8l 23217-1_Dokterdokter boekje.indd 8
13-05-2009 12:31:40
Hoofdstuk 1
De factor testosteron Picasso, de held van de schilderkunst en een icoon van mannelijke viriliteit. Op je tachtigste nog een jonge vrouw scoren, haar bezwangeren en ’s avonds de kroegen onveilig maken: dat geeft hoop. De vraag is of een dergelijke levenswandel voor alle mannen is weggelegd. Het hormoon testosteron speelt in ieder geval een grote rol.
De factor testosteron De testosteronfactor
23217-1_Dokterdokter boekje.indd 9
l9 13-05-2009 12:31:42
Gezond heids
test De lange ringvinger Is je ringvinger langer dan je wijsvinger? Dan ben je hoogstwaarschijnlijk een man. Hoe hoger de ringvinger uitsteekt boven de wijsvinger, des te hoger het niveau van het mannelijk hormoon testosteron, zo lijkt het. Wetenschappers geven als mogelijke verklaring dat de verhouding wordt bepaald door blootstelling aan testosteron in de baarmoeder. Dat zou best kunnen kloppen, maar daarmee is het laatste woord over testosteron nog niet gesproken. Over je huidige hormoonhuishouding zegt het namelijk weinig. Want dat is constant aan schommelingen onderhevig, de waarden kunnen zelfs binnen één dag behoorlijk variëren. Een blik op een mooie vrouw is bijvoorbeeld al genoeg om de testosteronspiegel te laten stijgen.
Een echte man Vroeger vocht je vaak een robbertje op het schoolplein. Sinds de puberteit praat je met een lage bromstem. Je bent eigenlijk altijd wel te porren voor seks, je hoofd draait als vanzelf om als er wat leuks voorbij komt. Je helpt je vrouw wanneer ze dat blik bruine bonen niet open krijgt... je bent overduidelijk een man. Wat mannen tot man maakt, is de aanwezigheid van het hormoon testosteron. Dat zorgt er voor dat mannen geslachtsrijp worden, beharing krijgen, gespierder en sterker zijn en beschikken over sterkere botten. Testosteron is verantwoordelijk voor de mannelijke drive: het stuurt het libido aan en de lust tot vrijen. Het beïnvloedt zelfs de werking van de hersenen: het geheugen, het leervermogen en de emoties.
Wat we typisch mannelijk gedrag – haantjesgedrag – noemen, is deels op het conto te schrijven van dit hormoon. En vraag een man eens de weg. Hij zal in zijn hoofd de route voor je uitstippelen op een denkbeeldige kaart. Tweede weg links, derde weg rechts en dan op het eind de hoek om en weer naar rechts. Een vrouw zal je eerder gidsen aan de hand van straatbeelden en bakens langs de weg. Bij het park rechtdoor en direct na de kapper linksaf. De dingen die ruimtelijk inzicht en ruimtelijke vaardigheden vereisen, zoals kaartlezen en de weg zoeken, kunnen mannen gewoon beter. En het is zo goed als zeker dat testosteron hier een aandeel in heeft. Niet voor niets scoren vrouwen met een hoog testosterongehalte beter op taken waarvoor ruimtelijk inzicht is vereist.
10 l 23217-1_Dokterdokter boekje.indd 10
13-05-2009 12:31:43
[Wist je dit]
Een heel klein beetje testosteron is al genoeg om een erectie te kunnen krijgen Wat testosteron níet doet Omdat testosteron zo direct gelinkt is aan seksueel gedrag, ligt het voor de hand om alle problemen met erecties en vruchtbaarheid gelijk maar aan dit geslachtshormoon toe te schrijven. Maar zo simpel steekt het mannelijke lichaam niet in elkaar. Het erectiemechanisme is zo’n functie waarvoor je weliswaar testosteron in je lichaam moet hebben. Maar een piepklein beetje is al genoeg. Mannen die vanwege prostaatkanker gecastreerd zijn en bijna geen testosteron aanmaken, hebben bijvoorbeeld nog gewone erecties. Wanneer je bij mannen met normale testosteronwaarden
Jeroen
de hormoonproductie onderdrukt tot een niveau dat vergelijkbaar is met castraten, verminderen het verlangen, de seksuele interesse, de fantasieën en de ochtenderecties. Maar het erectiemechanisme zelf blijft volledig intact. Omgekeerd betekent dit dat mannen met erectieproblemen niet veel hoeven te verwachten van een extra shot testosteron. Waar hoge of lage concentraties evenmin veel voor lijken uit te maken, is de kans dat je een vrouw zwanger maakt. Die invloed is er wel, maar pas bij een groot tekort. Ook te snel of te langzaam klaarkomen heeft weinig met testosteron te maken.
