Watermerk- 1e Zeeuwse transitieagenda

Watermerk

1e Zeeuwse transitieagenda

Inhoud Test Voorwoord Watermerk in een minuut Eerste Zeeuwse transitieagenda Noodzaak tot verandering Opgaven Transitiebeleid Eilanden van de Deltametropool Toekomstperspectief voor 2048 Paden en doelstellingen Water: Zeeland leeft van water Omgeving: Nieuwe rust Recreatie en wonen: Flexibel verblijf Landbouw: Exclusief voor de metropool Havens en industrie: Van containerloze havens naar containerloze wegen en onzichtbare havens Energie: Klimaat neutraal Toekomstbepalende projecten 1.

Zeeuwse Investerings Netwerk (ZIN) 2. Zeeuws dorp op het water 3. Rusthoeve 4. Eerste eilandtransitie visie (bestaand) 5. Eerste Zeeuwse Waterslinger complex in Goes 6. School of Life 7. Duurzaamheid- en Energielaboratorium Zeeland 8. Zilte Floriade Hoe nu verder

2 3 4 5-6 7-8 8 9 10 11 - 12 - 13 14 - 15 16 - 17 18 - 19 20 - 21 22 - 23 24 - 25 26 - 27 28 29 29 29 30 30 30 31 31 32

Watermerk

1e Zeeuwse transitieagenda

Test je zeekant Deze transitieagenda richt zich tot de zeekant van elke Zeeuw. Test in 20 vragen hoe sterk jouw zeekant en jouw landkant is ten opzichte van projectmanagers en veranderaars: lees de stellingen zorgvuldig en omcirkel vervolgens bij elke stelling het nummer dat jou het best beschrijft.

Ik...

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

2

Helemaal niet mee eens

...laat mijn spullen slingeren. ...word beschouwd als een soort excentriekeling. ...ben altijd voorbereid. ...heb er een hekel aan om beoordeeld/gezien te worden als vreemd of raar. ...maak er een zootje van. ...weet dat mijn ideeën soms mensen verbazen. ...let op de details. ...houd ervan om gezien te worden als een normaal en ‘doorsnee’ persoon. ...vergeet vaak dingen terug te leggen op de juiste plaats. ...doe dingen die anderen vreemd vinden. ...ga meteen aan de slag met vervelende klussen. ...houd ervan gezien te worden als beschaafd en conventioneel. ...verzaak mijn verantwoordelijkheden. ...kom in opstand tegen autoriteit. ...houd van orde. ...houd ervan om beschouwd te worden als een normaal iemand. ...volg een planning/schema. ...ga tegen de stroom in. ...probeer complexe personen te vermijden. ...ben precies in mijn werk.

5 1 1 5 5 1 1 5 5 1 1 5 5 1 1 5 1 1 5 1

Helemaal mee eens 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 2 2 4 2

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 4 4 2 4

1 5 5 1 1 5 5 1 1 5 5 1 1 5 5 1 5 5 1 5

Deze vragen geven een beeld in hoeverre jij non-conventioneel of juist consciëntieus bent. Hoe accepteer jij het ongewone, hoe open sta jij voor vreemde of zelfs radicale ideeën, hoe groot is jouw verlangen tot innoveren of tot het veranderen van status quo? Of ben je vooral een harde werker, behoedzaam, weldoordacht, gedisciplineerd, opgeruimd en stipt? Uit onderzoek van DRIFT blijkt dat projectleiders significant hoger scoren op consciëntieusheid dan veranderaars en dat veranderaars weer hoger scoren op non-conventionaliteit.

Tel je scoren op de volgende manier op: Non-conventionaliteitscore: 2+4+6+8+10+12+14+16+18+19

N=

Consciëntieusheidscore:

C=

Bij veranderaars:

1+3+5+7+9+11+13+15+17+20

N>C

Voorwoord

Drie jaar geleden begon in Zeeland een transitiesturingsproces op initiatief van de Hogeschool Zeeland en de Zeeuwse Milieufederatie. Gekozen is voor een zogenaamde arena-aanpak, waarbij een 20-tal friskijkers en dwarsdenkers uit de Zeeuwse samenleving werd gevraagd om een impuls te geven aan Zeeland richting duurzaamheid. Deze mensen hebben een innovatieve kijk op Zeeland en zijn ervan overtuigd dat het anders en beter kan in Zeeland.

Met veel elan is gewerkt aan een hervormingsagenda voor een toekomstig Zeeland: een transitieagenda. Een transitieagenda is geen gewone beleidsagenda maar een combinatie van visionair denken en praktisch doen. De Zeeuwse transitieagenda bevat een inspirerende, uitdagende visie op een toekomstig Zeeland, maar ook een aantal uiteenlopende toekomstpaden

naar dit visionair kompas. Bovendien bevat de transitieagenda ook praktische voorbeelden van projecten, zogenaamde doorbraakprojecten, die toekomstbepalend zijn en de voorbode kunnen vormen van een toekomstig Zeeland zoals geschetst in de visie. Kortom, groot denken en klein doen hand in hand in ĂŠĂŠn agenda voor een toekomstig Zeeland.

Dit document is de neerslag van een intensief proces, waarbij een hechte band ontstond tussen een aantal gedreven en bedreven Zeeuwse koplopers. Zij hadden en hebben een missie die zij willen uitdragen.

Dit document is een soort reisgids, bedoeld ter inspiratie voor wie mee wil op reis naar een duurzaam Zeeland.

Jan Rotmans Directeur DRIFT, EUR

3

Watermerk in een minuut

Wij hebben een aantal Zeeuwen laten reageren op een eerste kennismaking met Watermerk. Dit waren hun vragen: Wat is Watermerk?

Een venster naar de toekomst van Zeeland.

Een gecomprimeerde analyse van de ontwikkeling in Zeeland met een wenkend toekomstperspectief en voorbeelden van concrete projecten die een doorbraak teweeg kunnen brengen.

4

Wat is de hoofdboodschap?

Zeeland kan de omslag maken naar een gebalanceerde en dynamische verbonden watereconomie! Nu is Zeeland niet goed voorbereid op de toekomst. Er gebeurt veel in Zeeland maar er is te weinig samenhang in wat er gebeurt. Als je in 2048 een gebalanceerd Zeeland wilt dan moet je daar nu aan werken. Deze omslag wordt in Watermerk voor een aantal sectoren nader omschreven: water, wonen, omgeving, industrie, landbouw en energie.

Wie zijn de mensen achter Watermerk?

Watermerk is ontwikkeld en wordt aangeboden door een aantal frisdenkers en dwarskijker uit de Zeeuwse samenleving op persoonlijke titel uit betrokkenheid met Zeeland. De ontwikkeling van Watermerk is ondersteund door actieonderzoekers verbonden aan de Erasmus Universiteit.

Wat is het doel van Watermerk?

Watermerk is een kompas voor de lange termijn met concrete handvatten. Watermerk kan een verbinding vormen tussen wat er al gebeurt in Zeeland en een impuls geven aan wat er nog moet gebeuren.

Wat is de doelgroep?

Iedereen die begaan is met de toekomst van Zeeland en verder wil kijken dan de ruis van het dagelijks debat.

Waarom staat er niets over het bestuur in Zeeland?

Watermerk is een geluid uit de samenleving,

een handschoen die wordt aangeboden aan het bestuur.

Waarom komen andere sectoren als toerisme, zorg, cultuur en onderwijs niet aanbod?

Watermerk is pas een begin. Kiezen voor deze omslag zal een groot effect hebben op de overige sectoren en vraagstukken zoals onderwijs, gezondheidszorg, de vergrijzing, de culturele sector en vooral ook de recreatiesector.

En hoe nu verder?

Er zijn al mensen mee aan de slag. Ze werken aan concrete projecten. Enkele koplopers uit de arena zullen doorgaan en nieuwe mensen om zich heen verzamelen rondom deelthema’s. Zo ontstaat er een beweging van verschillende kringen mensen.

Eerste Zeeuwse transitieagenda Deze eerste Zeeuwse transitieagenda richt zich op de veranderkant of de zogenaamde Zeekant van elke Zeeuw. Zeeland maakt een transitieproces door; de regio staat aan de vooravond van ingrijpende sociale, economische en ecologische veranderingen. Om te behouden wat het heeft, moet Zeeland daadwerkelijk veranderen. Deze transitieagenda draagt bij aan de huidige zoektocht in de provincie om zichzelf te vernieuwen.

De agenda geeft een handelingsperspectief om uit de oriënterende fase te komen en keuzes te maken. In deze eerste Zeeuwse transitieagenda worden de veranderingen die op de Zeeuwse eilanden1 afkomen onder ogen gezien. Een wenkend toekomstperspectief wordt aangereikt, met ambitieuze doelstellingen en toekomstbepalende doorbraakexperimenten. Deze Zeeuwse transitieagenda is een eerste stap in een meerjarig transitieproces waarin Zeeland een kwaliteitssprong kan maken.

Deze transitieagenda komt voort uit het Zeeuwse arenaproces dat eind 2005 is geinitieerd. Op initiatief van de Hogeschool Zeeland en de Zeeuwse Milieufederatie in het kader van het provinciale programma 1

2

‘Leren voor Duurzame Ontwikkeling’, is de onderzoeksgroep DRIFT (Dutch Research Institute For Transitions) van de Erasmus Universiteit Rotterdam gevraagd een pretransitieanalyse uit te voeren voor Zeeland.

