De Kering- Visie op Schouwen Duiveland 2039 by Meneer de Leeuw

Visie op Schouwen Duiveland 2039

De Kering

SAMENVATTING 17 keuzes en 10 projecten 1

Aannemingsbedrijf van Gelder, ABN-AMRO, Agrarisch Schouwen-Duiveland, Airpack, De Stern, De Vries Communicatiecentrum, Emulsion Holland, Heijmans Servicebouw Burgh-Haamstede, Hotel De Zeeuwse Stromen,

ING Bank, Kamer van Koophandel, Kon. Zeelandia, Mol Schuddebeurs, NV EIZ, OSD, OVR Renesse, Pontes Pieter Zeeman College, Recron, SNS Fonds ‘t Nut Zierikzee, Stichting Renesse,

Hoeveel Michelinsterren is Schouwen-Duiveland waard? Met deze vraag werden sponsoren1 en initiatiefnemers2 op 21 april 2008 geconfronteerd tijdens de aftrap van een visievormingsproces over de toekomst van Schouwen-Duiveland. Onder begeleiding van DRIFT3 heeft een vijftiental friskijkers en dwarsdenkers de ontwik-

Tot dan is Schouwen-Duiveland te kenmerken als een geïsoleerd Delta-eiland met

kelingen van het eiland geschetst en geanalyseerd, de noodzaak tot verandering onderzocht en een lange termijn agenda opgesteld met concrete keuzes voor de komende 30 jaar.

en de bedrijvigheid veranderen ingrijpend. Het voorzieningenniveau kent een

Zeelenberg, Zeeuwland, ZMF.

Stichting Sociaal Economisch Advies Platform

Dutch Research Insititute for Transitions,

Erasmus Universiteit Rotterdam. www.drift.eur.nl

verbonden met het vasteland en wordt het ontdekt als toeristische bestemming. De bevolking neemt toe, de landbouw moderniseert en het toerisme zorgt voor een ongekende economische vitaliteit. Het landschap, de dorpen, de cultuur spectaculaire stijging. De nieuwe dynamiek stelt de bestuurskracht van het eiland op de proef. De hechte en relatief gesloten dorpsgemeentes fuseren en professionaliseren om het hoofd te bieden aan de nieuwe druk van buitenaf.

VHP, Vitro Plus, VVV Schouwen-Duiveland, WEA, 1

een regionale, agrarische economie. Na de watersnoodramp wordt het eiland

In 2039 heeft Schouwen-Duiveland bijzondere aantrekkingskracht. Het eiland is een buitengewone bestemming geworden om in te wonen, te recreëren en te

Na 1980 neemt de dynamiek langzaam af. Het voorzieningenniveau stijgt niet

ondernemen. Schouwen-Duiveland gaat op zoek naar de essentie, reactiveert het

langer en zakt langzaam in. De interne verdeeldheid maakt het moeilijk om actief

oergevoel van haar bewoners en profileert zich met het oergevoel dat het land-

in te spelen op nieuwe ontwikkelingen.

schap, de zee en de dorpen oproepen bij haar bezoekers. Schouwen-Duiveland streeft naar een authentieke, innovatieve economie.

Sinds de jaren ‘80 trekken steeds meer jongeren weg. De bevolkingsgroei vlakt af en het aantal toeristen daalt sinds 2003. Het wordt daardoor steeds moeilijker

De Stichting Sociaal Economische Advies Platform (SEAP) neemt het voortouw

om de economie en de voorzieningen op het gewenste peil te houden. Zieken-

om een nieuwe generatie opbouwwerkers te mobiliseren. Door het aanjagen

huizen, scholen, banken en postkantoren verdwijnen. De stuurkracht blijft zwak.

en het volgen van 10 toekomstbepalende projecten wordt de beoogde nieuwe

De schaalsprong van dorpskernen naar een eilandgemeente leidt nog niet tot

dynamiek in gang gebracht. Gaandeweg worden de keuzes verder aangescherpt.

gemeenschappelijke daadkracht van de bewoners, bestuurders en ondernemers. Er is weinig vertrouwen in nieuwe initiatieven, ze ondervinden veel weerstand en

Ontwikkelingen en noodzaak tot nieuwe keuzes

komen nauwelijks van de grond. Het eiland heeft veel verborgen schoonheden,

Tussen 1940 en 1980 kent Schouwen-Duiveland een periode van groei, dynamiek

die veel beter kunnen worden benut.

en verandering. Tijdens deze periode ontstaat de huidige structuur, cultuur 3

en werkwijze.

De afgelopen 20 jaar heeft Schouwen-Duiveland stil gestaan. Het eiland is sterk

In 2039 is Schouwen-Duiveland watergestuurd

verdeeld, er is weinig vertrouwen in nieuwe initiatieven. Het eiland teert op de

Door de zeespiegelstijging en klimaatverandering zijn nieuwe dijken, nieuwe

structuur die voortkomt uit de jaren 80. Intussen heeft het te maken met: terug-

vormen van wonen en nieuwe gewassen nodig. Er is een nieuwe watereconomie

vallend voorzieningenniveau, terugvallend toerisme, vergrijzing, oprukkende

ontstaan, met veel verschillende soorten bedrijvigheid op en om het water, zoals

verstedelijking in de delta, nieuwe kostbare wateropgaven die grote gevolgen

zilte landbouw, drijvende woningen, zoet/zout energie. De wateropgaven worden

zullen hebben voor het landschap. Als Schouwen-Duiveland niet actief inspeelt

omarmd om het eiland te profileren en het landschap, de voorzieningen en een

op deze veranderingen, dan verliest de parel haar glans. Schouwen-Duiveland

nieuwe duurzame innovatieve bedrijvigheid te ontwikkelen.

kent sluipende problemen die vragen om een duidelijke koersbepaling. Door vast het eiland is men niet goed voorbereid op de toekomst en zal men voortdurend

In 2039 rijden de bewoners van Schouwen-Duiveland allemaal met een bumpersticker van het eiland.

verrast worden door de toekomst.

Ze zijn trots op het eiland en voelen zich betrokken bij het hele eiland. De bewoners

te houden aan de huidige situatie en geen keuzes te maken over de toekomst van

van Schouwen-Duiveland respecteren elkaar en verdedigen en ontwikkelen

Opgaven voor 2039

met elkaar hun kostbare paradijs. Ze hebben gewerkt aan een sterke regionale

Eigenlijk is Schouwen-Duiveland met haar ligging, landschap, sociale cultuur,

duurzame economie. Ze zijn trots op de nieuwe landschappen die ze hebben

voorzieningen en infrastructuur een parel in de delta. De opgave van Schouwen-

ontwikkeld.

Duiveland is dan ook om de verdeeldheid en het gebrek aan vertrouwen te van het eiland beter te benutten en daadkrachtig in te spelen op nieuwe

In 2039 heeft Schouwen-Duivenland een buitengewone aantrekkingskracht.

ontwikkelingen.

Bezoekers uit de drukke, chaotische verstedelijkte omgeving komen af op het

doorbreken om de potentie van het eiland verder te realiseren, door het kapitaal

eiland om even gezond te leven en de kracht van de natuur te beleven. Naast

Toekomstperspectief Schouwen-Duiveland 2039

de zee, het cultuurlandschap en de historische kernen maken de bijzondere en

De bewoners van Schouwen-Duiveland voelen zich nauw verbonden met hun

flexibele verblijfsmogelijkheden het eiland uniek. Je kunt er op en aan het water

omgeving. Het gevecht met de elementen en de gemeenschapszin liggen diep

leven. Elke dag zijn er zoâ&#x20AC;&#x2122;n 10 tot 25 000 mensen extra op het eiland. Zij komen

geworteld in de cultuur. In 2009 is het landschap de stille getuige van de rijke

af op de vernieuwde voorzieningen, ontworpen volgens de Schouwen-Duiveland

historie en cultuur. De sleutel naar 2039 ligt in het reactiveren van dit oergevoel

duurzaamheidprincipes.

van Schouwen-Duiveland. De bewoners spreken elkaar aan op het gevoel van dit buitengewone eiland; bezoekers komen om het oergevoel te beleven.

Om het eiland de komende 30 jaar te transformeren tot een watergestuurd, trots eiland met een buite ngewone aantrekkingskracht worden 17 concrete keuzes voor de ruimtelijke, economische en sociale ontwikkeling van het eiland gemaakt.

5 keuzes voor landschap, infrastructuur en voorzieningen 1. Groeikernen & karakterdorpen

4. Etalagedijken

Het eiland kiest ervoor om slechts twee kernen verder te laten groeien: Zierikzee

Langs de Oosterschelde en de Grevelingen, die wellicht op termijn weer

en Bruinisse. De andere kernen behouden hun karakter en het open landschap

open gaan, zijn extra dijken nodig in verband met de klimaatverandering en

wordt beschermd en de verrommeling tegengaan.

zeespiegelstijging. Deze dijken worden zo ontworpen dat ze verzinken in het landschap en dat het prettig is om erop, erin of ernaast te wonen. Er zijn

2. De visgraatweg

verschillende typen dijken mogelijk. Schouwen-Duiveland biedt aan hiermee te

Deze verhoogde weg loopt dwars over het eiland van Oost naar West en heeft

experimenteren. De ontwikkeling van deze etalagedijken vormen een nieuwe

tal van verbindingen (als een visgraat) naar dorpskernen en andere plekken.

attractie en bedrijvigheid. De kennis die wordt opgedaan wordt geĂŤxploiteerd.

Deze nieuwe dijken zijn onderdeel van de waterveiligheid en verbinden het snelle

De eerste nieuwe dijk â&#x20AC;&#x201C; de demodijk - wordt in 2015 gerealiseerd.

en het langzame verkeer op het eiland. Een concept tracĂŠ wordt in 2010 voorgesteld om het proces op gang te brengen, waardoor het eiland langzaam

5. Twee bedrijventerreinen op het eiland.

naar haar nieuwe vorm toe groeit in 2029.

In 2029 kent het eiland twee grote, hypermoderne en bloeiende bedrijventerreinen. Een van deze grotere bedrijventerreinen richt zich op de watereconomie.

3. De Gouwe in ere herstellen

Van de huidige bedrijventerreinen blijven de traditionele en karakteristieke bestaan

In 2029 is de Gouwe in ere hersteld. De ontwikkeling van deze oude stroom, die

en wordt de rest langzaam uitgefaseerd en geintegreerd in de twee grote.

de Grevelingen en de Oosterschelde verbindt, draagt bij aan de interne water-

Ook nieuwe bedrijven worden aangetrokken en gehuisvest op deze terreinen.

huishouding en gaat gepaard met natuurontwikkeling. Watersporters kunnen via deze blauwe ader van de ene naar de andere kant van het eiland varen.

7 keuzes voor ontwikkeling van economische vitaliteit 1. Watergerelateerd (ver)bouwen

5. Flexibel wonen

7. Voedsel van eigen bodem en water.

Schouwen-Duiveland (ver)bouwt op, naast en in het water. Naast het pionieren

Tegelijkertijd wordt de woningvoorraad getransformeerd. De leegstand van de

Er komt steeds meer vraag naar regionale producten.

met nieuwe dijken worden op Schouwen-Duiveland nieuwe vormen van wonen,

recreatieve accommodaties buiten het seizoen wordt opgevangen door het

De horeca kiest ervoor om gebruik te maken van wat

landbouw en recreatie op, naast en in het water ontwikkeld: zilte landbouw,

concept van flexibel wonen. Er worden mogelijkheden gecreëerd voor mensen

er op het eiland zelf geproduceerd wordt.

aquacultuur, duurzame visserij, drijvende woningen en watersport. In 2016 neemt

die langer willen verblijven op het eiland, bijvoorbeeld voor een sabbatical of

Wat je eet, zie je om je heen en is van hoge kwaliteit.

Schouwen-Duiveland actief deel aan de zilte floriade.

revalidatie. Er komen allerlei tussenvormen, van vast wonen tot accommodaties

In 2019 komt de oogst van 60% van het landbouwareaal

voor één nacht. In 2010 zijn de eerste flexibele & thematische verblijven beschik-

terecht in de lokale restaurants en supermarkten.

2. Duurzame energieleverancier

baar. Vanaf 2011 wordt de mogelijkheid voor een tweede eerste huis wettelijk

Er zijn vele mogelijkheden om wind-, zon- en waterenergie op te wekken op het

geregeld in een tijdelijke inschrijving. In 2039 verblijven zo’n 10 tot 15.000 mensen

eiland. Het eiland is in 2019 een duurzame energieleverancier. Energie opwekken

op tijdelijke basis op het eiland (3 maanden per jaar, of 3 maanden tot 3 jaar lang).

via getijdewerking, zoet-zoutovergang en wind worden mogelijk gemaakt op veel

Alhoewel het aantal vaste eilandbewoners gelijk is gebleven, zo rond de 34.000

grotere schaal.

inwoners, is in 2039 de basisbezettingsgraad van het eiland minimaal 45.000 mensen. De hogere, constante bezettingsgraad stimuleert de economie.

3. Waterkenniseconomie Dit geeft een impuls aan de waterkenniseconomie in de Delta. Het eiland vormt

6. Sterke en duurzame eilandeconomie

een wezenlijk onderdeel van de Nederlandse expertise op het gebied van klimaat-

Wonen, recreëren en ondernemen op het eiland worden aantrekkelijk als het

adaptatie in Deltagebieden wereldwijd, zoals wonen op water, geïntegreerde

goed gaat met het eiland als geheel. Dit vraagt om een sterke lokale economie,

dijken, zilte landbouw en water-, zon- en windgerelateerde duurzame energie-

die het landschap en de cultuur van het eiland versterkt. Hiervoor is een cultuur-

opwekking. In 2012 worden in het nieuwe ‘museum aan zee’ deze technologieën

omslag nodig. Een klant moet worden doorverwezen naar andere ondernemers

tentoongesteld als nieuwe landmarks van deze economie.

op het eiland. Door elkaar de bal toe te spelen wordt het geld vastgehouden en verdient iedereen eraan. In 2039 gaat elke euro minimaal vijf keer rond op

4. Afgeknot piektoerisme

het eiland.