is 44 en werkt als controller bij een middelgroot bedrijf. Hij heeft boeiend werk
en leuke collega’s. Op het bedrijfsfeest ziet hij hoe zijn collega’s dansen. Vroeger zou Jeroen de dansvloer zelf onveilig maken, maar nu zit hij liever aan de bar. ‘Hé, ouwe lul’, zegt een jonge collega. In het voorbijgaan krijgt Jeroen een klap op zijn schouder. Jeroen is moe, zoals gewoonlijk. Hij werkt te hard, zegt zijn vrouw. Nou, er kan nog best een tandje bij, vindt hij zelf. Hij mag best ietsje harder trekken aan dat project, vindt ook zijn baas. Thuis slurpen hun twee jonge kinderen alle aandacht op. En zijn vrouw heeft zo haar eigen beslommeringen. Naast een parttime baan heeft ze de zorg voor het huishouden. Ze voelt zich soms een taxibedrijf, zegt ze op dagen ze de kinderen vervoert naar hun clubjes en speelafspraakjes. Op zaterdag is het daarom altijd Jeroen die voor dag en dauw opstaat, omdat hun jongste zoon op onmogelijke tijden voetbalt. Soms staat hij al om acht uur langs de lijn. De rest van het weekend zou hij eigenlijk het liefst in bed willen doorbrengen. Niet voor de seks, dat schiet er de laatste tijd behoorlijk bij in. Nee, om eens goed bij te kunnen slapen. De factor testosteron De testosteronfactor
23217-1_Dokterdokter boekje.indd 11
l 11 13-05-2009 12:31:43
Testosteron, vrij testosteron en anabole steroïden De zaadballen zijn de voornaamste producenten van testosteron,
Wanneer de dokter testosteron laat testen, zal hij naast het totale
dat zich verspreidt via het bloed in het lichaam. Een normale
testosteron ook een SHBG-test laten doen. Bij verhoogd SHBG is
concentratie varieert tussen de 11 en 30 nanomol per liter.
er waarschijnlijk minder testosteron vrij beschikbaar dan je zou
’s Ochtends vroeg hebben mannen het meeste testosteron in hun
verwachten op basis van het totale testosteron.
bloed. Nu weet je meteen waar die ochtenderectie vandaan komt.
Anabole steroïden zijn in de chemische fabriek gemaakte geslachts-
De mannelijke hormonen fungeren in het bloed als boodschappers.
hormonen. Iedereen kent ze uit de sportschool, waar steroïden bij-
Ze worden via de bloedstroom het hele lichaam doorgestuurd om
dragen aan grotere spierbundels. In lagere doses slikken of plakken
processen in gang te zetten. In de puberteit zorgt testosteron voor
mannen ze, als medicatie tegen een te laag testosteronpeil.
de vorming van geslachtskenmerken, zoals een zware stem,
Hoewel het gebruik van steroïden niet per se gevaarlijk is, is ver-
baardgroei en erecties. Op latere leeftijd bevordert dit hormoon
keerd gebruik dit wel. Denk aan een overdosis, gebruik zonder
de productie van spiereiwitten.
tussenpauzen of langdurig gebruik. Foutief gebruik kan leiden tot
Een hormoon kan alleen een cel binnendringen om daar zijn werk
borstontwikkeling, vergroting van de prostaat, leveraandoeningen,
te doen, als er “ontvangers” zijn waar dit hormoon zich aan kan
en meer kans op hartaandoeningen en impotentie.
