1
Herintro
ductie b
oomkikk er Noor d-Braba
nt
Een project in opdracht van
Nieuwsbrief 1 - januari 2014 - herintroductie boomkikker in Noord-Brabant
Beste lezer, Middels deze nieuwsbrief willen wij u op de hoogte houden van het herintroductieproject van de boomkikker in Noord-Brabant. Deze eerste nieuwsbrief van dit jaar geeft een samenvattend overzicht van de projectvoortgang over heel 2013. Ook blikken we terug op de ontwikkelingen van de afgelopen vijf jaar met herintroducties. Daarmee is de eerste fase van het project, dat in 2009 is gestart, formeel afgerond, maar een vervolg voor 2014 komt er alweer aan! Daarover leest u meer aan het eind van deze nieuwsbrief. We wensen u veel leesplezier toe.
Molenschotse heide
Het Broek, start 2011
De Brand
Beekdal Merkske, start 2009
De Leemkuilen
De Mortelen, start 2010
De Valkenhorst, start 2009
Nieuw leefgebied, (beoogde) herintroductie
Natuurlijke vindplaats (km-hok basis)
Actueel leefgebied Boomkikker Te ontwikkelen ecologische structuur voor de lange t ermijn (Cools, 2007)
Ongecontroleerde uitzetting
Voor hun tomeloze inzet en betrokkenheid bij het herintroductieproject en de enthousiaste uitvoering van de monitoring, zijn wij de beheerders, vrijwilligers en alle andere betrokkenen zeer erkentelijk!
Korte achtergrondinformatie De boomkikker was in het verleden in Noord-Brabant geen zeldzame verschijning. Vanaf de tweede helft van de vorige eeuw ging de soort echter zeer sterk achteruit. Uiteindelijk resteerden slechts drie geïsoleerde leefgebieden in de hele provincie. Vanwege de kwetsbare situatie van deze historische populaties in NoordBrabant is, op initiatief van een drietal terreinbeherende organisaties in Noord-Brabant (Stichting het Brabants Landschap, vereniging Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer) en de provincie Noord-Brabant, besloten tot het uitvoeren van enkele herintroducties van de boomkikker in voormalige leefgebieden in Noord-Brabant met als hoofddoel “de duurzame instandhouding van de soort binnen het natuurlijke verspreidingsgebied”. De ontwikkeling van extra leefgebieden betekent enerzijds risicospreiding terwijl vanuit deze gebieden in de toekomst ook verdere uitbreiding van de soort op natuurlijke wijze kan plaatsvinden. Het herintroductieproject is in 2009 van start gegaan en had een doorlooptijd van vijf jaar. Om de ontwikkelingen van de herintroducties goed te kunnen volgen en het project te kunnen evalueren, wordt er jaarlijks onderzoek uitgevoerd naar kooractiviteit, naar de populatieontwikkelingen en naar de overleving van de juvenielen die jaarlijks in de nieuwe leefgebieden worden uitgezet. NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
2
Herintroductie in 2013 Verzamelen van eiklompjes Net als voorgaande jaren zijn veel eiklompjes in 2013 in nauwe samenwerking met Léon Michielsen verzameld. Zijn kwaliteiten op het gebied van het opsporen van kleine eiklompjes van de boomkikker zijn inmiddels legendarisch. Door de medewerking van Léon hoeven we niet in een later stadium nog jonge larfjes te verzamelen, waarmee de verstoring in de voortplantingswateren tot een minimum kan worden beperkt. Uit genetisch onderzoek uitgevoerd in 2011 (Zollinger et al., 2012) bleek dat genetische verarming van de populaties in Noord-Brabant, met als gevolg een verminderde fitness, niet is uit te sluiten. Daarom is in 2012 een wijziging van de ontheffing voor het verzamelen van bronmateriaal buiten Noord-Brabant aangevraagd en verleend. In 2012 zijn reeds op kleine schaal eiklompjes uit de omgeving van Zelhem (Gelderland) verzameld. In 2013 werd dit verder opgeschaald om de genetische variatie in de herintroductiegebieden te vergroten. Tabel 1 geeft een overzicht van de hoeveelheden larven uit de verzamelde eiklompjes per brongebied. Tabel 1. Overzicht van het aantal larven uit de verzamelde eiklompjes. Brongebied Provincie Aantal larven De Brand Noord-Brabant 236 Leemkuilen Noord-Brabant 544 Zelhem Gelderland 450 Mariënvelde Gelderland 265 Huneborg Overijssel * TOTAAL 1495 * wel bezocht, maar geen eiklompjes kunnen bemachtigen.