Op 15 mei 2006 hebben een twintigtal Zeeuwen zich bereid getoond om naar aanleiding van de eerste onderzoeksresultaten (vervat in het rapport ‘Zeeland op een Kantelpunt’) in de luwte te werken aan een wenkend toekomstperspectief voor Zeeland voor de komende 40 jaar. Deze Zeeuwse koplopers nemen op persoonlijke titel deel aan deze Zeeuwse arena. Ze komen uit het bedrijfsleven, regionaal bestuur, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties en delen het besef dat Zeeland ingrijpend moet veranderen om zich adequaat voor te bereiden op een duurzame toekomst. Onder begeleiding van DRIFT hebben zij in een tiental arenasessies gewerkt aan een gemeenschappelijke visie voor Zeeland in de vorm van een wenkend toekomstperspectief.

Onze hoop is, dat deze hervormingsagenda Zeeland zal helpen om een schaalsprong te maken naar een duurzame toekomst. Want dat is hard nodig: voor onze kinderen en voor hun kinderen.

Met de term Zeeuwse eilanden duiden wij hier het hele Zeeuwse territorium. Wij gebruiken de term om grote verscheidenheid binnen Zeeland en bijzondere ligging in de metropool van Zeeland te benadrukken.

De quotes in dit document zijn uitspraken die plaatsvonden tijdens het arenaproces.

‘Vernieuwing of innovatie ontstaat door de combinatie van kennis, geld en attitude, waarbij de attitude, de open opstelling naar nieuwe ontwikkelingen, een dominante factor is.

Zonder een herschikking van waarden, zonder zelfs een omkering van waarden, krijgt nieuw denken geen kans en zal een afhoudende attitude nieuwe initiatieven laten verzanden, omdat nieuwe kansen als bedreigend worden ervaren.’

‘Iedere Zeeuw is zozeer verbonden met zijn land en de zee dat hij/zij als vanzelfsprekend begrijpt waar het heen moet.’ 2

Neem kennis van deze transitieagenda en geef uw reacties op: http://watermerk.ning.com

5

‘Verscheidenheid in eenheid. Niet in verdeeldheid. Alleen dan komt het kloppend hart van Zeeland tot leven. Vanuit de kracht van alle aanwezige identiteiten en niet als bedreiging ervan. Dit rapport wil laten zien hoe dat zou kunnen.’

‘Een groep enthousiaste Zeeuwen, uit vele hoeken van de samenleving, werkten samen om een gezamenlijke visie op de toekomst van onze mooie provincie vast te leggen. Een visie die een combinatie is van bevlogenheid en ambitie, van realisme en dromen. Een visie die urgentie uitstraalt. Maar ook een visie die als uitgangspunt heeft dat we leven, wonen en werken in een prachtige provincie die heel veel te bieden heeft. Een visie die uitgaat van kracht en niet van beperkingen.’

‘Het document is een impulsdocument. Het is een kompas ter inspiratie. We kijken naar de lange termijn. Het document kan als leidraad voor besturen dienen. Bedoeling is ook dat het mensen tot nadenken zet.’

‘Innovatie is in Zeeland mogelijk zolang het uitgaat van de gemeenschap en van de genius loci, de aard van de plek.’

6

Noodzaak tot verandering Zeeland kent een unieke verscheidenheid.

Geen enkele andere provincie in Nederland kent een identiteit die zo geworteld is in een eilandenstructuur en die zo’n bijzondere rela­ tie en geschiedenis heeft met het water. De eilanden zijn nog altijd te herkennen. De ver­ scheidene bevolkingsgroepen hebben zich zichtbaar ingespannen voor het behoud van de mentaliteit en het karakter van hun gebied.

In het recente verleden werd de dynamiek van de ontwikkeling bepaald door ingrijpende gebeurtenissen en de snelle veranderingen in de maatschappij na de Tweede Wereldoor­ log: de Deltawerken, de modernisering van de landbouw, de opkomst van de havenge­ relateerde industrie en het massatoerisme.

Zeeland heeft deze dynamiek in goede ba­ nen weten te leiden en weten te kapitaliseren.

Na 1950 nam het sociaal, het economisch en het ecologisch kapitaal van Zeeland flink toe.

Sinds 1970 echter nam de groei significant af. Het ecologisch kapitaal daalde zelfs licht.

Uit allerlei beleidsnota’s en innovatieprojecten blijkt dat het bestuur zich van deze situatie bewust is en op zoek is naar een nieuwe oriëntatie. En meer dan in de jaren zestig en zeventig zal Zeeland een wenkend perspec­ tief zelf vorm moeten geven.

Er dient zich op dit moment geen brede maat­ schappelijk dominante ontwikkelingsgolf aan waarvan Zeeland min of meer automatisch de

7

Opgaven vruchten kan plukken. Dat stelt het bestuur voor een majeure opgaaf die om heldere, soms zelfs scherpe keuzes zal vragen. Zeker bezien in het licht van de voor Zeeland speci­ fieke omgevingsdynamiek: van de op handen zijnde klimaatverandering en de daarmee sa­ menhangende stijging van de zeespiegel tot de vergrijzing en van schaalvergroting van de landbouw tot zorg voor het in stand houden van de sociale cohesie. Ergo, voor het op peil

‘In Zeeland bloeien 1.000 bloemen, maar ze bloeien allemaal apart.’

‘Op macro-niveau wordt Zeeland gezien als inert op micro-niveau blijkt dat er van alles gaande is.’

houden van het onderwijs, de culturele infra­ structuur, de zorg en de arbeidsmarkt. De traditionele Zeeuwse economische dragers ondervinden door de globale netwerkecono­ mie meer en meer concurrentie op de Neder­ landse en Europese markten.

8

Bestuurlijk blijkt men zich bewust van de noodzaak van een nieuwe focus. Titels van het provinciaal collegeprogramma als ‘Alle Zeilen bij’ en ‘Nieuwe Verbindingen’ spreken voor zich. Het geluid van de noodzaak tot een meer radicale verandering valt meer en meer te horen.

De verhalen over ‘anders wonen, anders werken, anders omgaan met water, anders omgaan met de verwachte demografische krimp’ klinken luider en luider.

Minder zichtbaar is het kader van waaruit de keuzes gemaakt zouden moeten worden. En dat is wel nodig. Het is tijd om met elkaar een gemeenschappelijke oriëntatie te ontwikkelen op basis van een gedeeld perspectief. De waardevolle verscheidenheid heeft baat bij een algemeen en gedeeld kader. Juist zo’n kader kan de eigen identiteit versterken en tegelijkertijd Zeeland als geheel stralend op de kaart zetten.

De opgave voor Zeeland is om een duurzame dynamiek te creëren die voortkomt uit de eigenheid en verbondenheid van de Zeeuwse Eilanden. Gebruik de veranderingen die op Zeeland afkomen (klimaat, water, demografi sche krimp, economische globalisering, schaalvergroting landbouw, energieproblematiek) om een kwaliteits-

sprong te maken richting duurzaamheid en om een herwaardering te krijgen van de Zeeuwse eilanden in de omliggende regio.

Rust en ruimte staan nu prominent op het visitekaartje van Zeeland. Maar kunnen die worden vertaald in nieuwe waarden en worden ingepast in een nieuwe dynamiek? Duurzaamheid biedt tal van kansen voor Zeeland. Maar dat vergt lef en moed, om zich te profi leren als een proeftuin voor duurzame ontwikkeling.

‘Verscheidenheid in eenheid. Niet in verdeeldheid. Alleen dan komt het kloppend hart van Zeeland tot leven.

Vanuit de kracht van alle aanwezige identiteiten en niet als bedreiging ervan. Dit rapport wil laten zien hoe dat zou kunnen.’

Transitiebeleid Een radicale verandering in kleine stappen vergt een ander type beleid dan normaal. Het vergt beleid gericht op heel lange termijn, in betrekkelijke luwte, gericht op zoeken, leren en experimenteren.

Een schaduwbeleid wat stimuleert en ruimte biedt (niet alleen financiële ruimte, maar juist ook mentale ruimte, juridische ruimte en organisatorische ruimte) en wat gericht is op hervormingen. Dat vraagt om nieuwe beleidsinstrumenten, zoals een hervormingsagenda (transitieagenda), een arena, een wenkend toekomstperspectief, transitiepaden er naar toe en transitie-experimenten.

Nederland en ook Zeeland zullen de komende vijftig jaar ingrijpend veranderen, wellicht nog meer dan in de afgelopen 500 jaar. Deze transitie vraagt om transitiebeleid in de vorm van een organisch ontwikkelingstraject. In dit kader is de Zeeuwse transitiearena in het leven geroepen om een langetermijnperspectief te ontwikkelen. Een groep koplopers (friskijkers en dwarsdenkers, mensen van hoog tot laag met afwijkende, verfrissende, interessante ideeën en opvattingen over relevante aspecten van de Zeeuwse samenleving) heeft ruimte gekregen om de hardnekkige Zeeuwse problemen onder ogen te zien en in te breken in

het gangbare via het creëren van een wenkend perspectief voor Zeeland en het uitzetten van een spoor van doorbraakprojecten (transitie-experimenten). In de luwte van de aandacht heeft de arena in een interactief proces deze transitieagenda ontwikkeld en een eerste link gelegd naar de praktijk.