binden. Die ontvangers zijn zogeheten hormoonreceptoren. Het zijn moleculen die een structuur hebben die goed op het hormoon aansluit. Alleen de “vrije vorm” van testosteron is biologisch actief en kan de cel binnendringen. Dat is een fractie, 2 procent om precies te zijn, van de totale hoeveelheid testosteron in het bloed. Ongeveer 45 procent is losjes gebonden aan albumine (een bloedeiwit) en kan snel overgaan in de vrije vorm. De rest van het testosteron zit vast aan het transporteiwit SHBG, en is inactief. Een model van het hormoon testosteron. Allen de “vrije vorm” is biologisch actief en kan een cel binnendringen.
12 l 23217-1_Dokterdokter boekje.indd 12
13-05-2009 12:31:45
[Wist je dit]
LOH is sinds kort een officiële ziekte En vergeet bij dit alles niet: testosteron mag veel aansturen, maar alles bepalend is het nooit. Prof.dr. D. Vanderschueren(1), die in Vlaanderen onderzoek doet naar veroudering bij mannen, zegt erover: ‘Menselijke verhoudingen zijn veel belangrijker voor een goed seksleven dan hormonen. Testosteron heeft uiteraard een functie, maar dan in interactie met allerlei psychosociale factoren.’ Dominantie en agressie zijn typisch mannelijke gedragingen, maar voor het grootste deel zijn die persoonlijk en cultureel bepaald. Mannen wordt vanaf hun jeugd aangeleerd om bepaalde zaken belangrijk te vinden. Denk aan presteren op het werk, leidinggeven en kostwinner zijn. Vaak geven ouders die waarden onbewust door aan hun kinderen.
Een tekort aan testosteron Aangezien het hormoon testosteron in zo’n beetje het hele mannenlichaam aan het werk is, betekent een tekort dat er in veel verschillende delen van het lichaam problemen kunnen ontstaan. Onderstaande klachten kunnen het gevolg zijn te weinig testosteron: • Afname van de spiermassa • Toename van de vetmassa • Minder zin in seks • Geheugenproblemen • Grotere buik • Depressie • Slaapproblemen • Hart- en vaatziekten • Verminderde vitaliteit • Botontkalking
Een laag testosteron, is dat erg? In bepaalde gevallen moet je je zorgen maken over een testosterontekort. Wanneer de concentratie onder de 12 nanomol per liter zakt, gaat dit in de regel gepaard met klachten. De combinatie van laag testosteron met seksuele en niet-seksuele klachten is sinds kort een officiële ziekte, namelijk LOH, ofwel late onset hypogonadism. Tussen de 6 en 12 procent van de mannen tussen de 40 en 79 jaar heeft last van LOH. Wat er gebeurt bij lage testosteronwaarden wanneer je testosteron aan de lage kant is, daar is de wetenschap nog niet over uit. Wél is duidelijk dat een man met laaggemiddeld testosteron niet per se meer klachten hoeft te hebben dan iemand met bovengemiddeld testosteron. Leidt bij de ene man een testosteronpeil van 20 al tot klachten, bij een ander is er dan nog niets aan de hand. Daarbij speelt bovendien ook een rol wat er met het testosteron gebeurt. In het ene lichaam laat het zich gemakkelijker binden dan in het andere (zie kader “Testosteron, vrij testosteron en anabole steroïden”). Dat verklaart waarom de ene man een hogere testosteronspiegel nodig heeft, terwijl een ander efficiënter te werk gaat en met minder toe kan. Mannen van 80 met het testosteronniveau van een jonge man zijn dus niet per definitie de evenknie van de viriele Picasso. Ze kunnen ook laaggevoelig zijn. Of je testosterontekort hebt, kan alleen de klinische blik van een arts bepalen aan de hand van het totale plaatje. Een testje om de concentratie te bepalen, zegt dus weinig. De factor testosteron De testosteronfactor
23217-1_Dokterdokter boekje.indd 13
l 13 13-05-2009 12:31:47
