Örnek anadolu folklorunda olum by meryem

•

ANLUlA ÜNiVEBBiTEsi DiL VE TAlliB:•COG~A FAKÜLTESi YAYINLAJll

218

. \

ANADOLU·

r•

POLKLORUNDA · .

.ÖLÜM I

00~. DR. SEDAT VEYIS ·öRNEK

ANKAM. ÜNivERSiTESi DiL VE TAniH·COGRAFYA FAKÜLTESi Y AYINLARI

218

·-

ANADOLU POLKLORUNDA ÖLÜM

DO~.

DR. SEDAT VEYiS ·öRNEK

Yazann Öteki Kitaplan

e e e

Sivas ve <;:evresinde Hayatm <;le§itll Safbalanyle ilgili Batü lnan~lann ve Büyüsel i§lemlerin Etnolojik Tetkiki, A. ü., Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Yaymlan, say1: 174, Ankara 1966 Etnoloji Sözlügü, A. Ü., Di1 ve Tarih-Cografya Fakültesi Yaymlan, say : 200 Ankara 1971 100 Soruda bkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, Gen;ek Yaymevi, lstanbul 1971

ANKARA ÜN1VERS1TES1 BASIMEVi

1971-ANKARA

Ö lüm ölüm hezen ölüm Evden eve gezen ölüm Her düzeni bozan ölüm

ÖNSÖZ

Anadolu }falkt'mn büyük bir kesimi geleneklerin etkisi altmdadzr. Halkunzzzn geleneksel yafamzm olufluran, ona ö"z ve hiyim kazandzran ana davrantf kalzplarznzn temelindeyse saywz adet, inanma ve tö"resel iflem yatmaktadzr. Bu ar~tzrma, znsan hayatznzn Üf ana dö·neminden birisi olan ölümün yevresinde toplanarak ona bir kurum niteligi kazandzran adetlerin, inanmalarm, iflemlerin sistemli bir serimiTli ve yorumunu yapmak amacznz gütmektedir. Yazar, bu ar~tzrmayla insanzmzzzn asal bir olay karfzszndaki tutum ve davrantjtnt saptamaya yaltjmtflzr. Olümiin evrensel hir olay olUJu, halkzmzzm konuya ilifkin adet ve inanmalarzna da evrensel bir nitelik kazandzrmaktadzr. Bu bakzmdan, arafltrmanzn amacz, Anadolu insamnzn bu konudaki özelliklerinin, insanlzgzn ölümle ilgili ana davramf kalzplarz iyerisindeki serimlenifi diye de nitelenehilir. Ar~tzrma szrasznda, özellikle özgün malzemenin derlenmesinde degerli yardzmlarzm gördiiJiim fCfilli egitim ve ögrenim kurumlarzna; bana, Bonn Oniversitesinde incelemelerde bulwzma olanagz saglayan kültiir müslefart Dr. E. Ei c k hoff ile degerli bilim adamz Prof Dr. M. Zen d e r'e; ayrzca fefitli yönlerden yardzmcz olan Dr. M. An d'a, G. Erg in e r'e, D. Erg u n' a, Dr. L. D o g a n'a ve M. K z r c z 'ya lefekkür ederim. Fakat her feyden önce, hu ar~tzrmanzn ortaya yzkmaszna temel katkzlart hulunan ve adlan kitabzn sonundaki "Kaynak Kifiler ve Derleyiciler Listesi"nde afzklanan, lzalkzmm "görmiif ve geyirmif" insanlarzna olan gönül borcumu özellikle belirtmek isterim.

Ankara, Agustos 1971

Sedat Veyis Örnek

iQiNDEKiLER Sahife GtR1$ oooooo• ••• oo oooo oooo. ooo• •o· oo

ooo• •.

000

ooo oooo. oooo. oooooooo. oooo

Birinci Bölüm ÖLÜM ÖNCESt Ao ÖLÜMÜ DÜ$ÜNDÜREN ÖNBEL1RT1LER oo oo oo Io II . III o IV o V. VI.

oo oo oo

oo . oo

Hayvanlarla ilgili olanlar ooooooooo• . o. oooooooo. oooooooooooo• oooooo Ev, ev eljyas1, ara~-gcres; ve yiyecekle ilgili olanlar o.. • o• oooooooooooo Astronomik, kozmik ve meteorolojik olaylarla ilgÜi olanlar ooo. o. o. . . . D~lc ilgili olanlar ... ... ooo•.••••••• o. .•. o...•.....•.•••..• o. . . . H astadaki psikolojik ve fizyolojik de~ikliklerle ilgili olanlar . o. • . . . . . . . Tabut, kazma, kürek, kazan ve cescüe ilgili olanlar ...•.. oo... o.... o• 0

D. KAQINMALAR o

•

o.. . •••••• o•.•..••.••...•. o.•..... ooooooo. oooooo. o 0

15 15 20 24 25 30 34

tkinci Bölüm ÖLÜM SIRASI Ao ÖLÜM OLAYININ DUYURULMASI o. o. oo. o. ooo. ooo. o•.•.• o.. oooo. o.

ÖLÜMDEN HEMEN SONRA YAPILAN 1$LER .. o.• o•o o. oo. ooo•. oo. o.

Co ÖLÜNÜN GÖMÜLMEYE HAZIRLANI$I oo. o. ooooo. o oooooooo o oo I o Ydmma • ooo. ooooooooooo. oooooooooo. ooo oooooooo o II. Kefenlemc oooooooooo. ooo. oo. ooooo 111. Cenaze namaz1 o.. oooooooo• oooo. oo. ooo IV. Tabut, tabu tu süsleme, tabuüu vc tabutsuz gömmc . o• o• ooo. oooo• • V. Cenazenin ta~mmas1, mezara konulu~u vc telkin o.. ooo• o.. o. . o. ooo• o VI o Dcvir ve 1skat • o• o o• oooo.... o. o. o.. • oo.... . oo•. o• o• o. oo.. o••••• o

4B 49 52 54 55 SB 59

D. RUHLA 1LG!Ll TASARIMLAR .

•

••

•

••

•••

••

•

••

•

0000

oooo.

•oo oo .oo oo

oo. oo

00.

Üs;üncü Bölüm ÖLÜM SONRASI Ao MEZARLIKLAR, MEZAR TA$LARINA YAZILANLAR, SÜSLER, SEMDOLLER, ÖLÜYLE GÖMÜLEN ÖTEDER1 .• o•.••. o.. o..• oooo. o...••• o

I. Ölenin kimligini, cinsini, yazgtsml bclirtmc ••.•..•.• o• o. o. o.. o• o. o. 11. Mezar t~larma yap1lan resimler ve meslek i~arctleri ••• oo•• o oo• oo. o•

66 70

III. Ölünün ~yas1yle gömülmesi, mezar üzerine arac;-gereg, yiyecek-ic;ccek vb. bU"akma ve mezar üzerinde at~ yakma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. ÖLEN1N GER1DE BIRAKTIGI GlY:tM VE E~YASIYLE 1LG1Ll t~LEMLER . . . . .. . . .. . .. . . . . .. ... . . . .. . . . . .. . . .. . . . .. . .•. . . . . .. . . .. . . .. . . . .

C. ÖLÜNÜN BELLt GÜNLER1..........................................

D. YAS I. li . liI. IV . V.

. . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . .. . ... . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . Y as süresi ve bu süreyi belirleyen etkenler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Y as süresinde uyulmas1 gereken kac;mmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Yas giyirn.i ve yas belirtisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Y as kald=a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . "Yas alma" ve "yoklama" ............... ·. . ...............·........

81 81 83 83 84 86

E. ÖLÜ YEMEG1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

F. BA~SAGLIGI DlLEME VE AVUTUCU SÖZLER..... .. . . . . . . . . . . . . . . .

G. ÖLÜMLE 1LG1Lt ATASÖZLERt, DEYlMLER, lLENQLER, DESTANLAR, AGITLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Atasözlcri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Deyimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. 11enc;ler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. Destanlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . V. Ajiltlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

95 95 96 97 98 100

SONUQ

103

............................ . ............ . ......................

EKLER: . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . .

111

KAYNAK Kl~!LER VE DERLEY!ClLER LlSTESl ......... , . . . . . . . . . . . .

113

YER ADLARI LlSTESt ..................... . ......... , .. . . . . . . . . . . .. . . ..

116

SORU LlSTESt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

118

RESlMLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

129

BlBL!YOGRAFYA................... .. ..... . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

147

KISALTMALAR Yer adlan

Afy. Ank. Art.

Balk~

Bit!. Qank. Elaz. Erz. Erzu. Esq. Gir. tls;.

Kays. Siv.

Afyon Ankara Artvin Bucak Bahkesir Bitlis Qanbr~ Elaz1g Erzincan Erzurum Eski~ehir

Giresun 1Is;e Köy Kayseri Sivas

Dergi adlar1 ANT. DTCF. F!K.

HBH. PORS. TD. TDE. TFA. YKD.

z.r.v.

Antropoloji Dergisi Dil ve Tarih, Cografya Fakültesi Dergisi Fikirler Dergisi Halk Bilgisi Haberlcri Dergisi Porsuk dergisi Türk Dili Dergisi Türk Dili ve Edebiyah Dergisi Türk Folklor Ar~tJrmalan Dergisi Yeni Kafkas Dergisi Zeitschrift für Volkskunde

Kaynak ki§i ve derleyiciler

D. D.A. D.Y. K.K. K.K.A. K.K.Y.

Derlcyici Derleyici ar;udamasJ Derlcyici yorumu Kaynak ki~i Kaynak ki~i ar;JklamasJ Kaynak ki~i yorumu

Öteki ycr adlan metindc tarn olarak ges;tigi is;in, burada aynca kJSaltmalan verilmcMctin is;indc, sonunda k1saltrna konmayan ycr ad1 ilr;eyi ya da ili göstermcktcdir. Ycr adlarmm tümü, kitabm sonundaki Yer Adlan Listcsi'nde verilmi~tir.

mi~tir.

Giri~

!nsan hayatmm üc; 0nemli "gec;i§i" vardtr: Dogum,- evlenme ve ölüm. Bu üc; önemli "gec;i§"in <;evresinde bir sürü adet, ayin, tören, dinsel ve büyüsel i§lem kümelenmekte, söz konusu "gec;i§"leri yönetmektedir. Bunlann hepsinin amac1 insarun yeni durumunu kutlamak ve kutsamak, ayru zamanda da onu, "gec;i§" strasmda yogunla§tlgma inarulan tehlikelerden ve zararh etkilerden korumakttr. Böylece, ''ge<;i§" dönemlerinde kümelenen adetler, gelenekler, törenler ara§tlnlan ülkenin, cografi bölgenin ya da kent, ilc;e, köy gibi daha küc;ük toplumsal ünitelerin folklorlannm ana bölümlerinden birini olu§turmaktarur. Geleneksel halk hayatlrun ba§anlr bir bile§imine varabilmek ic;in, bu üc; önemli "gec;i§" döneminin sistemli bir bic;imde ara§tlnlmast, ba§ka bir söyleyi§le monografilerinin yaptlmast gerekmektedir. Ülkemizde bu ü<; ana dönemi kapsayan etnolojik ve folklorik ara§tlrmalardan §imdiye kadar sadece dogum ve evlenmeyle ilgili olanlan yaptlmt§tlr. 1 Prof. Dr. 0. Ac 1 p a y a m lt "Tiirkiyc'de Dogumla l lgili Ädet ve lnanmalann Etnolojik Etildü" (Erzurum 1961) adh ar~ttrmasmdadogumla ilgili zengin bir folklor malzemesi üzerinde c;:al~arak, dogum olaYJ c;:evresinde toplanan ädet 11e inanmalan psiko-sosyal ac;:1dan yorumlarm~ ve baz1 genellerneiere varrm~tlr. Evlenme gelenck ve görenckleriyle ilgili ara~ttrmalanm yakmdan bildigimiz Prof. Dr. N. E rden tu g, " saha metodu" vc bu metodun gcrektirdigi ar~tlrma tcknikleriyle derlcmi~ oldugu malzemesinin bir bölümünü "Tiirki;•e'nin Karadeniz Biilgesinde Evlenme Giirenekleri ve Törenleri, I. Bölüm" (Ant. Dergisi, s. 27-58, Ankara 1966); II. Bölüm (Ant. Dergisi, s. 232-266, Ankara 1969-1970) adh sürckli makalesinde scrimlemeye ve yorumlamaya b~larm~ttr. Ayr~ca, Dr. H. z. Ko~ay'm "Türkiye Türk Dügünleri tlzerine Mukayeseli Malzeme" (Ankaral944) adh yaplttm; malzemesi ve bu malzcmcnin ba~anh gruplanmas1 bak1mmdan anmak gerekir.

Halkumzm ölümle ilgili adet ve inanrnalarma gelince: Bu konudaz §irndiye kadar konuyu bütünüyle ele alan ve bilimsel bir titizlik ta§lyan hi<;: bir monografik ara§tlrrna yaptlrnarru§J; sadece <;:e§itli folklor v~ halkevleri dergilerinde <;:ogu arnatör olan folklor derleyicilerinin derlerneleri yayimlanrru§tlr. Bunlar da, dogurn ve evlenmeye ili§kin olanlarla kaqila§tlnlmca <;:ok az say1dadrr. Öyle ki, gerek HBH., gerek TFA., gerekse halkevlerinin bir zamanlar yaymladlklan <;:e§itli dergiler tarand1g1 zaman, görülür ki, dogrudan dogruya ölümle ilgili olanlanrun saylSl onu-onbe§i ge<;rnemektedir. Ölürn adetlerini derlemek amac1yle yap1lan ilk gm§Irn C. Ö z telli tarafmdan yapdrru§tlr ( "Öliim tJ;:erine · jllanmalar, Anket Sorularz", TFA., Gilt Ir, No. 224, s. 46g8-46gg, 1stanbul rg68). Öztelli'nin düzenledigi ve TFA. Dergisi aracihg1yle okuyuculara ilettigi sorulara gelen cevaplarm bir. bölürnü aym dergide yaytrnlanITll§, bir bölümü de Milli Folklor Enstitüsün'de kalml§tlr. Enstitünün izniyle bizirn de rnalzeme olarak yararlandigumz bu cevaplarm kaynak ki§ileri ve derleyicileri, kitabm sonundaki "Kaynak Ki§iler ve Derleyiciler Listesi"nde gösterilrni§tir. Ancak bu cevaplann bizim derledigirniz ana rnalzemeye <;:ok az bir katklSl olmu§tur. Bu dururn kar§lsmda yaprlacak ilk i§, Anadolu folklorundaki ölürn temasm1 bütün yönleriyle kapsayacak sistemli bir malzeme derlernesirre giri§mekti. Bu ama<;la haz1rlad1gumz soru kagitlaruu <;:e§itli. yollardan Anadolu'nun degi§ik bölgelerine yolladlk. Bu konuda <;:e§itli ögretirn ve egitirn kururnlarmm yönetici ve ögrenicilerinden büyük yard1rn gördük. Aynca Ankara ve <;evresi ba§ta olrnak üzere, Orta Anadolu'nun kirni kent, il<;:e ve köylerine giderek yerinde yaptlg1m1z gözlem ve görü§melerle hem önbilgilerirnizi kontrol etmek, hem de 2 Prof. Dr. T. Özgüc;'ün "Öntarih'te Anadolu'da Ölü Gömme Ädetleri" (Ankara 1948) adh kitabt admdan da anl~llacagt gibi, arkeolojik bulgulara dayanarak, Öntarih Anadolusu'ndaki ölü gömme adetlerini ele almakta; konusu geregi zamammtzdaki ölüm adetlerine ve inanmalarma deginmemektedir. Yeri geld.igince bizimde almttlarda bulundugumuz bu degerli ara~ttrmayt, belli bir tarihi dönemi kapsadtgt ic;in, zaman baktmmdan konumuzun d~mda tutmamiZ gerekiyor. 3 Burada ögrencilerimden N. Atalay, M . Kabadayt, T. Odok ve T.Öztürk'ün lisans tezlerinin sözünü etmem gerekir. Denetimimdc yaptlan bu tezlerde Haymana, Dogankent bucagt (Giresun), Datc;a ve Anamur'un Qanklar köyündeki ölüm adetleri derlenerek serimlenmi~tir. Dar smtrlar ic;inde tutulan bu c;alt§malardaki malzemeden bizde kitabtmtzda yararlandtk. Tezler bibliyografyada gösterilmi~tir.