De agenda bestaat uit een overkoepelend en wenkend toekomstperspectief voor de Zeeuwse eilanden in 2048: klimaatrobuuste, open parels van de Deltametropool. De hiervoor noodzakelijke omslagen worden beschreven voor de volgende Zeeuwse domeinen: water, landschap, havens en industrie, landbouw, recreatie en wonen en energie. Concrete experimentele activiteiten worden voorgesteld in de vorm van acht toekomstbepalende doorbraakprojecten.

Deze agenda helpt Zeeland om keuzes te maken en de eerste stappen te zetten in het noodzakelijke Zeeuwse transitieproces.

De geformuleerde ambities en daaraan gekoppelde doelstellingen zullen nader worden uitgewerkt met belangstellenden en belanghebbenden. Deze ervaringen zullen worden gebruikt om de transitieagenda aan te scherpen en het ontwikkelde toekomstperspectief bij te stellen.

9

Eilanden van de Delta metropool

10

In deze transitieagenda wordt er voor gekozen om de Zeeuwse eilanden te benaderen vanuit het Deltametropool perspectief. De Zeeuwse eilanden maken deel uit van de Noordwest Europese Deltametropool: het stedelijke gebied in de Rijn-Schelde Delta. De opgave is aansluiting te zoeken bij de dynamiek en waarden van deze Deltametropool, wat op termijn bepalend is voor de ontwikkeling van Zeeland.

Door de geschiedenis van de mensheid zijn Deltagebieden de meest gunstige regio’s geweest voor menselijk leven. Mild zeeklimaat, vruchtbare landbouwgronden en het vervoer over water hebben hun aantrekkingskracht niet verloren. Veel van deze regio’s kennen een sterke mate van verstedelijking en hebben zich ontwikkeld tot Deltametropolen (Vancouver/Fraser; Shanghai/Yangtze; Lagos/Niger). Ze vormen de belangrijkste knooppunten van de globale

netwerkeconomie van de 21e eeuw. De Zeeuwse eilanden liggen in de opening naar de zee van de Rijndelta en in de grootste stedelijke concentratie van Europa (nl. de driehoek Amsterdam-Lille-Keulen). Met logistieke infrastructuur zoals havens, luchthavens en wereldwijde ICT-verbindingen, scoort deze bijzonder welvarende Deltametropool hoog in de wereldranglijst van metropolen. Het open water, het landbouwlandschap en de natuur in Zeeland dragen bij aan de kwaliteit van het leven in de metropool. De dynamiek van de metropool laat zich niet eenvoudig omschrijven. Metropolitane behoeften en waarden zijn zeer complex en divers. De voor Zeeland typerende hechte gemeenschappen met relatief homogene waarden staan in scherp contrast met co-existerende gemengde urbane waardesystemen. Vanuit de metropool is er een groeiende behoefte om tijd te spenderen (kwaliteitstijd) in de open ruimte onder gelijkgestemden. De waardering van open ruimte komt voort uit een complex beeldvormingsproces. Voedselzekerheid speelt nauwelijks nog een rol. Uit de media en buitenlandse vakanties ontstaat een romantisch beeld dat weinig te maken heeft met lokale belevenis van het landschap. Om beter gewaardeerd te worden moet Zeeland zich oriënteren op deze behoeftes en waardesystemen uit de omliggende stedelijke gebieden Amsterdam, Rotterdam, Breda, Keulen, Antwerpen, Gent, etc.

Toekomstperspectief voor 2048 In 2048 heeft Zeeland zich ingericht op de dynamiek van het water en de dynamiek van de omliggende steden die zijn samengegroeid tot een metropool (Antwerpen, Amsterdam, Rotterdam, Breda, Keulen, Gent...). De Zeeuwse eilanden zijn samen met de andere eilanden in de Delta de duurzaamheidsproeftuinen van de Deltametropool geworden. De grootste winnaar van deze is de Zeeuwse bevolking zelf. Er komen nieuwe kansen voor jonge generaties om hun identiteit te versterken en de omgeving waarin zij zich thuis voelen te verbeteren.

Toekomstbeelden

Leven van het water Zeespiegelstijging en klimaatverandering vor­ men een bedreiging voor alle Deltametropolen wereldwijd, dus ook voor Zeeland. Met haar watereconomie profileert Zeeland zich als het expertisegebied voor nieuwe, dynamische vormen van leven met en op het water. De Zeeuwse kaart ziet er in 2048 radicaal an­ ders uit. Land en water zijn anders verweven.

Waardevolle kernen worden hard maar duur­ zaam beschermd. Nieuwe woonkernen zijn verrezen op en rondom het water.

Flexibel verblijf en nieuwe rust De eilanden organiseren zich gezamenlijk en ontwikkelen zich tot een gezonde en natuur­ lijke omgeving voor tijdelijk wonen. De zorg voor mens en landschap vormt een aantrek­ kelijk en contrasterend aanbod voor de bewo­

11 Zeeuwse eilanden 2084: Duurzaamheidproeftuinen in de Delta © Watermerk: Eerste Zeeuwse transitieagenda

Kwaliteiten

12

Zeeuwse eilanden 2084: Duurzaamheidproeftuinen in de Delta Š Watermerk: Eerste Zeeuwse transitieagenda

ners in de metropool. De eigentijdse Zeeuw­ se filosofie over nieuwe rust speelt in op de groeiende behoefte aan her­nieuwd contact met de manifestaties en dy­namiek van de natuur: planten, dieren, land­schappen, licht en donker, stilte, zonsopgang en zonsonder­ gang, getijden. In Zeeland voel je de natuur op intense wijze. In Zeeland kun je tot jezelf komen. De Zeeuwse eilanden bieden nieuwe rust aan via haar architectuur, landschap, activiteiten en voorzieningen. Zo zijn enkele eilanden een trekpleister geworden voor au­ thentiek leiderschap. Er is geen betere plek om jezelf te leren kennen dan in een rustige natuurlijke omgeving.

Er wordt met zorg geïnvesteerd in de ontwik­ keling van beeldbepalende water- en land­ schappen. De nieuwe waterkaart van Zeeland is even gedetailleerd als de landkaart, met de verschillende typeringen van water, het web van transportverbindingen, de zoneringen voor commerciële, sportieve en woonacti­ viteiten. Op het land zijn oude kreken en kleinschalige cultuur­gronden hersteld en ze worden beheerd door Zeeuwse landschaps­ professionals. Ontwikke­ling van landschap en herstel van biodiver­siteit gaan hand in hand met een toonzettende landbouw. Deze investeringen komen voort uit de bruisende wooneconomie.

Dankzij het nieuwe perspectief van flexibel verblijf en de nieuwe ontwikkelingen op en rondom het water is de bezettingsgraad van de sterk getransformeerde woningvoorraad ongekend hoog. Nadat er een einde was ge­ maakt aan het onderscheid tussen recreatie en vaste woningen, is er structureel geïnves­ teerd in de Zeeuwse woningvoorraad: de hele woning­voorraad is geïnventariseerd, gesa­ neerd en duurzaam gemoderniseerd naar de

behoefte van verschillende nieuwe markten.

De voor Zeeland zo typerende traditie van echte dorpen en woonkernen wordt voort­ gezet. De Zeeuwse eilanden bieden ruimte voor het ontstaan van nieuwe gemeenschap­ pen van gelijkgestemden. Nieuwe tijdelijke bewoners vinden elkaar in Zeeland: gezinnen van Zeeuwse oorsprong met jonge kinderen, senioren, terugkerende professionals uit de metropool, incidentele en terugkomende re­ creanten, werknemers die een sabbatsjaar hebben, jonge gezinnen, zelfstan­dige profes­ sionals. Dankzij het radicaal doorgevoerde nieuwe ontwikkelingsinstrument ‘common in­ terest developments’ hebben deze gemeen­ schappen zich makkelijk kunnen ontwikkelen op nieuwe locaties in en op het water en in de bestaande leeglopende kernen. Basis­ voorzieningen, zorgvoorzieningen en bijzon­ dere voorzienin­gen voor de tijdelijke en vaste bewoners versterken elkaar.

Industriële terpen en Zeelandbouw voor de metropool De landbouw, de aquacultuur en de havens en de industrie zijn karakterbepalend gewor­ den voor Zeeland: duurzaam, slim en groots.

De landbouw maakt steeds weer gebruik van nieuwe hoogwaardige technologische productiemiddelen. Voedingsketens zijn kli­ maatneutraal en worden op metropoolniveau gesloten. De hoogwaardige voedingsproduc­ ten richten zich op exclusieve vraag uit de me­ tropool. De Zeeuwse landbouw is koploper in de eiwittransitie geworden. Productieproces­ sen worden in Zeeland ontwikkeld die elders op grotere schaal kunnen worden neergezet ten behoe­ve van de biobased industrie. De vruchtbare Zeeuwse landbouwgronden en de Zeeuwse havens wordt geëxploiteerd door een nieuwe keur van agrofood ondernemers.