Schouwen-Duiveland wordt een bijzondere toeristische bestemming. De piek van

Er wordt gekozen voor duurzame kleinschalige bedrijvigheid, met uitzondering

het zomertoerisme wordt afgeknot door het aanbod van tijdelijke accommodaties

van de twee moderne bedrijventereinen. In 2011 wordt een begin gemaakt

geleidelijk af te bouwen. De campings zoals we ze nu kennen worden langzaam

met een bewustwordingsproject door de Schouwen-Duivelandse munt.

getransformeerd naar flexibele woonvormen. In 2039 verblijven er door het jaar

Schouwen-Duivelandse duurzaamheidprincipes zijn verwerkt in een groen-scan

heen zo’n 45.000 tot 60.000 mensen op het eiland, waardoor er een gezonde

van het eiland.

economische basis (koopkracht) bestaat.

5 keuzes voor daadkracht en identiteitsontwikkeling 1. SOM (Schouws Ondernemers Maatschappij)

Reclame- en communicatiebureaus en kunstenaars van het eiland worden

Een sterke en duurzame eilandeconomie vraagt om ondernemerschap en inves-

uitgenodigd in een collectief om de komende 10 jaar samen te werken om het

teringen. Er wordt in 2010 een ondernemingsmaatschappij opgetuigd, die vanuit

buitengewone Schouwen-Duiveland op de kaart te zetten voor toeristen, nieuwe

het gemeenschappelijke belang de ontwikkelingen op het eiland aanjaagt.

(tijdelijke) bewoners en watereconomie-pioniers.

De hier geconstateerde kansen worden benut, coöperaties opgezet, ruimte en huisvesting worden beschikbaar gesteld en kapitaal wordt aangetrokken.

4. De Meente aanpak

Mogelijk kunnen risico’s en winsten met de leden onderling gedeeld worden.

De mooiste plekjes van het eiland worden mooi gehouden door ze als één

Het SEAP zou hierin een rol kunnen spelen.

geheel in lokaal beheer te brengen. Deze plekken kunnen worden beheerd zoals de meentes dat van oudsher deden. In 2020 krijgt een coalitie van landeigenaren,

2. Eilandporten en ‘community art’

natuurorganisaties, projectontwikkelaars en recreatiedienstverleners de taak

Lokaal gevestigde en nieuwe kunstenaars worden gevraagd om de omslag

om met deze Meente-aanpak nieuwe stijl de Grevelinge te beheren.

die plaatsvindt op het eiland zichtbaar te maken voor iedereen en daarmee te katalyseren. Het eiland is een rups en staat op het punt zich te ontpoppen tot een

5. De verbonden school

vlinder. In een ‘community art’ project geven de bewoners van de verschillende

Schouwen-Duiveland kiest voor verdere verankering van de school in de samen-

kernen samen met kunstenaars uiting aan hun oergevoel en de transformatie

leving: jongeren krijgen een breder aanbod van naschoolse activiteiten.

die zij doormaken. Ook de kerk draagt bij als oefenen voedingsplek voor de

Deze nevenactiviteiten worden georganiseerd in samenwerking met het hele

identiteitsvorming en vernieuwing. Uit dit proces ontstaat in 2011 een keuze voor

eiland. Stageplekken worden vrijgemaakt door het bedrijfsleven, teleonderwijs

4 beeldende eilandpoorten. Deze ‘landart’-uitingen markeren de vier verbindingen

wordt ontwikkeld. Kunstenaars exposeren. De kerk werkt mee aan zingeving.

van het eiland met de omgeving.

De korte termijn doelstelling is om de 200 kinderen die nu elders naar school gaan weer terug te lokken. Vanaf 2009 worden op dit nieuwe dorpsplein cursussen,

3. Brandontwikkeling gebaseerd op oergevoel

stages en tentoonstellingen georganiseerd door en voor het eiland. De school wordt

Op Schouwen-Duiveland kom je dichtbij je gevoel. Het gevoel dat je ervaart op

een sociaal en cultureel knooppunt in de samenleving, een ontmoetingsplek

het eiland, dichtbij de natuur, dichtbij de eigen cultuur, de openheid van het land-

voor alle bewoners.

schap en de dreigingen en kansen van het water, dat oergevoel is de basis voor de profilering en doorontwikkeling van de merknaam Schouwen-Duiveland.

Eerste stappen van transitie Schouwen-Duiveland kiest voor nieuwe dynamiek. Al doende zal het eiland le-

Namens de Schouwen-Duiveland arenagangers en het SEAP bedanken wij al-

ren om vanuit eigen kracht op de dynamiek van buiten in te spelen. Gaandeweg

len die hebben bijgedragen aan dit visie ontwikkelingsproces. Wij hopen dat

zullen de richting en de doelstellingen worden bijgesteld. Dit is pas het begin.

deze visie, doelstellingen en projecten vele anderen zullen bewegen om vanuit

Het SEAP werpt zich op om een nieuwe generatie ‘opbouwwerkers’ te organise-

het oergevoel bij te dragen aan ‘De Kering’ van Schouwen-Duiveland:

ren die de ontwikkelingen aanjaagt en volgt. De volgende 10 concrete toekomstbepalende projecten zijn al of worden per direct opgepakt:

Aad vd Wouden

Piter Goodijk

Antoine de Ceuster

Pieter Schotte

1. Eilandpoorten & community art

Bert Martens

Ria Geluk

2. Flexibel & thematisch verblijf

Co Schot

Theo Van Campen

3. Natuur op het menu? Schouwen-Duiveland op de kaart!

Dominique van Lint

4. Dorpsplein

Eric Odinot

Ad Ruijtenberg

5. Brandingcollectief

Ed Peerbolte

Adrie Tange

6. Visgraatwegtracer

Harald Simmelink

Jan Bruurs

7. Demodijk

Heleen Clerx

Maureen Scheltema

8. Aquacultuur pilote

John Beijersbergen

Tjeu van Mierlo

9. Schouwen-Duiveland Energie

Leo Adriaanse

Willem Ginjaar

10. Waterdorp

Leo van Vliet

INHOUD n

Samenvatting | 17 keuzes en 10 projecte

Aanleiding | Sterke visie gevraagdâ&#x20AC;Ś Inleiding | Concrete keuzes gemaaktâ&#x20AC;Ś

| De parel verliest haar glans Noodzaak tot verandering: urgentie! l Ontwikkeling van het eiland | Kapitaa De opgave | Keuzes maken evoel Visie 2039 | Aantrekkingskracht en oerg

stuurde open ruimte Ruimte | Van landvullende naar waterge verblijf Bevolking | Van krimp naar exclusief ng Identiteit | Van doorgang naar ontmoeti le waardering

Economie | Van eigenbelang naar loka Toekomstbepalende Projecten Appendix: Geschiedenis Appendix: Commissie Veerman Bronnen Colofon

2 10 11 12 13 22 23 25 26 27 28 30 32 34 36 38

keuzes maken

daadkracht tonen 9

Aanleiding Sterke visie gevraagd 4

Stichting Sociaal Economisch Advies Platform

Watermerk, Eerste Zeeuwse Transitieagenda, 2008, Pepik Henneman, DRIFT

Zeeland op een kantelpunt, 2006, Pepik Henneman, DRIFT

De SEAP4, voormalig SER, van Schouwen-Duiveland heeft eind 2002 in de vorm van een notitie over het toenmalige gemeentelijk sociaal-economisch beleid een visie over het eiland ontwikkeld. Sponsoren1 en SEAP willen vijf jaar later opnieuw een visievormingstraject ingaan. Het onderzoeksinstituut DRIFT werd gevraagd dit traject inhoudelijk en procesmatig te ondersteunen vanuit een transitieperspectief.

Eerste indrukken Schouwen-Duiveland De kick-off van het milieubeleidsplan Schouwen-Duiveland september 2007. De raadsleden waren verdeeld over het nut om in deze context over de lange termijn na te denken. De noodzaak voor verandering werd niet gedeeld: ‘de gouden jaren voor de landbouw liggen voor ons’ en ‘met niks doen is Limburg ook gaan bloeien’. Toch bleek uit de presentaties dat er veel ideeën leven die de dynamiek op het eiland kunnen waarborgen:

Het gaat om het starten van een visionair proces, waarbij men zich sterk richt op

• De landbouw transformeert zich en blijft een belangijke drager met topproducten

de lange termijn opgave van het eiland. Vanuit een transitieperspectief noemen

en innovatieve, klimaatneutrale productie ook voor lokale consumptie van

wij deze opgave ook wel een transitieagenda, oftewel een veranderings- en

veilige producten.

versnellingsagenda. Deze visie op het eiland en haar veranderende omgeving wordt gekoppeld aan innovatieve projecten. DRIFT is onder andere bij een soort-

• Het eiland bedient de welgestelde seniorenmarkt met (duurzame) huisvesting en voorzieningen.

gelijk proces betrokken op provinciaal niveau in Zeeland. Het idee was om

• Het eiland verwelkomt groen toerisme ‘een unieke plek in NL’.

in 2008 een zoeken leerproces op te starten met een groep koplopers uit alle

• Het eiland wordt breder bereikbaar met een modern en schoon openbaar

geledingen van Schouwen-Duiveland in een zgn. transitiearena. Een transitiearena

vervoersysteem. Schouwen-Duiveland moet een voorbeeld gemeente worden,

bestaat uit mensen met innovatieve ideeën (friskijkers en dwarsdenkers) gekoppeld

waar ketens worden gesloten, duurzame energie wordt opgewekt, duurzaam

aan een zekere daadkracht en invloed om dat breed uit te dragen. Deze koplopers

wordt gebouwd en geproduceerd. Waar het donker is in de nacht, en waar van

komen uit het bedrijfsleven, overheid, maatschappelijke organisaties en kennis-

stilte, landschappen en natuur te genieten valt. Wat opvalt is dat waterweer-

instellingen. Dit gebeurt in onderling vertrouwen en op persoonlijke titel.

baarheid en watermanagement niet aan de orde kwamen in de agenda van

Schouwen-Duiveland. Ik wens de SEAPleden, de arenagangers en alle bewoners van SchouwenDuiveland veel positieve energie, vertrouwen en uithoudingsvermogen toe. Ik hoop dat ‘de Kering’ een bijdrage zal leveren aan een bewuste transformatie van het eiland. Pepik Henneman | DRIFT

Inleiding Concrete keuzes gemaakt en uitdagingen waar het eiland mee worstelt. Aad vd Wouden, Antoine de Ceuster, Bert Martens, Co Schot, Dominique van Lint, Eric Odinot, Ed Peerbolte, Harald Simmelink, Heleen Clerx, John Beijersbergen, Leo Adriaanse,Leo van Vliet,Piter Goodijk, Pieter Schotte, Ria Geluk, Theo Van Hoeveel Michelin-sterren7 zou jij Schouwen-Duiveland eigenlijk geven? Vind

Campen… stappen in het arenaproces. Gezamenlijk willen ze de draai maken en

je Schouwen-Duiveland een buitengewoon uitzonderlijke plek, waardig om je

nieuwe avontuurlijke toekomstbeelden ontwikkelen voor het eiland. In een zeven-

zonder twijfel te vestigen? Geef dan drie sterren. Geef twee sterren als je vindt

tal arenasessies zijn zij onder leiding van Jan Rotmans en Pepik Henneman en

dat Schouwen-Duiveland een serieuze mogelijkheid biedt als woonplek of voor

ondersteund door Rutger van der Brugge en Marc de Reus gekomen tot een

een onderneming om haar verfijnde kwaliteit. Vind je dat Schouwen-Duiveland

gemeenschappelijk beeld van de problemen op het eiland en vervolgens tot een

vrij normaal is, dan geef je slechts één ster. Komt een bezoek aan het eiland louter

gemeenschappelijke lange termijn visie en oplossingen.

tot stand door toeval, dan geef je geen enkele ster. Het eerste deel van deze transitieagenda bestaat uit een korte analyse en schets Deze vragen werden gesteld aan een dertigtal eilanders op 21 april 2008

van de ontwikkelingen op het eiland, waaruit de noodzaak tot verandering naar

tijdens de eerste arenasessie in een klaslokaal van Pontes Pieter Zeeman. Uit de

voren komt en de toekomstopgaven worden geformuleerd. Het tweede deel

antwoorden bleek een stijgende waardering over de afgelopen 50 jaar. Het wonen

beschrijft de toekomstvisie, de paden er naar toe en concrete doelstellingen.

Wij gebruiken hier losjes de categorisering van Michelinsterren voor Horeca Ondernemingen

land Sterren Schouwen-Duive, wonen Ondernemen, recreëren

REN EN WONEN

gegaan naar creatieve en innovatieve oplossingsrichtingen voor de problemen

KWALITEIT VAN ONDERNEMEN, RECREË

‘Er bestaat een grote verscheidenheid van belangen, de één wil dit, de ander dat. We hebben van alles een beetje, industrie, recreatie, wonen, werken. Iedereen denkt aan zichzelf. De mensen willen niet veranderen. Iemand met een visie moet opstaan en zeggen: ‘dát gaan we doen!’

1940

1980

en het recreëren steeg van geen ster naar 2 sterren in de periode 1950-2008, zo stelde de arena. Het ondernemen steeg van geen ster naar 1 ster in diezelfde

Tijdens de eerste terugkoppeling naar de initiatiefnemers bleek dat er behoefte

periode.

was aan het concreter benoemen van de keuzes. Daarom hebben wij de visie en

2009

2039

doelstellingen vertaald naar 17 concrete keuzes over de ontwikkeling van het Maar over toekomstige ontwikkelingen waren de meningen verdeeld. Sommigen

eiland en 10 toekomstbepalende projecten waar meteen mee van start kan

zijn bezorgd: het eiland zou wel eens een ster kunnen verliezen, het ondernemen,

worden gegaan.

wonen en recreëren hebben hun piek in de jaren 80 gehad. Anderen zien de toekomst positief tegemoet: het eiland is en blijft uniek, met volop kansen om

Op 6 maart 2009 is het resultaat aangeboden aan de Schouwen-Duivelanders.

te wonen, te recreëren en te ondernemen.