kanunun aynntllarma inebilmek olanagm1 bulduk. Böylece, alan ara§ttrmast yönteminin gerektirdigi teknikleri kullanarak özgün ana malzemeyi derlemi§ olduk. Gerek bu malzemenin, gerekse yerli ve yabancl literatürden elde ettigimiz tnalzemenin fi§lenmesi ve düzenlenmesi uzun süren bir ugra§IYl gerektirdi. Aynca, rg68-rg6g yaz aylarmda DAAD'nin saglad1g1 bir ara§tirma bursuyla Bonn Üniversitesi Folklor Enstitüsü Kitaphg1'ndaki ilgili literatürü tarayarak konuya daha geni§ ac;:tdan bakabilmek ve aym enstitü tarafindan yönetilen ADV ara§ttrma kurumunun Alman.ya'daki ölüm adetleriyle ilgili anketlerini, bunlara geien cevaplan, bu cevaplarm fi§lenmesini ve degerlendirili§ini yakmdan izlemek firsatlru elde ettik. Bu monografik ara§ttrma ba§hca üc;: bölümü ele almaktadtr: Ölüm öncesi, ölüm srras1 ve ölüm sonrast. Birinci bölümde hayvanlarla; ev, ev e§yast ve yiyecekle; meteorolojik, kozmik olaylarla; dü§lerle; hastadaki psikolojik ve fizyolojik degi§melerle; gömme strasmda ~ullamlan arac;:-gerec;:lerle ilgili olarak ölümü di.i§ündüren önbelirtiler ac;:tklannn§tlr. Ikinci bölümde, ölüm olaymm duyurulmasma; ölüm strasmda yaplian i§lere; ölünün gömülmeye haztrlam§ma ve ruhla ilgili tasanmlara yer verilmi§tir. Üc;:üncü bölümdeyse, mezarhklarm yaru srra; ölünün geride btrakugr giysileri, ki§isel e§yast, ölünün amlrugt günler, yas, ölü yemegi ve ba§saghgt ele almnn§; ölümle ilgili atasözlez:i, deyimler, ilenc;:ler, destanlar ve agttlardan örnekler verilmi§tir. Böylece ölüm öncesi, ölüm SJrast ve ölüm sonrasr dönemlerinin biribirlerini izlemesine dikkat edilerek, kanunun kronolojik bir bütünlük kazanmasma c;:ah§Üffii§tir. Üc;: bölümde topladtguruz adetler, inanmalar, geleneksel i§l.emler ve uygulamalar serirnlenirken, monografik ara§ttrmalarm geregine uyularak ayrmttlara kadar inilmi§, "tasvir"e önem verilmi§ ve yorumlan yaptlrm§tlr. Ayrtca bunlann ba§ka ülkelerdeki ve kültürlerdeki ko§utluklan ve c;:e§itlemeleri elden geldigince gösterilmeye, ölüm c;:evresinde toplanan bir taklm ädet ve inanmamn evrenselligi de belirtilmeye c;:ah§Ilmi§tlr. Öte yandan Islam dininin ölüme ili§kin adet, inanma ve i§lemler kaq!Slndaki tutum ve davram§rmn saptanmasma; gelenekselle dinsel kurallar arasmdaki sürtü§me ve c;:eli§kilerin gösterilmesine de önem verilmi§tir. Qünkü din, folklorun konusu olan olaylardan en 9ok ölüme el atmaktadu.

Kimi adetlerin, inanmalarm ve i§lemlerin kök nedenlerine inilmeye !tah§lhrken, hallun kendi a!tiklamalarma ve yorumlarma da önem verilmi§tir. Qünkü halk dü§üncesi ve yorumu, bu tür a!ttklamalar i~in, ara§tlflciya ge!terli ip U!tlan vermektedir. Halkm kimi i§lemlerle ilgili görü§leri ve yorumlan ya metin i~inde, ya da dip not].arda gösterilmi§tir. Bunlarm a~lklarn§ ve anlauh§lan -~ok gerekli olan kimi düzeltmelerin di§mda- derlendigi ve saptanwg1 gibi, özellikle yöresel deyimler korunarak verilmeye ~ah§Ilffil§, ancak okuyucuya yabanc1 gelecegi sarnlan yöresel deyimler dip notlarda a~Iklan mi§tlr. Söz konusu edilen adetin, inanmarnn, i§lemin görüldügü köy, metin i!tinde sadece iliyle gösterilmi§, köyün bagli oldugu il~e, il~enin bagh oldugu il, kitabm sonundaki "Yer Adlan Listesi"nde tarn olarak gösterilmi§tir. Ara§tlrmada vanlan sonu~lar, "Sonuc;" da ana ~izgileriyle a~Ik ac;Iklanrm§tlr. Aynca kitabm sonundaki Ekler Bölümüne bibliyografya, kaynak ki§iler ve derleyiciler, yer adlan ve soru listeleriyle resimler eklenmi§tir.

1. Bölü1n ·Ölüm Öncesi A. ÖLÜMÜ DÜ~ÜNDÜREN ÖNBELiRTiLER Ölüm korkusunun bilin~ altmdaki baskmyle tedirgin olan halk dü§üncesi, gelecegi bilmek isteginin de etkisiyle, ah§!lagelmi§in dJ§mdaki bir talam davraru§lan; aracs-geres:Ierin §U ya da bu bi~imdeki kullaruli§lanru ; meteorolojik olaylan; hayvanlarm hareket ve seslerini; dü§lerdeki görüntülerle · hastadaki psikolojik ve fizyolojik d egi§iklikleri csogu zaman ölümün bir i§areti, bir önbelirtisi saymaktad1r.

I. Hayvanlarla ilgili olanlar Halk inanmalarmda, ölümü önceden haber veren belirtiler arasmda, hayvanlarla ilgili olanlar büyük bir yer kapsamaktadrr. I:Iayvanlarm insanlarda bulunmayan kimi yetenekleri, sezi güs:leri, bis:imsel özellikleri, ugurlu ya da ugursuz say1lmalan bu tür inanmalann olu§masmda ve evrensel bir s:izgiye eri§mesinde büyük bir rol oynamaktadrr. Evcil ve yabarul hayvanlarm ötü§leri, ulumalan, ki§nemeleri, bögürmeleri, belli hareketleri, U9U§ yönleri, ah§llmi§lll di§mdaki davraru§lan yakla§an bir ölümün önbelirtisi ve i§areti olarak yorumlanmaktadir. Öyle ki, bu tür belirtileri gören ya da duyan kimse gizli bir korkuya kaptlarak tedirgin olmakta, gelecegine inandigt felä.keti uzakla§tirmak ya da önlemek i9in bir talam yollara bile ha§ vurmaktad1r. Bu gibi hayvanlar icserisinde, ölümün habercisi olarak kabul edilenler §Unlardrr: . Evcil hayvanlar: Köpek, kedi, at, koyun, kes:i, inek, öküz. Y abaml hayvanlar: Tav§an, tilki, kurt, 9akal, yarasa, YJlan.

Kümes hayvanlan: Horoz, tavuk, kaz. Yabaml ku§lar: Bayku§, karga, Ieylek. Köpek Evcil, sadik ve sezi yetenegi c;ok geli§mi§ olan köpek, bu özelliklerinden dolay1 halkm inanmalarmda ölümü haber veren bir hayvan olarak kabul edilmektedir. Köpek, sadece yalmkat ulumastyla degil, uluma bic;imi, uluma zamam, uludugu yer ve yönle de ölümü haber vermektedir. Uluma bic;imiyle :1 r) Uzun uzun ulursaz (Merzifon, U§ak). 2) An acz ulursa (Stvas). 3) Siirekli ulursa (Qankm). 4) Szk szk ulursa (Derekt§la K./Ank.). Uluma zamaruyle: r) Sabaha karJz ulursa (Qubuk). 2) Geceleyin ulursa (Stvas). Uludugu yer ve yönle: r) Bir eve yakzn ulursa (Merzifon, Yalören K .jSlVas). 2) Yüzünii belli bir eve fevirip ulursa (Merzifon) . 3) Malzalle arasznda ulursa (Mara§). 4) Kapz öniinde ulursa (S1vas). 5) Agzznz gökyiizüne fevirerek ulursa (Datc;a) . Bu durum kaqlSlnda, ba§ vurulan yollar §Unlardrr: Uluyan köpek: a) Kovalanzr b) TaJ[anzr 1 Bulgarlar köpek ulumasmm hastahgt ya da ölümü i~arct cttigini söylerler. Aym inan~a Slavlarm bölgesinde de slk stk raslaruhr. LANGE, E. R.: Sterben und Bcgraebnis, s. 49 Polonyah.lann inam~ma göre, cger bir köpck ulur ya da topragt e~erse, eve ölüm geliyor demektir. FISCHER, A. : Zwyczaje progrzebowe budu Polskiega, s. 403. 2 Dogu Prusya'da, is:inde hasta bulunan bir eve ka~t uzun uzun uluyan köpek, o kimscnin ölccegini bildiriyor diye yorum.lamr. Eger bir köpek ba~mt bir evin kaplSma dayayarak stk slk yatarsa, o yt1 evden bir ki~i ölecektir. FRISCHBIER, H.: Ostpreu sische Volksmeinungen, Tod und Begraebnis betreffend, s. 152.

c) Öniine ekmek dogramr d) "BaJzm )'C !" denir Köpegin, ölümü ve ba§ka felaketleri önceden haber verici özelligi hakkmda temelde biribirini tutan, fakat anlat.J.mda c;:e§itlemeler gösteren halkm kendi yorum ve anlattlarmdan sec;:ilen iki örnegi veriyoruz. Halk yorumu: "Köpek uludugu zaman Azraili görür, ev sahibine haber vermek istermi§. 0 gece ya da sabalu ölüm olaYl mutlaka gerc;:ekle§irmi§ (Merzifon, K. K. Y.) Örnek anlatt: "Tortum vadisindeki bir köyde ya§ayan ya§h bir kadm, di§i bir köpegin, yavrulanru alarak daga c;:J.khgtru görür. Kadm, durumu köylülere anlatrr, onlarm da daga c;:tkmalarmt ögütler; yoksa köyün ba§ma bir felä.ket gelecektir. Fakat köylüler kadmm söylediklerine kulak asmazlar. Qok gec;:meden, dagrn koparak vadinin önünü tutmast sonucu dere büyür, köyü sular altmda btraktr ve ya§h kadmdan ba§ka kimse kurtulamaz (Hopa, K.K.: Ay§e Aydm). Öküz, inek, koyun Bu hayvanlardaki c;:e§itli belirtiler de sahipleri tarafmdan ölüme i§aret olarak yorumlanabilmektedir: I) Hayvanlarzn bitdenbire degiJmeleri (Kastmaga K./Ank.). 2) H ayvanznzn sahibini tanzmamasz (Kastmaga K.fAnk.). 3) Hayvanzn sahibinden u;::aklaJmasz (Kastmaga K.fAnk.). 4) SahibiyaklaJznca alzJzlmamzf seslet ;zkarmasz (Kasn"!laga K./Ank.) 5) jnsanzn önüne ;zkan bir inegin dikkati ;ekecek bir bi§imde bögiirmesil (Hopa ve Rize). . At I) Ön ayaklarzyla yeri ka;::ar ve kifnerse (Kayseri). 2) Hasta olan evde kifner_se (Duragan, K1Z1lcahamam). 3) Aglarsa4 (Merzifon). 4) Bulzmdugu yerde yersiz:. tepinir, huysuz:./aJzrsas (Duragan). 3 Bu durumda söz konusu kimse ya inekten bir Iu! kopanr ya da onu sopalayarak kovalar; böylece ölümü yoketmi~ olduguna inarur (K.K.Y.) •! Sahibinin ölecegini söyl ermi~ (K.K.Y.) Almanya'da ve Polonya'da da aym inanma vard1r. GEIGER, W.: Totenbrauch im Odenwald, s. 15-16; FISCHER, s. 403. 5 Ac1 haberi sezdirir (K.K.Y.)

Tav§an I) 'Yolcu ö"nüne ;tkmaszy[e6 ( Qankm). 2) jnsamn ugruna ;tkmaszyle (Sünli K.fAnk.). Tilki: Anormal sesle ulursa (Duragan), pavlarsa (ulursa) (Datc;a). Kurt: Gece ulursa (Duragan, Sivas). K ö s t e b e k: E[tigi toprak mezara benzerse (Zara). K az: Tüyünü dö"kerse (Mara§). Yarasa: Gece u;arken ö"terse (Sivas). Horoz7 Öttügü zamanla: I) Öglevin (Afyon). 2) jkindi vakti (Myon). 3) Akfam (Afyon). 4) Akfam namazmdan sonra (Sivas). 5) jki11di ile gece vartst (tnciegez K./Kast.). 6) Gece yarm (Afyon, Hopa, Rize). 7) Vakitsiz (Ankara, Qubuk, KizJlcahamam, Konya, Merziion).

Tavuk

Horoz gibi uzun uzun ö'terses (Bogazhyan, Qubuk, S1vas). Bayku§ Yabaml ku§lar ic;erisinde ugursuzh.,1guna ve ölüm getirecegine en c;ok inamlan hayvanlardan birisi de bayku§tur. Sesinin ve yüzünün sevimsizligi, ylkmt1larda ve terkedilmi§ yerlerde yuva yapmas1 bu inanmanm temelinde yatan nedenlerdenclir. Bayku§ da t1pk1 köpek gibi salt ötmesiyle degil, aym zamanda ötü§ bic;imi, ötme zamam, kondugu yer ve öttügü yerlerle ölümü haber vermektedir. 6 Almanya'da yolda birden birc sincap görmek, ölümc i~arettir. D.IENER, W.: Deutsche Volkskunde, s. 50. 7 Almanya'da horoz saz ve ~öp ta~1rsa, birinin ölümüne i~arct say1hr. GRIMM, J.: Deutsche Mythologie, s. 1089. 8 Yine Almanya'da "öten bir tavuk ku~kusuz ölümün ya da bir fcliiketin önbclirtisidir; kötülügü uzakla~tU'mak i~in tavugu öldürmck gcrckir". LANGE, E.R.: Sterben und Begraebnis, s. 42.

