45: https://www.telegraph.co.uk/news/picturegalleries/worldnews/12189099/Refugees -trapped-in-Greece-after-Macedonia-closes-its-borders-in-pictures.html Εικόνα 46: Δική μας επεξεργασία με στοιχεία της UNHCR Family Tent, Technical Specifications, cms.emergency.unhcr.org Εικόνα 47: http://www.active-writing.com/post.html?fbclid=IwAR1lbmPqbzZFY_mBgDo9dEMQvQLdTm2cVlBElKIjeRRuF0WbukZTwncfZI#dF91bmhjciB0Z W50cw== http://www.designboxarch.gr/el/drastiriotites Εικόνα 48: https://bettershelter.org/product/ Εικόνα 49: ό.π. Εικόνα 50: ό.π. Εικόνα 51: http://www.worldhotelmarketing.com/blog/business-travellers-and-theirneeds/ Εικόνα 52: Δική μας επεξεργασία Εικόνα 53: http://www.designboxarch.gr/el/drastiriotites Εικόνα 54: http://workflow.arts.ac.uk/view/view.php?id=176240&offset=0 Εικόνα 55: https://www.mononews.gr/business/ee-i-airbnb-echi-dioria-enos-minana-simmorfothi Εικόνα 56: https://www.spareroom.co.uk/flatshare/london/willesden_junction/7297555 Εικόνα 57: Δική μας επεξεργασία πάνω στο https://www.xchicago.co/floorplans

114

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΗΜΕΡΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Εικόνα 58: Δική μας επεξεργασία πάνω στο https://www.thecollective.com/coliving/old-oak/ Εικόνα 59: https://startupxplore.com/en/blog/spain-coworking-offices/ Εικόνα 60: https://www.arcweb.com/ja/node/149 Εικόνα 61: Δική μας επεξεργασία πάνω στο https://cms.emergency.unhcr.org/documents/11982/57181/Family+Tent Εικόνα 62: Δική μας επεξεργασία πάνω στο https://bettershelter.org/product/ Εικόνα 63: Δική μας επεξεργασία πάνω στο http://www.designboxarch.gr/el/drastiriotites Εικόνα 64: ομοίως με την Εικόνα 58 Εικόνα 65: Δική μας επεξεργασία Εικόνα 66: ό.π. Εικόνα 67: ό.π.

115