Kweek De eiklompjes zijn in permanent beluchte containers in de kweekinstallatie in Beek-Ubbergen opgekweekt. In iedere container zijn in eerste instantie circa 250 larven ondergebracht. De larven zijn gevoerd met een mengsel van gekookte groene groenten (vooral andijvie), droogvoer voor vijvervissen, banaan en een aanvullend vitaminepreparaat (hoofdzakelijk vitamine B en kalk). Tijdens het dagelijkse water verversen is er gecontroleerd op dode larven; de uitval bleek wederom minimaal te zijn (circa 5%). Alle larven zijn opgekweekt tot het juveniele stadium. Op het moment dat de metamorfose aanbreekt, dat was vanaf eind juni het geval, werden de kweekcontainers dagelijks gecontroleerd op larven waarbij de voorpoten op doorbreken stonden. Deze larven werden uit de kweekcontainers gehaald en vervolgens in speciale containers ondergebracht, waar de verdere metamorfose werd doorlopen. Op het moment dat de staart nagenoeg volledig was geresorbeerd vond de laatste ontwikkelingsfase plaats in een derde type container. Tijdens deze laatste fase, die drie tot vier weken duurt, werden de nog piepjonge juvenielen gevoerd met fruitvliegen en krekels.
Uitzettingen Alvorens de juveniele boomkikkers in de afzonderlijke leefgebieden zijn uitgezet, zijn, in overleg met de terreinbeheerders, de uitzetlocaties definitief vastgesteld. Het uitzetten van juvenielen in de leefgebieden vond plaats op 18 en 20 juli 2013. Het uitzetten heeft zoveel mogelijk plaatsgevonden in samenwerking met de beheerders en de lokale vrijwilligers die bij de monitoring betrokken zijn. Na een aantal maanden intensief opkweken is het uitzetten altijd een mooie gebeurtenis, waarbij de boomkikkers zeer uitvoerig worden bekeken en gefotografeerd. Een totaaloverzicht van de in 2013 uitgezette juvenielen is te vinden in tabel 2. Tabel 2. Overzicht van de in 2013 uitgezette juveniele boomkikkers per leefgebied. Datum Leefgebied Terreineigenaar Aantal juvenielen 18 juli Het Broek Natuurmonumenten 324 18 juli Beekdal van het Merkske Staatsbosbeheer 250 20 juli De Mortelen Brabants Landschap 330 20 juli De Valkenhorst Brabants Landschap 365
NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
3 In de periode 2009-2013 is er een totaal van maar liefst 6907 boomkikkers (voornamelijk juvenielen) verspreid over de vier nieuwe leefgebieden uitgezet! Een resultaat waar iedereen die betrokken is bij de boomkikker in Noord-Brabant ontzettend trots op mag zijn.
Klaar voor de uitzetting…
NATUURBALAN S
En dan is het eindelijk zover!
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
4
Populatieontwikkelingen in 2013 De monitoring in de vier nieuwe leefgebieden heeft zich toegespitst op:
Kooractiviteit. Het onderzoek naar kooractiviteit is op diverse avonden in het voorjaar uitgevoerd. Als maat voor de kooractiviteit geldt het maximum aantal roepende mannetjes dat op één avond wordt gehoord. Uit ervaring blijkt dat vrijwel nooit alle mannetjes in een leefgebied op een avond aan het koor deelnemen. In de regel kan het maximaal aantal op één avond roepende mannetjes met een factor 1,5 vermenigvuldigd worden voor een schatting van het werkelijke aantal aanwezige mannetjes.
Natuurlijke voortplanting. Op locaties waar kooractiviteit wordt vastgesteld, wordt later in het seizoen gericht gezocht naar larven van de boomkikker. Om verstoring van de voortplantingswateren te beperken, wordt de bemonstering gestaakt zodra er voortplanting wordt vastgesteld. Er vindt dus geen onderzoek naar dichtheden van larven plaats.
Onderzoek landhabitat. Onderzoek naar boomkikkers in het landhabitat vindt plaats vanaf het moment van metamorfose, omstreeks eind juni. Vanaf eind juli wordt er tevens gezocht naar uitgezette juvenielen. De trajecten in het landhabitat die worden onderzocht zijn afgestemd op de locaties met kooractiviteit en de locaties waar juvenielen zijn uitgezet. Later in het seizoen wordt er gewerkt met vaste monitoringroutes die per leefgebied duidelijk zijn beschreven. Met opbouwende populaties en afnemende uitzettingen verschuift het belang van de monitoring meer en meer van tellingen in het landhabitat naar monitoring van kooractiviteit en natuurlijke voortplanting, omdat de inspanning daarvan geringer is en het rendement hoger ligt.