Ötü§ bi~irniyle:

I) "Viran, viran" diye öterse (Merzifon). 2) Acz acz öterse (Kayseri, Merzifon; U§ak). 3) Uzatarak, "guuuk, guuuk" diye öterse (Nusret K.fBalk.). 4) .}iddetli ve sürekli öterse (U§ak) . 5) Ulursa (ulur gibi öterse) (Sivas). Ötme zamamyle:

I) Gece öterse (Konya, Zara). 2) Tam giin batarken öterse (Kastmaga K./Ank.). Kondugu yerle:

I) <;atzya konarsa (Ankara). 2) Bacaya konarsa (Afyon, Qerkez~ukurhisar K . /Esk§., Qubuk, Dereh§la K./Ank., S1vas, Urfa) . 3) Dama konarsa (Afyon, Qubuk, Stvas). 4) Dama tünerse (Türkmen K.fEsk§.). 5) Pencereye konarsa (Döger B.fAfy.) . Öttügü yerle:

I) 2) 3) 4)

E vin Evin Evin Evin

bacasznda öterse (Inciegez K. /Kast., Merzifon, Sivas) . iizerinde öterse (Mara§). yakzmnda öterse (Zara) . damznda öterse (S1Vas).

Bayku§un ötü§ü her zaman ölüme ve ugursuzluga yorumlanmaz. Halk inanmalarmda ve büyüsel nesnelerdeki "iki degerll", yani bir §eyin hem iyi hem kötü, ba§ka bir deyi§le hem zararh hem de yararh olarak kabul edilmesi, bayku§un ötü§ü i~in de söz konusudur. Ancak, sevin~li bir olaym belirtisi olarak kabul edilen bu ötü§ bi~imini halk a§ag1daki gibi nitelemektedir:

I) Kesik kesik öterse (Nusret K . fBalk.) 2) Normal öterse (Hopa, Merzifon, Rize). 3) "Giig güg giiven" diye öters~ (Merzifon). 9 "Öttügü ev is;in sevint;li bir haberdir. Kimi zamanda dügün yap1lan yerde öter; bu ötü~ s;iftlerin mutlu bir ya~a ntl süreceklerine i~arcttir" (Merzifon, D. Y.)

Karga Karga da, bayku§ gibi ötü§ bic;:imi, öttügü yer ve uc;:u§ yönüyle ölümü haber veren bir ku§ olarak kabul edilmektedir. Ötü§ bic;:imiyle: I) Sürekli iiterse (SlVas) . 2) $akzrdarsa (Qankm).

Öttügü yerle: I) Bahfede öterse (Duragan). 2) Evin dammda öterse (Duragan) . 3) Eve vakm verde öterse {Duragan). 4) Kapzda öterse (Kevenli K. /S1vas).

Uc;:u§ yönüyle:

Kavga ederek mez.arlzga dogru Ufarlarsa {Nusret K.fBalk). Bayku§un ötü§ünde oldugu gibi, kargamnkinde de bir "ikili deger" söz konusudur. Kimi zaman, kargamn ötü§ü bir haber belirtisidir, bu da ·c;:ogu zaman iyi bir haberdir. Leylek Agzmda, ayagmda getirdigi §eylerle: 1) Kara yaput getirirse (S1vas ve köyleri, Haymana). 2) Gö§ dönü~ü avaklarznda bevaz ~evler getirirse {Merzifon). 3) Balzamt döndügünde agz.znda bevaz faput getirirse (Zara).

Dönü§ zamamyle:

Zamanszz göriinmesivle; Mevsimi olmadzgz halde levlek görülürse, bu bir öliim belirtisi savzlzr {Duragan). II. Ev, ev e§yas1, ara~-gere~ ve yiyecekle ilgili olanlar

Ev, ev e§yas1, arac;:-gerec;: ve yiyecek c;:evresinde kümelenen bir taklm inanmalann temelinde de ölüm korkusu yatmakta, bunlar halk tarafmdan c;:ogu zaman ölümün önbelirtileri ya da ölüm getirecek eylemler olarak nitelenmektedir. Ancak, evde ve ev e§yasmdaki "gtcrrdama", "<;1t1rdama", "kütüleme", "klnlma", "c;:atlama" gibi fiziksel olaylarla beklenmedik bir s1rada "kap1 ve pencere c;:abnmas120

na" baglanan bu gizli korku, sadece ölümün degil, ayru zamanda ba§ka feläketlerin de yakla§tlgma i§aret sayllmaktadlr. Özellikle ac1 ve ek§i yiyeceklerle kimi mutfak malzemesini geceleyin kom§uya vermekten ka~mmada ölüm korkusundan ~ok, eve gelecek ba§ka bir feläketin, en ~ok da verilen §eyin bereketinin ve ugurunun kac;aca~, nazar degecegi inanmasr yatmaktad1r. Fakat srrasma göre, halk mancJ, bu genel ugursuzlugun i~ine ölümü de almaktadrr. Bu konudaki inanmalarm ba§hcalan §Unlard1r: Kap1, tavan, direk, dolap <;ltudamasi, c;atlamas1 ve kudmasr:

g1cudamasJ

I) Kapz ya da tahtamn kendilij,inden gmrdamasz (Konya, Duragan, 2) 3) 4)

5) 6)

Kayseri). Evin tavamnzn ;ztzrdamasz (inciegez K. {Kast.) Evin orta direginin ;at[ayzp kznlmasz (Sögütözü K./Erzu.). Dolap, tavan, kapz gzczrtzlarznda Azrailin geldigi dü~ünülür (Bu sesin §iddeti ölecek ki§inin günah ve sevabma göre degi§ir. Sevab1 c;oksa hafif ses c;Ikar; ameli kötü, günah1 c;oksa ses c;ok güc;lüdür, duyanlan da korkutur). (Qankm, K.K.A.). Evin i;inde aga; kiitülemesi; evin tahtalarzndan ;zkan ses (Kayseri). · Tavanzn ;atlamasz (Nusret ;K..{Balk.).

Geceleyin beklenmedik bir suada kap1 c;ahn l§I: I) Kapz bir kez vurulursa kötüye ve ölüme i~aret savzlzr. Bir ka; kez vurulursa ya o eve düniircü gelecektir ya da o evde~ düniinü gidilecek demektirr o (Merzifon). 2) Beklenmedik anda kapz ;alznz~z (Qankm, J(.ay~eri, Konya). 3) Gece[eyin beklenmedik bir szrada ko~wtun kapzvz ;almasz kötü bir h~ber getirdiginden korkuvla kar~zlanzru (Qarum). 4.) Gecelevin beklenmedik bir szrada "vaJlz bir kom~u"nzm kapz ;almasz öliim belirtisi sayzlzr (Kas1maga K./Ank.). 5) Özellikle ge; saatlerde kapz ;alznmasz, öliimün o ai[eyi voklamasz bi;iminde yommlamr (Duragan). 10 lki degcri olan inanmalardandrr. II Almanya'da da geceleyin kom~u kap1 <;alarsa aym bi<;imde yorumlamr. GEIGER, s. IR

Yukarda maladtgtrmz inanmalar sadece ölüme degil, aym zamanda ba§ka felä.ketlere de önbelirti sayllmaktadtr. Öte yandan, (kapt, pencere, vurulmastru andtran seslere de olagan gözüyle baktlmaytp, bunlar ölümün, agrr bir hastahgm ya da bir feläketin habercisi olarak yorumlamrlart2 (Aksaray, Duragan). E§yanm dt§ etki olmakstz1n klnlmast, yere dü§mesi: r) Cam eryalarzn dü;üiü, kzrtltizu (Erzurum, Döger B. {Afy., U§ak, Zara). 2) Bardak, firfa gibi ;evlerin kznlmasz 14 (imranh, U§ak). 3) Lambanzn durup dururken fatlamasz (Qorum) 4) Avnanzn kzrzlmasz (Hopa, Rize, Merzifon, Nigde ve <;evresi, Stvas, Yalören K.{Siv., Kayseri, Qorum, Kasrmaga K.{Ank.) Bunlar da tek ba§ma ölümü degil, geni§ kapsamh bir ugursuzluk alamm i<;ine almaktadtr. Geceleyin evden bir §ey verme: Ek;i hamur (maya): (Nusret K. {Balk., Duragan, Qubuk, Qorum, Nalhhan, Kayseri, SIVas, Aksaray, Divrigi, Kevenli K.{S1v., Karaman, Dat~a). Tuz: (Kayseri, Nallihan, Qankm, Qorum, Qubuk, Duragan, Dat<;a). Sirke: (Qubuk, Ankara) Süt-'.Yogurt: (Qorum, Qankm, Nalhhan, S1vas, Qubuk, K1Z!lcaharnam) 12 Almanya'da kap1, pencerc vurulmasllll andlran hcrhangi bir gürültü olursa. GEIGER, s. 17 Oturma odasmm kap1s1 kendiligindcn a~1lrrsa, ölüm ev halkmdan birini hcmcn ahp götürccek demcktir. KITZINGER, Ludwig: Brauchtum und Sprachgut im Kollbochtal, s. 48. lrlanda'da, pencere önündc ayak seslcri duyulursa ölüm gclccck dcmektir. HARTMANN, H ans: Der Totenkult in Irland, s. 142 13 lrlanda'da da resimlcrin ve tanm a1etlerinin yere dü~mcsi (HARTMANN, s. 142); Almanya'da duvardaki hay vc resimlcrin yere dü~mcsi ölümün ön belirtisidir. KITZINGER, s. 48 14 Bu olay ve benzerleri, inanmalann iki degcrliligi uyarmca bir feläkctin ve belänm savu~turulmas1 biyiminde dc yorumlanmaktad1r. Genelliklc nazann söz konusu oldugu durumlarda, prplCI vc öldürücü gücün kmlan qyaya raslam•~ oldugu kabul cdilir.

Turfu : (Qubuk, Ankara, Stvas, Nalhhan, Lalahan K. /Ank., Qorum). Sogan-sanmsak : (Qubuk, Ankara, SJVas, Mara§, Konya, Kayseri, Eski§ehir) . Dikkat edilirse, yukardakilerin hepsi de ya ac1, ya da ek§i §eylerdir. Actyl ve ek§iyi sembolleyen bu yiyecekler, act bir olay i~in de önbelirti saytlabilecek niteliktedirler. "Act vermek, acz getirir" (Merzifon, K.K.Y.) diyen halk, bunlan geceleyin ba§kalarma vermekten ka~mmaya ~ah§tr; vermek zorunda kahrsa, o zaman, verdigi §eyin üzerine kömür (Ankara, Lalahan, K. /Ank., Qankm) ve tezek (Kayseri, Nusret K. /Balk.) koyarak gelecek ugursuzlugu bunlarm üzerine ge~irmek ister.

Alef de gece verilmesinden saktrulan §eylerdendir (Qubuk, Nallthan, Qorum). Ama özellikle gece verilen kazan kimi yerlerde tarn bir ölüm belirtisi say1ltr. Örnegin SJVas ve ·Divrigi'de "gece vakti bir evden kara kazan ;zkarsa, o evden ölü ;zkacak" denir. Konya'da, Kayseri'de ve Ktr§ehir'de de özellikle altz kara kaplar, "kara haber" i~in birer i§arettirler. Yaygm inanmalardan biri de makasla ilgili oland1r. Makas agzmm kal!§t, ~agn§Im sonucu, kavgqya (Qorum, SJVas, M erzifon), ölüme (Qerkez~ukurhisar K. fEsk§., Kayseri, Stvas, Aksaray, Divrigi, Duragan) ve kefen bi;meye yakt§tml!r. Bunlan önlemek i~in de a~1k makas hemen kapatll!r. a~tk

A§agtdaki inanmalar da ölümü haber verici niteliktedirler: 1) jbrik emzigi kirne dönükse (Klztlcahamam) . 2) Bof testiy[e bir eve girilirse, o euden iilii. ;zkar (Stvas). 3) hkemle ters dönerse (Evli biri kazara ya da kaslth olarak iskemleyi ters ~evirirse, o y1l i~inde kaynanas1 ölecek demektir. Onun i~indir ki, iskemle ters dönmü§se hemen düzeltilir, hatta düzeltilmesi i~in ki§i uyanhr) (Hopa ve Rize). 4) Pasta, omlet, börek cinsinden je-vler yenirken, buntarm bilerek ya da bilmeyerek ters ;evrilmeleri o yd i;inde yryenin annesi, babast ya da yakmlarzndan birisinin ö[ecegine i~aret sayzldzgzndan yerken ters ;evzrmemeye dikkat edilir (Hopa ve Rize). 23

Astronom.i.k, kozm.i.k ve m.eteorolojik olaylarla ilgili olanlar

Ay ve güne§ tutulmas1, ylld1z kaymalan, §im§ek <;akmast ve gök gürlemesi gibi olaylar da halk inanmalannda <;ogu zaman ölüme önbelirti sayllmaktadrrlar. Ay ve güne§in tutulmas1ru korku verici bir olay olarak yorumlayan halk dü§üncesi, yeryüzüyle gökyüzü arasmd aki s1k1 dinsel ili§kinin analojik sonucu, yeryüzünde de gökyüzündekine b enzer korku verici olaylar beklemektedir. A§ag1daki olaylar a önbelirti sayllan ay ve güne§ tutulmast, geni§ anlam1yle ölümü kapsamaktadtr: I ) Büyük adamlardan biri ya da bir kaft älecektirrs (Ekinli K . JSiv.). 2) Kzyamet kopacaktzrl6 (Esenyurt K.JSiv). 3) Ortalzk karzjacak, sava.J olacak, kztlzk bajlayacaktzr (Afyon, Aksaray, Qubuk, Himmetfaklr7 K . /SlV., K evenli K. {Stv., Zara, Kastamonu, Kayseri, Mara§, Kastmaga K. /Ank.). 4) Ayzn ve günejin kzzzl göriinmesi kan belirtisidirrs; (Hirnmetfakt K. {S1v.) ; güneiin doguJ ve batzJznda fada ku:.artz bulunmasz älüme ijarettir (Qankln). Yukanda m aladlgtrmz feläketlerden kurtulmak amacJyle, analojik bir dü§ünceden hareket edilerek, bu feläketlerin görünür b elirtileri olan kararrm§ ay ve güne§i aydlnhga kavu§turmak i<;in bir taktm i§lemlere de ba§ vurulur. 19 •

Ydd1z kaymalan: Nasll ay ve güne§ tutulmas1 yeryüzündeki bir taktm ugursuz olaylara önbelirti say1hyorsa, halk deyimi ile "y1ld1z kaymas1" da ayru bi<;imde yorumlanmaktadrr. Gökyüzü ile yeryüzü arasmda kurulan dinsel-büyüsel ili§kilerden biri de "insanlarm gökyüzünde birer ylldtzt" oldugu t asanrmnda yatmaktad1r. Böylece insanlarla ytldJZlar arasrnda "kaym a", "gö<;me" ve "sönme" yönünden ko§utluklar kurulmaktadlr. 15 16 17 18 19

ÖRNEK, ÖRNEK, ÖRNEK, ÖRNEK, ÖRNEK,

1966, 1966, 1966, 1966, 1966,

s. 94 s. 94 s. 94 s. 94 s. 94

r) Yzldzz kaymasz ölüm belirtisidir (Qubuk, Qorum, Qankm, Divrigi, Rize, H opa, Krr§ellir, Mara§, Konya, Nigde, Zara, U §ak, Erzurum, Erzincan, Bä.lä., Aya§, Urfa, Kayseri, S1vas). 2) Gökten diifen yzldzzzn salzibi iildü demektir (Gökyüzünde herkesin bir )'lldlZl vard1r) (Merzifon, ~arkt§la, Hafik, imranh, YIIdizeli, U rfa). 3) Kayan yzldzz eg,er Yaflz biri tarafindan görülmiifse, o kimse i;in "iyilik" diifiiniiliir. so·z konusu kimse vasiyetini diizenleyip, öte diinyaya hazzrlamr (Duragan). . 4.) Yzldzz kaymasz göriilünce birinin ölecegine inanmz. Ama u;;.aktan ·mz (yabanc1 m1) yakzndan mz olacagznz bilemeyiz (SlVas, K.K.) . 5) Her yzldzz kqymaszndan 40 giin sonra bir ki[i öliir (Urfa). 6) Geceleyin, berrak bir lzavada bir yzldzzzn kaymasz, bir kifinin ölmesine yorumlanzr ( "Bu yllcbz parlak bir )'lldtzsa, o kimsenin tann gözünde makbul biri oldugu; kayan kü~Sük ve sönük bir ytldizsa zay1f itikath ve günahkä.r oldugu söylenir" ) (Lalahan K./Ank., K.K.A.) . 7) Ku.yruklu yzldzzzn görünmesi öliimiin ;ok olacagz bi;iminde yorumlanzr (Merzifon). 8) Ku.yruklu yzldzz göriindügii zaman ya büyiik bir insanzn dogacagzna, ya biryiik bir insanzn ölecegine ya da nzemlekette ;ok biryük degiiiklikler olacagzna inam!tr2o (Küllük K. /Stv). g) Ku.yruklu yzldzz go·riinürse, savaf olur (Apa, Dikta§, Gaziköy, K. /SlV., Gürün, imranh, ~arkJ§la, Zara).