Extra hormonen toedienen Net zoals bij vrouwen een hormonenbehandeling de klachten van de overgang kan bestrijden, kan ook bij mannen extra testosteron worden toegediend. Zo’n behandeling is niet bij iedereen effectief. Als een man een laag niveau heeft, maar geen last heeft van de daarbij behorende typische klachten, hoeft hij van extra testosteron geen enkele verbetering te verwachten. Daarover is de medische wereld het wel eens. Testosteron toedienen aan verder gezonde mannen is onzin. Mannen die klachten hebben, zijn vaak wél gebaat bij een behandeling. Testosteronsubstitutie bij patiënten met LOH is bijvoorbeeld gunstig voor de spiermassa. Ook gaat het botafbraak tegen en verbetert het de cognitieve en seksuele functies. Hormoonsubstitutie is niet onomstreden, want de effecten op lange termijn zijn onbekend. De prostaat is hormoongevoelig, zodat een extra risico op prostaatkanker niet ondenkbaar is. Aan de andere kant lijkt er juist ook een beschermend effect tegen prostaatkanker op te treden. Als er eenmaal een gezwel is, kan dit groeien door toediening van extra testosteron, dat staat vast. Daarom worden bij mannen met een hormoonbehandeling de PSA-waarden (die een indicatie geven van het risico op prostaatkanker) nauwlettend in de gaten gehouden. Naast medicatie zal een behandeling ook altijd bestaan uit leefstijlaanpassing. Denk aan afvallen, meer bewegen en het volgen van een gevarieerd en gezond dieet. Het probleem bij LOH is, dat klachten vaak onopgemerkt blijven. Anders dan bij de vrouw in de overgang, zijn de symptomen van LOH sluipend en vaag. Een man kan nog altijd zin in seks hebben, maar niet beseffen hoe sterk zijn behoefte is gedaald. Klachten als somberheid, botontkalking, een buikje en krachtafname worden vaak gemakkelijk geaccepteerd, omdat ze nu eenmaal bij een gevorderde leeftijd zouden passen.
MOGELIJKE GEVOLGEN VAN LAAG TESTOSTERON
Gebaseerd op: Zitzmann et al. JCEM 2006; 91: 4335–4337
14 l 23217-1_Dokterdokter boekje.indd 14
13-05-2009 12:31:47
De factor testosteron De testosteronfactor
23217-1_Dokterdokter boekje.indd 15
l 15 13-05-2009 12:31:50
[Wist je dit]
Mannen met laag testosteron zijn vaak te dik Bestaat de penopauze? De hormoonspiegel verandert tijdens het leven. Wat de daling bij vrouwen doet, is alom bekend. Opvliegers, uitdroging van de huid, neerslachtigheid. Maar het bleef het lange tijd gissen naar welke rol hormonen nu precies spelen bij de ouder wordende man. Krijgt de man bijvoorbeeld ook last van een mannelijke variant van de menopauze, laten we zeggen, een penopauze of andropauze? Nee, bij de man gaat het toch echt anders. Om van een penopauze te spreken gaat de afname te geleidelijk. De man heeft niet zo’n piekperiode, waarin onder invloed van sterk teruglopende hormonen de veroudering versneld inzet. Vanaf het veertigste jaar daalt het testosterongehalte met ongeveer 1 procent per jaar. Die afname heeft bij de meeste mannen geen dramatische gevolgen. Het betekent bijvoorbeeld dat na je veertigste zult merken dat spiermassa en spierkracht wat afnemen. Je kortetermijngeheugen verslechtert en botontkalking neemt toe. Tegen de tijd dat je zeventig bent, zul je minder zin hebben in seks en zullen de erecties minder krachtig en spontaan zijn. Meer hierover lees je trouwens in hoofdstuk 10. Voor de meesten valt met dat alles prima te leven. Bij een klein deel van de mannen, de groep die altijd al aan de lage kant zat, betekent die geleidelijk afname dat het niveau nét onder een bepaalde drempel zakt. Daardoor krijgen ze klachten, die behandeld kunnen worden met extra testosteron.