De uitvoering van de monitoring vindt grotendeels plaats door de beheerders van de nieuwe leefgebieden in samenwerking met enthousiaste vrijwilligersgroepen. Wij zijn hen hiervoor zeer erkentelijk. Samen zorgen zij ervoor dat er heel veel waardevolle informatie uit de leefgebieden wordt verzameld waardoor we een goed beeld krijgen van de voortgang van het project en eventuele knelpunten die voor de ontwikkeling van de populaties een bedreiging vormen. In overleg met de beheerders wordt dan gekeken op welke wijze we hierop kunnen reageren.
NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
5
Het Broek Kooractiviteit Zonder andere tellers tekort te doen, willen we onze grote waardering uitspreken voor de enorme inspanning die Jeroen Stoutjesdijk in 2013 heeft geleverd voor de monitoring in het Broek. Op minstens tien avonden is hij op pad gegaan in het Broek en omgeving (tabel 3). Dat heeft prachtige resultaten opgeleverd en een mooie uitspraak van Jeroen die we u niet willen onthouden: “ Zodoende kwam ik tot het schrikbarende aantal van 31 [roepende mannetjes]. En dat bij een laagstaande, bijna volle maan, tussen het riet scharrelende reeën, een zingende boomleeuwerik en zonder muggen. Hier word je dus helemaal euforisch van. Een avond om nooit te vergeten. “ Nu weten we dat het daarna alleen nog maar mooier zou worden: op 27 mei 2013 wist hij maar liefst 46 roepende mannen te vinden. Vergeleken met de 4 roepende mannen in 2012 is dit een explosieve toename (figuur 1). Bovendien vond de kooractiviteit in 2013 wijdverspreid door het gebied plaats: in 11 wateren, met dichtheden tot 13 mannen per water. Aanvullend heeft Jeroen onderzoek gedaan in de ruimere omgeving van het Broek in de periode 30 mei t/m 7 juni 2013. Hij vond boomkikkers tot op circa 1,7 km afstand van het Broek. In totaal betreft het 7 locaties met zeker 10 verschillende roepers. Een hele duidelijke verspreiding van de dieren vanuit het Broek naar de omgeving! En het totaal aantal mannetjes in (de omgeving) van het Broek dat kooractiviteit vertoonde bedraagt daarmee minimaal 56. Tabel 3. Overzicht kooractiviteit 2013 in het Broek (exclusief omliggende gebieden). Datum Max. aantal roepende Max. aantal roepende Aantal wateren met mannetjes in gebied mannetjes in 1 water kooractiviteit 22-04-2013 7 3 4 24-04-2013 19 ? ? 25-04-2013 31 10 11 07-05-2013 36-39 10-13 10 15-05-2013 40 12 10 27-05-2013 46 9 10 06-06-2013 35 8 8 08-06-2013 27 6 8 14-06-2013 2 1 2 15-06-2013 1 1 1 Dagmaximum 46 12-13 11
Maximaal # roepende mannetjes op één avond
Het Broek - kooractiviteit 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2012
2013 Jaar
Figuur 1. Ontwikkeling kooractiviteit in het Broek in de periode 2012-2013 (exclusief omliggende gebieden). NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
6 Natuurlijke voortplanting Met zo’n goede kooractiviteit verwacht je ook mooie resultaten op het gebied van natuurlijke voortplanting. Daarom hebben Jeroen Stoutjesdijk en Ben Crombaghs alle wateren in het gebied bemonsterd met een schepnet. Helaas bleken in geen enkel water larven aanwezig te zijn en waren veel wateren drooggevallen. Bovendien werd in enkele wateren stekelbaars aangetroffen. Daarom is door beheerder Kees Akkermans (Natuurmonumenten) zeer voorspoedig zeker een drietal wateren aangepakt met relatief kleine ingrepen, om ze veilig te stellen als voortplantingswater voor de boomkikker. Landhabitat Door de zeer intensieve monitoring van kooractiviteit was in het Broek minder noodzaak tot uitgebreide tellingen in het landhabitat. Daarom is alleen specifiek gezocht naar de in 2013 uitgezette juvenielen, op drie dagen in augustus en september. Op deze wijze kan het succes van de uitzettingen in datzelfde jaar bepaald worden. Tabel 4 geeft een overzicht van deze resultaten en figuur 2 geeft de trend sinds 2011 weer. Het aantal teruggevonden juvenielen is (met maximaal 46 op één dag) lager dan de aantallen in 2011 en 2012. Dit is deels te verklaren doordat in 2013 minder boomkikkers zijn uitgezet dan in de voorgaande twee jaren en ook voor een deel doordat er in 2013 minder intensief in het landhabitat is gezocht. Als we kijken naar het percentage teruggevonden dieren ten opzichte van het totaal aantal uitgezette dieren, zien we dat dit door de jaren heen constant rond de 14% is. Aangezien specifiek naar juvenielen is gezocht, is het lage aantal waargenomen (sub)adulten in 2013 niet representatief, zoals ook blijkt uit de grote aantallen volwassen mannen in de koorperiode. Daarom is de kooractiviteit een betere maatstaf voor de trendbepaling door de jaren heen. Tabel 4. Overzicht waarnemingen in het landhabitat van het Broek in 2013. Datum Aantal juveniel Aantal subadult Aantal adult 24-08-2013 18 0 0 31-08-2013 46 2 2 07-09-2013 21 3 0 Dagmaximum 46 3 2
Max. # boomkikkers landhabitat
Het Broek - landhabitat 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Juvenielen (Sub)adulten
2011
2012
2013
Jaar Figuur 2. Ontwikkeling boomkikkeraantallen in het landhabitat van het Broek in de periode 20112013; weergegeven is het maximaal aantal waarnemingen op één dag in het betreffende onderzoeksjaar. De schijnbare afname in 2013 wordt veroorzaakt door een gewijzigde monitoringmethode. Daarom is voor de trendbepaling de kooractiviteit een betere maatstaf (zie figuur 1).
NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
7
Het Beekdal van het Merkske Kooractiviteit Onder begeleiding van Theo Bakker, Bart Weel (beiden Staatsbosbeheer) en Bart Hoeymans (Agentschap voor Natuur en Bos) is er weer volop naar kooractiviteit geluisterd in het Beekdal van het Merkske. Niet alleen de grote inzet van de vrijwilligers, maar ook de flinke Facebook-activiteit, laat duidelijk zien dat de boomkikker leeft in het beekdal. Zo komen er regelmatig monitoring-updates langs die volop op likes en andere opmerkingen kunnen rekenen. Misschien wel de mooiste titel verscheen op 17 mei: “ Groene rakkers roepen beter! ” Met 23 likes en 7 getagde tellers een prachtige manier om het succes van de boomkikker kenbaar te maken. Tabel 5 geeft het volledige overzicht van de kooractiviteit in het Beekdal van het Merkske. Op zeker drie avonden is door de beheerders en vrijwilligers geluisterd naar kooractiviteit. Aanvullend heeft Douwe Schut (Natuurbalans-Limes Divergens) op 5 juni 2013 de nodige waarnemingen gedaan. Binnen het beekdal werden maximaal 45 roepende mannen gehoord. Als we daar de ruimere omgeving bij optellen, dan komt het totaal op maar liefst 59 roepers op 17 locaties! Daarbij zijn afstanden tot zeker 4,5 km overbrugd naar het Gouverneursbos in België. In de Hollandse Bossen lijkt de boomkikker zich nu ook echt gevestigd te hebben, met zeker 10 roepende mannen. In beide gebieden liggen naar verwachting goede kansen voor de soort. In het kader van ruilverkaveling hebben bovendien grote ontwikkelingen in het Belgische deel van het beekdal plaatsgevonden, gecombineerd met de aanleg van diverse fraaie poelen en laagtes die zeer geschikt ogen voor boomkikker door het Agentschap voor Natuur en Bos. Verwacht wordt dat de soort hier de komende jaren zal opduiken. In figuur 3 is de ontwikkeling van de kooractiviteit over de periode 2010-2013 te zien. Naar 2013 toe is geen sprake meer van een stijging van de kooractiviteit binnen het herintroductiegebied. Als we echter ook naar de omliggende terreinen kijken, is er met 59 roepers wel een duidelijke toename. Tabel 5. Overzicht kooractiviteit 2013 in het Beekdal van het Merkske (exclusief omliggende gebieden). Datum Max. aantal roepende Max. aantal roepende Aantal wateren met mannetjes in gebied mannetjes in 1 water kooractiviteit 08-05-2013 33 13 10 15-05-2013 45 17 10 23-05-2013 14 4 7 05-06-2013 26 9 12 Dagmaximum 45 17 12
Maximaal # roepende mannetjes op één avond
Beekdal v.h. Merkske - kooractiviteit 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2010
2011
2012
2013
Jaar
Figuur 3. Ontwikkeling kooractiviteit in het Beekdal van het Merkske in de periode 2010-2013 (exclusief omliggende gebieden). NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