IV.

Dü~le

ilgili olanlar

Bilin~Saltmda bi~imlenen

I$C§itli görüntülerin simgesel bir taklm c;agn §Imlarla da desteklenerek, gerek dü§ü gör en, gerekse yakmlan ü;in, bir ölüm belirtisi olarak yorumlam§I olduk~Sa yaygmcbr. Halk dü§üncesi I$Ogu zaman dü§le ger~Sek arasma keskin bir <;:izgi c;ekememektedir. Öyleki, dü§ünde, örnegin manda ya da kazan gören biri, mandanm ve kazamn dü§ yorumlannda ölüm motifi say1h§lanm hatrrlayarak etkilenmekte ve tedirgin olmaktad1r. Qe§itli dü§leri konu edinen "Ylid1zname", "Rüya Tabirleri", "Fal Kitaplan" vb. yaymlardaki geleneksel bilgiler ve yorumlar da 20 7, 8 vc 9 numarah inanmalarda, "iki deger" özelligi görülmektedir.

bu tür inanmalarm halk arasmdaki yaygmhgnn ve ge<;erliligini artlrmaktachr. Aynca halk arasmda "rüya tabircisi" hocalar, ya§hlat ve bu konudaki geleneksel bilgileriyle tarururu§ kimseler de vard1r. Dü§lerin yorumlanm yaptrrmak, gelecegi ögrenmek i<;in bu gibi kiroseiere ba§ vuruldugu da bilinmektedir. Halk arasmda ölüme yorumlanan dü§lerizr, ana motiflerine göre, a§ag1daki gruplar altmda toplayabiliriz: Aga<;, se b~e, meyve

I) Fidanzn sökülme~i (Üzerlik ~· /Kays.). 2) Agaczn deurilmesiu (Kayseri). 3) Genf agaczn kzrzlmasz (Stvas). 4) Sogan, sarmzsak görmek (Duragan). 5) Ya; ü;:;üm yemek (Qorum) . 6) Sarz renkli meyueler yemekya da gö;.mek2J (Qorum, Konya, Zar.a ) . 7) {pmanszz meyue görmek (Kl§ i<;inde dut <;trpmak gibi; Aya§, K. K.A.), (Ankara). 8) Kara ii;:;iim görmek (Klzilcahamam) .

I) Dif fektirmekya da di{lerin dökülmesi,24 kzrzlmasz (Ankara, Qorum, Divrigi, Qubuk, Erzurum, Kayseri, Talas, K1qehir, Konya, Mara§, Merzifon, U§ak, Zara, SIVas, Hopa, Rize, Aksaray, Urfa, Nigde, imranh, Qubuk, Ktzilcahamam, Duragan, Nusret K.fBalk., Qanklar K./i<;el). 21 Bu dü~1erin bir bö1ümü de iki degerlidir; bunlann sadece ölüme yorumlanmay1p, tersine uzun ömüre, mutluluga, saghga vb. yorumlandigl da o1ur. Biz burada, öbür konu1arda oldugu gibi, halkm kendi a~Jkl ama ve yorumlanm gözönünde bulundurarak ölümle ilgili olanlan malayacag1z. 22 Orta ve Dogu Asya. Türk boylannm kimilerindc dü~te tarla sürmek, büyüyen bir aga~ görmek, toprak kazmak ölüme yorumlamr. KATANOFF, N. Th.: Über die Bestattungsbraeuche, s. 285 23 Almanya'da erik görmek, vi~ne yemek. GEIGER, s. 19 24 1rlanda'da dü~dc di~lerin dökülmesini görmek bir yakmm ölürnüne i~arettir. HARTMANN, s. 142 l.VL.m'da, d~de di~ini kaybetrnek ölüme i~arettir. EL-GAWHARY, Aliaa: Wandlung und Konservierung des Totenbrauches, s. 38-39

Di§in ac1yarak ya da acunadan; ön ya da arkadan c;ekilmesi, kmlmas1 ve dökülmesi öleceklerin yakmilk ve uzakhgm1 belirlemektedir.

2) Dii ac~yarak yzkar, yekilir ya da kmlzrsa dii;ü görenin yakwlanndan biri ölür(Qankm, Qorum, Ankara, S1vas, Erzurum, Konya, Kayseri) . 3) Dii acunadan ftkar, yekilir ya da kzrzlzrsa uzaktan biri öliir (Qankm, Qorum, Ankarä, S1vas, Erzurum, Konya, Kayseri). 4) Ön di[ yzkarsa aileden biri ölür (Döger B. /Afy., Qankm, Konya, Eski§ehir). 5) Yan dif[erden biri yzkarsa ko~u ve uzak tamdzklardan biri ölür (Afyon, Qankm, Konya, Ankara). 6) Azz dif[erinin yekilmesi ve dökülmesi biiyük bir insamn (ya§lmm); kiiyiik di[lerin dökiilmesi de yocuklarzn ölecegine yorumlamr (Urfa) . 7) Azz di[lerinin dö"külmüi olarak göriilmesi ev halkmdan birinin; ö'n di[lerinin dö'kiilmesiyse dl[ardan birinin ölecegine yorumlamrzs (Bogazlayan). Hayvan

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8)

Köpek zszrdzgmda can aczrsa ( Qankm). Yzlan sokarsa (Qankm) . Eve tav[an girerse (Kayseri). . Kara yzlan görmek (Kayseri, Kastmaga K.fAnk.). Kzrat görmek (S1vas). At_iistündeki yük devrilip, yere düwse (K.ayseri). Bir /zayvandan dii.füliirsez6 (Nigde, Qubuk, Aya§). JYIanda i1zsanz süzerse ( Qankm) . g) Dombay görmek (manda görmek) (Nalhhan, Kizllcahamam, Afyon, K.onya). 10) jnsanm iistüne camzz (manda) fÖkerse (Kayseri). II ) Bel'GZ renkli manda görülürse (Zara). 25 Bu yorum, 6 numaral! dü~ün bir t;~itlemesi olarak görülmektedir. 26 M!Str'da da aym inanma söz konusudur. EL-GAWHARY, s. 38- 39 Ortave Dogu Asya'daki Türk boylannda: Karga görmck, .tavuga bakmak, at eti pi~irrnek, bir köpck tarafmdan ISin!mak, bir sincap ya da sarn~ vurmak ölüme önbelirti saydtr. KATANOFF, s. 285-286

Camzz görmek, gborenin fOk ;etin bir bifimde ij[ecegine i~arettir(Ka Slmaga K.o/Anko) . I 3) Dü~ünde deue tarafindan koualanamn ailesinden biri ölür (Qanklar I 2)

K. o/i~el). Dü~ünde

kuru odun yiiklü bir deuenin euine ;öktüJünü gboren kimsenin ailesinden biri ölür (Qanklar K. ji~el).

I4)

Kutsal ki§i, ku tsa l kitap, ölü I) Bir kimsenin elindeki Kur'am Kerimi "bu jilancamndzr" diyerek yere atmasz (U§ak). 2) Kutsal bir ki~i tarafzndan b'leceginin bildirilmesi21 (Kayseri, Qorum, Afyon, Mara§, Merzifon, Zara, Nigde, Aksaray) 3) Azrail görmek (S1vas). 4) Ölmü~ birinin dü~ii göoreni yagzrmast ya da bir yere götiirmesi (Derekl§la K.fAnk., Nalhhan, Ankara, Afyon, Erzurum, Kayseri, K1qehir, Konya, Mara§, Karaman, U§ak, S1vas, Zara, Aksaray, Divrigi, Merzifon, Rize, Hopa, Urfa, imranh, Qubuk, Aya§, N usret K.fBalk.) 5) Ölmü~ birinin düjü göreni taksiye bindirip "seni euine götüreyim" demesi (Merzifon). 6) Dü~ünde cenaze takip eden ;abuk ölür2s (Kastamonu). 0

Baca yanq1, ate§, duman I) Atej görme~9 (Derek1§la K.fAnk., Aya§). 2) Duman görmek (Aya§, S1vas, Konya). 3) Bacanzn yamjtnz gb'rmek, dü~ü görenin fOk yakznznzn (~ogu zaman babasmm) ölecegi bifiminde yorumlanzr (Merzifon). Ara~-gere~

r) Euin önüne konmuj kazan görmek (Üzerlik K.fK.ayso, Qanldar K.fi~el).

2) Kara yün, kara ip, kara yumak görmek (KizJlcahamam). 27 MIStr'da da inaruhr. EL-GAWHARY, s. 38-39 28 MÜMTAZ, Talat: Kastamonu'da Halle lnanmalan, HBH., Gilt 3, Say1 34, s. 284 29 lrlanda'da kömür görmek bir yakmm ölümü i<;in önbelirtidir. HARTMANN, s. 142 Orta Asya Türk boylannda soba ve ocak görmek aym bi<;imde yorumlamr. KATANOFF, s. 285

3) Degirmen tajmzn kmsmz kmk görmek (S1vas). 4) ]finde su wnan kazan görmek (Inciegez K./Kast.). Evin, duvann y1kllmas1 I) Duvann ya da evin yzkzlmasz (Merzifon, Nusret K. /Balk., Duragan, Kayseri, Ku§ehir, Karaman, U§ak, S1vas, Lalahan K . fAnk., Qanklar K./I«;el). 2) Kiiinin yzkdan duvar ya da ev altznda kalmast (Merzifon). 3) Düi sahibinin kapzszz ve penceresiz bir evi göstererek: "Burasznz kendim ifin aldzm ya da yaptzrdwz" diye birine sövlemesi (Merzifon). 4) Evin orta direginb. yzkzlmast (Kizilcahamam).

Su I) 2) 3) 4) 5)

Bulanzk su görmek (Inciegez K.fKast.) . <;amurlu bulanzk su görmek (Ankara) . Denizde bogulmak (S1vas). Setden ya da sudan gefememek (Qubuk). Duru su görmeklo (Nusret K.fBalk.) .

Gelin, dügün, §e nlik I) Gelin alayz giirmek (Nusret K./Balk.) .

2) 3) 4) 5)

Ye,niden gelinlik giyme (Kefen giyecek demektir, K.K.Y., Aya§). Dügiin görmekJt (Lalahan K.JAnk.). Kucaklajmak, öpiijmek (Qubuk). E vin öniinde kalabalzk gö·rmek (Kizücahamam, Zara).

Aynca, yukardaki gruplardan birine sokarmyacag1rmz kirni dü§ler de ölüme yorumlanmaktadu: I) 2) 3) 4) s) 6)

Kasap diikkanma aszlmtj · kz:::.zl et gö'rmek (Aya§). Hamite olmayan bir katfznzn fOCUk dogurdugunu görmek (Duragan). lnci tanelerinin dagzlmasz (Qankm). Kzz fOcugu gö"rmek (Kayseri). Aglayan fOCUk görmek (SIVas). Arkadan tiifekle vurulmak (Merzifon).

30 Almanya'da: Akarsu görmek. GEIGER, s. 19 31 Ortave Dog u Asya Türk boylarmda da aym inanma görülür. KATANOFF, s. 285

7) Kadzn cinsel organz gören erkek, erkek cinsel orgam gören kadzn öliir (Ankara, Kayseri, Klzllcahamam, Merzifon). 8) Bir orgamnz kaybetmekJZ (Kaystl:ri, Türkmen K./Esk§., Merzifon, Zara, S1vas).

_ V. Hastadaki psikolojik ve fizyolojik degi§ikliklerl.e ilgili olanlar Hastada görülen bir takun psikolojik ve fizyolojik d egi§iklikler hastamn yakmlan tarafmdan dikkatle izlenerek degerlendirilmektedir. Hastanm "gidici" olduguna, artJk sonunun yakla§tlgma birer i§aret sayi!an bu degi§ikliklere ve isteklere önem verilmekte, ona göre haz1rhga giri§ilmektedir. Her nekadar "ctikma~ candan ümit kesilmez" se de, bu atasözü, ctogu zaman kuru bir avuntudan öteye gidememekte, ölümün gerektirdigi bir .takrm haz1~hklann yapilmasim önleyememektedir. A§ag1da s1ralanan psikolojik ve fizyolojik degi§iklik ve isteklerin kimisi hastarun hemen ölecegini, kimisi de artik kac;:1mlmaz sonun yakla§ti~ gösteren semptomlar olarak kabul edilmektedir. Psikolojik b elirti ve istekler

I) Hasta ayaga kalkmayz deneyerek, "gitmem gerek" derse (Aksaray, SlVas, U§ak, Merzifon, Mara§, Konya, Krr§ehir, Kayseri, !ncigez K .fKast., Afyon, Qorum, Qankm, Aya§) . 2) Güvendigi ya da sevdigi birini görmek isterse (Qorum, Qankm, Dogan K.{Erzu., Sögütözü K.fErz., !ncigez K./Kast.,'Kayseri, Mara§, Merzifon, U§ak, Divrigi, S1vas, Urfa) . 3) Dlümden söz a;arsaJJ {U§ak, Merzifon, Mara§, Kayseri, 1ncigez K .{Kast., Ankara, Qankm, Qonim). 4) Hoca, müftü vb. bir din adamznz ;agzrtzrsa (Qorum, Qankm, Ankara, Döger B.fAfy., Afyon, Kayseri, M ara§, M erzifon, U§ak, Srvas, Divrigi, Aksaray, Qankm, Urfa). 5) Bor;larznzn verilmesini isterse (S1vas, Divrigi, Qankm, Kevenli K./Siv., U§ak, Merzifon, Mara§, Kayseri, Qorum) . 32 Böyle bir dü~, Mtsrr'da da aym bi~imde yorumlanmaktad1r. EL-GAWHARY, s. 38-39 33 2 ve 3 numaradakiler M!Srr'da da gc~ crlidir. Bkz.: EL-GEWHARY, s. 39-40

6) Vasiyetini yapmak isterse (Qorum, Qankm, Kayseri, U§ak, Mara§, Nigde, Divrigi, Stvas). 7) Uzaki'aki akrabalarzm görmek isterse (SIVas, Divrigi, Merzifon, Mara§, Ktr§ehir, Kayseri, Qorum, Qankm, Urfa). 8) Evine ya da dogdugu vere gitmek isterse (Antepl4, Qorum, Ankara, Kayseri, Mara§, Qankm, SIVas, Zara, Divrigi). g) Aile üyelerinin, akrabalarznzn, dostlarznm ba~ ucunda toplanmalannz isterse (Divrigi, U§ak, Merzifon, Mara§, K.tr§ehir, Kayseri, Sögütözü K . /Erz., Döger B. fAfy., Ankara, Qankm), I

o) Sorulanlara kar~zlzk vermezse (Qorum, Qanktn, Afyon, Kayseri, Mara§, Merzifon, D_ivrigi, Aksaray).