Het SEAP neemt het voortouw om een nieuwe generatie opbouwwerkers te mobiliseren. Door het aanjagen en het volgen van de 10 toekomstbepalende

Unaniem was de roep om een sterke visie voor de lange termijn! En heldere

projecten wordt de beoogde nieuwe dynamiek in gang gebracht. Gaandeweg

doelen voor de kortere termijn om de visie te gaan realiseren. Zo is het arena-

worden de keuzes verder aangescherpt.

proces begonnen. Een aantal koplopers en frisdenkers zijn ongeremd op zoek

Noodzaak tot verandering: urgentie! De parel verliest haar glans Verdeeldheid en gebrek aan vertruwen: ‘Meer bedrijven, maar liever niet meer bedrijventerrein: het heeft geen zin, nieuwe bedrijven komen toch niet’. ‘Ontdek de schoonheden van het eiland, maar liever geen voorzieningen er omheen: toch niet zo bijzonder, doe maar normaal’. ‘Groei van de bevolking, maar liever geen nieuwe huizen: de mensen komen hier toch niet wonen.’

Schouwen-Duiveland heeft zich de afgelopen 50 jaar ontwikkeld tot een parel in de Delta: een groen/blauwe long om in te recreëren, een kostbaar paradijs om in te wonen met eigenlijk een behoorlijk strategische ligging om vanuit te ondernemen. Maar in de afgelopen 20 jaar lijkt Schouwen-Duiveland tot stilstand te zijn gekomen. Het eiland is sterk verdeeld, er is geen vertrouwen in nieuwe initiatieven. Het eiland teert op de structuur die voortkomt uit de jaren 80. Intussen heeft het te maken met: terugvallend voorzieningenniveau, terugvallend toerisme, vergrijzing, oprukkende verstedelijking in de delta, nieuwe kostbare wateropgaven die grote gevolgen zullen hebben voor het landschap, de landbouw, de natuur en de voorzieningen op het eiland. Als Schouwen-Duiveland niet actief inspeelt op deze veranderingen, dan verliest de parel haar glans. Schouwen-Duiveland kent sluipende problemen die vragen om een duidelijke koersbepaling en daadkrachtig en eendrachtig optreden. Door vast te houden aan de huidige situatie en geen keuzes te maken over de toekomst van het eiland is men niet goed voorbereid op de toekomst en zal men voortdurend verrast worden en achter de feiten aanlopen.

Schouwen-Duivenland door de tijd heen: polderen, pionieren, beheren en fixeren… Voor iemand die de taal beheerst, leest het landschap van Schouwen-Duiveland als het verhaal van de strijd tegen de elementen, in de dijken, de polders, de kreekruggen en poelgronden. De cultuurhistorische monumenten zijn de getuigenissen van de pioniersgeest uit de gouden eeuw toen Brouwershaven en Zierikzee dynamische, welvarende kernen waren, via de zee verbonden met de wereldeconomie. Na de gouden eeuw verzandden de havens en werd het gebied beheerd door agrarische gemeenschappen. De landbouw voerde 200 jaar de boventoon. Voedselarme stukken land werden beheerd in meenten, waarin men gezamenlijk de zorg en de verantwoordelijkheden deelde. De watersnoodramp van 1953 heeft diepe sporen achtergelaten in de herinnering en in het landschap. De Deltawerken beschermden het eiland en ontsloten het. De dynamiek van de zeearmen werd gefixeerd en in plaats daarvan kwam de dynamiek van het vasteland. Het toerisme nam toe en de landbouw moderniseerde. Het eiland werd éën gemeente. Deze ontwikkelingen vormden de afgelopen 30 jaar de basisstructuur van het eiland en waarborgden de kwaliteit van wonen, recreëren en ondernemen op het eiland. De vraag is of deze gefixeerde structuur ook de komende 30 jaar de kwaliteiten van het eiland kan waarborgen? Of breekt er een nieuwe

Wat maakt Schouwen-Duiveland Schouwen-Duiveland? Welke kapitaalsvormen bezit het eiland, die een hoge kwaliteit van wonen, recreëren en ondernemen mogelijk maken? In het volgende hoofdstuk schetsen en analyseren wij het kapitaal van Schouwen-Duiveland. Om beter te begrijpen hoe dit kapitaal zich ontwikkelde doken wij in de geschiedenis van het eiland en analyseerden wij haar dynamiek.

fase van pionieren aan?

Ontwikkeling van het eiland Kapitaal We kunnen de volgende vijf kernvoorraden van SchouwenDuiveland onderscheiden: de bevolking, het landschap, de economische vitaliteit, de infrastructuur & voorzieningen en de bestuurlijke daadkracht. De ontwikkeling van deze voorraden is bepalend voor het kapitaal van het eiland en dus de kwaliteit van het wonen, recreëren en ondernemen.

De voorraad Bevolking Schouwen-Duiveland heeft ongeveer 34.000 inwoners. Landelijk zou je dit kunnen vergelijken met een middelgrote gemeente. Sinds 1996 valt het eiland ook onder één gemeentelijk bestuur, maar in de praktijk blijkt de oude structuur van kleine dorpskernen moeilijk weg te denken. De bevolking van Schouwen-Duiveland is behoorlijk toegenomen vanaf de jaren

De vijf kernvoorraden vormen samen het kapitaal van het eiland. We maken een

‘60. Dit heeft te maken met de ontsluiting van de Zeeuwse eilanden door de Delta-

inschatting van de ontwikkeling en de onderlinge samenhang van deze voorraden.

werken en de welvaartsgolf die in heel Nederland optrad. Sinds de jaren ‘70 is er

De integrale voorraadanalyse is gebaseerd op het denkmodel voor duurzaam-

een instroom van hoogopgeleide ouderen die zich hier vestigen. Recenter (jaren

heid (SCENE-denkmodel) en vormt de basis voor het verder verkennen van de

‘90) komt er een instroom op gang van jonge, hoog opgeleide gezinnen uit de

mogelijkheden van toekomstige ontwikkelingspaden voor Schouwen-Duiveland.

Randstad. Dit heeft invloed op het profiel van gewenste voorzieningen: de nieuw-

Een aantal van deze voorraden is niet in cijfers en getallen uit te drukken.

komers wensen meer zorg, kunst en cultuur, terwijl de autochtonen (ca. 60%)

De orde van grootte, de veranderingen en de interacties zijn belangrijke ken-

zich richten op woningen en banen. Ook wat betreft identiteit is er een scheiding

merken om de dynamiek van verleden, heden en toekomst te begrijpen.

tussen de oorspronkelijke bewoners en de nieuwkomers. Voor deze

kapitaal Schouwen-Dui

veland

nieuwkomers is de binding met het eiland groter dan met de dorpskern, terwijl in de ogen van de oorspronkelijke inwoners de dorpskernen nog steeds de basisstructuur van het eiland vormen.

Bevolkingsaantal Schouwen-Duiveland

geboerd heeft; en omdat het toerisme geld binnenbrengt, lijkt alles te mogen.

De meest recente bevolkingsprognose van de Provincie Zeeland uit 2008 laat zien

Ze herkennen soms hun eigen eiland niet meer terug. Deze sentimenten vertalen

dat de totale bevolkingsomvang van Schouwen-Duiveland redelijk stabiel blijft

zich soms in een zekere ongastvrijheid en weerstand.

tot aan 2050. Voor Zeeland als geheel geldt de verwachting dat na 2025 een lichte,

bevolkingsaantallen Schouwen-Duiveland 1930 -2008

maar structurele daling inzet. Dit komt vooral door een sterfteoverschot. Het

Wonen in het kostbare paradijs

aantal jongeren in Zeeland maakt een daling door van 15% in de komende 15 jaar.

‘Nu leven wij in een bijna ideale leefomgeving en dat willen wij zo houden!’

De groep 30-60 jaar daalt tot 2030 met ongeveer 20%. De groep 60-80 jaar stijgt

‘Renesse en Zierikzee hebben de X-factor! Zonnemaire is schitterend, Dreischor

in dezelfde periode met ongeveer 43%. Na 2030 stijgt de groep 80+ sterk doordat

en Ouwerkerk zijn ook allemaal mooi!’

de babyboomgeneratie tot die leeftijdsgroep gaat horen. De ontgroening is

‘Wat heb ik eigenlijk te zoeken in Zeeland? Dit vraag ik mezelf vaak genoeg af?!

het gevolg van de geringe studie- en opleidingsmogelijkheden. Na de opleiding

Waarom zou ik niet gewoon een huisje gaan zoeken in de Randstad? Waar de

vinden jongeren een baan in de Randstad.

kansen open liggen. Nee, doe mij maar dit normale leventje, waar ik alles weet te vinden, waar ik me veilig voel (...)’

Alhoewel de voorlopige prognose is dat de bevolking van Schouwen-Duiveland niet zal krimpen, moet er wel rekening worden gehouden met een veranderende

De schoonheid van het landschap en de natuur, de menselijke maat, de diversiteit

bevolkingsopbouw. De ontgroening en vergrijzing zetten door. In de toekomst

aan gemeenschappen en de sociale veiligheid staan hoog in het vaandel en

komt hierdoor een steeds hogere druk te liggen op de beroepsbevolking (de leef-

worden zeer gewaardeerd. Een deel van de arenagangers huivert bij de gedachte

tijdsgroep van 18-65) die de lokale economie draaiende moet houden.

dat het eiland verder zal verstedelijken. Tegelijker tijd is men zich ervan bewust dat het onderhouden van dit paradijs geld kost. ‘Om het paradijselijke te hand-

De Schouwen-Duivelanders houden van hun eiland al zullen ze het nooit op

haven zijn er veranderingen nodig die wij zelf in gang moeten zetten...’

een bumpersticker zetten. Het lijkt een soort gekrenkte trots. Een deel van de

oorspronkelijke bewoners en van de jongere generaties hebben een zekere

Er heerst een ambivalente houding ten opzichte van de toekomstmogelijkheden

weerstand tegen verandering. Die weerstand komt mogelijk voort uit de perceptie

en de huidige ontwikkelingen in de woningvoorraad ‘Groei van de bevolking is

dat het eiland verandert zonder dat zij er deel van uit maken of dat ze een vinger

nodig, maar liever geen nieuwe huizen... de mensen komen hier toch niet wonen’.

in de pap hebben. Zo worden er dure huizen gebouwd voor nieuwkomers

De noodzaak voor een verdubbeling van de bevolking zoals omschreven in het

met geld; er wordt natuur gecreëerd op de akkers waar hun familie al eeuwen

Rabobank rapport Hom of Kuit (2006) wekt veel weerstand op.

De voorraad Landschap

Er is een relatief grote voorraad natuur op het eiland. Het leeuwendeel is in

Een tweede kapitaalsvorm is het landschap. Met de voorraad landschap bedoelen

beheer van particuliere terreinbeheerders. Uniek is het bestaande duingebied

we het land en het water, de kwaliteit ervan, het gebruik ervan en de beleving ervan,

op de kop van Schouwen-Duiveland, maar er is ook ruimte voor nieuwe natuur in

zoals de ruimte en het uitzicht. Schouwen-Duiveland heeft natuur, landbouw en

de omgeving van Zierikzee in het kader van de EHS. Op kleine schaal kan natuur-

cultuurgrond. Daarnaast biedt het water volop kansen die nog onbenut zijn.

ontwikkeling plaatsvinden door aanleg van natuurvriendelijke oevers. Aan de zuidkant van het eiland is het Plan Tureluur sinds begin jaren negentig leidend,

In vogelvlucht van het Westen naar het Oosten zien we op de kop van Schouwen-

het tracht de natuurwaarden van de slikken en schorren die in de Oosterschelde

Duiveland het Duingebied bij Burgh-Haamstede. Dit duingebied biedt gevarieerde

verloren zijn gegaan te herstellen.

natuurtypen van strand tot duin tot bos en is tevens waterwingebied. Dan vliegen we verder over de polderzoom, het overgangsgebied van duingebied naar zoute

De agrarische sector op Schouwen-Duiveland is in ruimtelijke zin van groot

polder. Dit gebied is voornamelijk een landbouwgebied met versnipperde natuur en

belang. In 2006 telde het eiland 556 agrarische bedrijven (ca. 7% van het totaal

verspreide bebouwing. Dan komen we aan bij de twee stroken landbouwpolder:

aantal bedrijven). Meer dan de helft van de landbouwbedrijven op het eiland

Schouwen West en Schouwen Oost. Beide gebieden hebben een agrarisch

is gespecialiseerd in akkerbouw en ook het aandeel van het gemengd bedrijf is

karakter, voornamelijk akkerbouw, waarbij Schouwen West ook nog natuur heeft.

op Schouwen-Duiveland met 13% hoger dan landelijk.