De Zeeuwse industrie en de havens worden

dankzij hun hoge economische waarde kli­ maatbestendig gemaakt. Deze eilanden of nieuwe terpen leveren zodanig producten dat de impact op de omgeving tot een mi­ nimum wordt beperkt. Het ruimtebe­slag is beperkt door een zeer efficiënte indeling en inrichting. De containerstroom over de weg is geminimaliseerd door een breed pakket aan infrastructurele en organisatorische maatre­ gelen. De Zeeuwse havengebieden hebben wat deze koppeling en synergie betreft een koploperspositie in de Delta. Bedrijven kun­ nen goedkoop grondstoffen betrekken, er wordt milieuwinst geboekt, bedrijven worden nadrukkelijker aan het gebied gebonden.

Zo is er een nieuw biobrandstoffencluster ont­staan in de kanaalzone Gent-Terneuzen en een aquacultuurcluster bij Zierikzee. De verstoring voor de omgeving wordt gemini­ maliseerd (‘zero emissies’, geen affakkeling).

Goede bebossing, natuurlijke buffers tussen industrie en bewoning en aandacht voor de natuurwaarden binnen het havenge­bied zor­ gen voor een inbedding in het land­schap.

Het vliegwiel van deze ontwikkelingen is het Zeeuwse Investerings Netwerk geweest, een bank die zowel financiële als institutionele en fysieke ruimte heeft geschapen en een net­ werk van pionierende ondernemers, beleids­ makers, kennisdragers en investeerders om zich heen wist te organiseren. In 2048 is het sociale, economische en ecologische kapi­ taal op elk eiland gegroeid.

De Zeeuwse eilanden zijn duurzaamheids­ proeftuinen geworden voor de deltametro­ pool. Hun gezamenlijke ecologisch, sociale en economische kapitaal draagt bij aan de kwaliteit van het leven en de wereldwijde con­ currentiekracht van deze Deltametropool.

13

Paden en doelstellingen De paden richting deze toekomstbeelden worden aangegeven door concrete doelstellingen en toekomstbepalende projecten.

Hier volgt een overzicht:

2009 • Oprichting Zeeuwse Investerings Netwerk.

• School of Life: Summerschool for authentic leadership.

• Aanzet tot eiwittransitie.

• Kostbaar paradijs: Schouwen-Duiveland bekrachtigt eigen transitieagenda.

2012 • Zeeuwse Waterslinger: bedrijven en huishoudens vangen regenwater op.

• Flexibel Wonen b.v. koopt massaal leegstaande woningen op voor tijdelijk wonen.

• ‘Nieuwe Rust’-master aan de Roosevelt Academy.

• Ontwikkeling agrofoodcomplex in havengebied.

2015 2010

14

• • • • • •

Eerste Zilte Floriade.

Eerste grootschalige algenkwekerij.

Opening DELAB Zeeland en Biobase Europe. www.flexibelwoneninzeeland.nl is online!

‘Nieuwe Rust’ kaart met activiteiten en landschappen.

Algemene toepassing van Zeeuwse precisielandbouw.

• Zeedorp: opening eerste dorp op het water.

• Waterliner: Cargo en personen waterverbindingsnetwerk operationeel.

• ‘Voor elke locatie een eigenwaarden- en woningcombinatie’ basis Nieuwe Zeeuws RO-beleid.

• Deltameals liggen in de schappen van de supermarkten van de metropool.

• Zeppelin lijndienst Rotterdam - Middelburg.

2030 • Estuarium dynamiek hersteld in Zeeland.

• Alle Zeeuwse haven- en bedrijventerreinen ingepakt of verweven.

• Uitbreiding van kustzones met natuurlijke sedimentatie.

2018

2048

• Vlinderslagsnelweg tussen Vlissingen en Bergen op Zoom.

• Het duurzame gemengde zilte bedrijf heeft bijna 100 locaties en een omzet van 200 miljoen euro per jaar.

• 1000 nieuwe passieve energiewoningen aan en op het water.

• De haventerreinen staan in Deltaplan als industriële klimaatrobuuste terpen.

• Verdubbeling van het zeelandbouw productieareaal.

• Er wonen net zoveel Zeeuwen op en aan het water als op het land.

• Zeeuwse eilanden klimaat neutraal en 50% energie besparing.

15

WAT E R

1 OMSLAG 16

Zeeland leeft van water De houding ten opzichte van water kenmerkt de verschillende ontwikkelingen die Zeeland heeft doorgemaakt. Een vruchtbare bodem en de mogelijkheid tot vervoer hebben van Deltagebieden wereldwijd aantrekkelijke vestigingsplaatsen gemaakt. Het water als tijdelijke opening op de wereld. In de 17e eeuw werd, ook vanuit Zeeland, via de zee een lucratieve verbinding gelegd met verre oorden. Oriëntatie op het land.

Zeeuwse internationale handelssteden transformeren zich tot regionale centra voor omliggende landbouwgebieden. De verbinding met de rest van de wereld vindt voortaan plaats via de randen van de Delta. Water is de vijand. Iedere vijftig jaar wordt de delta getroffen door grote watersnoden, waarbij mensen, dieren en goederen ten offer vallen en land verloren gaat. Water vormt een belemmering voor vervoer. De afgelopen vijftig jaar hebben de vervoersstromen over land zich massaal ontwikkeld, ze worden ook in Zeeland langs, boven of onder het water geleid. Watergrenzen zijn gefixeerd.

Met de afronding van de deltawerken zijn de Zeeuwen gaan wennen aan harde grenzen tussen land en stilstaand en open water. Water is een bron van welvaart. Toeristen komen af op het water in Zeeland. Klimaatverandering vraagt om een omslag in de Zeeuwse houding ten

opzichte van water. In 2048 leeft Zeeland van water.

Doorkijk Zeeuwse eilanden 2048 Al haar kernfuncties zijn verbonden met het water: veiligheid, recreatie, ecologie, aquacultuur, energie, transport, wonen en werken. Zeeland is voor andere Deltametropolen wereldwijd een expertisegebied op het terrein van leven van water. Water trekt de mens aan. Water krijgt weer dynamiek. Om de verslechterende kwaliteit van het stilstaande water te verbeteren, worden er weer verbindingen met de zee gemaakt.

Water wordt van strategisch belang. Door de klimaatverandering (pieken en dalen in neerslag) en de zeespiegelstijging wordt watermanagement een steeds complexer, kostbaarder en kritischer probleem voor de Deltametropool. Vitaliteit en de veiligheid staan op het spel. Op korte termijn, binnen twintig jaar, zal de delta periodes van droogte te verwerken krijgen waarin zoetwaterschaarste zal optreden. Op langere termijn, binnen honderd jaar, zullen de meest waardevolle kwetsbare gebieden hard beschermd zijn tegen overstromingen.

Klimaatverandering vraagt om een omslag in de Zeeuwse houding ten opzichte van water. Zeeland heeft verzilting in een vroeg stadium geaccepteerd en uitgebaat in de vorm van bijvoorbeeld zilte producten en natuur. Het front van verzilting is

oostwaarts verschoven. De zilte teelt die in Zeeland ontwikkeld is, verschuift mee.

Zeeland geeft een ‘fl exibel respons’: een zachte, natuurlijke overgang van water naar land. Zeewaartse verplaatsing en landinwaartse verplaatsing van de kustverdediging wisselen elkaar af. Landaanwinning en inundatie lopen parallel. Zeeland pioniert met de watereconomie: meer terpen, meer wonen, werken en recreëren aan en op het water, meer water in het landschap, meer aquacultuur en zeekraal, meer vervoer over water. Wereldwijd gezien heeft de delta een relatief betrouwbare bron van zoet water; een gezegende uitzonderingspositie. Om ongekende langdurige periodes van droogte te kunnen overbruggen is gewerkt aan waterberging op elk eiland. Zeeland heeft geëxperimenteerd met fi jnmazige maatregelen die grootschalig worden georganiseerd.

Zeeland investeert in een grijswatersysteem dat zowel gevoed wordt door rivierwater als door lokaal oppervlaktewater. Zoet water wordt geld waard, geen regendruppel gaat verloren. Voldoende zoet water geeft de Zeeuwse landbouw een concurrentieen ontwikkelingspotentieel. De zeearmen vertonen onder water een grote natuurlijke verscheidenheid. Duiksport heeft zich ontwikkeld tot een volwassen sector. Mosselen en zeekraal, vroeger beschouwd als armenvoedsel, zijn delicatessen geworden. Getijden worden gebruikt als bron van energie.

2030 • Uitbreiding van de kustzones met natuurlijke sedimentatie.

• Estuarium dynamiek hersteld in Zeeland.

2048

2010

• De haventerreinen staan in het Deltaplan als industrieel klimaat robuuste terpen.

• Zeeuwse eilanden klimaat neutraal.

• E erste grootschalige algenkwekerij in Sloegebied.

2015 2012

• W aterliner: cargo en personen waterverbindingsnetwerk met twee regionale distributiecentra voor de vloot van waterstofboten.