Een samenspel van factoren De laatste jaren zijn er groeiende aanwijzingen dat de hoeveelheid testosteron een rol speelt bij ziektes als diabetes en hartproblemen. De wetenschap laat een duidelijke relatie zien met het metabool syndroom. Dat syndroom is een samenspel van factoren die voorafgaan aan hart- en vaatziekten (zie ook hoofdstuk 5). Het bestaat uit verhoogde bloeddruk, te hoog cholesterolgehalte, ontregelde bloedsuikerspiegel en overgewicht. En nu lijkt daar dus ook een laag testosteronpeil bij te komen. Ook prostaatklachten lijken gelinkt aan het metabool syndroom, evenals een dalend testosterongehalte. Onderzoekers(2) volgden achttien jaar lang een groep mannen. De groep met een verlaagd testosteron had 33 procent meer kans te overlijden dan mannen met een hoger testosteron. De onderzoekers benadrukken dat dit niet betekent dat veel testosteron mannen langer laat leven. Mannen met laag testosteron hebben vaak ook een te hoge bloeddruk en een te hoog cholesterolpeil. Velen zijn bovendien te dik. Het is dus net zo goed mogelijk dat leefstijl de hoogte van het testosteron bepaalt. Jammer genoeg zijn oorzaak en gevolg niet altijd duidelijk van elkaar te onderscheiden. Kun je een lage testosteronspiegel – net als hoge bloeddruk – zien als signaal dat er elders in het lijf gezondheidsproblemen opspelen? Of liggen ze juist ten grondslag aan gezondheidsproblemen en veroudering? Zoals het er nu naar uitziet, lijkt het om een samenspel van factoren te gaan. Testosteron en leefstijl gaan hand in hand, en werken wederzijds op elkaar in. Goede bloedvaten, een gezond gewicht, een goede conditie en de afwezigheid van ziektes helpen allemaal om het testosteronniveau op peil houden. En dat goede testosteronniveau helpt op zijn beurt tegen verouderingsklachten als botontkalking, spierzwakte en libidoverlies. Niet testosteron alleen maakt mannen dus jeugdiger, maar het samenspel van testosteron en een gezonde leefstijl.
16 l 23217-1_Dokterdokter boekje.indd 16
13-05-2009 12:31:52
Meerdere onderzoeken wijzen in het geheel van leefstijlfactoren op obesitas (zwaar overgewicht) als invloedrijkste factor bij een testosterontekort. Bij zwaarlijvigheid zie je meestal ook insulineresistentie en lager testosteron. Als het testosteron daalt, neemt vervolgens de vetmassa toe en de spiermassa af. Dan stijgt de insulineresistentie, en zo is de cirkel rond.
De eeuwige jeugd Wat testosteron bijspuiten om de eeuwige jeugd en viriliteit te behouden. Een pleister plakken om je voorgoed te vrijwaren van
oudemannenkwalen. Testosteron als wondermiddel. Was het maar zo simpel. Toch is testosteron van invloed, maar dan in wisselwerking met leefstijl. Als er al een tovermiddel bestaat, is het leefstijlverandering. Minder alcohol, minder en gezonder eten, minder stress en meer bewegen leiden tot een gewichtsafname. Daardoor neemt het testosterongehalte weer toe. Eigenlijk is dat best goed nieuws voor mannen. Terwijl vrouwen zonder enige omhaal afkoersen op de menopauze met de bijbehorende hormoongestuurde kwalen en veroudering, heb je als man het verouderingsproces voor een groot deel in eigen hand.
Als man kun je zelf veel doen om begeerlijk te blijven.
De factor testosteron De testosteronfactor
23217-1_Dokterdokter boekje.indd 17
l 17 13-05-2009 12:31:52
HOE BLIJF JE GEZOND?
✓ Wees seksueel actief Seksueel actieve mannen hebben een hoger testosterongehalte. Met vrouw, zonder vrouw, (met man, zonder man) dat doet er eigenlijk niet zoveel toe. Ook
lopen mag dan een teken zijn van ausdauer en uithoudingsvermogen, voor je testosteron is het fnuikend.