Hoogwaardige landbouw is niet echt mogelijk door verzilting en in de toekomst treedt er wellicht meer vernatting op. Daarnaast ligt het gebied van de Gouwe en

De agrarische sector op het eiland is in de jaren â&#x20AC;&#x2DC;90 minder sterk gekrompen dan

de Ee waar wel hoogwaardige landbouw mogelijk is. Ten oosten hiervan ligt de

gemiddeld in Nederland, zowel qua oppervlakte als aantal bedrijven. Het areaal

landbouwpolder Duiveland-laag met traditionele landbouw, natuur en wonen.

nam met een half procent af en het aantal bedrijven daalde met 20%. Landelijk

En daarnaast ligt de polder Duiveland-hoog met kassen, hoogwaardige landbouw,

was dit 28%. Maar net als de landelijke trend, zal ook hier de landbouw verder

wonen en recreatie als belangrijkste functies. In de zuidoostelijke punt van

afnemen. Er is een duidelijke toename van het aandeel agrarische ondernemers

Duiveland ligt dan tenslotte de natte as, een zoekgebied voor vernatting in het

boven de 55 jaar te zien. Naar schatting komt een kwart van de huidige boerde-

kader van de ecologische hoofdstructuur (EHS). Tot nog toe is in dit gebied

rijen vrij voor andere (bedrijfs)activiteiten als de krimp van de akkerbouw zich in

vooral traditionele landbouw en natuurontwikkeling (bron: Waterplan Schouwen-

het komende decennium voortzet. Dit zorgt ervoor dat de sector haar positie lang-

Duiveland 2008-2015).

zaam verliest als drager van het landschap, al gaat de trend hier langzamer dan in de andere landelijk gebieden in Nederland.

omzet bedrijfsleven 06 Schouwen-Duiveland 20

Naast de natuur en landbouw beschikt Schouwen-Duiveland over cultuurgrond die

getijdenwerking en de zoet-zoutovergang te herstellen. Aan de westkant zijn er

ons doet herinneren aan de strijd tegen het water, zoals de oude inlaten. Vroeger

twee zwakke plekken aan de kust, bij Oost-Renesse en bij Westerschouwen.

zag het eiland er anders uit. Het bestond uit vier delen opgesplitst door twee kreken:

Zandsuppletie is daar een mogelijkheid, zoals nu gedaan wordt langs de gehele

de Gouwe en de Ee. De oude idyllische dorpskernen zijn monumenten op zich. Maar

Nederlandse kust. Voor de zuidkant is door de Deltacommissie geopperd om

ook op Schouwen-Duiveland dringt de verrommeling op. Van de 18 kernen op

wanneer de Oosterscheldekering niet meer voldoet vanwege de gestegen zee-

Schouwen-Duivenland hebben er zeven een eigen bedrijventerrein. Dat is bijna

spiegel het volledige getij weer te laten terugkeren in de Oosterschelde.

de helft. De bedrijventerreinen hebben verschillende afzetgebieden voor hun

De Oosterscheldekering zou dan als brug gehandhaafd kunnen worden en er

producten. Sommige zijn bestemd voor de lokale markt terwijl andere, zoals die

zouden nieuwe doorlaatopeningen in Neeltje Jans gebouwd kunnen worden

in Bruinisse en Zierikzee, voor bovenregionale markten. Dit zijn over het

gecombineerd met een getijcentrale. In dat geval is zeker dijkversterking nodig.

algemeen de grotere bedrijven (Bron: Website Gemeente Schouwen-Duiveland

Innovatieve vormen van bedijking, zoals de zogenaamde onbreekbare dijk zijn dan

(www.schouwen-duiveland.nl).

mogelijk. Dit type brede dijk verzinkt in het landschap en kan worden geĂŤxploiteerd. In 2009 komt een planstudie gereed voor het verzilten en toelaten van enig getij

Het water speelt natuurlijk van oudsher een grote rol. Met de Deltawerken werden

op het Volkerak-Zoommeer via een doorlaatmiddel in de Philipsdam naar de Ooster-

de wilde zeearmen getemd, maar dat leidde ook tot nieuwe problemen, onder meer

schelde, waardoor de blauwalgenproblematiek in het Volkerak-Zoommeer kan

de zandhonger van de Oosterschelde, een harde overgang zout-zoet en geen

worden opgelost. Op het eiland zelf is meer waterberging nodig. Kortom, de

toevoer van voedselrijk rivierwater. In het Grevelingenmeer onstonden zuurstofloze

waterkundige opgave is duidelijk en het is belangrijk om in te spelen op deze

geulen, een gebrek aan voedingstoffen en een achteruitgang in biodiversiteit.

veranderingen en de kansen volop te benutten.

Maar door de klimaatverandering stijgt de zeespiegel en dit heeft directe gevolgen voor het eiland. In het onlangs verschenen advies van de 2e Deltacommissie onder

De voorraad Economische vitaliteit

leiding van Veerman over de toekomst van het Nederlandse waterbeheer (zie

Wanneer we kijken naar de economische vitaliteit dan bedoelen we daarmee de

appendix) wordt uitgegaan van een zeespiegelstijging van 85 cm tot 130 cm in

werkgelegenheid en de belangrijkste economische sectoren op het eiland zoals de

2100 en in 2200 zelfs van 2-4 m. Dit bedreigt opnieuw de veiligheid en zal leiden

landbouw en visserij, het toerisme, de horeca en de winkeliers. In vergelijking met

tot meer wateroverlast en verzilting. De commissie stelt voor om het behoud van de

de geringe omvang van de beroepsbevolking kent Schouwen-Duiveland een omvang-

estuaria te waarborgen door mee te groeien met de klimaatverandering.

rijke werkgelegenheid. Op iedere honderd leden van de beroepsbevolking telt het eiland gemiddeld 103 banen. Dit is hoger dan het gemiddelde in het landelijk gebied

Ook Schouwen-Duiveland staat aan de vooravond van ingrijpende ruimtelijke

(77 op de 100 mensen) en hangt samen met de grote omvang van het toerisme

ingrepen om de wateropgave het hoofd te bieden. Aan de noordkant van het eiland

op het eiland. Overigens ligt de werkgelegenheid net iets lager dan het Zeeuwse

is er op termijn de mogelijkheid voor een doorlaat in de Grevelingendam om de

gemiddelde. In 2002 telde het eiland ruim 3.000 bedrijven en instellingen, die

gezamenlijk een werkgelegenheid van ruim 14.500 banen boden. In 2006 waren

waarom het toerisme zo booming is in Schouwen-Duiveland. Echter, de houding

er ruim 3.800 bedrijven en instellingen (bron: In de peiling: trendmonitor 2006).

ten opzichte van de toeristen is ambivalent. Enerzijds brengen zij geld in het laatje, anderzijds ontstaat er af en toe wildgroei. Anno 2008 vindt men dat het tijd is voor

Schouwen-Duiveland zag in 1996-2006 het totaal aantal arbeidsplaatsen toenemen

een kwaliteitsslag. Zo is er bijvoorbeeld niet eens een specifiek visrestaurant

van 13.140 tot 14.375, een toename van 9,4%. Tegelijkertijd trad er een verschuiving

te vinden en heeft Renesse nog steeds een slechte naam wat betreft het onverant-

op in de omvang van de verschillende sectoren. De werkgelegenheid in de land-

woorde gefeest.

bouw en visserij, de industrie en de transportsector zag de afgelopen jaren krimp en de handel, horeca en de zakelijke en financiële diensten groeiden juist gestaag

Er wordt te weinig gedaan aan profilering van het eiland. De kansen moeten benut

(Bron: In de peiling: trendmonitor).

worden. ‘We staan aan het begin van de professionalisering van de watersportsector en we

Qua omzet zijn de groothandel en de detailhandel de grootste sectoren, gevolgd

moeten proberen samen te werken met andere eilanden’.

door de dienstverlening en de industrie. Qua werkgelegenheid zijn dat de handel en

‘Watersportbedrijven hebben baat bij een goed en interessant eiland, met goede

reparatie, de recreatie en de zakelijke dienstverlening. De landbouw en visserij

fietspaden, een plan tureluur en dergelijke. De natuurbeleving is een groeiende

staan op plaats vier en de industrie op vijf.

economische activiteit’. ‘Rust en ruimte zijn economische activiteiten. Er wordt te weinig ingespeeld op

Tegenwoordig worden in vijf van de zes agrarische bedrijven op het eiland

vogelkijkers en duikers’.

inkomsten verworven naast de landbouw. Op bijna een kwart van de bedrijven gaat

‘Er is nog heel veel moois, we hebben veel verkloot, maar er is nog heel veel over’.

het daarbij om een baan buitenshuis, op 13% zijn neveninkomsten afkomstig uit een camping en op 11% van de bedrijven uit de verkoop van producten. Het aandeel

Ook de toeristisch-recreatieve sector is natuurlijk van groot belang voor Schouwen-

van deze neveninkomsten is in de jaren ‘90 sterk toegenomen.

Duiveland. Van elke euro die op Schouwen-Duiveland als gevolg van toerisme wordt besteed, gaat 25 cent naar de detailhandel, 17 cent naar horeca, 17 cent naar

Recreëren in de blauwe long

verblijfsaccommodaties, 12 cent naar de watersport en 27 cent naar het overige

‘Het eiland heeft iets maagdelijks, geen grote industrie, geen snelweg, wel schoon

bedrijfsleven (KvK Zeeland, 2003). Alles opgeteld, dus de bestedingen van toeristen,

water’

de verblijfsaccommodaties, de bestedingen in de detailhandel en de inkopen van de toeristische bedrijven ten behoeve van de toerist, is 21% van de totale omzet

Iedere inwoner van Schouwen-Duiveland houdt van twee dingen: een open land-

gerelateerd aan het toerisme (bron: In de peiling: trendmonitor 2006). Ook wordt

schap en ver weg kunnen kijken. Het landschap is dan ook een van de redenen

er fors geïnvesteerd in het toerisme. Van de totale investeringen op Schouwen-

Aantal vakanties

x 1000

Bron: CVO

aantal vakanties in zeeland tussen 1990 en 2007 1500

1000

500

reiding vakantiespiveland du schouwen-

Duiveland is 26% toeristisch georiënteerd. In absolute getallen betekent dit dat er

de omliggende eilanden. Vanaf de jaren ‘60 zien we het aantal woningen dan ook

op Schouwen-Duiveland in 2006 voor 13 miljoen euro in het toerisme werd geïnves-

stijgen van 7.000 naar de huidige 15.000 (bron: www.statline/cbs.nl). Door de ruilverkave-

teerd. Op provinciaal niveau bedragen de toeristische investeringen 13% in datzelfde

lingen die in dezelfde periode ontsponnen is het wegenstelsel volledig vernieuwd en

jaar. Kortom, het toerisme is een belangrijke pijler in de economische vitaliteit van

van asfalt voorzien. Doorgaande wegen zoals de N59 verbinden het Westelijke deel

het eiland.

met het Oostelijk deel van het eiland. De mobiliteit is hierdoor sterk toegenomen.

Het toerisme is redelijk specifiek. In 2006 waren er bijna drie miljoen vakantieover-

Schouwen-Duiveland beschikt over een behoorlijk aanbod van voorzieningen per

nachtingen op Schouwen-Duiveland. Onder de toeristen is de vakantiewoning de

inwoner. Het aanbod van voorzieningen is hier per inwoner zelfs aanzienlijk groter dan

meest gekozen accommodatievorm. De zomerhuisjes in de bungalowparken zijn

gemiddeld in landelijk gebied, echter niet zo hoog als het stedelijk niveau (bron: Hom

populair en omvatten zo’n 85% van de vakantiewoningen. Zodoende beschikt het

of Kuit, 2004). Het aanbod basisvoorzieningen zoals winkels, basisscholen en huis-

eiland over relatief weinig hotelkamers en bedden. Om het gemiddelde voor de

artsen is zelfs ruim anderhalf maal zo groot als gemiddeld in Nederland. Bijna elk dorp

landelijke kustgemeenten te bereiken zou het aantal hotels op Schouwen-Duiveland

beschikt over zijn eigen lokale supermarkt, bakker of slager. Ook heeft bijna elk

met ruim 50% moeten toenemen en het aantal hotelkamers en bedden zou zelfs

dorp eigen scholen voor het basisonderwijs. Daarnaast is er in Zierikzee een groot

moeten verdubbelen (bron: Hom of Kuit, 2004).

aantal aanvullende voorzieningen als voortgezet onderwijs, bibliotheek, videotheek, sportcentra en culturele centra. En door het toerisme zijn er relatief veel winkels,

22% 20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0%

In Zeeland is sinds 2001 echter een dalende trend ingezet in het aantal vaste gasten

restaurants en discotheken.

op het eiland (bron: Toeristische Trendrapportage Zeeland 2007/08. Kenniscentrum Toerisme en recreatie). Vanaf 2004 is ook een dalende trend te zien in het aantal

Echter het voorzieningenniveau gaat achteruit. Het aantal banken verdwijnt bijvoor-

toeristische vakanties. Het profiel van de toeristen op Schouwen-Duiveland verandert.

beeld. Zo zijn de Rabobanken Beveland, Schouwen-Duiveland en Tholen samen-

Er komen gemiddeld meer toeristen, maar die verblijven gemiddeld korter. In 2007

gegaan in Rabobank Oosterschelde en zijn er nog maar drie verkoopkantoren in

werden er weliswaar 28.000 vakanties meer geboekt dan in 2006, echter het aantal

Bruinisse, Burgh-Haamstede en Zierikzee waar geld gestort kan worden. In veel

overnachtingen daalde met 325.000 (bron: Toeristische Trendrapportage Zeeland

dorpen kan men alleen nog maar pinnen en er zijn slechts 13 pinautomaten.

2007/08. Kenniscentrum Toerisme en recreatie). Schouwen-Duiveland heeft geen volwaardig ziekenhuis meer. In plaats daarvan is

De voorraad Infrastructuur en voorzieningen

er nu het Zweeds Rode Kruis Ziekenhuis waar men terecht kan voor spoedeisende

Lange tijd is Schouwen-Duiveland een vrij geïsoleerd gebied geweest, dat slechts via

hulp. Wat betreft postkantoren zijn er nog maar twee volwaardige postkantoren

het water te bereiken was. Schouwen-Duiveland werd midden jaren zestig uit haar

in Burgh-Haamstede en Zierikzee. Agentschappen van TNT-post zijn te vinden in

isolement getrokken door de Deltawerken. De aanleg van de Grevelingendam, de

winkels in Renesse, Scharendijke, Brouwershaven, Ouwerkerk, Nieuwerkerk, Ooster-

Brouwersdam, de Oosterscheldekering en de Zeelandbrug verbonden het eiland met

land en Bruinisse.