I I) Gaipten ses duydugunu, bir takzm kimseleri gördügiinii sövlerse; sayzklarsa (Döger B. fAfy., Afyon, Kayseri, Mara§, U§ak, Kevenli K . /Stv.; Divrigi, Qorum, Qanktn, Aksaray, Nigde, Yalören K . /Stv., Zara, Konya, K.Ir§ehir, Sögütözü K. /Erz.). Giilerse ya da suratznz asarsa (Qankm, U§ak). I 3) Göziinii tavana diker, sürekli aynz vere bakar, arada bir konuiur, eliyle garip iiaretler vaparsa (U§ak). I4) Odanzn tarnhast vanarken, lambamn yaktlmaszm isterse (Merzifon). I 5) Cenneti gördügiinü sövlerse (Hopa, Rize). I2)

Fizyolojik belirti ve istekler

I) Bedeni sogumaya ba#arsaJs (Divrigi, Qankm, U§ak, Merzifon, Mara§, Kayseri, Afyon, Döger B. fAfy., Ankara, Stvas). 2) Elleri, avaklarz, ttrnaklarz beva;:;ZawsaJ 6 (Döger B. fAfy., Konya, Mara§, Afyon, Kayseri, Merzifon, U§ak, Qorum, Qankin,· Nigde, Kevenli K. /Stv., Divrigi, S1vas, Aksaray, Ankara, Qubuk, Hopa ve Rize37). 34 Özdliklc Antcplilcrdc görülcn bu istck, c;ogu zaman gcrc;ckl~tirilmcktedir. Ki~i, hastalanmadan öncc dc, eger y~lanrm~sa ya da artlk ölümünün yakla~hgma inanm1~sa Antep'e dönüp, orada ölmck istemektedir. 35 MISir'da da inaruhr. 36 MISlr'da da inaruhr. Bkz. : EL-GAWHARY, s. 39-40 37 "T1rnaklan y~erirsc (K.K.A.)

31 .

3) j~taht birdenbire a;tltrsaJS (S1vas39, Qankm, 4o, H opa ve Rize,4r Qubuk,42 Ankara,4J Divrigi, Merzifon, Mara§, Konya,44 Talas, lncigez K. JKast. , Erzurum, Sögütözü K. /Erz.). 4) jjtaht kesilirse (Stvas, Afyon, Erzurum, Erzincan, K1qehir, Kayseri, U§ak, Nigde, Qubuk, Ankara, Divrigi, Zara, Duragan, Talas, Mara§). 5) Güylükle nefes altp uerirse (Divrigi, Qankm, Qorum, U§ak, M erzifon, Konya, K..rr§ehir, Talas, Kayseri, Döger B. /Afy., SIVas, Qubuk4s). 6) Dalgmlawsa • (Divrigi, Qanlan, Qorum, U§ak, Merzifon, Mara§, Konya, Kayseri, Döger B. /Afy., Ankara, Stvas, Aksaray, Qubuk, Urfa) . 7) Bedeni sararir ya da moranrsa (Aksaray, S1vas, Ankara, Afyon, Erzurum, K ayseri, Konya, Mara§, Urfa, M~rzifon, U§ak, Qorum, Qankm,46 Nigde, Divrigi, Qubuk, Aya§). 8) Bedeni fiferse (Aksaray, SIVas, Kayseri, Konya, Mara§, Merzifon, Qorrim, Nigde, Divrigi, Qankln4', Eski§eltir4s). g) Agzzndan Mpük ya da kan gelirse (Aksaray, Stvas, Döger B f. Afy., Kayseri, Konya, Karaman, Mara§, Urfa, U§ak, Qorum, Qankm, Nigde, Divrigi, M erzifon). 38 3, 4 numaralardak.i belirtilcr Almanya'da da aym bi~imdc yorumlamr. GEIGER, s. 20 lr!anda'daki inam~a göre, h asta yiyecck isterse, ölccek demektir. Ona bir par~a yiyecek verilir. H asta verileni ~ igners.c, arttlc sonunun geldigine inamhr. HARTMANN, s. 142 39 Hastaya ölmeden bir kac; gün önce bir iyilik dü~er, yemcye ba~lar, " n asibini topluyor" denir ve ölccegine inamhr (K.K.A.). 40 !~tal:umn ac;Jlmasr "sonunu topladti,P.na" yani ölümüne i~arettir (K.K. Talip Emeksiz). 41 "Rtzktm topluyor" denir K .K.A.). 42 " Öteye dönm~ de ycmek istiyor" denir. 43 "Son nafakaslnt topluyor" denir (K.K.A.). 44 "Olmayacak bir yemek isterse" (K.K.A.) . 45 Nefes alamaz, "lulurh gclirse" (D.A.) . . 46 Bedenin sararmas1 ve morarmas1 can verdiginden ileri gelir. "Ölüm hedene girmi~ demektir" (K.K.A.) 47 Özellikle ayaklarla mahrem yerlerinin ~i~mesi... i;!i~ indikten sonra hasta ölür (K.K.A.). 48 Ayaklar ~i~ince ,hasta "ölüm c;izmelerini giymi~" denir (K.K.A.) 6, 7, 9, 10, 11 numarah belirtiler M lSlr'da da ölüme i~aret sayilir. EL-GAWHA~Y, s. 39-40

o) Uzuulan katzltzjmava ba~larsa (Divrigi, Nigde, Qankm, Qorum, U§ak, Merzifon, Mara§, Konya, Kayseri, Erzurum, Döger B.fAfy., Ankara, S1vas, Aksaray, Divrigi). I I) inlerse (Qank.m, Qorum, Mara§, Kayseri, Döger B.f Afy ., Divrigi).

A§ag1da srralayacaklarnruz, yukardakilere bakarak seyrek olanlardrr.

Bumu ;iti~irse (soluverirse) (K1Z1lcahamam). 3) Burun delikleri a;zltrsa ( Qerkezc;:ukurhisar K./Esk§.) ; burun delikleri vap~akalzrsa (Ankara 49). I4) Burnu ;ekilirse (Aya§). IS) Burnu uzavzp sararzrsa (U§ak). 16) Burmt ktSalzrsa (Ankara) . . 17) Kulagz sararzrsa (Kayseri). 1 8) Kulaktanndan ~zk göriinürse (kulaklan incelir, iyice saydamla§rrsa) (Qubuk). I g) Etrafa göz gezdirirse ( "Hasta, §eytanm getirdigi pis suyu ic;:memek ic;:in sürekli olarak c;:evresine göz gezdirir; bunun ic;:indir ki hastaya s1k s1k su verilir. K.K.Y.") (Qubuk). 20) Sürekli olarak agzznz a;zp kaparsa, bu szrada gözleri kavarsa (Kasrmaga K.fAnk.). 2 I) Pe~ pe~e ü; kez agzznz a;zp kaparsa (Haymana). 22) Kulagzmn arkasz gö;iik olursa (Ankaraso). 22) Avagz ktzjzmrsa (Ölü suyuna basacak demektir", K.K.A., Qubuk) . 23) Ka~lannda degi#klik olursa (Qerkezc;:ukurhisar K. f Esk§.). 24) Sakinle~irse (Qubuk). 25) Gözü tzjagz akarsa (Klzllcahamam). 26) Göz[erinin altmda morluklar mevdana gelmi{ses• ; yü;:.ünde ter tanedkleri birikmi{se (Haymana). I2)

49 K01;)AY, H.: Ankara Budun Bilgisi, s. 153 50 K01;)AY, H.: s. 153 51 MJS1r'da da ayru inanma vard1r. EL-GAWHARY, s. 40

27) Göz/erinin feri kesilirse; gö;:,leri sulamrsa (Ankara, Aya§, KlZll28) 29)

30) 3 I) 32)

cahamam). Dili tutulursa (Klzllcahamam). <;zrpzmrsa (Kizilcahamam). Tuhaf tuhaf kokarsa 52 ·(mevta kokarsa, K.K.A., S1vas). Alt dudagz ag:onzn i;ine dogru mevillenirse (Merzifon) . Ensedeki damarlar #ierek, gö;:,e batar bir durum alzrsa (Merzifon).

Bu sayd.Iklanmiz, halk tarafindan genellikle hastanm ölecegini gösteren b~lirtiler olarak kabul edilmektedir. Yukardaki belirtiler hakldnda kaynak ki§ilerden birinin 53 a~Iklamalanru, örnek olarak buraya ahyoruz. Örnekteki rakamlar, yukanda Siralanan psikolojik ve fizyolojik "ölüm belirtileri"ni kaqllamaktad1r. I .

2 •

3. 4. 5. 6.

7. 8. 9. Io . I I .

Ölümii vakla.;maktadzr. Ölümü yaklaimaktadzr. Öliimii ;abuk olacaktzr. Ölümü vaklaimaktadzr. Öliimii diiiünmekt~dir. Normal olarak vapar. Öliimü düjündiigünii gösterir. Cevapszz. Ölümü vaklaimaktadzr. . Ölümii vaklaimaktadzr. Hemen ö'lece~ini göstermez.

Hemen iilecegini gösterir. Ölüm am belirtisidir. 3 . Ölecegini göstermez. 4 . Ölecegini göstermez. 5. Ölecektir. 6. Ölecektir. 7 . Ölüvordur. 8 . Artzk ölecektir. 9 . Ölüm belirtisidir. I o . Ölüm belirtilerindendir. I I • Hemen ö'lecegini göstermez. I .

2 .

VI. Tabut, kazma, kürelt, kazan ve cesetle ilgili olanlar

Ölüme i§aret saYilan belirtiler arasmda tabut, kazma, kürek, kazanla ilgili inanmalarm yanJSira cesetle ilgili olanlar d a vard1r. Cesetle ilgili belirtilerden hem ba§kalanrun ölüp ölmeyecegi, hem de ölenin yazglSl hakkmda bilgi edinilmeye ~ah§Ilmaktad.Ir. Cesetle ilgili inanmalar nekromantinin 54 bozulmu§ bir bi~imi olarak görülmektedir. 52 lrlanda'da ölecck kimse toprak kokarm1~. HARTMANN, s. 142 53 Güm~dcre, (Merzifon) . . 54 ÖRNEK, S. V.: Etnoloji Sözlügü, s. 184

34·

Tabut I) Tabut, taitntrken sallamrsa (Kayseri, Merzifon). 2) Tabut, laizntrken geri geri gelirse (Kayseri). 3) Tabut, lGizntrken saga sola dönerse ( Qorum, Qankm, Datc;a, Kayseri). 4) Tabut, lGiznzrken gzczrdarsa (Qankm, Qubuk, Qorum, Kayseri). s) Tabut, lGiZ1llrken egri giderse (Ktztlcahamam). 6) Definden sonra tabut bir olay sonucu istenmeyerek yerde sürünürsc (Ankara). 7) Ölü tabuttan ftkarzldzktan sonra tabutun üzerine oturulursa (Derelu§la K.J Ank.). 8) Tabut, tamanlara agzr gclirse (Qubuk, Merzifon). g) Tabut, taiznzrken zigzaglar fi;::erse (Gaziantep 55 ).

Kazma, kürek, kazan, m ezar I) lvfc;::ar eiilen ka'zma kürekle cvc girilirse (Nigde, Qubuk, Duragan, Nusret K.JBalk., Mara§, Divrigi, Sögütözü K.JErz., Eski§ehir). 2) K azma vc kiirek iist iistc me;::arzn üzerine yarczna bzrakzlma (SIVas, Qorum, Erzincan, Duragan). 3) Ölü yzkamak i§in su zsztzlan ka;::an devrilirsc (Nigde, Duragan, Eski§ehir, Lalahan K.JAnk., Qorum, SIVas, Mara§ 56, K1r§ehir, Bogazlayan) . 4) Mezarm bir köiesi yzkzlzrsa (Kayseri). 5) Su zsztzlan ka;::an altzndaki alef ses §tkanrsa (Kayseri). 6) Terleiir, cena;::eden sonra §tkarzlzrsa (Divrigi). 7) Mezar ka;::zlzrken hazzr bulunan insanlar tek olursa (Incigez K.J Kast.).

Ceset I) Tabut i§erisindeki ceset sallamrsa (Bogazlayan, Duragan, Qubuk,

SIVas, Kayseri, Klqehir, Nigde,· Yalören K.jSIV., Qankm, Erzurum, Ankara, Lalahan K. JAnk., U§ak). 55 SABR!, ~·: Gaziantep'te Dogum ve Ölüm, HBH., Gilt 8, Sayt 88, s. 79 56 Ölümün o eve yaytlacagma inamhr (K.K.Y.).

2) Yzkanzrken eti yumuJarsa (Yalören K. f S1v., KlZllcahamam). 3) Ölünün eti yumuJarsa. (Nigde, U§ak 57). 4) Ceset tabutta yan diinerse (Qubuk). 's) Ceset evde uzun süre bzrakzlzrsa (Afyon, 58 KlZllcahamam, Mara§59). 6) Cesedin bedeninde filrük olursa (Kayseri). 7) Cesedin boynu egik olursa (S1vas, Klzlicahamam, 60 Inciegez K.f Kast.). 8) Ölmiif kijinin eti, topraga gömülürken MLa yumuk (yumu§ak) duruyorsa, evinden biri daha ölür (Tortum61, ~enkaya). Ne~romantik

karakterde olanlar

I) Tabut i§indeki ceset agzrsa günahkar, hafifse sevapkardzr (Klzilca-

2) 3) 4) 5) 6)

harnam). Yüzünde· donmui bir güliij bulunan ö'lii yerini görmiif (Allah! görmü§) sayzlzr (Klzlicahamarn). Hasta sag tarafa dönük ölmilfse ya da sag elini gögsiine koymujsa imanltdzr, cennete gidecektir (Ankara). Yumujak ceset yumufaklzgzna (iyiligine), 'katz ceset kattlzgzna (kötülügüne) ijarettir (Qubuk). MorarmzJ ölii cehennemliktir (Qubuk). Cesedin yiizü güzelse cennetliktir ( Qubuk).