• Z eeuwse Waterslinger: Zeeuws zoetwaternetwerk. 50 (landbouw)bedrijven en 500 huishoudens vangen hun regenwater op en zijn verbonden in een netwerk. (zie ook landbouw, wonen en recreatie, industrie en energie)

17

OMGEVING

2 OMSLAG 18

Nieuwe rust De rust van het Zeeuwse landschap wordt erkend door zowel toeristen als door nieuwe en huidige bewoners. In de Zeeuwse omgeving komen mensen tot rust. De structuur van het open landschap, de kust, de cultuur, de historische kernen, de Zeeuwse eigenheid en zelfbewustheid, de menselijke maat, de lage bevolkingsdichtheid, dragen op een of andere manier bij aan de rust die men zoekt. Terwijl in het omliggende deltagebied de bevolkingsdichtheid en bedrijvigheid steeds verder toeneemt en steden tegen elkaar aangroeien, blijft het Zeeuwse land een relatief open landschap. Tot 2008 was rust een erfenis uit het verleden. Anno 2048 straalt Zeeland nieuwe rust uit. De Zeeuwse eilanden bieden nieuwe rust aan via haar architectuur, landschappen, activiteiten en voorzieningen. Deze rust trekt mensen aan.

Doorkijk naar 2048 De Zeeuwse eilanden zijn trekpleisters voor kunstenaars, denkers, managers, schrijvers en alle bewoners uit de Deltametropool die heel dicht bij zichzelf willen komen voor een nieuwe creatieve impuls. De nieuwe rust

helpt je dicht bij de essentie van het bestaan te komen, jezelf op te laden, te leven vanuit je hart in plaats van geconditioneerd te worden door je omgeving...

Anno 2048 begint het gevoel van rust al bij het idee van een reis naar Zeeland, en het wordt bevestigd tijdens de reis zelf. De aanhoudende marketingcampagnes spreken potentiële bezoekers van Zeeland aan op hun behoefte aan rust. Sinds 1 november 2015 is er een Zeppelinlijnvlucht van Rotterdam naar Middelburg. De dienst breidt zich al snel uit naar Brussel en Gent. Zeeland is ook goed te bereiken via lijndien-

verstedelijkte gebied is toegenomen, biedt Zeeland bewust nieuwe rust. In de groene ruimte wordt overal gewerkt aan landschappen die rust uitstralen, of het nu gaat over wegbermen, dijken en grond in beheer bij wegbeheerders, waterschappen en natuurorganisaties, of over het groen rond gebouwen en boerderijen.

Een fi losofi e uit het verleden wordt opgehaald. Delen van het landschap worden gestoffeerd vanuit het maatschappelijk nut.

Net als vroeger breken de statige boomlanen de wind rond boerderijen, zorgen fruitbomen voor zelfvoorziening en knotwilgen

‘In Zeeland 2048 is veel veranderd, maar je maakt er nog steeds contact met de natuur, het licht, de duisternis, de zonsopgang, de zonsondergang… de stilte… met jezelf…’ sten van fl uisterstille waterstofboten via de waterwegen. Een web van pontjes en fi etspaden maakt eilandhoppen op de fi ets zeer populair. Niet onderzoekers, maar architecten, politici, beleidsmakers en ondernemers hebben zich verdiept in het scheppen van rust. Het concept ‘nieuwe rust’ is veertig jaar lang leidend geweest bij nieuwe ontwikkelingen. Terwijl de hectiek in het

voor brandstof. Knotwilgen en riet kennen een revival en dienen tevens als bron voor de tweede generatie biobrandstofcentrale in de kanaalzone. Langs de hoofdwegen wordt ruimte gemaakt voor rust, bijvoorbeeld door stopplaatsen met vlindervriendelijke en andere functionele beplanting. Watergangen, beplanting, kunstobjecten en vergezichten wisselen elkaar af. De nieuwe rust ontkiemt

zich tot een Zeeuwse architectuurstroming.

Architecten verkennen nieuwe woonvormen en landschappen die breken met het verleden, maar die de kwaliteit van rust uitstralen behouden. De Zeeuwse benzinepompstations zijn toonaangevende voorbeelden hiervan. Bedrijvigheid wordt vormgegeven op een manier die past in het landschap.

De recreatiesector loopt voorop in het uitdragen en versterken van de rust. Een palet aan diensten wordt aangeboden om de omgeving te proeven en het gevoel van rust te ervaren. Recreatieve verblijfsplaatsen zijn dan ook steeds vaker mogelijk in de natuurgebieden. Ook de culturele sector gedijt bij de nieuwe rust. Bijzondere locaties worden opengesteld voor festivals en tentoonstellingen. Stilte en natuur worden gebruikt als trainingsinstrument in de School of life.

Vanuit deze gemeenschap van organisaties wordt een breed palet van cursussen aangeboden variërend van authentiek leiderschap, creativiteit tot natuureducatie voor lagere scholen. De ervaring met het creëren en het benutten van nieuwe rust is verankerd met een nieuwe studierichting aan de Roosevelt Academy.

2012 • ‘Nieuwe Rust’-master aan de Roosevelt Academy.

2009

2015

• S chool of Life: Summerschool for authentic leaderschip.

• Zeppelin vlucht Rotterdam Middelburg.

2010 • ‘ Nieuwe Rust’ kaart met activiteiten en landschappen.

19

RECREATIE EN WONEN

3 OMSLAG 20

Flexibel verblijf Sinds de nieuwe verbanden naar het omliggende verstedelijkte gebied is de aantrekkingskracht van Zeeland alleen maar toegenomen. Zeeland heeft zich in een vroeg stadium weten te ontwikkelen tot toeristische bestemming. Nu de bevolking in de Deltametropool vergrijst en de welvaart naar verwachting blijft groeien, zal de vraag blijven toenemen om buiten het verstedelijkt gebied te wonen en te recreëren tussen gelijkgestemden. Toch wordt verwacht dat vele regio’s in de metropool, waaronder Zeeland, te maken krijgen met krimp. In 2048 hebben de Zeeuwse eilanden gekapitaliseerd op hun bijzondere positie in de Deltametropool.

Doorkijk Zeeuwse eilanden 2048 Flexibel verblijven heeft in Zeeland haar vruchten afgeworpen. Het aantal inwoners dat levenslang in Zeeland blijft wonen is licht gedaald, maar het aantal mensen dat er verblijft is gestegen. De jarenlange marketingcampagne, het nieuwe woningbouwbeleid en de grondige transformatie van de woningvoorraad, zijn toonaangevend voor de andere landelijke regio’s in de Delta-

metropool. Vanuit de pionierende activiteiten rondom de behoefte aan nieuwe rust heeft Zeeland op zeer fl exibele wijze kunnen inspelen op de verschillende verblijfsbehoeften in de delta. Zeeland heeft gekapitaliseerd op haar strategische voorraad aan woonlocaties in de open ruimte, historische kernen aan zee en op het water. Er is een einde gemaakt aan het onderscheid tussen recreatieve en vaste woningen. Een breder palet aan woonvormen werd gestimuleerd.

Voor elke locatie worden nieuwe potentiële wooncombinaties bedacht. Via baanbrekende common interest developments ontstaan nieuwe kernen van gelijkgestemden.

Soms betekenen de renovaties en saneringen een lagere inwonersdichtheid en dus meer ruimte, soms een hogere dichtheid met meer voorzieningen. Het landschap, de natuur en landbouwgronden worden gespaard door in te breiden in bestaande kernen. Een nieuwe woonmarkt wordt aangeboord. Tezamen met de zeelandbouw, nieuwe energie, vervoer over water en vrijetijdsbesteding verbonden aan het water, vormen de nieuwe dorpen op het water de basis voor de watereconomie.

Het is aantrekkelijk voor gezinnen (niet al-

leen van Zeeuwse oorsprong) om zich voor een paar jaar in Zeeland te vestigen en hun kinderen buiten de stad in veiligheid te laten opgroeien. Pas gepensioneerde senioren zoeken steeds vaker Zeeland op en vieren hun actieve vrije leven in de delta. Succesvolle werkende jongeren komen af op de AA locaties en combineren hun tijd in Zeeland met het beoefenen van hun hobby’s op het water en in de lucht. Niet alleen voor vakantiegangers is Zeeland een trekpleister geworden, maar ook voor kunstenaars en wetenschappers die zich voor een sabbatsjaar aan hun routine willen onttrekken.

Een vernuftig vraag-en-aanbodsysteem via internet maakte het mogelijk om de verschillende tijdelijke verblijfsbehoeften in de Delta te verbinden met Zeeland. Deze virtuele en fysieke verbinding met bewoners van de metropool aan de Zeeuwse eilanden en faciliteiten, woningen en voorzieningen, geven de Zeeuwse recreatiesector en de wooneconomie een nieuwe impuls. De fl orerende Zeeuwse architectuurstroming geeft vorm aan de nieuwe rust met haar diversiteit aan vernieuwende woonvormen en heeft internationaal aanzien.

2012 • F lexibel Wonen b.v. koopt massaal leegstaande woningen op voor tijdelijk wonen.

2048

2010

• E r wonen net zoveel Zeeuwen op en aan het water als op het land.

• www.fl exibelwoneninzeeland.nl is online!

2018 • 1 .000 nieuwe passieve energiewoningen aan en op het water.

2015 • V oor elke locatie een eigenwaarden- en woningcombinatie basis Nieuw Zeeuws RO-beleid.