De winkeldichtheid neemt sterk af, vooral in de kleine kernen met minder dan duizend

in gang te zetten of een vuist te maken tegen de provincie of het rijk. De vraag is of

inwoners. Deze winkels hebben vooral een lokale functie. In sommige kernen is zelfs

de tegenstellingen tussen de dorpen overstegen kunnen worden. Voor de groep

Effecten van de herindeling:

geen enkele winkelvoorziening voorhanden, omdat er te weinig klanten zijn. Zierikzee

oorspronkelijke bewoners geldt nog steeds dat ze zich identificeren met het dorp

‘Moeilijke dossiers die vooruit werden geschoven,

heeft daarentegen een meer regionale winkelfunctie met ruim 160 winkels en een

waar ze vandaan komen. Deze gescheidenheid is wellicht niet bevorderlijk voor de

talloze niet-afgewerkte oude zaken, honderden kilo’s

totaal oppervlak van ca 9600 m2 verkoopruimte.

benodigde schaalsprong.

aan vergunningaanvragen die opeens via dat ene loket

Wat betreft daadkracht heerst er volgens sommigen juist een mentaliteit van ‘doe

binnen kwamen. Maar ook grootschalig onderhoud aan

Ondernemen: strategische ligging en groen

maar gewoon dan doe je al gek genoeg’. Dat is de volksaard. Het is een remprincipe,

gebouwen dat niet was begroot of de vervanging van

‘Het is hier prettig wonen en leven en dat motiveert werknemers, zij kunnen hun accu

mensen trappen snel op de rem. Sommigen vinden dat de mensen niet zelf denken

brandweerwagens waar geen geld voor was gereserveerd.

opladen en genieten van de rust en ruimte’.

maar dat er voor ze wordt gedacht. De lokale bevolking moet betrokken worden en

En dat terwijl we in de voorbereidingen dachten

Schouwen-Duiveland ligt gunstig ten opzichte van Antwerpen en Rotterdam. Er zijn

gevraagd worden wat ze eigenlijk willen. Men is gezagsgetrouw, niet gewend om

samen de boel aardig op orde te hebben.

werknemers en er is ruimte. Vooralsnog zijn er vooral lokale bedrijven met een kleine

zelf na te denken.

Dan mag je dat dus even gaan oplossen en heb je financieel én organisatorisch gelijk een enorme

afzetmarkt. Er zijn maar een paar bedrijven die een regionale markt bedienen. SchouwenDuiveland zou kunnen pieken in een markt voor duurzame en regionale producten,

Van de voormalige vakantiegangers kun je niet veel verwachten. Zij komen specifiek

achterstand. Dan krijg je maatschappelijke commotie

drijvende woningen, rust en recreatie. Tot nog toe is er slechts een beperkt aantal

voor de rust en niet om de boel te veranderen. Nieuwe bewoners zijn echter wel

en daardoor hebben we lange tijd ongelooflijk

oprichtingen van bedrijven en de instroom van bedrijven is beperkt. Ook de uitstroom

verbonden met het eiland. Alhoewel ze soms nog steeds gezien worden als ‘import’,

onder vuur gelegen’. (Bron: PZC, 27 maart 2007)

van bedrijven is beperkt. De vernieuwing zou veel meer kunnen worden aangejaagd.

is het een relatief grote groep waar je veel van mag verwachten wat betreft innovatieve ideeën.

De voorraad Bestuurlijke daadkracht Met bestuurlijke daadkracht bedoelen we niet alleen het gemeentebestuur, maar de

Er is ook veel creativiteit op het eiland. Er is kunst en cultuur. Veel kunstenaars wonen

capaciteit van het eiland als geheel om dingen voor elkaar te krijgen. Om doelen

op het eiland omdat het aantrekkelijk voor ze is. Maar het is ook een geweldig klimaat

gezamenlijk op te pakken en te veranderen. Het gaat dus verder dan de besturen en

voor ondernemers die wel kansen willen benutten. En er zijn volop kansen, zoals

raden, de regels en het beleid, het gaat ook over de daadkracht van de bevolking

de watersport, of drijvend bouwen. Als de rest kansen laat liggen dan kan een ander

en het enthousiasme.

daar dankbaar gebruik van maken.

Officieel is Schouwen-Duiveland één gemeente. Dus een college van bestuur en een

Een veel gehoord geluid is dat veranderingen van buitenaf komen, de Deltawerken, de

gemeenteraad. Toch blijft de oude dorpskernenstructuur zichtbaar. De zeventien

herverkaveling, nieuwe natuur, etc. De bewoners worden niet gehoord en het is daar-

kernen zijn in 1961 bestuurlijk samengevoegd tot zes gemeenten en in 1997 verder

mee niet van de mensen zelf. Maar er is ook een cultuuromslag nodig bij de mensen

tot één. De reden was het openbaar bestuur op het eiland te verbeteren en in het

zelf: om niet het slachtoffer te spelen maar om de veranderingen te zien als openingen

gezamenlijk belang te denken. De dorpskernen zelf zijn te klein om veranderingen

om van Schouwen-Duiveland te maken wat je er van wilt maken.

Het eiland in historisch perspectief...

Na de jaren ‘80 stabiliseert het eiland. Er vinden geen echte fundamentele veran-

De figuur links geeft een schetsmatige weergave van de ontwikkeling van de ver-

deringen plaats. Het landschap verandert niet veel, alhoewel de landbouwsector

schillende voorraden over de laatste 70 jaar. In de periode van 1940 tot aan 1980

krimpt en er meer aandacht voor natuurontwikkeling komt. Het voorzieningen-

maakt Schouwen-Duiveland een grote ontwikkeling door. Tijdens deze periode

niveau blijft op een relatief hoog niveau voor landelijk gebied. De bevolking groeit

worden de hoofdstructuren op het eiland neergelegd die er tot op de dag van

licht. De economische vitaliteit neemt na 1980 in eerste instantie toe. In de jaren ´90

vandaag nog steeds liggen. Belangrijke ‘triggers’ waren natuurlijk WOII met de

neemt de werkgelegenheid in de landbouw af. In de recente jaren neemt ook de

daaropvolgende wederopbouw en de watersnoodramp van 1953 met de daarop-

werkgelegenheid in de industrie en de transportsector af. De handel, horeca en de

volgende bouw van de Deltawerken die het eiland ontsloten. In de periode van 1960

zakelijke en financiële diensten groeien.

tot 1980 zijn er grote veranderingen in de voorraad landschap. Het totale landbouw-

voorraadontwikk Schouwen-Duiveeling land

areaal neemt toe en wordt beter te bewerken door de herverkavelingen.

Sinds een aantal jaar neemt het aantal toeristen af, waardoor de economische

De diversiteit in het landschap neemt echter af, waardoor de kwaliteit van de voor-

vitaliteit juist weer daalt. De bestuurlijke daadkracht wordt vergroot door het

raad landschap minder wordt. De economische vitaliteit neemt in die periode sterk

samengaan van de dorpskernen tot één gemeente. In de praktijk voelt men zich

toe, mede door de landbouw en de groeiende toeristische sector. Tegelijkertijd

echter meer verbonden met de oude dorpskernen dan met de nieuwe gemeente.

neemt de voorraad bevolking toe. Er ontstaat grote vraag naar voorzieningen, mede door de toeristen. Het voorzieningenniveau stijgt in die periode. Het bestuur op

Na 2008...

het eiland verandert en een aantal dorpskernen gaat samen.

Hoe ontwikkelen de voorraden zich in de toekomst? De bevolkingsomvang blijft waarschijnlijk stabiel, maar de ontgroening en vergrijzing leiden tot een andere bevolkingsopbouw. Ook zal de verhouding tussen de oorspronkelijke bewoners en nieuwkomers veranderen. In de voorraad landschap is de trend dat landbouwgrond

KRACHT

IJKE DAAD

BESTUURL

LITEIT

CHE VITA

MIS ECONO

ING

BEVOLK

EN &

ING RZIEN

CTUU

STRU

INFRA

VOO

HAP

DSC

LAN

194

198

200

203

afneemt ten favoure van natuur. Het water zal nog meer een sturend element in het

Tegelijkertijd komen er van buitenaf allerlei ontwikkelingen op het eiland af. Ten

landschap worden. In de voorraad economische vitaliteit zien we voorlopig dat de

eerste de verstedelijking. Kan Schouwen-Duiveland wel die oase van rust blijven

dienstensector, groothandel en detailhandel groeien en dat de landbouw juist

of wordt het opgeslokt door de groeiende Randstad? Hoe behoudt Schouwen-

krimpt. De toeristische sector lijkt te gaan krimpen. Alhoewel dit nog niet echt is

Duiveland haar kapitaal? Hoe zal zij zich moeten profileren?

uitgekristalliseerd, lijkt het profiel van de toeristen in ieder geval te veranderen.

Ten tweede de klimaatverandering. Hoe verandert het landschap als gevolg van

Meer vakanties maar korter. In de voorraad infrastructuur & voorzieningen zien

de bescherming tegen de zeespiegelstijging en de waterbergingsopgave? Hoe kan

we een achteruitgang inzetten. Naar verwachting zal de bestuurlijke daadkracht

zij dit gebruiken om haar kapitaal te versterken?

verbeteren als de bestuurlijke eenheid ook een culturele eenheid wordt. De oude structuur van dorpskernen is nog steeds bepalend, maar als gevolg van ervaring

Doemscenario

met de gemeentelijke structuur zal dit verbeteren.

Schouwen-Duiveland bestaat niet meer. Het is samengevoegd met andere gemeenten. Pontis is verder uitgekleed. Schaalvergroting in de landbouw heeft verder

De ontgroening en de vergrijzing leggen een steeds grotere druk op de beroeps-

doorgezet. 75 boeren bezitten 90% van het eiland. Er is leegstand in oude kernen.

bevolking. Echter juist deze groep wordt steeds kleiner, waardoor de economische

Particuliere all-in vakantie parken zijn nog verder ontwikkeld.

vitaliteit onder druk komt te staan. Het economisch belang van het toerisme neemt

De tweedeling tussen rijke nieuwkomers en oorspronkelijke ge誰soleerde verschraal-

daardoor toe terwijl het aantal toeristische overnachtingen juist afneemt. Het voor-

de kernen is vergroot. Elke kern heeft rommelige bedrijventerreinen zonder enige

zieningenniveau komt hierdoor onder druk te staan.

samenhang. Er is nog steeds onenigheid over dringende wateropgaven.

Schouwen-Duiveland moet dus oppassen om niet in een negatieve spiraal terecht

Kortom, Schouwen Duiveland heeft een sluipend probleem en daarom dient heel

te komen, waarin ontgroening en een krimpend toerisme resulteren in een lagere

snel een lange termijn koers uitgezet te worden. Maar het eiland is verdeeld.

economische vitaliteit en lager voorzieningenniveau.

De verschillende kernen hebben eigen denkbeelden, de sectoren hebben eigen belangen. De saamhorigheid en vernieuwing worden niet aangejaagd. En dat is wel nodig anders dreigt de parel van de Delta haar glans te verliezen.

De opgave Keuzes maken Eigenlijk is Schouwen-Duiveland met haar ligging, landschap, sociale cultuur, voorzieningen en infrastructuur een parel in de Delta. De opgave van Schouwen-Duiveland is dan ook om verdeeldheid en gebrek aan vertrouwen te doorbreken, om haar potentie verder te realiseren door haar kapitaal beter te benutten en daadkrachtig in te spelen op nieuwe ontwikkelingen.

Randstad. Ten derde, hoe blijft Schouwen-Duiveland aantrekkelijk. De parel in de Delta kan ook de komende eeuw een buitengewone plek zijn om te wonen, te recreëren en te ondernemen. Dit potentieel kan worden verwezenlijkt door het kapitaal van het eiland beter te benutten. De verschillende voorraden moeten sterker aan elkaar verbonden worden: natuur met cultuur, water met bedrijvigheid, bevolking met verbeeldingskracht en daadkracht om aansluiting te vinden bij de dynamiek en de behoeftes van de omgeving.

Schouwen-Duivenland zal een nieuwe koers moeten uitzetten en haar eigen

Schouwen-Duiveland doet het op eigen wijze.

daadkracht en verbeeldingskracht mobiliseren. De opgave is eigenlijk drievoudig. Ten eerste, hoe gaat Schouwen-Duiveland om met klimaatverandering. Ten tweede, hoe behoudt Schouwen-Duiveland haar eigen identiteit en onderlinge verbondenheid zonder een speelbal te worden van de dynamiek uit de

“Gewoon doen’ hoeft geen remprincipe te zijn, het vertolkt originaliteit en authenticiteit tegenover gebluf en opblazerij van de Randstad!”

Visie 2039 Aantrekkingskracht van een nieuw oergevoel Over het nieuwe oergevoel op het eiland: “Terug naar de natuur en het natuurlijk leven als uitgangsprincipe. We beleven de natuur als een geschenk om te bewaren, om zorgvuldig mee om te gaan, om van te genieten, om te promoten, om te delen met mensen die de natuur missen. Het gaat om het aanleren en oefenen van een nieuwe levensstijl: eenvoudig, gezond, milieubewust, gastvrij.”

In 2039 voelen de bewoners van Schouwen-Duiveland zich nauw verbonden met hun omgeving. Het gevecht met de elementen en de gemeenschapszin liggen diep geworteld in de cultuur. In 2009 is het landschap de stille getuige van de rijke historie en cultuur. De sleutel naar 2039 ligt in het reactiveren van dit oergevoel van Schouwen-Duiveland. De bewoners spreken elkaar aan op het gevoel van dit buitengewone eiland.

Op Schouwen-Duiveland respecteren wij de leefwijze van de verschillende hechte woongemeenschappen waar wij deel van uitmaken. Samen investeren wij in de toekomst van het eiland. Wij streven naar een nieuw evenwicht tussen water en land, mens en natuur, individu en collectief, traditie en creativiteit. Wij spelen en strijden met de elementen. Wij hebben het water omarmd om nieuwe vormen van wonen, ondernemen en recreëren te verkennen. Wij zijn trots

“Op Schouwen-Duiveland gebeuren dingen niet zomaar. Wij doen wat past bij het gevoel! Wij blijven dicht bij ons gevoel....” “Jongeren van het eiland verbinden met de tradities / het oergevoel van het eiland en met de toekomst die we daarop samen bouwen en waar diezelfde jongeren de belangrijkste deelnemers zijn!” “In het verleden waren we één met de natuur – dit is een oergevoel. In het heden zijn cultuur en natuur gescheiden. Net als met de oude stadsmuur van Zierikzee – er binnen was het veilig, er buiten was de ‘woeste’ natuur. Als voorbeeld van de toekomst past ons eigen gemeentehuis; het ligt buiten de oude stadsmuur en staat symbool voor de nieuwe verbinding van cultuur en natuur. De gedaantewisseling van oergevoel naar nieuw oergevoel is vergelijkbaar met de gedaantewisseling van rups via pop naar vlinder. Nieuw oergevoel gaat dus over oergevoel in een ander imago.”