57 "Bir ki~iyi daha bekledigine inaruhr" (K.K.Y.) . 58 "Ba~kasrmn ölecegi ya da ölünün öle dünyaya gitmek istememesi; ölenin sevdiklerinden aynlmak istemedigi, onlan da birlikte götürmck istedigi bis;iminde yorumlamr (K.K.A.) 59 "Ceset bir ki~iyi daha beklemektedir" (K.K.Y.) . 60 "Birini daba götürecek" denir (K.K.Y.). Almanya'da ise pazar gecesi ölü tabutta kahrsa, iki kom~usunu daha götürcccgine inaruhr. IRLE, s. 7 61 KARDE~, M.: Tortum'da Halk !nanmalan, s. 60

KA~INMALAR

Qagn§lm yoluyle ölümü hatrrlatan, ba§ka bir söyleyi§le ölüm ic;in önbelirti saytlan belli olaylarm, e§yamn, dü§lerin, psikolojik ve fizyolojik d egi§ikliklerin yamnda, yerine getirilmedigi zaman ölüm getirecegine inarulan bir takJm i§lemler ve davrarn§lar da görülmektedir. A§agtda stralanan bu i§lemler, ölenie ilintili kimi ara<;-gerecin, davram§m ve durumun ölüm getirecegi korkusunda temellenmektedir. Bu korkudan kurtulmak, daha dogrusu ölümü uzakla§tJrmak, saptrrmak ve etkisiz lulmak ic;in bir talam uygulamalara, ka<;mma- · lara dikkat etmek gerekmektedir. r) Ölü evindeki yemekler bojaltzlzrl (Hopa, Rize) ; yemek dolu kaplar bojalttlzr (Qubuk); yiyecek ve i§ecekler dzjarz flkarzlzr2 (Dogankent B.fGir.); a§zk tu;:; varsa, üstü ärtülür (Ankara). 2) Bir mahallede ölen olursa, o mahalledeki su dolu kaplar bojaltzlzr3 (Gürün4, Hafiks, YlldiZeli6, Zara1, Bogazlayans, Re§adiye 9 , Siverekto, Kastamonun, Zilen, Duragan, Qubuk, NalhhanD, "Öiüm bul<!imJ~tlr" diye (K.K.A.) · 2 "QIImnlmazsa·ötünün kam bu yemeklere bula~t1nhr ve mekruh olur" (D.A.). 3 lsvi~re'de ölünün ruhu ytkand1 diye mutfaktaki su kaplan bo~altJIJr. Ayru ~ekilde evin efendisi öldügü zaman ~arap1an dökmek ya da ~arap ft~Jlanna vurmak gcrekir; yoksa ~arap e~ir.

4 7 8 9 10

11 12 13

HOFFMANN-KRAYER, E.: Feste und Braeuche des Schwcizervo1kes, s. 31 Yabudilerde de ayru ädet görülmektedir: "Bu ädetin temelinde azrailin zehirli kthcJm sularda temiz1edigi, böylece suyun zararh hale geldigi tasanrru yatmaktad1r." ANDREE, R.: Zur Volkskunde der Juden, s. 116 5, 6 ÖRNEK, 1966, s. 91. "Azrail parmagm1 battr~" diye (K.K.A.). "Ölünün ruhu gezer" diye (D.A.) BOLULU, 0 .: R~adiye'de lnan~lar, TFA,. Cilt 4, sayt 88, s. 1398. lNAN, M., HBH., Cilt, VI, Sayt 66, s. 143 MÜMTAZ, HBH., Cilt III, Sayt 34, s. 283. ÖZTELL!, C., TFA., Cilt 5, Sayt 116, s. 1862. "Azrail kanh b1~ag.m ytkar" diye (K.K.A.).

S1vas14, Qerkezc;:ukurhisar K. /Esk§., Erzurum, Qorum, U§ak, Divrigi, Aksaray, Nigde, Mer~ifon, Konya). 3) Yedi evdeki su dolu kaplar bo~altzlzr 1 s (Nusret K. JBalk.!G, Sünlü K. jAnk,11, K.tzlicahamam, Ankara, Afyon). 4) Olii yzkanzrken uyuyan kimseler uyandzrzlzr1 s (K1qehir, Mara§, Merzifon, Nigde, Aksaray, Kevenli K.jS1v., Divrigi, S1vas, U§ak Sögütözü K . /Erz., Erzurum, Hopa, Rize, Kayseril 9, Nusret K. fBalk.zo, $arkl§Iazt, Hafikn). 5) Cenaze geyerken uyuyan · kimseler uyandzrzlzr (Kxzllcahamam, N usret K. fBalk., Qanklar K. j!c;:el, U§ak, Divrigi, Merzifon, Konya, NalhhanzJ, Bogazlayan24, Artvin ve Murgul,zs $ebinkarahisar26). 14 "Azrail pen~esini vurm~tur" diye (K.K.A.). 15 Beltirlerde yedi gün gec;meden ~achrdan kimseye bir ~ey verilmez. Aynca yedi gün i~inde yürek ve cii~er yemekten kac;mthr. KATANOFF, s. 109, 110. 16 "Azrailin yedi evde bu;agmt ytkadtgtria inamhr" (D.A.). 17 "Azrail yedi evin suyunda kthcmt ytkarmt~" (K.K.A.). 18 Almanya'da gece biri öldügü zaman ev halki ve c;ocuklar hemen uyandmhr, yoksa uyuyanlann "ölüm uykusu"na yatacagmdan korkulur. SCHWEBE, s. 51 Yine Almanya'da uykuda ruhun bedeni terkettigine inamldtgt ic;in, ceset bulunan ycrde uyuyanlan uyanchrmaya dikkat edilir. LANGE, s. 80 Kimi ilkel toplumlarda, uyuyan kimscleri uyandtrmak isterler; c;:ünkü uyuyan bir kim· senin ruhunun uyku strasmda c;:ok uzaklara gidip, bir daha dönmcyeceginden korkulur. BIRKET-SMITH, K.: Geschichte der Kultur, s. 379 Aynca ha1ktmtzm uykuyu "küc;ük ö1üm" diye nite1cmcsi de dü~ündürücüdür. 19 "Öiüm uykusuna c;ökmesin diye" (K.K.A.). 20 "SaygtStzhk olmasm" diye (K.K.A.). 21 ÖRNEK, 1966, s. 91 22 ÖRNEK, 1966, s. 91 23 "Ölünün agrrhgt basar" diye (K.K.A.). 24 "Özellikle ktrkt c;:tkmam~ c;:ocuklar (ö1ü baskmt olmasm) diye ayaga kaldmhr. Aym ~ekilde (ölünün ai1trhgt basar) diyc büyükler de uyandmhr (D.A.). 25 Özcllikle c;ocuklann ölü basktm'na ugrayacagmdan korkulur. KAYA, $.: Artvin ve Murgul'da Baskm, TFA., Gilt 12, No. 235, s. 5193 26 Ölü basar diye yatanlar ayaga ka1dmhr; aym durum b~ikteki vc kundaktaki s:ocuk1ar. ic;in de söz konusudur. OKUTAN, H .: $ebinkarahisar vc Civan, s. 411

6) Cena;:.e evden szkznca ardmdan su dö'külür21 (Nusret K. /Balk., Srvas 26, H afik/9 Ylld.l zeli/0 Zara31 , Bergama KöyleriJJ, Trabzon,J4 Kayseri, Duragan, Qubuk, Derekl§la K. JAnk., Hopa, Rize, Afyon, Nigde, Haymana, Aksaray, Qanklar K. ji<;el). 7) Kapz ö'nünden tabut geserken, arkaszndan su dö'kiiliir (Zara,Js Divrigi, Kayseri, Qubuk, Duragan). 8) Öliiniin yatagz toplamr; yatagzn yerine ta; konur ya da su serpilir (Bogazlayan,J6 Srvas,J? SiverekJ a, Nallihan39, KJ.zucahamam4o, Merzifon4t, Ank.ara42, Qubuk4J, Trabzon44, Hafik4s, Zara46). g) Ölii yzkandzktan sonra su zsztzlan ka;:.an ters sevrilir (Urfa, Siverek47, Gürün, Kangal ,Hafik, !mranh, Ylldrzeli, Zara ve buralara bagh kimi köyler,4s Konya 49 , Qubukso, Bogazlayanst, Eski§ehi!·, Sögütözü K. JErz., Qorum, Qanklar K. j!<;el, Afyon, U§ak, SlVas, Merzifon, Mara§, K1qehir, Duragan, Kayseri, Alacahöyükst"). 27 Almanya'da Hanover ljCvresinde "cenaze alaymm evi terketmesinden sonra ardmdan su dökülür ve kaptlar hcmen kapattlrr". SCHWEBE, s. 54 Eskiden Yahudiler ölü evden ljtkar 4_;tkmaz arkasmdan bir testi atarlar~. ANDREE, s. 116 28 "Eve agtrhk ljökmesin" diye (D.A.). 29, 30, 31, "Agtrltgt de birlikte gitsin" diye. ÖRNEK, 1966, s. 91 33 BAYATLI, 0.: Bergama'da Köyler, s. 41 34 1NAN, A.: Birinci 1lmi Seyyahata Dair Rapor, s. 53 35 ÖRNEK, 1966, s. 91 36 "Bereketini götürmesin" diye (D.A.). 37 "Agtrhgt orda kalsm, evden ba~kast ölmesin" diye (K.K.A.). 38 "Yeri agtr olsun, ba~kast ölmesin diye. 1NAN, M., HBH., Gilt VI, Sayt 66, s. 143 39 Ta~ yerine sogan ve un konur (K.K.A.). 40 Burada da ta~ ycrine sogan ve un konur (K.K.A.) . 41 Yatagm yerine, orasmt ISlatacak kadar su dökü1ür (K.K.A.). 42 Yatak kaldmlmca yerine su serpilir (K.K.A.). 43 Ceset yataktan ljtk.tnca cv ytkamr (K.K.A .). 44 !NAN, A.: Birinci Umi Seyyahata Dair Rapor, s. 53 45, 46, ÖRNEK, 1966, s. 91. ·~7 1NAN, M., HBH., Gilt VI, sayt 66 s. 142. 48 ÖRNEK, 1966, s. 91 ~9 Konya'da kazan üstünde mum yaktltr (K.K.A.). · 50 Qubuk'ta, kazam kuran kald1r1r (K.K.A.). 51 "Bir daha kurulmasm" diye (D.A.). 51 a KO~AY, H. Z.: Alacahöyük Etnografya ve Folkloruna Dair, s. 34.

Su tszltlan ate~ dagzlllzr, sb'ndürülür (Kayseri); su zsllzlan ate~ bajka jeve kullanzlmaz, atzlzr (Ankara, Merzifon); ölii suvu zsztmak i;in kullanzlacak vakacak b{ljkalarzndan saglanzr (Kayseri) ; ölü suvunu zsztan odun artzklarz evde kullanzlmai. (Qanla.n); kazan altzndaki odun ve kill dtjarz atzlzr (Urfa). II) Olü evinden, dönenler dogru kendi evlerine gider, tuvalete girerler; vakznlarznzn yüz[erine bakmazlar; b{ljkasznzn evine gidilirse, o eve ölüm getirilecegi diijünülür; bu nedenle herkes vukardaki kayznmalara dikkat eder (Ankara, Nalllhan, Qubuk); Cenazeve katzlan ilkin kendi evine giderek, dogruca helaya girer; tersi yapzlzrsa evdekiler "ölü baskznz" olurlar (Merzifon). Cenazeve katzlaTT..lar ellerini yüzlerini yzkamadan eve girmez/er (Kayseri, Erzurums2). Olii evinden ftkan t{lja oturur (S1vas 5 J). Cenaze tb'reninden ya da ölii evinden dönen kiji hemen bir eve girmi~se, evdekilerin "baskzn" olmamalarz ifin ayaga kalkmamalarz gerekir (Murguls4). Cenazeden dö'nen dogruca eve girerse, iyerdekileri "ölü baskznz" na ugratabilir (~ebin karahisarss) . 1 2) Mezar dönüjü, eve dönüldügünde, ö'lenin yakznlarz arkalarzna bakmaz/ars6 (Lalahan K. jAnk.s1), Zarass, Krr§ehir, Mara§, Merzifon, Nigde, Yalören K./SIV., U§ak, Qankm, Sögütözü K . /Erz., Qubuk, Kayseri, Nusret K. /Balk.). 13) Kazma, kürek elden ele verilmez (Sögütözü K. fErz. 5\ Ankara, Qubuk). 14) Sabun b{ljkaszna el üstünde verilir; filnkii ölü yzkavanlar sabuJ;f biribirlerine avuf i§inde verirler. Bu olava bem:.erlikten her a~ •o1ümün pejlerini izliveceginden korkulur (Hopa, Rize) . -. 10)

52 53 54 55 56

1NAN, A.: Birinci llmi Seyyahata Dair Rapor, s. 53. "Agrrhk ta~a ge~in" diyc (K.K.A.). KAYA, TFA., Cilt 5, Sayt lOS, s. 5193 OKUTAN, s. 411 Yakutlar da ölüyü gömdüktcn sonra evc dönerlerkcn arkalanna bakmamaya c;ah~tr· lar. BUS CHAN, G. : Die Sitte der Völker, Cilt II, s. 263 57 "Egcr arkaya bakJhrsa, insan ölcnin hayaliyle ka~uacakm1~ gibi olurmu~ ve hayal (ruh) evc gclirmi~ gerisin geriye... Hayalin cve gclmesiyse, en scvdigi birini götürccek demektir (K.K.A.). 58 ÖRNEK, 1966, s. 91 59 "Mezar kazanlar ya da örtenler kazma ve kürcgi elden ele vermezler; kazma kürek ilkin yere b1rakthr ve yerden alm1r. Bu ara~larm d ogruca bir elden ötekinin eline verilmesi sürckli mezar kaz1lacagma i~arettir; bu ka~mmaya dikkat edilmezse, ba~kalarmm da ardarda ölecegine inaruhr" (K.K.Y.).

2. Bölü1n Ölüm Szrasz

A. ÖLÜM OLAYININ DUYURULMASI Ölüm olaymm duyurulmasmm en dogal bic;imi ölenin yakmlanrun aglamalanyle olur. Ola}'l duyan kom§ular ölü evine toplanarak, ölünün yakmlannm acuarma ortak olmaya, onlan avutmaya, ilk haz1rhklan yapmaya yard1mC1 olurlar. Bu arada ölü sahipleri ya da kom§ular gerekli yerlere olay1 haber verirler. 1 Bu i§ küc;ük yerlerde adam c;Ikart1p "haber okutmak" ve e§edosta haber vermekle de olur. Eskiden kasaba ve köylerde haber ic;in tellallar c;Ikanlmgi gibi, özel habercilerin kullaruldlgi da görülüyordu. Giderek bu tür haberle§menin, özellikle tellal c;Ikartmarun azalmgm1 söyleyebiliriz. Ölüm olaymm duyurulmas1 genellikle a§ag1da gösterdigirniz yollarla yapümaktad1r: a) b) c) d) e) f)

Ölü sahipleri tarafmdan Kom§ular tarafind an Garnilerde sala verdirmekle Belediye ya da muhtarbk hoparlörleriyle Gazete ilanlanyle Radyo, telefon, telgraf vb. arac1hg1yle.