21

LANDBOUW

4 OMSLAG 22

Exclusief voor metropool Tot midden jaren tachtig floreerde de snel gemoderniseerde landbouw. Sindsdien en tot voor kort was de prijs van voedselproducten extreem laag. De Zeeuwse landbouw is met hulp van subsidie en dankzij het gunstige klimaat, de grond en continue intensieve grondstofinnovaties zoals precisielandbouw om de productie te verhogen, overeind gebleven.

De eerste helft van de 21e eeuw wordt gekenmerkt door wereldwijde tekorten aan vruchtbare grond en grondstoffen. De huidige wereldvoedselcrisis is daar een voorteken van. De wereldbevolking neemt de komende decennia verder toe, evenals de welvaart. Dit betekent een groeiende vraag naar voedsel en grondstoffen. De behoefte aan eiwitten groeit met de groeiende welvaart in China en India. Mensen gaan meer vlees consumeren zodra zij daar de middelen voor hebben. Klimaatverandering en de eindige voorraad fossiele brandstoffen vragen om nieuwe toepassingen van agrogrondstoffen. In 2048 dragen de Zeeuwse eilanden wezenlijk bij aan voedsel- en grondstoffenvoorziening in de Deltametropool.

Doorkijk Zeeuwse eilanden 2048 Aquacultuur en landbouw manifesteren zich als verweven functies. Er is een duurzame vorm van mosselkweek- en visserij gevonden zowel op zee als op het land. In de havens is ruimte gereserveerd voor agrofoodcomplexen waarbij veeteelt, viskweek,

glastuinbouw, energiewinning en industrie worden gecombineerd. Hier wordt ook de distributie georganiseerd. De groengordels rond deze complexen bestaan uit fruitteelt en snelgroeiende productiehout. Netwerken van vooruitstrevende ondernemers, beleidsmakers en kennisdragers anticiperen op steeds vaker optredende wereldwijde tekorten. Zeeland is voortdurend op zoek naar nieuwe producten die de Deltametropool kunnen voeden: producten (en vervangers van producten) waar een tekort aan dreigt, producten die in de smaak vallen en die zonder veel input op Zeeuwse grond geproduceerd kunnen worden. Zeeland is vanaf 2010 bijvoorbeeld proeftuin voor de eiwittransitie. Zeeland pioniert met het produceren en het vermarkten van vleesvervangers. Peulvruchten worden herontdekt. Het productieareaal en de afzet van dit gewas,

van de supermarkten van de metropool. In speciale Zeeland-schappen worden kanten klare deltamaaltijden verkocht, hiertoe worden contracten afgesloten met enkele supermarktketens. Elke gram die niet wordt benut door menselijke consumptie en die voorheen grotendeels verloren ging en hooguit als grondverbeteraar eindigde, wordt verwerkt als grondstofonderdeel in diverse winstgevende industrieën. De chemische industrie, die voorheen afhankelijk was van aardolie als grondstof, is grotendeels overgeschakeld op deze grondstoffen afkomstig uit de landbouw. In nauwe samenwerking met het DELAB worden grondstofcomponenten ontwikkeld en vermarkt voor textiel, bioplastics en farmaceutische industrie. Tal van grondstoffen, ook afval, die voorheen in de verbrandingsoven eindigden, worden hergebruikt als grond-

‘Zo hoorde je ook in Zeeland wel, dat we het wel zonder of althans met minder landbouw zouden kunnen doen.’ dat stikstof uit de lucht kan binden, neemt sterk toe. Peulvruchten vallen in de smaak bij de snel vegetarisch wordende Deltametropool, die door de enorme stijging van de vleesprijs naar alternatieven zoekt.

Eiwitten worden ook uit groenbemester, aardappelloof en andere producten gehaald. Traditionele gewassen, speciale zilte gewassen en natuurlijk de vleesvervangers, belanden na verwerking in de schappen

stof in de chemische industrie. Ook wordt veelvuldig gebruik gemaakt van het cascadesysteem waarbij waardevolle elementen uit grondstoffen worden gehaald, die voor innovatieve toepassingen worden gebruikt.

De landbouw speelt op deze trend in door producten te gaan kweken, die dankzij genetische modifi catie een hoog gehalte aan de gewenste stoffen bevatten. Daarnaast worden reststromen vanuit de landbouw

omgezet in biobrandstoffen, waarvoor een slimme fi scale regeling is afgesproken.

De proefboerderij De Vegahoeve vervult een internationale voortrekkersrol in de selectie en productie van gewassen met gewenste, specifi eke eigenschappen. De Zeeuwse Tong heeft zich ontwikkeld tot een sterke nieuwe pijler in de regionale economie, één van de geslaagde innovaties van de provincie.

Er ontstaat een twintigtal nieuwe agrokennisclusters in de delta. Verwerkende industrieën, agrarische bedrijven, gespecialiseerde kennisinstellingen en de lokale proefbedrijven vormen het vliegwiel van de Zeeuwse innovatiekracht. Net als in de 20e eeuw kijkt de hele wereld naar de intensieve delta land- en zeebouw (zeelandbouw). Producten waar Zeeland van oudsher goed in was: aardappelen, bieten en uien, behoren tot de duurzaamst geproduceerde producten dankzij innovatieve technieken, zoals precisielandbouw en zeer gespecialiseerde watertoevoer. Er zijn innovatieve systemen ontstaan om zoetwater optimaal te benutten. Regenwater wordt zorgvuldig opgeslagen in bronnen, waaruit de landbouw naar behoefte kan putten.

Het in 2007 in de landbouw gestarte GPSproject, is een groot succes geworden en heeft veel nieuwe toepassingsmogelijkheden gekregen. Zowel op het gebied van gewasbescherming, voeding als optimaal oogsttijdstip en navigatie binnen het per-

ceel, is de techniek verder geoptimaliseerd en wordt algemeen toegepast in de landbouw. Er is een combinatie gemaakt tussen precisielandbouw en de eiwittransitie door optimalisatie van producten waarbij gestuurd wordt op eiwitgehalte.

Zeeland is koploper in de ontwikkeling en vermarkting van gezondheidsmenu’s. Hiertoe wordt samengewerkt met topkoks uit de hele metropool.

2018 2009 • A anzet tot eiwittransitie peulvruchten en andere geschikte gewassen voor de eiwittentransitie.

• H et duurzame gemengde zilte bedrijf is op bijna 100 locaties en een omzet van 200 miljoen euro per jaar.

2048 • V erdubbeling van het productieareaal via Zeelandbouw.

2015 2010

• D eltameals liggen in de schappen van de supermarkten van de metropool.

• A lgemene toepassing van Zeeuwse precisielandbouw inputs en water.

23

HAVENS EN INDUSTRIE

5 OMSLAG 24

Van containerloze havens naar containerloze wegen en onzichtbare havens Havens en de interne logistieke netwerken zijn kernfaciliteiten van de knooppunten die de globale netwerkeconomie van de 21ste eeuw vormen. De komende dertig jaar zal het vervoer per container netto wereldwijd toenemen en het stukgoederenvervoer afnemen. In 2048 dragen de Zeeuwse havengebieden bij aan de connectiviteit en de verduurzaming van de Deltametropool. In het kader van het duurzaamheidslaboratorium Zeeland is de bedrijvigheid op het bestaande havenareaal getransformeerd en de economische waarde verveelvoudigd. De verbindingen met de omgeving zijn verbreed en de overlast naar het achterland is geminimaliseerd.

Doorkijk Zeeuwse eilanden 2048 Zeeland heeft in 2048 een duurzaam slim en groots industrieel havencomplex. Beschikbare bedrijventerreinen in Zeeuws Vlaanderen en Walcheren vermenigvuldigen hun economische waarde, waardoor ze binnen het nieuwe deltaplan voor de 22e eeuw vallen. Ze staan op de lijst om te worden getransformeerd tot industriĂŤle deltater-

pen. Bedrijven komen af op die plaatsen in het gebied waar ze het best tot hun recht komen: d.w.z. logistiek aan het water, niet watergebonden bedrijven op de plekken waar ze beter tot hun recht komen. Bovendien wordt voortdurend gezocht naar synergie. Daar waar bedrijven elkaar kunnen versterken worden ze in elkaars nabijheid geplaatst. Er wordt gestreefd naar minimaal energiegebruik en een optimale C2C aanpak.

Rondom de havengebieden worden nieuwe waterrijke en bosrijke natuurgebieden aangelegd. Voorbeeld is de huidige ontwikkeling van het Biopark, waar het uiteindelijke doel is dat alle rest- en afvalstoffen (ook warmte en CO2) worden hergebruikt. De kanaalzone huisvest bijvoorbeeld gediversifi eerde vergistinginstallaties. Deze vergistinginstallaties switchen niet alleen tussen verschillende biomassastromen, maar ze wisselen sinds enkele jaren ook tussen verschillende eindproducten: al naar gelang de vraag produceren de installaties biogas voor het gasnet, transportbrandstoffen, warmte, elektra of grondstoffen voor chemicaliĂŤn.