In 2039 is Schouwen-Duiveland een buitengewone bestemming. Je komt niet

op ons eiland en onze gastvrijheid. Wij ontwikkelen cultuur

zomaar op Schouwen-Duiveland terecht, je reist er niet zomaar doorheen en gaat

samen met natuur, dat is de basis van onze economie.

er niet zomaar weg. Je komt af op het oergevoel. Je komt er om te pionieren in de

Onze meentes dragen zorg voor water en land.

nieuwe watereconomie, je blijft er omdat je trots op het eiland bent, je verblijft er

Onze coöperaties leveren duurzame energie, puur water

om dichter bij jezelf te komen en gezond te leven.

en gezond voedsel. Aan de poorten van het eiland vertellen onze kunstenaars het verhaal van onze cultuur, van ons

In 2039 is Schouwen-Duiveland watergestuurd. Door de zeespiegelstijging en

water, land, duinen, dijken, dieren en planten op het land,

klimaatverandering zijn nieuwe dijken, nieuwe vormen van wonen en nieuwe

in de lucht en in de zee. Elke dag komen mensen af op het

gewassen nodig. Er is een nieuwe watereconomie ontstaan, met veel verschil-

oergevoel en mensen vanuit Schouwen-Duiveland geven

lende soorten bedrijvigheid op en om het water, zoals zilte landbouw, drijvende

vorm aan de nieuwe ontmoeting tussen cultuur en natuur.

woningen, zoet/zout energie. De wateropgaven worden omarmd om het eiland te profileren en het landschap, de voorzieningen en een nieuwe duurzame innovatieve bedrijvigheid te ontwikkelen. Verleden

In 2039 rijden de bewoners van Schouwen-Duiveland allemaal met een bumpersticker van het eiland. Ze zijn trots op het eiland en voelen zich betrokken bij het hele eiland. De bewoners van Schouwen-Duiveland respecteren elkaar en

“Mijn oergevoel bij Schouwen-Duiveland is dat we het hier nog met elkaar oplossen.”

verdedigen en ontwikkelen met elkaar hun kostbare paradijs. Ze hebben gewerkt aan een sterke regionale duurzame economie. Ze zijn trots op de nieuwe landschappen die ze hebben ontwikkeld.

mens is deel van geheel oorspronkelijk evenwicht oergevoel consumeren oorspronkelijke eenheid

Heden veranderend cultureel besef in veranderende wereld strijd tegen het water transitie consu-minderen exclusieve eenheid humanisten en christenen stonden

creatie

antropocentrisch wereldbeeld recreatie

zij aan zij in de opbouw van de huidige verzorg ingsstaat industrieel tijdperk landbouwrevolutie autonoom geldsysteem ecologische crisis duurzame recreatie

argeloos genieten rust en ruimte onbewust onbewust

rups

voorwaardelijk comfort

bewust onbewust

pop

Toekomst Schouwen-Duiveland op de kaart natuur op het menu meewerken met de natuur nieuw oergevoel synergie inclusieve eenheid ulturele creativiteit wederkerigheid co-creërende rol opnieuw verbinden hoofd en hart groen geld holarchie, denken in gehelen recreëren in duurzaamheid zinvolheid beleven – ervaren nieuwe rust, nieuwe ruimte, nieuwe cultuur, nieuwe kunst, nieuwe economie bewust bewust

VLINDER

‘Trots is een woord dat niet zo past bij ons “bescheiden”eiland. Een mooi Zeeuws woord is grôôs!’

In 2039 is ondanks een verdere vergrijzing en ontgroening van de vaste bevolking het totale kapitaal van het eiland toegenomen. Het eiland is zich bewust geworden van haar identiteit en gebruikt deze identiteit om zijn aantrekkingskracht

eling voorraadontwikkeland Schouwen-Duiv

In 2039 heeft Schouwen-Duivenland een buitengewone aantrekkingskracht.

te vergroten. Door het beperken van het aantal groeikernen en de aanleg van

Bezoekers uit de drukke, chaotische verstedelijkte omgeving komen af op het

nieuwe dijken en waterwegen is het landschap verfraaid en de natuur verder

eiland om even gezond te leven en de kracht van het oergevoel te beleven. Naast

ontwikkeld. De stuurkracht is toegenomen dankzij de nieuwe keuzes en organisa-

de zee, het cultuurlandschap en de historische kernen maken de bijzondere

tievormen. De toegenomen aantrekkingskracht en de sterke duurzame lokale

verblijfsmogelijkheden het eiland uniek. Je kunt er op, aan en in het water leven.

economie en nieuwe watereconomie hebben geleid tot een hogere economische

Het hele jaar door verblijven er zo tussen de 10.000 en 25.000 mensen extra op het

vitaliteit. De kwaliteit van de voorzieningen is gelijk gebleven dankzij het groter

eiland. Samen met de vaste inwoners komt het totaal aantal mensen op het eiland

aantal mensen dat op het eiland verblijft.

neer op tussen de 45.000 en 60.000 mensen. Dit biedt het hele jaar door een gezonde basis voor de economie en het voorzieningenniveau. Mensen komen af

De transformatie naar een watergestuurd, trots eiland met buitengewone aan-

op de vernieuwde voorzieningen ontworpen volgens de Schouwen-Duiveland

trekkingskracht wordt omschreven in 4 omslagen en 17 concrete keuzes voor

duurzaamheidsprincipes.

de ontwikkeling en het benutten van het kapitaal van het eiland.

“Oefenen in een nieuwe mentaliteit en levensstijl”

oergevoel

KRACHT

IJKE DAAD

BESTUURL

LITEIT CHE VITA

MIS ECONO

2020 NIEUWE DORPSPLEIN GREVELINGENMEENTE

ING BEVOLK R

CTUU

GEN &

IENIN

Z VOOR

TRU FRAS

2019 DUURNAME ENERGIE LEVERNACIER 60% OP MENUKAART

HAP

DSC

LAN

2030 2 MODERNE BEDRIJVEN TERREINEN

194

198

200

203

2009

2012 2011 MUSEUM 4 POORTEN AAN ZEE 2DE EERSTE HU IS 2016 SD-MUNT DEELNAME GROENE SCAN ZILTE FLORIA DE 2010 SOM 2015 DEMOD IJK

2029 BLAUWE EN RO DE ADER KRUISEN ELKA AR

2039

2039 45.000 VERB LIJVERS 60.000 MAX ETALAGEDIJK EN EURO 5X RO ND

Ruimte Van landvullende naar watergestuurde open ruimte De Punt

Landvullend

Naar Open ruimte

De visgraatweg. Deze verhoogde weg loopt dwars over het eiland van Oost naar

polder

rshavense Gat

Zouten Haar d

sbank

Midd

Renesse V erklikkers

Vroonplas

1 S tamperspl

duine n

Ellemeet Vroongron

Nieuw-Haams tede

Den Osse

Scharendijk e

den

Noordwelle

Gadrabo s

aat

D wars in den Weg

Loopersk apelle

Elkerze e

Slikke n

Serooskerke

I nlaag

Prunje Natuurge bie (Plan T ureluurd )

S c h e l p h o e k H a m m e n

Westenschouw

en Burghslu is

S C H O U W E N -

Prunje polder

Herkingen

Kakkersweel

Moriaanshoofd

Wevers Inlaag

Battenoord

Noordgouwe

Kerkwerve

Flaauwers Inlaag

naar haar nieuwe vorm toe groeit in 2029.

Zonnemaire

Nieuwerkerke

Koudekerk

Natuur reservaa t Schelphoe k

Beldert Natuurres

ervaat Dijkwater

Mon Plaisir

9 N5

N5 7

Schuddebeurs Sirjansland

Suzanna’s Inlaag S teenz waa n

Schaar

ZIERIKZEE

draagt bij aan de interne waterhuishouding en gaat gepaard met natuurontwikkeling. Watersporters kunnen via deze blauwe ader van de ene naar de andere

N5 9

Oosterland

Galgepold

De Maire

Sluis

Anna Jacobapolder

Ouwerkerk

S T. P H I LIPS

Jacobahaven

Sophiahaven

N O O R D W issenkerke 19

Kamperland

B E V E L A N D

Zijpe

Diepe Gat

O o s t e r s c h e l d e

Colijnsplaat

Mastgat

Keeten

St. Philipsland

Krabben

St. Annaland

kreek

gors

T H O L E N

Etalagedijken. Langs de Oosterschelde en de Grevelingen, die wellicht op termijn weer open gaan, zijn extra dijken nodig in verband met de klimaatverandering en zeespiegelstijging. Deze dijken worden zo ontworpen dat ze verzinken in het land-

Groeikernen & karakterdorpen. Het eiland kiest ervoor om slechts twee kernen

schap en dat het prettig is om op, in of naast te wonen. Er zijn verschillende ty-

verder te laten groeien: Zierikzee en Bruinisse. De andere kernen behouden hun

pen dijken mogelijk. Schouwen-Duiveland biedt aan hiermee te experimenteren.

karakter en het open landschap wordt beschermd en de verrommeling tegen-

De ontwikkeling van deze etalagedijken vormen een nieuwe attractie en bedrijvig-

gegaan.

heid. De kennis die wordt opgedaan wordt geëxploiteerd. De eerste nieuwe dijk

Ramme -

N6 56

se e l ze e W in k g rg a n W at e

kan worden. Lokale waterbergingsopgaven bieden kansen voor natuur, drijvende

4 Concrete keuzes

LAND

S likke n van Viane

Stav enisse

kant van het eiland varen.

Vluchthaven Zijpe

Binnenhaven

N6 58

met ieder hun eigen oude en nieuwe profiel. Het landschap moet transformeren

Nieuwerkerk Kapelle

56 N2

keling van deze oude stroom, die de Grevelingen en de Oosterschelde verbindt,

Bruinisse

Cauwers Inlaag Beton have n Mattenhaven

Buitenhaven

N 255

De Gouwe in ere herstellen. Ook is in 2029 de Gouwe in ere hersteld. De ontwik-

D U I V E L A N D

Kaaske nswater

N 59

Vluchthaven Neel tje Jans

Andere kernen worden beschermd en verder geprofileerd als karakterdorpen,

woningen en transport over water. De Gouwe wordt als blauwe ader in ere hersteld.

Nieuw

Dreischor

H a m m e n

Duiveland. Deze kernen houden de voorzieningen van het eiland in stand. Rond-

verbreed en biedt kansen voor een glooiend natuurlandschap waarin gewoond

Dirksland

O V E R F L A K K E E

n g l i

W esters chouw

Naterskreek

BurghHaamstede

voorgesteld om het proces op gang te brengen, waardoor het eiland langzaam

om de klimaatverandering en het rijzende water op te vangen. De zuiddijk wordt

va n Bommene

ven

Sommelsd

Z eepeduine

ine n

Dijkhuisjes

Brouwersha

Brijdo rpe M eeuwendu

Boswa ch terij

om Zierikzee en Bruinisse krijgen industrie en woningen de kans om te groeien.

Slikke n van Flakke e

N5 7

In 2039 zijn Bruinisse en Zierikzee de twee expansievaten van Schouwen-

7,2

Melissan t

het snelle en het langzame verkeer op het eiland. Een concept tracé wordt in 2010

Kabbelaar

Water profileren

e e Brouwe

Water fixeren

Eendragt s polder

Ossehoek

plekken. Deze nieuwe dijken zijn onderdeel van de waterveiligheid en verbinden

t laa n sp rm a Vee

Karakterdorp & expansiekernen

15 N2 Gabriëllin

West en heeft tal van verbindingen (als een visgraat) naar dorpskernen en andere

Verrommeling

p e l v o e t H o m

Marina Port Zelande

N2 15

Van

Springersdiep

– de demodijk - wordt in 2015 gerealiseerd.

Bevolking Van krimp naar exclusief verblijf Van

Naar

Keuzes:

Beschikbaar

Exclusief

Afgeknot piektoerisme. Schouwen-Duiveland wordt een bijzondere toeristische

Vaste bewoners

Flexibel verblijf

bestemming. De piek van het zomertoerisme wordt afgeknot door het aanbod

Piekdrukte

Begrensd

van tijdelijke accommodaties geleidelijk af te bouwen. De campings zoals we ze nu kennen worden langzaam uitgefaseerd. In 2039 verblijven maximaal 60.000

In 2039 verblijven continu tussen de 45.000 tot 60.000 mensen op het eiland. Ze

mensen op het eiland.

zijn op te splitsen in drie categorieën: vaste inwoners, toeristen en langduren-

VERBLIJF OP land Schouwen-Duive

Flexibel wonen. Tegelijkertijd wordt de woningvoorraad getransformeerd. De leeg-

de 34.000. Tegelijkertijd worden er tal van flexibele woonvormen aangeboden

stand van de recreatieve accommodaties buiten het seizoen wordt opgevangen

om kort en langdurig verblijf te faciliteren. Gemiddeld zullen hier elke dag 10 tot

door het concept van flexibel wonen.

25.000 mensen gebruik van maken. Er is sprake van een getransformeerde toe-

Er worden mogelijkheden gecreëerd voor mensen die langer willen verblijven

rismesector: geen grote piek toeristen in de zomer, maar meer toeristen het hele

op het eiland, bijvoorbeeld voor een sabbatical of revalidatie. Er komen allerlei

jaar door. Ook het aantal bedden op het eiland wordt ingeperkt waardoor het

tussenvormen, van vast wonen tot accommodaties voor één nacht. Alhoewel het

aanbod exclusiever is geworden en ook andere doelgroepen kunnen worden

aantal vaste eilandbewoners gelijk is gebleven, zo rond de 34.000 inwoners, is

aangesproken. Op deze manier wordt een gezonde basis voor de economie

in 2039 de basis bezettingsgraad van het eiland minimaal 45.000 mensen. Vanaf

gelegd, zodat voorzieningen kunnen worden behouden.