✓ Houd je buik onder controle Zorgt te veel testosteron voor
stoute gedachtes jagen de hormoonspiegel omhoog, dus wer-
een buikje, omgekeerd zorgt te veel buikvet voor extra oestro-
ken met aantrekkelijke collega’s is supergezond. Op zijn beurt
geen. Als je Body Mass Index (BMI) hoger ligt dan dertig,
leidt veel testosteron weer tot meer seks, en dat maakt de cir-
komt je testosteronproductie in gevaar. Een BMI onder de
kel rond. Use it or lose it is niet voor niets een veelgehoorde
twintig is evenmin bevorderlijk. Mocht je BMI nu zo hoog zijn
kreet onder artsen.
dat je besluit af te vallen, zorg dan dat je niet te snel afvalt.
✓ Ga naar de dokter Laat je testosteronpeil checken als je klachten hebt die een tekort vermoeden, zoals verlies van libido, kracht en gevoel van somberte.
✓ Zorg voor een goede nachtrust Goede slapers hebben meer testosteron.
✓ Eet gezond Krachtvoer bestaat. Rood vlees eten is niet alleen in naam mannelijk, het is het in de praktijk ook. Het helpt je
Want ook als je echt hongert, zet je lichaam de testosteronproductie op een laag pitje.
✓ Wees zuinig met drop De stof glycyrrhizinezuur in drop verlaagt het testosteron. Het effect is al meetbaar bij een paar dropjes per dag. Ditzelfde stofje (afkomstig uit zoethout) is trouwens verantwoordelijk voor een hoge bloeddruk.
✓ Matig met alcohol Testosteron wordt bijna geheel aange-
testosteronpeil op weg. Maar vegetariërs hoeven niet te wan-
maakt in de zogenoemde cellen van Leydig in de testikels. Al-
hopen. Ook peulvruchten, noten en melkproducten zijn bevor-
cohol verstoort het proces in die cellen. Met één of twee
derend. Sommige stoffen uit voeding kun je als man extra goed
drankjes op een avond is niets mis, integendeel. Maar worden
gebruiken, zoals di-indolymethaan (DIM). Dat is een plantaardi-
dat er dagelijks drie of meer, dan verlaag je daarmee je tes-
ge stof die indirect leidt tot een hogere testosteronactiviteit.
tosteronproductie aanzienlijk.
DIM zit vooral in koolsoorten als broccoli, bloemkool en spruiten.
✓ Work that body Houd spieren en botten gezond, en daarmee
✓ Doe niet zomaar een testosteroncheck Zonder dat er klachten optreden heeft het geen zin om naar een dokter te
het testosteron op peil. Vooral krachttraining, waarbij je veel
gaan voor een testosteroncheck. Alleen de concentratie zegt
spiermassa kweekt, bevordert de aanmaak van testosteron.
namelijk niet zoveel.
Fanatiek sporten zet minder zoden aan de dijk. De marathon
18 l 23217-1_Dokterdokter boekje.indd 18
13-05-2009 12:31:58
De feiten • Vanaf je veertigste daalt testosteron gemiddeld met ongeveer 1 procent. • Wanneer het testosteronniveau onder een drempelwaarde zakt, kun je klachten krijgen als: minder zin in seks, erectiestoornissen, mood swings, vermoeidheid en slaapproblemen. Maar niet iederéén krijgt klachten.
Meer lezen over testosteron? Kijk op dokterdokter.nl/testosteron
• Testosteron toedienen aan gezonde mannen lijkt weinig effect te sorteren. • Testosteron speelt een rol bij de veroudering. Het samenspel van testosteron en een gezonde leefstijl lijkt mannen jeugdig te houden.
BRONNEN (1) Finoulst M, Vanderschueren D. De pikorde. Houtekiet, Antwerpen 2008. (2) Laughlin GA, Barrett-Connor E, Bergstrom J. Low Serum Testosterone and Mortality in Older Men. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 2008; 93 (1): 68-75.
De factor testosteron De testosteronfactor
23217-1_Dokterdokter boekje.indd 19
l 19 13-05-2009 12:31:59