Het gros van de containers vindt zijn be-

stemming via zonneaken: ultramoderne schepen die op zonne-energie worden aangedreven. Zeeland heeft het meest geavanceerde en schone binnenvaartsysteem van West-Europa. De neveneffecten van transport over de weg zijn minimaal door de vlinderslagsnelwegen. Op ecologische of sociaal sensitieve delen van het traject duikt de snelweg steeds ondergronds, om weer bovengronds te komen bij locaties die een agro-aquacultuurbestemming hebben gekregen.

De Zeeuwse havengebieden hebben wat hun verbindingen en synergie betreft een koploperspositie in Noordwest Europa. De recreatiesector speelt in op de aandacht die de haventerreinen trekken. In de bezoekerscentra en tijdens excursies ervaar je de omslag die in de havengebieden heeft plaatsgevonden.

2030 • O m elk Zeeuws bedrijventerrein heen liggen groene buffergebieden met uitlopers in de industrieterreinen, woongebieden en natuurgebieden.

2010 2048

• O pening Biobase Europe en bijbehorende bezoekerscentrum waar wereldwijde kennis over duurzame productie wordt toegepast met industriële en agrokoplopers.

• D e haventerreinen staan op de lijst van het nieuwe deltaplan als industriële klimaatrobuuste terpen.

2018 • A anleg van vlinderslagsnelweg tussen Vlissingen en Bergen op Zoom.

25

ENERGIE

6 OMSLAG 26

Klimaat neutraal De Zeeuwse eilanden gebruiken relatief veel energie. Sinds 1990 is de CO2uitstoot in Zeeland gestegen met 43% bij een landelijk gemiddelde stijging van 13%. De oorzaken hiervan liggen in het uitgestrekte karakter van de provincie, de ruim opgezette woningen, oudere woningen en de industriële emissies (85% door 8 grote bedrijven). De eilanden zijn dus afhankelijker van fossiele brandstoffen en kwetsbaarder voor prijsstijgingen van emissierechten en energie. In een wind- en waterrijke omgeving als de Zeeuwse eilanden bestaat, in combinatie met het zonnige klimaat, de mogelijkheid voor het realiseren van een duurzame energiehuishouding. In 2048 is het de Zeeuwse eilanden als eerste regio in Europa gelukt om een economie te baseren op een volledig duurzame energiehuishouding.

Doorkijk Zeeuwse eilanden 2048 De economie is gebaseerd op energie uit stromingsbronnen, zoals zon, wind en water en op schone biomassa. De aanleg van de ‘West-Terneuzen-Haven’ in de Kanaalzone heeft gezorgd voor optimale faciliteiten om de schone biomassa van elders per schip aan te voeren. Biomassa wordt gebruikt voor allerlei toepassingen, zoals transportbrandstoffen van de tweede generatie en de productie van warmte en energie, zonder dat er concurrentie is met voedselbeschikbaarheid en biodiversiteit. Vervoer en transport draaien in Zeeland op nieuw gas (biogas en waterstof) en op biodiesel

en -ethanol gemaakt van algen en organische reststromen. In de nieuwe Zeeuwse architectuur worden alleen nog comfortabele ‘passief huizen’ gebouwd waarin het gezond leven is. Huizen die energie leveren.

Ze hebben een stevige isolatieschil en de zon zorgt voor het beetje warmte en energie dat de bewoners nodig hebben. Een enkele wijk betrekt energie van witte steenkool.

Een grote diversiteit van duurzame vormen om warmte en elektriciteit op te wekken worden in Zeeland in de praktijk gebracht en maken kernenergie mogelijkerwijs overbodig. Een paar voorbeelden: • Een Zeeuws consortium met Heerema als groot offshore bedrijf heeft dertig kilometer uit de kust een energie-eiland gebouwd. Een groot bekken midden op het eiland wordt vol water gepompt als er een overschot van windenergie is. Als er energievraag is laat men het bekken leegstromen. Het uitstromende water levert witte steenkool als energie (energie gewonnen uit waterkracht).

• Een veelzijdige energiebron vormen algen. In een aantal gebieden wordt heel efficiënt algen gekweekt. Zowel langs de boorden van de rivierarmen als in de vijvers op het land. Eerst wordt er olie voor de biodiesel uitgehaald. De reststoffen worden gedroogd met het biogas dat de boeren zelf hebben gefabriceerd.

Daarna gaan de gedroogde algen naar de Zeeuwse biomassacentrale.

• Een andere stroom biomassa vormen pellets (tot korrels gecomprimeerde bio-

massa) van gras, riet, hout, reststromen uit de landbouw en andere stromen. Op veel plaatsen, zoals in Oranjezon en op de Kop van Schouwen, fabriceren terreinbeheerders en boeren hun eigen pelletbrandstoffen en leveren die vervolgens aan de voormalige EPZ-kolencentrale.

Die produceert alleen nog stroom op basis van biomassa.

• Ook is sprake van een rieteconomie. Via innovatieve natuurontwikkeling op en rond de Schelde, maar ook de noodzaak meer zoet water te bergen en de toename van recreatie en wonen op water, hebben voor meer oppervlaktewater en riet gezorgd. Riet is een belangrijke biomassastroom voor verbranding en vergisting, maar wordt tevens gebruikt in de moderne leembouw en de dakbedekking.

Zeeland is het centrum van de tweede generatie biobrandstoffen geworden. Naast Nedalco hebben zich een tweetal andere bedrijven in de Kanaalzone gevestigd die riet, bermmaaisel, GFT en andere stromen vergisten. Ook de nieuwe havenfaciliteiten bij de Kanaalsluizen zijn een belangrijke voorwaarde gebleken voor de vestiging van de vergistingbedrijven. Het tot aardgaskwaliteit opgewaardeerde biogas wordt voor een deel als autobrandstof afgezet. Een ander deel komt als groen gas in het gasnet. De vergistingbedrijven zijn inmiddels zo geïnnoveerd dat ze niet alleen switchen tussen verschillende biomassastromen. Ze wisselen, al naar gelang de vraag, tussen verschillende eindproducten: biogas voor

het gasnet, transportbrandstoffen, warmte, elektra en grondstoffen voor de chemische industrie. De chemische industrie is fors aan de slag gegaan met energiebesparing en energie-effi ciency. Het energieverbruik is in veertig jaar met 50% verminderd. De productketens zijn slimmer georganiseerd en recycling heeft een hoge vlucht genomen.

Zo vraagt secundair aluminium 90 procent minder energie dan primair aluminium.

Groene grondstoffen worden steeds vaker gebruikt om chemicaliën van te maken.

Sommige bedrijven introduceren nieuwe, duurzame productconcepten. Zo gebruikt Thermphos al dertig jaar alleen secundaire stromen zoals fosfaat van de RWZI’s en uit beendermeel van dieren. Yara benut de nieuwe generatie kunstmest om biomassa te produceren voor het eigen bedrijf, waarmee ze vervolgens weer een biomassacentrale voor de eigen productie aandrijven.

De duurzame energiehuishouding binnen de Zeeuwse eilanden is met de klimaatneutraliteit compleet en een belangrijk voorbeeld voor de rest van de Deltametropool en andere regio’s binnen en buiten Europa.

In de landbouw worden oude rotatieschema’s in ere hersteld en verder verfi jnd om de hoeveelheid energieverslindende kunstmest te minimaliseren en wordt meer gebruik gemaakt van het herstellend vermogen van de bodem, waarmee de kennis van de agrariërs is uitgebreid (bodembiodiversiteit).

2048 • 5 0% minder energieverbruik, Zeeuwse eilanden klimaat neutraal.

2012 • O pening Energielaboratorium Zeeland voor toegepaste kennis over duurzame energiehuishouding in transport, vastgoed en industrie.

2022 • H et programma ‘1000 woningen aan en op het water’ is gerealiseerd; al deze woningen werken met passieve energie.

27

Toekomst bepalende projecten

28

Groot denken, klein doen is het motto van een transitieproces. De voorgaande hoofdstukken geven een grootse, verstrekkende visie voor Zeeland in het licht van de Noord west-Europese Deltametropool en eveneens een aantal transitiepaden daar naar toe.

De onderstaande negen toekomstbepalende projecten zijn concrete bestaande en denkbeeldige, soms kleinschalige experimenten die de weg naar deze toekomst verkennen.

Deze projecten hebben de potentie om opgeschaald te worden zodat ze economisch renderen. Gaandeweg wordt hier weer van geleerd en kunnen visie en toekomstbeelden verder worden uitgewerkt.

Nederland bouwt de eerste stad op het water en Zeeland het eerste dorp; ze markeren het begin van de klimaatrobuuste watereconomie. Het pionierende dorp trekt nieuwe mensen en nieuwe bedrijvigheid aan. Er wordt geëxperimenteerd met de Zeeuwse architectuurstroming ‘Nieuwe Rust’.

Deze exclusieve nieuwe vorm van wonen is een plek die is ingericht op fl exibel verblijf. Het is een uitvalsbasis voor de omliggende zeelandbouw en een proefcentrum voor getijdenenergie en klimaatrobuust wonen.

Vegahoeve

Zowel bestuurlijk lef en leiderschap als kennis en ondernemerschap zijn nodig om fysieke, wette lijke, fi nanciële en politieke ruimte voor vernieuwing te creëren. ZIN is een investeringsnetwerk met een kapitaal van 15 miljoen euro. ZIN verkent Zeeuwse mogelijkheden. Binnen ZIN komen geld en kennis samen. ZIN creëert fi nanciële ruimte door participatie in projecten.