8 Natuurlijke voortplanting Op 17 juli 2013 hebben Bart Weel en Ben Crombaghs de potentiële voortplantingswateren bemonsterd met een schepnet. Vanwege de goede spreiding van kooractiviteit, waren de verwachtingen hooggespannen. Er werden in drie wateren larven aangetroffen, maar de vangstaantallen waren gering. Landhabitat Op zes dagen in de periode juli-augustus is in het Beekdal van het Merkske naar boomkikkers in het landhabitat gezocht. Hierbij is met name gezocht in het landhabitat rondom de uitzetlocaties. Maximaal werden daar 37 juvenielen op één dag teruggevonden. Ook werden enkele (sub)adulten geteld, in totaal maximaal 8. Het volledige overzicht is gepresenteerd in tabel 6. De trend over de gehele herintroductieperiode is weergegeven in figuur 4. Voor de schijnbare daling van het aantal boomkikkers ten opzichte van voorgaande jaren geldt een vergelijkbare verklaring als voor het Broek: de monitoring is aangepast naar alleen het zoeken naar juvenielen rond de uitzetlocaties. Daarom is de kooractiviteit een betere maatstaf voor de trendbepaling door de jaren heen. Tabel 6. Overzicht waarnemingen in het landhabitat van het Beekdal van het Merkske in 2013. Datum Aantal juveniel Aantal subadult Aantal adult 10-07-2013 0 0 2 16-08-2013 16 1 3 23 & 24-08-2013 10 0 2 30-08-2013 37 0 4 31-08-2013 25 4 0 Dagmaximum 37 4 4
Max. # boomkikkers landhabitat
Beekdal v.h. Merkske - landhabitat 70 60 50 40 30
Juvenielen
20
(Sub)adulten
10 0 2009
2010
2011
2012
2013
Jaar Figuur 4. Ontwikkeling boomkikkeraantallen in het landhabitat van het Beekdal van het Merkske in de periode 2009-2013; weergegeven is het maximaal aantal waarnemingen op één dag in het betreffende onderzoeksjaar. De schijnbare afname in 2013 wordt veroorzaakt door een gewijzigde monitoring-methode. Daarom is voor de trendbepaling de kooractiviteit een betere maatstaf.
NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
9
De Mortelen Kooractiviteit In de Mortelen is op maar liefst tien avonden geluisterd naar kooractiviteit. Jeanne Soetens en Bert Vervoort werden dit jaar versterkt door een groep enthousiaste vrijwilligers van IVN Oirschot. Daarmee wordt nu, naast het oostelijke deel van de Mortelen (monitoringroute 3), ook het noordelijke deel (monitoringroute 2) e nauwkeurig onderzocht en is ruim 2/3 van de Mortelen gedekt in de monitoring. In tabel 7 is het overzicht van de kooractiviteit weergegeven. De tellingen op de twee routes vonden niet op dezelfde avonden plaats. Eind mei was echter de tussenperiode dusdanig kort dat de tellingen van beide routes bij elkaar opgeteld konden worden. Conform deze methode bevonden zich maximaal 52 roepende mannen in de Mortelen, waarvan 32 op route 3 en 20 op route 2. Daarmee is de stijging in de kooractiviteit sinds 2011 zeer sterk (zie figuur 5). Ook de dichtheden zijn indrukwekkend: tot 21 mannen in één water. Een erg knusse, maar ook oorverdovende drukte! Tabel 7. Overzicht kooractiviteit 2013 in de Mortelen. Datum Route Max. aantal roepende mannetjes op route(s) 23-04-2013 3 2 02-05-2013 3 18 06-05-2013 3 33 10-05-2013 2 3 17-05-2013 2 12 22 & 24-05-2013 2&3 14 30 & 31-05-2013 2&3 52 06-06-2013 2 11 Dagmaximum 52
Max. aantal roepende mannetjes in 1 water 1 10 21 2 6 6 20 6 21
Aantal wateren met kooractiviteit 2 3 3 2 3 3 7 2 7
Maximaal # roepende mannetjes op één avond
De Mortelen - kooractiviteit 60 50 40 30 20 10 0 2011
2012
2013
Jaar
Figuur 5. Ontwikkeling kooractiviteit in de Mortelen in de periode 2011-2013.