2011 wordt de mogelijkheid voor een tweede eerste huis wettelijk geregeld in

een tijdelijke inschrijving. In 2039 verblijven zo’n 10 tot 25.000 mensen op tijdelijke

basis op het eiland (3 maanden per jaar, of 3 maanden tot 3 jaar lang). De hogere,

constante bezettingsgraad stimuleert de economische vitaliteit en koopkracht.

50 40 TOTAAL VE

RBLIJF 20

20 10

PIEK TO

ERISM

VAST E

WIN

TER

LEN

ZO M

HER

FST

de verblijvers. Het inwonersaantal zal naar verwachting gelijk blijven rondom

BEWO

E 2008

NERS

Identiteit Van doorgang naar ontmoeting Van

Naar

Keuzes

Doorgang

Ontmoeting

Eilandpoorten en community art. Lokale gevestigde en nieuwe kunstenaars

Modaal

Op maat

worden gevraagd om de omslag die plaatsvindt op het eiland zichtbaar te maken

Eigenaar

Gastheer

voor iedereen en daarmee te katalyseren. Het eiland is een rups die op het punt staat te ontpoppen tot een vlinder. In een community art project geven de

In 2039 heeft Schouwen-Duiveland een nieuwe status. Ze vertelt het verhaal van

bewoners van de verschillende kernen samen met kunstenaars uiting aan hun

het eiland: haar landschap, haar historie, de natuur en de culturen. Schouwen-

oergevoel en de transformatie die zij doormaken. Ook de kerk draagt bij als oefen-

Duiveland heeft een hechte gemeenschap en geeft een nieuw elan aan het

en voedingsplek voor de identiteitsvorming en vernieuwing. Uit dit proces ont-

begrip van ‘community art’. Het kunstenaarscollectief heeft de levenskunst van

staat in 2011 een keuze voor 4 beeldende eilandpoorten. Deze landart-uitingen

de gemeenschap in beeld bracht. Ook de nationale ‘land-art’ prijs zette het eiland

markeren de vier verbindingen van het eiland met de omgeving.

op de kaart. Landschapskunst is een belangijke deel van de uitstraling van het eiland. Nieuwe beelden en een nieuwe taal zijn ontstaan voor het beleven van

Brandontwikkeling gebaseerd op oergevoel. Op Schouwen-Duiveland kom je

landschap en natuur.

dicht bij je gevoel. Het gevoel dat je ervaart op het eiland, dichtbij de natuur, dichtbij de eigen cultuur, de openheid van het landschap en de dreigingen en kansen

In 2039 is het omliggende stedelijke gebied dichtgegroeid tot een aaneengeslo-

van het water. Dat oergevoel is de basis voor de profilering en doorontwikkeling

ten ‘meltingpot’ van subculturen. Veel mensen zoeken de rust, de natuurbeleving.

van de merknaam Schouwen-Duiveland. Reclame- en communicatiebureaus en

Op het eiland ontmoeten ze het oergevoel. Het eiland verwelkomt nieuwe ge-

kunstenaars van het eiland worden uitgenodigd in een collectief om de komende

meen-schappen in unieke woonmilieus. Zo worden nieuwe woonkernen op maat

10 jaar samen te werken om het buitengewone Schouwen-Duiveland op de kaart

ontwikkeld en worden oude woonkernen vernieuwd.

te zetten voor toeristen, nieuwe (tijdelijke) bewoners en watereconomie pioniers.

Economie Van eigenbelang naar lokale waardering

ten van Streekproduk veland Schouwen-Dui

Van

Naar

vervoerstromen van elkaar gescheiden. Het interne vervoer is afgestemd op 40 km

Concurreren

Aanbevelen

per uur elektrisch vervoer. De menselijke maat maakt het mogelijk om ouderen actief

Gewoon

Gezond

in de maatschappij te betrekken en jongeren te koppelen aan het bedrijfsleven.

Bedrijven

Coöperaties

Gemeente

Meente

vermindert door de centralisatie. Projectmatig werken zal toenemen in samen-

Lamsoor Zeeuwse Mosselen

Lamsbout Zeekraal

k en gebied van smaa hebben op het Streekprodukten ervaring en een te bieden. Jarenlange kwaliteit heel wat s erker n en verw t van producente grote professionalitei de het produkt komt In de smaak van bij. oe hiert n drage s zijn daarom steed g. Streekproducten herkomst tot uitin waard. weer een ontdekking

In 2039 is Schouwen-Duiveland getransformeerd naar een duurzame economie.

werking met de bedrijven op het eiland. De schoolpleinen verworden tot sociale,

Dit houdt in regionale eetbare producten, nieuwe duurzame producten zoals

culturele ontmoetingsplaatsen en integreren meerdere diensten zoals een post-

zonne-energie en windenergie, innovatieve duurzame en zilte landbouw. Men koopt

kantoor en een apotheek.

elkaars producten. Schouwen-Duiveland wordt een etalage van de duurzaamheid. “Hier worden uw drijvende woningen gemaakt” staat aangegeven op het Bolus

Alikruiken

n en ontdek Laat u verrasse atten! de verborgen sch Wijn Oesters

Het onderwijs zal deels een soort digitaal onderwijs worden als het aantal scholen

Ondernemers in de recreatieve sector zijn naar elkaar toe gegroeid. Schouwen-

beeldbepalende bedrijventerrein van Zierikzee. Sinds 15 jaar zijn alle productie-

Duiveland ligt aan de wieg van de Delta Recreatie Coöperatie van waar uit het

bedrijven hier verenigd. De focus ligt op voeding en water.

hele delta gebied wordt verbonden met de stedelijk omgeving. Het aanbod: zie, beleef en gebruik de elementen en de lokale cultuur. Het uitgangspunt: elke euro

Keuzes

gaat op Schouwen-Duiveland 5 keer rond. Iedereen draagt bij en neemt deel.

Sterke en duurzame eilandeconomie. Wonen, recreëren en ondernemen op het

Schouwen-Duiveland kiest voor lokaal. Eigen gezonde en eerlijke producten:

eiland wordt aantrekkelijk als het goed gaat met het eiland als geheel. Dit vraagt

lokale energieopwekking, streekproducten, woningbouw. Iedereen kan lid worden

om een sterke lokale economie, die het landschap en de cultuur van het eiland

van de verschillende coöperaties. De natuur op het menu zet Schouwen-

versterkt. Hiervoor is een cultuuromslag nodig. Een klant wordt doorverwezen naar

Duiveland op de kaart.

andere ondernemers op het eiland. Door elkaar de bal toe te spelen wordt het geld vastgehouden en verdient iedereen eraan. In 2039 gaat elke euro minimaal vijf keer

Alles wat lokaal kan, wordt lokaal geregeld. In de nieuwe meenten worden delen

rond op het eiland. Er wordt gekozen voor duurzame kleinschalige bedrijvigheid.

van het land en het water onderhouden door de gebruikers zelf: agrariërs, bewoners

Authentiek, maar ook innovatief. In 2011 wordt een begin gemaakt met het bewust-

en recreanten. Dit biedt de mogelijkheid voor het ervaren van het oergevoel:

wordingsproject door de Schouwen-Duivelandse munt. Schouwen-Duivelandse

zelf zaaien, zelf oogsten, zelf plukken. Tevens zijn het nieuwe vormen van toerisme.

duurzaamheidprincipes zijn verwerkt in een groene scan.

Het eiland wordt gekenmerkt door een diversiteit van woonvormen en vervoer-

Twee bedrijventerreinen op het eiland. In 2030 kent het eiland twee grote,

middelen. Volgens het ‘quick-quick-slow’ principe worden de snelle en langzame

hypermoderne en bloeiende bedrijventerreinen. Een van deze grotere bedrijven-

terreinen richt zich op de watereconomie. Van de huidige bedrijventerreinen

ontwikkeld: zilte landbouw, aquacultuur, duurzame visserij, drijvende woningen

blijven de tradidiotnele en karakteristieke bestaan en wordt de rest langzaam

en waterport. In 2016 neemt Schouwen-Duiveland actief deel aan de zilte floriade.

uitgefaseerd en geintegreerd in de twee grote. Ook nieuwe bedrijven worden

Duurzame energieleverancier. Er zijn vele mogelijkheden om wind-, zon- en water-

aangetrokken en gehuisvest op deze terreinen.

energie op te wekken op het eiland. Het eiland is in 2039 een duurzame energieleverancier. Energie opwekken via getijdewerking, zoet-zoutovergang en wind

De Meente aanpak. De mooiste plekjes van het eiland worden mooi gehouden

wordt mogelijk gemaakt op veel grotere schaal. In 2020 voorziet het eiland in

door ze als één geheel in lokaal beheer te brengen. Deze plekken kunnen worden

50% van haar energiebehoefte.

beheerd zoals de meentes dat van oudsher deden. In 2020 krijgt een coalitie van landeigenaren, natuurorganisaties, projectontwikkelaars en recreatiedienstverle-

Voedsel van eigen bodem en water. Er komt steeds meer vraag naar regionale

ners de taak om met deze Meente-aanpak nieuwe stijl ‘de Grevelinge’ te beheren.

producten. De horeca kiest ervoor om gebruik te maken van wat er op het eiland

‘deze week is duidelijk geworden dat de ontwikkeling Brouwersdam gestagneerd

zelf geproduceerd wordt. Wat je eet, zie je om je heen en is van hoge kwaliteit.

wordt. Een van de oorzaken is dat er teveel partijen met belangen in zitten. Een

In 2019 komt de oogst van 60% van het landbouw areaal terecht in de lokale

meente voor die omgeving zou uitkomst bieden.’

restaurants en supermarkten.

De verbonden school. Schouwen-Duiveland kiest voor verder verankering van de

Waterkenniseconomie. Dit geeft een impuls aan de waterkenniseconomie in de

school in de samenleving: jongeren krijgen een breder aanbod van naschoolse

delta. Het eiland vormt een wezenlijk onderdeel van de Nederlandse expertise op

activiteiten. Deze nevenactiviteiten worden georganiseerd in samenwerking

het gebied van klimaatadaptatie in deltagebieden wereldwijd, zoals wonen op water,

met het bedrijfsleven. Stageplekken worden vrijgemaakt door het bedrijfsleven,

geïntegreerde dijken, zilte landbouw en water, en zon- en windgerelateerde duur-

teleonderwijs wordt ontwikkeld. Kunstenaars exposeren. De kerk werkt mee aan

zame energieopwekking. In 2012 worden deze technologieën tentoongesteld

zingeving. De korte termijn doelstelling is om de 200 kinderen die nu elders naar

in het nieuwe ‘museum aan zee’ als nieuwe landmarks van deze economie.

school gaan weer terug te lokken. Vanaf 2009 worden op dit nieuwe dorpsplein cursussen, stages en tentoonstellingen georganiseerd door en voor het eiland. De school wordt een sociaal en cultureel knooppunt in de samenleving, een ontmoetingsplek voor alle bewoners. Watergerelateerd (ver)bouwen. Schouwen-Duiveland (ver)bouwt op, naast en in het water. Naast het pionieren met nieuwe dijken worden op Schouwen-Duiveland nieuwe vormen van wonen, landbouw en recreatie op, naast en in het water

Nu beginnen Toekomstbepalende projecten Schouwen-Duiveland kiest voor nieuwe dynamiek. Al doende zal het eiland leren

Flexibel & thematisch verblijf

om vanuit eigen kracht op de dynamiek van buiten in te spelen. Gaandeweg zullen

Een samenwerkingsverband van pionierende recreatie accomodatiehouders,

de richting en de doelstellingen worden bijgesteld. Dit is pas het begin. Het SEAP

huizenbezitters en de woningbouwvereniging werken het concept van flexibel

werpt zich op om een nieuwe generatie ‘opbouwwerkers’ te organiseren die de

wonen verder uit. Ze dragen themawoningen (bestaande, aangepaste of nieuwe

ontwikkelingen aanjaagt en volgt.

verblijfsplaatsen) aan voor speciale doelgroepen om tijdelijk op het eiland te verblijven.

De volgende 10 concrete toekomstbepalende projecten zijn al of worden per direct opgepakt:

Natuur op het menu? Schouwen-Duiveland op de kaart! De pilot om recreatie en horeca bedrijven te verbinden aan locale producenten

Toekomstbepalende projecten LANDVULLEND VERROMMELING WATER FIXEREN CONCURREREN GEWOON BEDRIJVEN DOORGANG MODAAL EIGENAAR BESCHIKBAAR VASTE BEWONERS PIEKDRUKTE

RAA T WAT ER

PILO TE

200

DOR

EILA POO ND RTE N

FLE XT VER HEM BLIJ F

MUS E AAN UM ZEE

SD E

NER GIE DO R

DEM

wordt verder uitgebreid. Het doel: elk horeca bedrijf zet Schouwen-Duiveland op

Alle kernen van eiland worden door lokale kunstenaars aangesproken om hun

de menukaart.

oegevoel te verbeelden en hun beelden voor buitengewoon Schouwen-Duiveland 2039 aan te dragen. Dit materiaal vormt de basis voor het ontwerpen van de 4

Dorpsplein

eilandsporten.

Een groep dorpsplein kwartiermakers draagt zorg voor de programmering van de activiteiten en de nieuwe fysieke inrichting van het nieuwe dorpsplein.