Bovendien begeleidt ze met gerichte kennisoverdracht innovatieve ondernemers die met kansrijke maar risicovolle activiteiten bijdragen aan de omslagen in Zeeland. ZIN richt zich op participatie in projecten tegen gunstige tarieven. Het beheer ligt in handen van een onafhankelijke stichting met een eigen bestuur. Het fonds wordt gevoed door dividendenbestemming Delta en Zeeland Seaports (na verzelfstandiging) (10%), besteding Borsele gelden en kapitaal van derden zoals banken, investeringsmaatschappijen en particuliere Zeeuwen. ZIN is het ontstekingsmechanisme van de Zeeuwse transitie. Binnen ZIN zijn (oud) ondernemers actief die bereid zijn hun kennis en expertise te delen met starters en jonge innovatieve ondernemers.

Zeeuws dorp op het water

Zeeuws Investerings Netwerk (ZIN)

1 2 3

Proefboerderij De Vegahoeve gaat de mogelijkheden onderzoeken van de transitie naar plantaardige eiwitten.

De Vegahoeve is een virtuele boerderij en staat voor het Zeeuwse plantaardige onderzoek dat samenwerkt met andere onderzoekscentra als Imares.

Het doel is tweeledig: enerzijds het ontwikkelen van een assortiment van consumentenproducten die een alternatief bieden voor vlees, en anderzijds het zoeken naar goede alternatieven voor soja als veevoer. Het centrum richt zich daarbij op gewassen die van oudsher sterk vertegenwoordigd waren in Zeeland, zoals bonen, erwten en kapucijners. Deze teelten zijn bijna verdwenen, maar doen het erg goed in het Zeeuwse klimaat. Het zijn eiwitrijke gewassen, die mogelijkheden bieden voor productontwikkeling in consumentenproducten, maar ook in veevoer. Samen met andere organisaties zijn de Hogeschool Zeeland en Projectbureau Zeeland bezig om deze plannen nader uit te werken.

Een tweede proefboerderij volgt om de aansluiting van biogrondstoffen op de industrie te onderzoeken.

29

Waterslingers zijn de fysieke vertaling van de eerste Zeeuwse zoetwaternetwerken, waarbij vijftig door een netwerk verbonden (landbouw) bedrijven en huishoudens hun regenwater opvangen en verbinden aan een regionaal grijswater netwerk. Het Consortium Dakwater heeft op basis van samengebrachte expertise een innovatieve basisreeks van achttien dakwatersystemen op de markt gebracht voor decentrale waterbuffering, watervertraging en biologische voorzuivering van regenwater.

Via het concept waterslingers wordt het mogelijk om additionele waterstromen te realiseren over, onder, door en langs de bestaande infrastructuur.

Hierbij wordt het regenwater op basis van natuurlijk verval afgevoerd van het tweede maaiveld (bestaand daklandschap) naar het eerste maaiveld (de bestaande openbare ruimte).

School voor authentiek leiderschap.

Vanuit de hele Deltametropool en verder komen mensen inspiratie opdoen in de school of Life. De school of Life gaat over rust vinden voor verandering. Dit interdisciplinaire cluster wisselt kennis uit over maatschappelijke ontwikkelingen op de lange termijn.

Vanuit het contact met de Zeeuwse natuur en de Zeeuwse omgeving dragen deze mensen bij aan de inrichting van hun persoonlijk leven, aan hun engagement en aan hun visie over de samenleving. De School of Life biedt ook korte cursussen aan voor jongeren uit de metropool waarin ze vanuit een intensieve kennismaking met wat groeit en bloeit leren denken over de toekomst.

School of Life

Een veranderend Zeeuws eiland verandert Zeeland. Op initiatief van het lokaal sociaal economisch platform (SEAP) en gesponsord door het bedrijfsleven ontwikkelt SchouwenDuiveland een integrale toekomstvisie. Geïnspireerd op de Eerste Zeeuwse transitieagenda verkennen twintig koplopers onder begeleiding van DRIFT de toekomstmogelijkheden op het eiland. Vanuit een scherp beeld van de ontwikkelingen in de Deltametropool wordt vanuit de eigenheid van Schouwen-Duiveland een perspectief ontwikkeld wat gekoppeld wordt aan concrete projecten. Denken en doen in één.

Eerste Zeeuwse Waterslinger complex in Goes

30

Eerste eilandtransitie visie (bestaand)

4 5 6

De Zeeuwse delta heeft alle duurzame bronnen bij de hand: zon, water, wind, aardwarmte en energiegewassen. Het energielaboratorium is de katalysator voor Zeeland als duurzame energieproeftuin. Zeeuwen zoeken naar eigen oplossingen. De specifi eke omgeving met kansen en bedreigingen sporen de Zeeuw daartoe aan. Daarom hebben Zeeuwen vaak goede ideeën. Provincie, innovatieve en op experimenten gerichte bedrijven, én succesvolle denkers zorgen voor de inrichting van dat laboratorium. Er is al veel gaande… bijvoorbeeld: Goesenaar Lex de Coninck heeft een patent aangevraagd op een drijvende, verplaatsbare wind- en waterenergiecentrale.

We testen op het technopark Schoondijke allerlei prototypes van turbines.

We experimenteren met energie, zoals met de golf- en getijdeturbine aan de aanlegsteiger van de fabriek Total.

En we combineren en wisselen allerlei energiereststromen uit, zoals in de Zeeuws-Vlaamse Kanaalzone. Dat alles biedt volop ingrediënten voor een Zeeuws laboratorium voor duurzame energie.

Zilte teelten en aquacultuur bieden veel kansen voor het deltagebied.

Het investeren en ontwikkelen van zilte producten vraagt partijen die de durf hebben om naar de lange termijn te willen kijken. Op initiatief van de Jonge Zeehonden wordt een Zilte Floriade geïnitieerd, iedereen mag meedoen. Jaarlijkse worden Zilte producten tastbaar en zichtbaar gemaakt voor inwoners, recreanten, bestuurders en ondernemers. Zilte zeelandbouw wordt hier landschappelijk en economisch en vooral sociaal ingebed.

Zilte Floriade

Duurzaamheid- en Energielaboratorium Zeeland

7 8

31

Hoe nu verder?

Deze transitieagenda is een begin en geen eind. Een begin van een werkelijk transitieproces om Zeeland sneller te verduurzamen en voor te bereiden op de toekomst.

Belangrijk daarin is dat deze hervormingsagenda wordt gedeeld met veel Zeeuwen, ook met het Zeeuwse bestuur. Een dialoog over deze agenda met het Zeeuws bestuur zou een goede eerste stap zijn. Vervolgens zou een Zeeuws vernieuwingsnetwerk, dat voortkomt uit de Zeeuwse koplopers, deze visie kunnen delen met veel geïnteresseerde Zeeuwen. Het delen van de kern van de visie met veel Zeeuwen kan mobiliserend werken en een virale werking genereren.

32

Een kernteam van koplopers uit het Zeeuwse vernieuwingsnetwerk kan zich gaan richten op de uitwerking van de transitieagenda.

Met name het realiseren van een aantal toekomstbepalende doorbraakprojecten is van cruciaal belang. Deze kunnen gaan fungeren als iconen van een duurzame Zeeuwse samenleving. Het kernteam kan zich buigen over mogelijke barrières voor de realisatie

van deze doorbraakprojecten en kan komen met voorstellen voor een experimenteerruimte. Deze experimenteerruimte is nodig om een aantal van de bestaande (juridische, organisatorische, fi nanciële) belemmeringen tijdelijk op te heffen en in versneld tempo vorm te geven aan de geselecteerde doorbraakprojecten.

En tot slot zou de Zeeuwse visie doorvertaald kunnen worden naar de verschillende eilanden. We hebben eerder geconstateerd dat grote verschillen bestaan tussen de Zeeuwse eilanden, qua dynamiek, tempo van vernieuwing, identiteit en openheid.

Deze verschillen vragen om een specifi eke doorvertaling per eiland, uiteraard wel met behoud van het overkoepelende venster van de visie.

Het vernieuwingsvuur voor Zeeland is nu aangestoken in de vorm van een veenbrand. Laat de veenbrand uitgroeien tot een laaiend vuur.

Namens:

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Eric de Ceuster (voorzitter) Jan van Seters Tjeu van Mierlo David Moolenburgh Joanna Boogerd Pauline Dirks Pieter Vollaard Jikkie vd Giessen Catrinus Tuinstra Thijs ‘t Hart Eric Odinot Eugenie van de Bilt Wim van Gelder Carola Helmendach Doménique van Lint Leo van Vliet Ruben Akkermans Tjeerd Blauw Rob de Ruiter Jan Rotmans Pepik Henneman

Bedanken wij alle mensen die met hun visie en expertise hebben bijgedragen aan het tot stand komen van dit document.

Ontwikkeling en redactie: Pepik Henneman Drift Ontwerp en beeldmateriaal: Van Lint Vormgeving, Zierikzee Drukwerk: LnO, Zierikzee

Downloaden en reageren op deze transitieagenda?

Kijk op http://watermerk.ning.com