Natuurlijke voortplanting Op 1 en 8 juli 2013 is in de Mortelen gericht onderzoek gedaan naar de mate van natuurlijke voortplanting. In totaal zijn 5 wateren bemonsterd met een schepnet. In 2 wateren zijn larven van boomkikker aangetroffen, in behoorlijk hoge dichtheden. In een derde water werd een net gemetamorfoseerde juveniel in de oevervegetatie waargenomen. In de daaropvolgende monitoringronden in het landhabitat werden grote aantallen juvenielen waargenomen die met zekerheid uit natuurlijke voortplanting afkomstig zijn, zie daarvoor onder het kopje “landhabitat”. Helaas bleek in 2 van de 5 onderzochte wateren stekelbaars aanwezig te zijn. Deze wateren zijn later in de zomer aangepakt om ze visvrij te maken. NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
10 Op 24 september werd er een velddag in de Mortelen georganiseerd voor alle boomkikkertellers in NoordBrabant. De opzet van de dag was onderlinge kennismaking van de diverse telgroepen en het uitwisselen van kennis. Samen werd er nog een telling in de Mortelen uitgevoerd, waarbij de aandacht ook uitging naar kansrijke trajecten buiten de vaste monitoringroutes. Op deze heel gezellige dag werd nog een opmerkelijke ontdekking gedaan. In het landhabitat op relatief grote afstand van de reeds bekende voortplantingswateren werden juveniele boomkikkers gevonden. Hiermee komt het totaal aantal wateren met natuurlijke voortplanting in 2013 op 4. Landhabitat Ook met de monitoring in het landhabitat is in de Mortelen weer voortvarend aan de slag gegaan. Jeanne en Bert schreven met twaalf bezoeken de grootste inspanning op hun naam; wat een prestatie! Gelukkig kregen ze hiervoor de ultieme beloning: op 4 dagen telden ze ruim meer dan 150 boomkikkers, met een absoluut maximum van 216! Met de inzet van IVN Oirschot kon dit jaar ook op route 2 gezocht worden, waarmee een groter deel van het totale gebied gedekt is in de monitoring. Op de gezamenlijke teldag op 24 september werden nog veel boomkikkers gezien, waarvan een groot deel buiten de routes die normaal geteld worden. Eén dag voor de uitzettingen werden al 47 juvenielen geteld; allemaal uit natuurlijke voortplanting dus. Maar ook na de uitzettingen konden grote aantallen juvenielen teruggevonden worden, waarvan een deel met zekerheid uit natuurlijke voortplanting. Jeanne en Bert leerden de verschillen tussen de gekweekte kikkertjes en die uit natuurlijke voortplanting op hun route steeds beter kennen, getuige de volgende opmerking: “ De Nijmeegse zijn strand en blijven gewoon zitten als we ze naderen De Mortelaren laten zich bij elke beweging direct vallen “ Onderstaande tabel 8 geeft een overzicht van de resultaten in het landhabitat. Figuur 6 geeft de ontwikkelingen sinds de start van de herintroducties in de Mortelen weer, met spectaculaire toenames! Tabel 8. Overzicht waarnemingen in het landhabitat van de Mortelen in 2013. Datum Aantal juveniel Aantal subadult Aantal adult 06-06-2013 0 5 1 01-07-2013 0 5 3 04-07-2013 0 0 2 08-07-2013 1 9 6 16-07-2013 0 0 2 19-07-2013 47 2 2 26-07-2013 78 1 2 01-08-2013 0 0 1 03-08-2013 84 1 3 08-08-2013 174 4 8 13-08-2013 0 0 2 15-08-2013 94 0 2 24-08-2013 150 11 5 29-08-2013 188 23 5 04-09-2013 166 21 14 24-09-2013 43 21 15 Dagmaximum 188 23 14
NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
11
Max. # boomkikkers landhabitat
De Mortelen - landhabitat 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0
Juvenielen (Sub)adulten
2010
2011
2012
2013
Jaar Figuur 6. Ontwikkeling boomkikkeraantallen in het landhabitat van de Mortelen in de periode 2010-2013; weergegeven is het maximaal aantal waarnemingen op één dag in het betreffende onderzoeksjaar.
naar te kijken.
Film: nieuwe kansen voor de boomkikker in Brabant
Mark Kapteijns (Brabants Landschap) maakte een unieke film die het verhaal vertelt van de boomkikkerherintroductie in de Mortelen. De film laat met prachtige beelden alle facetten van het herintroductieproject zien. U ziet onder andere hoe de dieren opgekweekt worden van eitje tot jong kikkertje, gevolgd door de eerste sprongen in de vrije natuur en hoe we, gezamenlijk met enthousiaste vrijwilligers (met een hoofdrol voor Jeanne Soetens en Bert Vervoort), onderzoek doen naar de populatieontwikkelingen in de nieuwe leefgebieden. U vindt de film op www.natuurbalans.nl. De film bevat prachtige beelden, dus we adviseren u sterk om er eens naar te kijken. Alvast veel kijkplezier!
NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
12
De Valkenhorst Kooractiviteit Onder begeleiding van Mari de Bijl (Brabants Landschap) is in de Valkenhorst zes keer geluisterd naar roepende boomkikkermannen. In tabel 9 zijn de resultaten samengevat weergegeven. In een periode van een kleine anderhalve maand zijn op alle telavonden behoorlijke aantallen boomkikkers gehoord. Op 3 mei 2013 was de top met 37 roepende mannen; weer een hele mooi stijging ten opzichte van 2012 (zie figuur 7). Helaas zijn inmiddels ook de eerste klachten vanuit het gebied binnengekomen. Mari mailde ons daarover het volgende: “ Ik sprak gister iemand die midden in het gebied woont, vlakbij een nieuwe poel. Ze vroeg hoe ze in godsnaam die kikkers weg kon krijgen. Ze slaapt er niet van. Slecht nieuws voor haar, maar goed voor het project zullen we maar zeggen. “ Wij sluiten ons volledig aan bij deze conclusie! Tabel 9. Overzicht kooractiviteit 2013 in de Valkenhorst. Datum Max. aantal roepende Max. aantal roepende mannetjes in gebied mannetjes in 1 water 22-04-2013 13 4 25-04-2013 19 7 02-05-2013 21 6 03-05-2013 37 8 19-05-2013 36 10 30-05-2013 33 10 Dagmaximum 37 10
Aantal wateren met kooractiviteit 5 5 5 7 7 9 9
Maximaal # roepende mannetjes op één avond
De Valkenhorst - kooractiviteit 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2010
2011
2012
2013
Jaar
Figuur 7. Ontwikkeling kooractiviteit in de Valkenhorst in de periode 2010-2013.