OPEN RUIMTE KARAKTERDORP & EXPANSIEKERNEN WATER PROFILEREN AANBEVELEN GEZOND COÖPERATIES ONTMOETING OPMAAT GASTHEER EXCLUSIEF FLEXIBEL VERBLIJ F BEGRENSD

VISG

AQU A

Eilandpoorten & community art

oergevoel 2020 NIEUWE DORPSPLEIN GREVELINGENMEENTE

2019 DUURNAME ENERGIE LEVERNACIER 60% OP MENUKAART

ODI

PSP

LEIN SD M

ENU

BRA N COL DING LEC TIEF

203

2009

2012 2011 MUSEUM 4 POORTEN AAN ZEE 2DE EERSTE HU IS 2016 SD-MUNT DEELNAME GROENE SCAN ZILTE FLORIA DE 2010 SOM 2015 DEMOD IJK

2030 2 MODERNE BEDRIJVEN TERREINEN

2029 BLAUWE EN RO DE ADER KRUISEN ELKA AR

2039

2039 45.000 VERB LIJVERS 60.000 MAX ETALAGEDIJK EN EURO 5X RO ND

Brandingscollectief

Schouwen-Duiveland Energie

Een brandingscollectief wordt in het leven geroepen dat verantwoordelijk is voor

De mogelijkheden voor duurzame energie voor de komende 30 jaar worden in kaart

het uitdragen van de kwaliteiten van het buitengewone Schouwen-Duiveland.

gebracht. Het resultaat vormt het startschot voor de SD-energiemaatschappij.

Visgraatweg tracé

Waterdorp

Een concept voor het tracé van de visgraatweg wordt ontworpen en aangedragen

Nederland bouwt de eerste stad op het water en Zeeland het eerste dorp; ze

in de planningcyclus van het bestemmingsplaan.

markeren het begin van de klimaatrobuuste watereconomie van SchouwenDuiveland. Het pionierende dorp trekt nieuwe mensen en nieuwe bedrijvigheid

Demodijk

aan. Er wordt geëxperimenteerd met de coöperatieve meente aanpak. Deze buiten-

Een verkennend onderzoek bepaalt waar de demodijk het beste gerealiseerd kan

gewone nieuwe vorm van wonen is een plek die is ingericht op flexibel wonen.

worden. Een prijsvraag wordt in het leven geroepen om flexibel wonen, water en watereconomie te combineren. De demodijk wordt ingepland en uitgevoerd.

Aquacultuur pilot Wereldwijd staat aquacultuur in de belangstelling. Infrastructuur wordt aangelegd om het aantrekkelijk te maken om op een van de twee bedrijven terreinen te innoveren en experimenteren met aquacultuur.

Oergevoel land en water

Duiveland was echter nieuwland, gebieden gelegen buiten de ringdijk, die vanaf

De eerste permanente bewoners van Schouwen-Duiveland verschenen in de

het midden van de 13e eeuw op de zee werden veroverd. De meeste dorpen van

Nieuwe Steentijd. Aan het einde van de IJzertijd verdwenen vrijwel alle bewoners

het oudland op Schouwen-Duiveland zijn kerkringdorpen, ze bestaan uit een kerk

weer, omdat het te nat werd. Uit de overgangsperiode van de IJzertijd naar de

met een ring van bebouwing er omheen. De huizen stonden doorgaans op terpen.

Romeinse tijd zijn sporen van verdediging tegen het water gevonden. Romeinse

Vanaf de 15e eeuw werd een speciaal type nederzetting gebouwd: het voor-

historici beschreven het gebied destijds als een vrijwel onbewoonbare wildernis.

straatdorp. Dit waren vooral grotere polders waarin nieuwe dorpen ontstonden.

Toch raakte Zeeland circa 75 en 270 na Christus relatief dicht bevolkt, met name in de kuststrook. Het veen werd ontwaterd en ontgraven. De kreken vormden

Pionieren over zee

de laagste delen van het landschap. Er werden dijken aangelegd en water aan

In de Middeleeuwen groeide Zierikzee uit tot een van de belangrijkste steden van

de bodem onttrokken door sloten en andere watergangen te graven. Dat ging

Holland en Zeeland. Koopvaardij, visserij, lakennijverheid en zoutindustrie waren

gepaard met inklinking van de veenlagen in de ondergrond en met rijping van

de pijlers van de welvaart. In het eerste kwart van de 13de eeuw kreeg Zierikzee

de klei. We spreken dan ook van kreekruggen, de hoger gelegen delen van

stadsrechten, die in 1248 opnieuw werden bevestigd.

het landschap, terwijl de lager gelegen delen poelgronden worden genoemd. De Romeins-inheemse bewoning kwam omstreeks 270 na Christus ten einde

Veel jonger is Brouwershaven, dat vanaf 1440 als stad wordt vermeld. Beide

door grote overstromingsactiviteit van de zee.

steden deden hun invloed gelden. Zierikzee had veel macht doordat haar burgers grote zakelijke belangen hadden op het eiland. Al sinds oude tijden fungeerde de

In de periode 1000-1200 na Christus werden aan de kust jonge duinen gevormd.

stad als centrum voor tal van regionale en internationale activiteiten. Vele lijnen

Deze jonge duinen lagen ten westen van de oudere duinen. In de zevende eeuw

van het eiland kwamen in Zierikzee samen.

nam de activiteit van de zee weer af. Het toenmalige landschap kan vergeleken

worden met het huidige waddengebied, met kreken en geulen, zandplaten en

Fixeren en beheren van het land

schorren. Deze schorren waren geschikte plaatsen voor bewoning.

Vanaf de 18de eeuw verzandden de havens en taande de invloed van de beide

De inwoners van Schouwen-Duiveland werden vaak geteisterd door storm-

steden tot een regionale functie. â&#x20AC;&#x2DC;Het pluche van Zeeland, de rijke kooplieden, zijn

vloeden. In de Middeleeuwen is het huidige bewoningspatroon ontstaan. Vroege

vertrokken door de verzanding van de havens. Daardoor bleven boeren over die

bewoning en intensief grondgebruik concentreerde zich op het zogenaamde

erg gezagsgetrouw zijnâ&#x20AC;&#x2122;. Tot 50 jaar geleden is Schouwen-Duiveland een eiland

oudland, te vinden op Schouwen en rond Zierikzee. Het overgrote deel van

geweest waar de landbouw en visserij de boventoon voerden.

Verbinding met de dynamiek De Watersnoodramp van 1953 trok met 1836 slachtoffers diepe sporen. De reactie was de bouw van de Deltawerken. In 1965 kreeg Schouwen-Duiveland vaste verbindingen; de Grevelingendam en de Zeelandbrug. In 1972 volgde de Brouwersdam en in 1986 de Oosterscheldekering. De ontsluiting van het eiland betekende een grote stimulans voor de recreatie. Schouwen-Duiveland werd vooral bekend om zijn brede stranden, zijn riante jachthavens en zijn monumentenrijkdom. In de loop van de 19de eeuw bedroeg het aantal gemeenten achttien. Bij de gemeentelijke herindeling van 1961 werd dat aantal teruggebracht tot zes. Vanaf 1997 zijn deze zes opgegaan in de gemeente Schouwen-Duiveland. De bestuurlijke schaalvergrotingen waren deels een reactie op de vele veranderingen die zich voltrokken.

Appendix Commissie Veerman De commissie-Veerman, vernoemd naar voormalig Minister van Landbouw,

De Oosterscheldekering kan in principe een zeespiegelstijging van ca. 50 cm

Natuurbeheer en Voedselkwaliteit Cees Veerman, heeft in 2008 een onderzoek

opvangen. Mits goed onderhouden, is er tot 2050 dan ook geen veiligheids-

afgerond naar de effecten van de te verwachten zeespiegelstijging en andere

probleem. Daarna zullen aanvullende maatregelen moeten worden getroffen.

klimatologische en maatschappelijke ontwikkelingen die van belang zijn voor

Met aanpassingen kan de kering een zeespiegelstijging van ca. 1 m doorstaan.

het Nederlandse waterbeheer. De Deltacommissie gaat uit van een zeespiegel-

De commissie-Veerman stelt dat op termijn de getijdewerking in de Ooster-

stijging van 0,65 tot 1,30 meter in 2100 en van 2 tot 4 meter in 2200. Op basis van

schelde zoveel mogelijk moet worden hersteld om de zandhonger tegen te gaan.

schattingen heeft de Deltacommissie een beleidssadvies uitgebracht voor

Op korte termijn wordt de zandhonger gecompenseerd door zandsuppleties.

de komende 100 jaar. Dit advies omvat twaalf aanbevelingen. Kosten: 1 miljard

Op de lange termijn moet een een keuze worden gemaakt met in het achter-

euro per jaar.

hoofd het volledige palet van oplossingen, waaronder de verwijdering van de Oosterscheldekering.

De commissie stelt dat de veiligheidsopgave urgent is op een groot aantal plaatsen vanwege een hogere zeespiegel, een grotere variatie in rivier-

De Brouwersdam wordt wellicht doorlatend gemaakt om ook de getijdedynamiek

afvoeren en heviger neerslag. Hier lichten we kort de gevolgen toe voor de

in de Grevelingnen deels te herstellen en zodoende een betere waterkwaliteit te

Zuidwestelijke delta.

verkrijgen. Dit dient primair het herstel van natuurwaarden in de Grevelingen, maar kan ook benut worden voor het winnen van elektriciteit uit getijdeverschil. De combinatie van een doorlaatbare Brouwersdam en een getijdecentrale kan winst opleveren voor de waterkwaliteit, de visstand, de kweek van schelpdieren, de natuur en het aanbod aan duurzame energie.

De commissie geeft aan dat een bredere kustzone de veiligheid kan verbeteren. Tegelijkertijd biedt dat mogelijkheden voor natuur, recreatie, bouwen van hoogwaterbestendige hotels, strandtenten en restaurants. Ook stelt de Deltacommissie voor zogenaamde Deltadijken te ontwikkelen. De deltadijk kan niet breken, omdat hij extra breed is. Dergelijke dijken kunnen gecombineerd worden met woningbouw, bedrijventerreinen en infrastructuur. Er kan gebouwd worden naast, op, onder of in dergelijke dijken. De waterbergingsopgave kan dus leiden tot verschillende woon- en werkmilieus, zoals bouw van terpen, drijvende woningen en dijkwoningen. Niet alleen moet de veiligheid gewaarborgd blijven, maar ook de wateroverlast door regen moet worden opgevangen en opgeslagen. Het oprukkende zeewater echter heeft ook gevolgen voor de landbouw. De zoute kwel neemt toe waardoor de landbouw verzilt. Ontegenzeggelijk wordt het water in de komende dertig jaar een belangrijk sturend principe voor de ontwikkeling van het eiland.

Figuur. Ov erz Greveling icht voorgestelde maatrege en als wa len voor h terbergin g. Volkera e k als wate t Krammer-Volkera rberging en herste k Zoommeer. l zoet-zou tgradient.

Bronnen Balans van tien jaar herindeling PZC, Marcel Modde

De toekomst van ons buitengebied

www.pzc.nl/zeeland/schouwenduiveland/article980142.ece

www.schouwen-duiveland.nl/content.jsp?objectid=16138

Bevolkingsprognose 2004 Provincie Zeeland

De Zeeuwse Economie in cijfers Provincie Zeeland 2007 http://kreeft.zeeland.nl/zeesterdoc/ZBI-O/ZEE/ZEE0/7005/700521_1.pdf

Bevolkingsprognose 2006 Centraal bureau voor de statisiek. www.cbs.nl In de peiling: trendmonitor 2006 Kamer van Koophandel Zeeland & Hogeschool Zeeland in opdracht van de Gemeente Schouwen-Duiveland, juni 2007 www.schouwen-duiveland.nl/content.jsp?objectid=10352

Onverkende Paden. Uitdagingen voor de provincie Zeeland door de veranderende bevolkingsopbouw Provincie Zeeland, februari 2008

Schouwen-Duiveland: Hom of Kuit? Rabobank Nederland. Stafgroep Economisch onderzoek. Utrecht, februari 2004

Nieuwkomers in het landelijk gebied LEI, Juni 2007

Sociaal Rapport Zeeland 2004 Linda Franken, Paulette de Kraker, Carola Simon, Anke de Visser, Dick van der Wouw. Scoop, in opdracht van de provincie

Schouwen-Duiveland. Buitengebied in beweging: ontwikkelen met kwaliteit Afdeling Ruimte en Milieu Gemeente Schouwen-Duiveland, Startnotitie

Zeeland. 2004. http://kreeft.zeeland.nl/zeesterdoc/ZBI-O/ZEE/ZEE0/7004/700422_1.pdf

Project Buitengebied, Juli 2006

Structuurvisie Randstad 2040 VROM 2008

www.schouwen-duiveland.nl/dsc?c=getobject&s=obj&!sessionid=19xXGAuyBPe kM35UuUCWRV1DyOvofBaqys3h50uZxzY@p1K38HdWziQW2wD1FEo9&objectid=2

Toeristische Trendrapportage Zeeland 2007/08 Provincie Zeeland / Hoge-

1809&!dsname=default&isapidir=/gvisapi/

school Zeeland Kenniscentrum Toerisme & Recreatie.

Website Gemeente Schouwen-Duiveland www.schouwen-duiveland.nl

auteurs

Colofon

Ir. Pepik Henneman

Namens de Schouwen-Duiveland arenagangers, de SEAP:

Drs. Rutger van der Brugge

Wij bedanken allen die hebben bijgedragen aan dit visie ontwikkelingsproces en

Prof.dr.ir. Jan Rotmans

hopen dat deze visie, doelstellingen en projecten vele anderen zullen bewegen

Marc de Reus

om bij te dragen aan â&#x20AC;&#x2DC;De Keringâ&#x20AC;&#x2122; van Schouwen-Duiveland:

Dutch Research Institute for Transitions Concept, ontwerp en productie:

Maart 2009

Aad vd Wouden

Pieter Schotte

Antoine de Ceuster

Ria Geluk

Bert Martens

Theo Van Campen

Co Schot

Ad Ruijtenberg

Dominique van Lint

Adrie Tange

Eric Odinot

Jan Bruurs

Ed Peerbolte

Maureen Scheltema

Harald Simmelink

Tjeu van Mierlo

Heleen Clerx

Willem Ginjaar

John Beijersbergen Leo Adriaanse Leo van Vliet Piter Goodijk