Köylerde, ilc;elerde ve küc;ük kentlerde "evden eve haberle§me" nin, "okutucu c;1karma"run yaru srra en yaygm usul sala verdirmektir. Örnegin Balören bucagmda (Qankm) kom~ulardan biri imama gider, olayt d uyurur. !mam da salä verir; böylece bucak halk1 olay1 duyrnu~ olurlar (K.K.A.).

Küc;:ük yerlerde salay1 duyan kimse, birinin öldügünü anlayarak, ölenin kimligini soru§turur. Aynca belediye hoparlörleri aracllJ.gtyle de ölüm olaYJ. ve ölenin kimligi halka duyurulur. Ancak bu duyurma i§i daha c;:ok zenginler, "itibarh" lar ve tamnmi§ kimseler i<;in yap1lmaktad1r. Gazetelere ilän vermek yoluyle olay1 duyurma daha <;ok büyük kentlerde görülmektedir. Gerek büyük kentlerdeki nüfus yogunlugu, gerekse ölüm iläm vermenin giderek bir c;:e§it "moda olmas1" bu tür duyurmay1 yaygm bir duruma getirmi§tir. Ölenin zenginligi, toplum i<;indeki yeri vb. gazetelere verilen ilanlarm büyüklügünü, kü<;üklügünü, göze batarhgm1 belirlemektedir. Bu ilänlar ölenin yakmlan tarafmdan verildigi gibi, ölenin c;ah§tlg1 kurumlar tarafindan da verilmektedir. Büyük kentlerd~ cenaze i§lerini alan ticari kurulu§lar da varrur. Bunlar defin ic;in gerekli haz1rhklann yam s1ra ölüm ilänlanm da üzerlerine almaktadrrlar. Eskiden sadece azmhklann ölüleri tc;m c;ah§an "Cenaze i§Ieri Servis"lerine son bir iki YJ.ldan beri "isläm Cenaze i§leri"de katllnn§tlr. A§ag1da büyük ve küc;ük boydaki iki ölüm ilam ile, · söz konusu servislerin ilanlan görülmektedir.

VEFAT Trabzon e~rafmdan merhum Halil ibrahim Karaali'nin ve merhume Seher Karaali'nin ogullan, Lamia Karaali'nin sevgili e~i, Mehmet Karaali ve Sema Karaali'nin sevgili babalan, Suzan Karaali'nin kaympederi, Sennin Karaali'nin büyükbabasl, A vukat Eierem Atakul ve Sümbül Atakul'un damatlan, Cahide Atakul ve Ayla, <;Jürdogan ve Uras Gürdogan'm eni ~teleri, Kemal Üc;:yigit ve Türkän Üc;:yigit'in (iok sevgili ve candan arkad~lan

f;OK ACI KAYBIMIZ Ruhsat bnmm vc merbum Bo~· komiscr R emzi Vcysc.Ui'nin scvgili klzt, Norvcc DUyükel~isi RU~tU Veysclli He Lcmllll Ergün'Un biri· cik AblnlnrJ,

l\IEDiHA VEYSELLt

Yüksek Kimya Mühendisi ve istanbul tüccarlanndan ~siz insan

OSMAN KARAALi 13. 9. 970 günü Tanrmm rahmetinc kavu~mu~tur. Cenaze 14. 9. 970 Pazartesi günü ögle namazm1 müteakip ~i~li Camiinden kaldmlarak Feriköy aile kabristanma defnedileccktir. KARAALi AiLESi ADINA E.')i: LAMiA KARAALt

14.61971 gUnU Alloh' m rnhmetine koVU{mu,tur. Ccnozcsi 15. 6. 1971 günü üglc nomuzlnt müteakip Si· nop'un DUyUk Camii ~crifinclcn koldtnl orok oile kobristnDUldo ebcdi istirahatgoluna tcvdi cdilmi~tir.

AlLES I Milliyct -

8205

Sonuc ... .. - 14053

VEFAT Doylor Onnik vc l stcpon Ai;"nknraoglu; ~ok scvsili GDacJcri BAYAN

VERTAYllll

AGZIKARAOGLU vcfnt cttijj:ini dost vc nkrnbnlnrn dcrin tccssürlc bildirirler . Cennzc mcrosimi (yonn) 11 Hozirnn 1971 günü soot 14. 30'do Beyoglu Dnhkpnznn "Üt; Hora.n Ermeni kilise!lindc icro. olunocnl..-:Ur.

Cennzc Scrvis J~Jeri NUBAR ~ABCh'AN Teh

4•i 51 24

Gecel

47 83 33

VEFATLAR ic;iN K1ymetli hocalar ve duahanlardan müte~ek kil cenaze merasim ekibim iz blr telefonla emrin izded ir. Gazete ilan1 ve umum muamel5.t i~in ayn ücret ahnm:~z. Cenaze i~leml erin i i~letmem.iz deruhte eder. Ac1 günlerinizi payl~1r1z.

Tel: 47 20 06 iSLÄM CENAZE i~LERi

Not: Bütün muameleler i~letmeye ait olmak üzere yurt i'ri yurt d1 ~ 1 cenaze nakli yap11lr. ist. Ak~:~m -1822

B. ÖLÜMDEN HEMEN SONRA YAPILAN i~LEMLER Ölümden hemen sonra yapllan i§lemlerin bir bölümü dogrudan dogruya cesetle ilgiliyken, bir bölümü de ceset c;:evresinde toplanmaktarur. Ölünün öte dünyaya gönderili§ine önhaz1rhk. nit~ligindeki bu i§lemlerin kimilerinin temelinde ölene "canll" gözüyle bakmarnn ve ondan korkmarun tipik belirtileri yatarken, kimilerinde de hijyenik dü§ünceler ve dinsel gelenekler rol oynamaktachr. Bu tür i§lemlerin en c;:ok görülenleri §Unlarchr: 1) Ölenin gözleri kapauhr

a) "Gö;::;üne toprak kaymaszn" diye (Lalahan K./Ank., N allihan). b) "Bu dünyadagö;::;ü kalmaszn" diye (Dereb§la K.JAnk., Qubuk, Nigde). c) "Gö;::;ü arkada kalmaszn" diye (Kastamonu, SIVas, Kevenli K . /Stv., Mara§, Ktr§ehir). d) M ezara gö;::;ü ayzk gitmesin" diye (Duragan). e) t;irkin ve korkunf görünmesin" diye (Hopa, Rize, Qankm, Zara, Kayseri, Nalhhan; Qubuk, Afyon). f) "j;ine jeytan girmesin" diye (Erzurum, Qubuk). g) "Gb';::;leri a;zk gitmesin, geride bzraktzklarzna ö;::;lem duymaszn" diye (Qanlun). h) "Ardzndan birini gb'türmesin"I diye ( Qorum). i) "Yzkanzrken canlzymz~ gibi bakmaszn" diye (Qorum). j) "Geride bzraktzklarmz düjünmesin" diye (Bogazlayan). I Almanya'da "ölü birini gözlüyor" dcnir vc ailc üyclcrindcn birinin hcmen öleccgi bit;iminde yorumlamr. REICHHAR.T, R.: Geburt, Hochzeit, Tod, s. 125 lsvit;re'dc de aym inanma vard1r. HOFFMANN-KRAYER, s. 32

k) "Sinek oturmasm" dive (Merzifon). l) "Yzkamrken su gitmesin" dive (Konya). 2) Ölünün c;enesi baglarur:

a) "Korkunf ve firkin gärü~mesin" diye (Afyon, Qubuk, N alhhan, Zara, U§ak, Qankm). b) "Yzkanzrken su gitmesin" diye (Ktzucahamam, Merzifon, U§ak). c) "9enesi sarkmaszn" diye (Ktr§ehir, Konya, Merzifon, Nigde, Stvas, Bogazlayan, Baiären B.fQank., Lalahan K./ Ank.). d) "Agzz ayzk kalmaszn" diye (Mara§, Kayseri, Qorum, Qankm, Kastamonu). e) "Ruhu yanlmaszn" diye (Kevenli K./Stv.). f) "Agzma toprak dolmaszn" diye (Divrigi, Duragan) . g) "$eytana ifade vermesin" diye (Erzurum). h) "jfine ~eytan girmesin" diye (Qubuk). i) "Agzzndan dz~arzya kan, kusmak, käpük vb. bo~almaszn" diJ'C (Derekt§la K./Ank.). 3) Ba§l ktble yönüne c;evrilir: ayaklan yan yana getirilir, elleri yan yana ya da göbek üstüne konur. ~· Tabuta kolay girsin" dive (Qankm, Qorum, Ktzilcaha· mam). b) "Kabirde yatacagz bifimi alszn" dive (S1vas). c) "Tanrznzn lzuzuruna düzgün gitsin" diye (Merzifon). 4) Ölünün ii;;:erindekiler soyu[ur (Afyon2, Kl.qehirJ, Divrigi,4 U§ak,s 'Kastamonu, 6 Ankara, 1 Sün K. fElaz. s, Zara, Kevenli K. f Stv., Nigde Kayseri, Merzifon, Mara§, Konya, SIVas, Bogazlayan, Qorum, Balören B. /Qank., Qanktn, Duragan, Eski§ehir).

2 Ölünün htrpaland1gt dü~ünülcrck üzerindekiler ytrtllarak t;tkarll1r. "Zaten o Azrail clinden t;Ikm~trr, yorgun ve bitkindir" dcnir (K.K.A.). 3 Üzerindekiler kesilerek soyulur (K.K.A.). 4 Bir gömlcklc kahr (K.K.A.). 5 Gcnclliklc bedenin üst bölümündekilcr "bagtrdan" ytrtJhr (K.K.A.). 6 "Ruhu t;tksm" diyc (K.K.Y.). 8 Uzun can t;cki~mclcrinde cam kolay t;tksm diye o kimsclerin "köynek"i yrrtlhr. ERDENTUG, N.: Sün Köyü'nün Etnolojik Tctkiki, s. 55

5) 'Yatagz degiitirilir; ceset "rahat döiegi"ne alzmr (Divrigi 9, Kastamonu, Afyon, Duragan,'o Erzurum, Urfa, Qanlun,u Qorum, Bogazlayan, SIVas, Konya,12 Mara§, Kayseri,nNigde, Zara, Nalhhan, Ankara, Merzifon,l4 Qubuk,1s Kandrrals0 ) . · 6) Öliiniin karnzna bz;ak, demir, makas, maia, bakzr, kayzJ vb. konur (Nalühan, Kayseri,l6 Duraganp Ankara, Qubuk, Kizllcahamam,ls Aya§, Nusret K.JBalk.19, Zara2o, Kevenli K.jS1v.21 Dat~a, S1vas, Konyau, Mara§, Merzifon2J, Bogazlayan24, Qorum, Balören B. /Qank., Erzurum, Urfa2s, Hopa, Rize, Lalahan K . /Ank., Afyon, K1qehir, U§ak, Eski§ehir26, Ye§ilöz K./Ankara27, Haymana, Istanbul2s, Güzelova K. /Erzu.29). a) ".$iJmesin" diye (Kayseri, Qanlun, Ankara, Qubuk, Kizücahamam, Zara, Nusret K./Balk., S1vas, Mara§, Konya, Qorum, Hopa, Rize). b) ".$eytan gelmesin" diye (Nallihan). c) "Giinahz az;alzr" diye (Aya§) . d) "Hortlamaszn" diye (Dat~a). "Ölü dö~egi" ne konur. Ayru yatakta tcmiz bir yorgana sanhr. Eu degi~iklik "Rahat Dö~egi" olur. Yatag1 degi~tirilir; herhangi bir ~eye sanlarak "rahat"a ahrur. Gelene gidene s:irkin görünmesin dü~üncesiy1e yatag1 degi~tirilir (K.K.A.). !s:inde öldügü yataltl ölüm esnasmda kirletmi~ olabilir.; ölü temiz bir yataga ahmr, bu yatak yasttkS1Zd1r (K.K.A.). 14 Yatag1 yoksa, yorgan iki kat edilir, ölü bunun üzerine "emanete" ahmr (K.K.A.). 15 Ölen gens; ise, "gelin yatagt" na al.uur. 15a UYGUNER, M.: TFA., Gilt 5, SaYl 105, s. 1669 16 Anahtar da konur. 17 Duragan köy1erinde ö1ünün göbegine kay1~ kcmer konurmu~ (D.N.). 18 M~a da konur. 19 A~amdan ölmü~se, cesedin üzerine s;ift k_ay1~1 ya da bu;ak, demir konur. 20 Bakrr da konur. 21 Sini konur. 22 Makas konur. 23 Ölünün ba~mda bekliyen olmazsa konur. 24 Makas konur. 25 Gece ölmü~se anahtar, demir konur. 26 B1s;ak konur. PORSUK SaYl, 31-32, s. 282 27 M~a konur. 28 BAYRI, H.: !stanbul Folkloru, s. 115 29 KO~AY, H.-KILIQ, H.: TED., Say1 V., s. 89. 9 10 11 12 13

7) Olüniin bulundugu odamn pencmleri ayzlzr (Kastamonu, Klqehir, Lalahan K. /Ank., Balören B. /Qank., Qorum, Bogazlayan, Merzifon, Nigde, Kevenli K./Srv., Aya§, Qubuk, Ankara, Talas, Mara§Jo). a) "Ruhu yzkszn" diyeJl (Krqehir, Lalahan K./Ank., Bä.lören B./Qank., Bogazlayan, Talas). "Otiim kokusu fZkszn" diye (Merzifon); "kabir kokusu gitsin" diye (Duragan); "temiz hava vursun" diye (Erzurum); "kötü hava fZksm" diye (K.J.qehir, Balören B. /Qank., Konya, Zara, Qubuk, Kayseri, Nallihan, Qankm). c) "Azrail fZkszn" diye (Kevenli K. /Siv.). d) "Melekler iferi girsin" diye (Qubuk). 8) Ölüniin bulundugu oda aydznlatzlzrlz (Klr§ehir, Balören B./Qank.Jl Konya, SlVas, Zara, KayseriH, NalhhanJs, QanklnJG, Erzurum, Duragan, Merzifon, Divrigi, AnkaraJ?, QubukJS, Klzllcahamam 39, Aya§, Nusret K./Balk., Nigde, Mara§, Qorum, Hopa, Rize, Lalahan K./Ank.4o, Afyon, U§ak41, Kastamonu, "nats:a, Haymana4z, istanbul4J, Urfa44, Mu§4s). g) Öliinün bG_§ucunda kuran okunur (Her yerde). 30 1NAN, M.: HBH., Gilt 3, Sayt 25-26, s. 4 31 lsvic;re'de kimi yerlerde ö1ümden sonra "ruhu d1~an c;ilmn" diye ölünün yatt1g1 yerin pencereleri aphr. HOFFMANN-KRAYER, s. 31 32 lsvic;re'de ölünün odasmda gece gündüz "ölüm l~lgl" yaluhr. HOFFMANN-KRAYER, s. 31 33 "Ötc dünyas1 da böyle 1~1kh olsun" diye (K.K.Y.). 34 "l~lgl sönmesin" diye (K.K.A.). 35 "Ruhu gezermi~" diye (K.K.A.) . 36 "Ölü evdcn <;1kt1ktan sonra, ruhu geri geldiginde ccsedini ararken güc;lük c;ekmesin" diye (K.K.A.). 37 K1rk gün süreyle aydmlat1hr. 38 K1rk ya da yedi gün süreyle aydmlatilu. 39 Sabahaca ya da iki gün sürey1e aydmlauhr. 40 Klrk gün süreyle aydm1atlhr_ 41 "Bekleycnlerin korkmamas1 ic;in aydm1ahhr" (K.K.A.). 42 Ür; gün süreyle aydmlahhr. 43 Ycdi ya da lurk gün I~lklandmhr. BAYRI, s. 117 44 1NAN, M.: HBH., Gilt 6, sayt 66, s. 142 45 üc; gün süreyle lamba yakilrr. SAN, S.: Dün ve Bugün Mu~, s. 80

4·7

C. ÖLÜNÜN GÖMÜLMEYE HAZffiLANI§I Yukarda anlatugumz önhazrrhktan sonra gömme ic;:in gerek dinsel, gerek gelenel;csel bakundan zorunlu olan haz1rhga gec;:ilir. Bu haz1rhk üc;: önemli i§lemden gec;:mektedir: Y1kama, kefenleme ve cenaze namaZl. Her üc;: i§lemin c;:evresinde dinsel olanlann yaru s1ra, bir c;:ok geleneksel adet ve inanma da kümelenmekte, bunlar c;:ogu zaman ön plana bile gec;:mektedir. ~imdi, halkm kendi ac;:Iklama ve yorumlanyle ölünün bir an önce gömülmeye hazirlam§Irun gerekc;:elerini; y1kanmasmi; y1kanma yerlerini, ylkamada kullamlan kokulan, arac;: gerec;:leri; kefenlemeyi, cenaze namaztm, tabutu, tabutun süslenmesini, cenazenin ta§mmaslm, mezara konulu§unu, telkin ve deviri görelim.