Natuurlijke voortplanting Op 29 juli heeft Mari een aantal poelen geïnspecteerd op natuurlijke voortplanting. Ondanks dat op meer e gehoopt was, vond hij op 2 plekken jonge boomkikkertjes. Aansluitend werd op 10 augustus op een 3 locatie één juveniel gevonden. In totaal is dus in zeker 3 wateren sprake geweest van succesvolle natuurlijke voortplanting. Ook Mari merkte duidelijk het verschil tussen de gekweekte dieren en de jongen uit natuurlijke aanwas, die duidelijk schuwer en ook kleiner zijn.
NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
13 Landhabitat Aangezien de kooractiviteit steeds grotere vormen aanneemt en de monitoring daarvan beduidend minder arbiedsintensief is, is er in de Valkenhorst minder ingezet op monitoring in het landhabitat. Daarmee wordt tevens voorkomen dat braamstruwelen teveel platgetrapt worden. De inschatting wat de meest geschikte telmethode is per gebied wordt ter beoordeling aan de beheerder overgelaten. In 2013 is daarom in het landhabitat alleen op enkele specifieke locaties gezocht naar juvenielen, afkomstig van zowel natuurlijke voortplanting als uit de kweek. De uitkomsten hiervan zijn opgenomen in tabel 10. Het hoogste aantal juvenielen werd gevonden op 29 juli: 49 in totaal, waarvan 33 uit natuurlijke voortplanting. Op 10 augustus werden in totaal 4 adulte dieren gevonden. Aangezien slechts een beperkt deel van het gebied onderzocht is en specifiek gelet is op juvenielen (voornamelijk uit natuurlijke voortplanting) is een vergelijking met eerdere jaren (figuur 8) minder relevant, zoals we ook zagen bij het Broek en het Beekdal van het Merkske. Tabel 10. Overzicht waarnemingen in het landhabitat van de Valkenhorst in 2013. Datum Aantal juveniel Aantal subadult Aantal adult 29-07-2013 49 0 0 10-08-2013 10 0 4 Dagmaximum 49 0 4
Max. # boomkikkers landhabitat
De Valkenhorst - landhabitat 100 80 60 Juvenielen
40
(Sub)adulten
20 0 2009
2010
2011
2012
2013
Jaar Figuur 8. Ontwikkeling boomkikkeraantallen in het landhabitat van de Valkenhorst in de periode 2009-2013; weergegeven is het maximaal aantal waarnemingen op één dag in het betreffende onderzoeksjaar. De schijnbare afname wordt veroorzaakt door een gewijzigde monitoringmethode. Daarom is voor de trendbepaling de kooractiviteit een betere maatstaf.
NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
14
Conclusies & vooruitblik op 2014 Met deze laatste nieuwsbrief van 2013 sluiten wij de eerste fase van een prachtig boomkikkerherintroductieproject af, dat in 2009 startte om in vier unieke Brabantse natuurgebieden deze bijzondere verschijning terug te brengen. Aan de hand van de hier gepresenteerde gegevens is het duidelijk dat de eindevaluatie van dit project over het algemeen zeer positief is! In alle gebieden werden in het voorjaar op één avond tussen de 40 en de 56 roepende boomkikkermannetjes gehoord. Omdat nooit alle aanwezig mannetjes gelijktijdig aan het koor deelnemen ligt het werkelijke aantal aanwezige geslachtsrijpe mannetjes met zekerheid hoger. Uitgaande van een geslachtsverhouding van 1:1 zouden er in alle vier de gebieden minimaal rond de honderd volwassen boomkikkers aanwezig zijn. Rekent men ook de subadulte en juveniele boomkikkers in 2013 hierbij, dan kan voorzichtig worden geconcludeerd dat er in alle gebieden al minstens 200 boomkikkers aanwezig zijn. Bovendien vindt nu al kolonisatie van omliggende terreinen vanuit zeker twee nieuwe leefgebieden plaats. Dit is een verheugende ontwikkeling, want hierdoor kunnen er al op korte termijn satellietpopulaties ontstaan. Het is wel van belang dat deze ontwikkelingen nog verder doorzetten en er duurzame, zichzelf in stand houdende populaties ontwikkelen. Vanaf 2015 zal de natuurlijke voortplanting dusdanig goed op gang gekomen moeten zijn dat deze het kweken en uitzetten van juvenielen volledig kan vervangen. In alle gebieden zien we hiervoor al hoopvolle signalen, maar met zo’n stijging van kooractiviteit, viel de mate van natuurlijke voortplanting soms toch nog tegen. Daarvoor blijft het noodzakelijk om de potentiële voortplantingswateren in optimale conditie (met name visvrij en in een pioniersstadium) te houden. Dit kunnen we niet vaak genoeg benadrukken. Met het afsluiten van deze eerste fase van het herintroductieproject, komt er natuurlijk geen einde aan onze betrokkenheid bij de boomkikker in Noord-Brabant. Inmiddels is duidelijk dat we zeker nog een jaar boomkikkers kunnen opkweken en uitzetten. Op deze manier hopen we een nog stevigere basis onder de nieuwe Brabantse populaties te leggen. Hiervoor zullen in 2014 wederom eiklompen met een zo genetisch divers mogelijke basis verzameld en opgekweekt worden. Tot slot willen we ook kijken buiten de grenzen van de huidige leefgebieden. De ontwikkeling van een robuust netwerk van leefgebieden met geschikte verbindingszones is en blijft een zeer belangrijk aandachtspunt voor de langere termijn, zeker nu natuurlijke kolonisatie vanuit de nieuwe leefgebieden al plaatsvindt. Alleen op die manier is kans op een echt duurzame instandhouding van de soort in Noord-Brabant. Op dit gebied vinden reeds enkele ontwikkelingen plaats. We hopen daar vanuit onze ervaringen met het herintroductieproject een bijdrage aan te kunnen leveren en dit belangrijke aandachtspunt in de nabije toekomst meer vorm te geven. We hopen dat iedereen weer zin heeft in een nieuw mooi boomkikkerjaar!
Dankwoord Allereerst willen wij de Provincie Noord-Brabant, de financier van het project, heel hartelijk danken voor het mogelijk maken van dit unieke herintroductieproject. Daarnaast zeer veel dank voor de terreinbeheerders van de nieuwe leefgebieden, Staatsbosbeheer, stichting het Brabants Landschap en vereniging Natuurmonumenten, voor hun grote inzet voor de coördinatie en uitvoering van de monitoring en de uitzettingen. Voor het verkrijgen van toestemming voor het verzamelen van eieren van de boomkikker en hun medewerking bij de terreinbezoeken zijn wij eveneens de beheerders van de brongebieden (de Brand, de Leemkuilen, Zelhem, Mariënvelde en Huneborg) en de leden van de boomkikkerwerkgroep Noord-Brabant zeer erkentelijk. Natuurlijk ook een heel hartelijk dankwoord voor de coördinatoren en alle vrijwilligers die een bijdrage geleverd hebben aan de monitoring. Zonder hun tomeloze inzet en enthousiasme is het onmogelijk om het herintroductieproject te evalueren en het herintroductieprogramma van de boomkikker in Noord-Brabant vorm te geven! Tevens danken wij de leden van de begeleidingscommissie ‘help de boomkikker uit de Brand’, waarmee de resultaten van de herintroductie jaarlijks worden geëvalueerd en waarmee oplossingsstrategieën worden NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl
15 bedacht en uitgewerkt als zich problemen bij het project voordoen. De samenstelling van de begeleidingscommissie is hieronder weergegeven. Tot slot willen wij benadrukken dat het boomkikkerherintroductieproject mede mogelijk is gemaakt dankzij een financiële bijdrage van Terra Equipment uit Molenhoek (www.terraequipment.eu). Begeleidingscommissie
Colofon Redactie: Redactieadres: Fotoverantwoording:
Ben Crombaghs & Sander van de Koppel Natuurbalans-Limes Divergens BV crombaghs@natuurbalans.nl / 06-20742078 Ben Crombaghs & Sander van de Koppel
Mocht u vragen, tips of adviezen hebben, dan houden wij ons aanbevolen. Het aanleveren van foto’s en bijdragen aan deze nieuwsbrief stellen wij ook erg op prijs. U kunt hierover contact opnemen via bovenstaande contactgegevens.
NATUURBALAN S
– LIMES DIVERG EN S BV
Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 Postbus 6508, 6503 G A Nijmegen
T (024 – 352 88 01)
a dv ies bu r ea u v o o r n a t u u r & la n ds c h a p info@natuurbalans.nl www.natuurbalans.nl