Ölen biri elden geldigince c;:abuk gömülmeye haz1rlamr. K.i§i sabahleyin ölmü§se ögle namazma, ögleyin ölmü§se ikindi namazma yeti§tirilir. 1kindiden sonra ölenler, o gece bekletilerek, sabahleyin gömülürler. Uzaktaki yakmlanrun cenaze törenine katllmalanm saglamak amac1yle ölünün özel olarak bekletildigi durumlar da vardlr. Ölenin bir an önce gömülmeye hazrrlanmasmm gerekc;:eleri: a) "Kokmaszn" diye (Ankara, Qubuk, Lalahan K./Ank). b) "Ote dünyaya bir an önce gidip hesap versin" diye (Aya§). c) "Beyni sogumaszn" diyet (S1vas). d) "9ilesi daha jazla siirmesin" diye (Nalhhan). e) "9ilmesin" diye (Kayseri). f) "Acz bir an önce unutulsun" diye (Balören B.JQank.). g) "Bir an önce topragzna kavuJsun" diye (Kayseri). 1 Qabucak gömülürse beyni sogumaz. Bcyni sogumayan kimse de sorgucu melcklcrc ifadesini iyi verir (K.K.Y.).

I. Ytkama Ölü a) b) c) d) e)

Meslekten YJkaYJcllar Hocalar Bu i§te tecrübeli olanlar "Dini bütünler" Meslekten kimse bulunamazsa, ölü evinden ya da kom§ulardan biri tarafindan y1karur.

Ölü y1karurken, y1kayana yardlm. eden bir iki ki§iyie2 ölünün yakmlarmdan ve kom§ulardan kimileri de bulunur. Genellikle yJkama srrasmda az kimse bulunmaktadJr. Kadmlan kadm, erkekleri erkek YJkayJc!lar Ylkarlar. Kadmm Yikand1g1 yere erkek, erkegin YIkandlgl yere kadm girmez. Büyük kentlerde ylkama i§i mezarbklarm gas1lhanelerinde yapllmaktadir. Daha önceden belediye cenaze i§leri müdürlügüne ödenen belli bir para kaqtbgmda y1kama i§iyle görevli kimseler ölüyü y1karlar. Qogu kü~ük kentlerde, il<_;:elerde ve köylerde bu i§ ücret kar§thgmda yaplldJg1 gibi "sevabma" d a yapllrr. Ancak ölü sahipleri ylkay1c1lara para ya da ölenin giysilerini vererek onlan memnun etmeye ~ah§1rlar. Ölü ilik su ile ylkanrr ve ölüye gusl abdesti aldmhr. Cesedin burnuna, kulaklanna vb. pamuk t1kandig1da olur. Nedenleri a§ag1daki gibi ac;lklanmaktad1r: I) $eytan girmesin" diye (Klqehir). 2) "Pislik, akzntz ;zkmastn" diye (Mara§, Merzifon, Qubuk, Nallrhan, Eski§ehir, Erzurum, Sögütözü K.fErz., Balören B.f Qank., Afyon, U§ak, Zara). 3) "Su ka;maszn" diye (Merzifon, Eski§ehir). 4) "Abdesti bozulmaszn" diye (Kayseri, Nigde, SIVas, Ankara, Duragan, Eski§ehir, Erzurum, Qankm, Afyon, U§ak). Ceset a) Evin avlusunda, b) Evin uygun bir yerinde, 2 Qubuk'ta bunlara "su

lh~tmc!lan"

dcnmektedir.

c) d) e) f) g) h) i)

Evin bah~esinde, Siperlik bir yerde, Kapt ardmda, Qad1rda, Mezarhk gasllhanesinde, Hastahane gas1lhanesinde, Camide ytkamr.

Anadolu'nun ~ogu kent ve köylerinde, belediye gasllhane yapmanu§sa, evlerin avlulan ölü ylkamak i<tin en <tok kullamlan yerler olarak görülmektedir. Eski evlerin hemen hemen hepsinin birer avlusu bulunmast bu durumu kolayla§tirmakta ve yaygm bir duruma getirmektedir. Avlu bulunmayan evlerdeyse "siperlik bir yer", evin bah<tesi, bu i§ i<tin kurulan ~awr, ytkama yerleri olarak kullamlmaktadtr. Aynca eskiden oldugu gibi §imdide - özellikle kü~ük yerlerdeseyrek de olsa cami avlularmdan da yararlarulmaktadrr. Hasta, hastahanede ölmü§se orarun gas!lhanesinde ytkanmaktadtr. Belediyenin gömme ile ilgili i§leri üzerine aldtgt yerlerde, ytkama i~in mezarhklarda gasühaneler bulunmaktadtr. Ölünün ytkant§Iyle ilgili bir anlattJ: "Ölü ylkanmak üzere tene§ir tahtasma konur, ayaklan klbleye dogru uzatilir, üzeri diz kapaklarma kadar örtülür. Etrafmda üc;: be§ defa güzel kokulu buhur gezdirilir (ölünün kokusunu gidermek i!tin). Ölüyü ytkayacak olan ölünün agzmt ve burnunu ·bir par<ta pamukla ttkar. Bundan sonra eline temiz bir bez par<;ast sararak hafif ISlnml§ su ile ytkamaya ba§lar. Ölünün agzma ve burnuna su verilmez. Di§leri ve dudaklan temiz bir bez par!tastyle silinir ve ba§I da mesh edilir. Sonra ayaklan, ba§t, varsa sakali ylkarur. Her tarafma Ü!t defa su dökülür. Bundan sonra ölü evvela sol tarafi.na ~_;evrilerek vücudunda ytkanmadtk yer btrakllmaz. Böylece ytkanan ölü hafif<;e kaldmlarak karn1 mesh edilir. A§agiSlndan <;tkacak §eyler olursa, giderilmekle beraber, yeniden ytkanmaz." 3 Derleyici M. Kabaday1 tarafmdan Dogankent bucagt (Giresun) ve köylerinden derlenmi~tir.

Ölünün suyu temiz olmak §artl.yle her yerden ahmr. Qok seyrek görülen ka<;mmalann di§mda 4 ko~ular severek ve istiyerek su verirlers. Aynca öl4 i<;in hazulanan suya el batmlmamasma <;ok dikkat edilir. Ölünün )'lkanmasmdan artan su ile ilgili <;e§itli i§lemler görülmektedir. Ölüden artan su "dökülmekten", "ba§ka bir ölünün ytkanmasmda" kullamlmaya kadar uzanan ilgin<; bir tablo göstermektedir. I) Dökülür (Zara, Balören, B./Qank., Erzurum, Duragan, Eski§ehir, Kastamonu, Lalahan K . JAnk., Nalllhan, Aya§, Ankara, Qu buk, K evenli K.jSIV., Ku§ehir). 2) Eu halkt elini vilzünii vzkar (Bogazlayan6, Afyon1, Qorums, Stvas9, Qankm). 3) $ija nivetine lzastalar, ktrklt fOCuklar vzkanzr (Zara, Afyon, Divrigi, Nigde). 4) Ölenin yamajzrlan vzkanzr (Upk, Qankm, Aksaray, Kayseri, Konya, Bogazlayan, Nusret K. Balk.). 5) PeJtemal, lzaulu vb. vzkanzr (Qankm, Merzifon, Mara§) . 6) Abdest alzmr (Dereki§la K . JAnk., U§ak). 7) Hocalar ve iilii vzkavzalar ellerini vzkarlar (Merzifon, Kayseri) . 8) Son suvu dive vakmlan b'liive dökerler (U§akto). g) Avm su ile bajka bir ölü vzkanzr (Urfa). Ölünün gerek y1ka:lll§I, gerekse kefenleni§i Sirasmda degi§ik kokulu maddeler yakthp tüttürüldügü gibi cesede ve kefene <;e§itli kokular, yaglar sürülür, kutsal sular dökülür. Yablarak koku <;1kanlan maddelerin ba§mda buhur, günlük, kafuru ve ödagac1 gelmektedir. Halk bu maddelerden tütsü vermeyi a§agrdaki bi<;imlerde yorumlamaktadir: ·· 4 Siverek'te "mevta katiyyen evdeki su ile ytkanmaz. Aynca su, evdeki odunla tsltllmaz. Eger su, kazan, ma~raba, odun evden ahmrsa, o cvden s:ok ölü s:tkar denir". lNAN, M ., HBH, Gilt 6, Sayt' 66, s. 142 5 Barak Türkmenlcrinde ölü suyunu gens: ktzlar getirirlcr. ÖZBA~, Ö.: Gaziantep Dolaylannda Barak ve Türkmenler, s. 52 6 "Ölenin ardmdan ~ok üzülmemelc is:in" (K.K.A.). 7 "Ötc dünyada ölüyle bulu~rnalc is:in" (K.K.A.). 8 "Aa sogusun" diye (K.K.A.). 9 "Ferahhk olsun" diye (K.K.A.). 10 "Hak hukuk varsa üzerinden stynlsm" diye (K.K.A.).

.I) "Kokuya {eytan gelmez" (Ktr§ehir, Erzurum, Qorum, U§ak, Stvas). 2) "Gökten kokuya metekler inermi{'' (Afyon, Bogazlayan). 3) "Olii kokusu yokolsun" diye (Konya, Merzifon). 4) "Me;:.arda cesede yz[an, fZYan vb. yana{mastn" diye (Hopa, Rize). Cesede ve kefene dökülen, sürülen, kokusu sindirilen maddelerin ba§hcalan §Unlardtr: Gülsuyu, gülhatmi ,gülyag1, gülkurusu, kma (kadmlar i<;in), hac1yagt, hactsürmesi, esans, kolonya, zemzem suyu, kafuru, <;örek otu, rnisk, karanfil tozu, kokulu c;ic;ekler ve kokulu yapraklaru. Ölü yikamak i<;in kullamlan gerekli arac;-gere<;ler §Unlardtr: Sabun, gülsuyu, kazan, saph12, ma§raba, kulplu tas, kova, sabun köpürtme legeni, kep<;e, ibrik, tene§ir tahtasttJ, ölü lifi (kendirden ya da yapagt yünden), kese, pe§kir (havlu), eldiven (lastikten ya da patiskadan), pe§tamal (önlük), kuruluk, terlik, takunya, tülbent, yazma, slttrt4.

II. Kefenleme Ölünün gömülmeye hazulam§t i<;in gerekli olan ikinci i§lem ölünün kefenlenmesidir. Kefenleme i§lemi IsHim gelenegine göre yapthr. Kefenlik bezin rengi beyazdu•s. Erkek kefeni gömlekt6, izärt7 ve lifäfe18 11 Toroslarda y~ayan Karatepelilerde "ölünün ytkanacagt suyun ic;ine haragac1 admt ta~tyan bir agacm yapraklan atJ.hr. Bu yapraklar kokuludur. Har kelimesi Karatcpclilcr arasmda koku manastm ya~atlr. Bu agac; yahani harda1 agacma c;ok benzemektedir." YALGIN, A. R: Toros1ar'da Karatcpeli Bölgesi, s. 65 12 Tutmak ic;in sap1 bulunan, ic;i oyulmu~ kabaktan yapt.lma tas. Saplt.lar agac;, c;ömlek ve balardan da yapthr. 13 K.imi yerlerde "Sal tahtast" da denilen, üzerinde ölü ytkanan, gencllikle 2 m. uzunlugunda, 80 cm. en.inde, dikdörtgen tahta kerevet.. 14 "Str Örtüsü" de denilen ve ölünün ylkamrken belli yerlerinin kapatJ.lmast ic;in kullarulan örtü. 15 Bcyaz renk imarun bclirtisi olarak kabul edilmektedir. Beyaz yerine ba~ka renklerle kcfcnleme de olur. Ancak beyaz renk daha sevap ve sünnctc daha uygundur. Kefenin rengiyle ilgili bir fetva ~öyledir: "Ölüyü ye~il elbise ilc kefen1emekte bir beis var mtdtr? Elccvap: Yoktur, läkin müstehap olan beyaz elbise ile kefenlemektir." HALEBI, I.: lzahh Mü1teka el Ebhur Tercümesi, s. 199 16 Gömlek: Omuzdan ayaga kadar örtülen bez. 17 lzar: Ba~tan ayaga kadar örtülen bez. 18 Lifäfe: Yinc b~tan ayaga kadar örtülen bez.

denilen ü~ par~a bezden, kadm kefeni ise himar19, dir' 20, hrrka21, izar ve lifafe denilen be§ par~a bezden yaptbro Diyane t i§leri Reisliginin yaymlladtg1 "Islamiyetde Cenäze" adli bir bro§üre göre, erkek ve kadm ölünün kefenlemesinin a§agtdaki gibi y a ptlmasi gerekmektedir: "Erkek ölünün evvela lifafesi temiz bir yere dö§enerek üzerine gülsuyu veya haram olmayan diger güzel kokulu bir su serpiliro Lifafenin üzerine d e izär dö§enip yine koku serpilir, onun üzerine de görnlek dö§enir ye kokulamro H avlu ile kurulannn§ olan ölü, muvakkat bir örtü ile örtülü oldugu halde gömlek üzerine yatmlarak görnlege sanhro Bundan sonra evvela sol; sonra da sag tarafmda izar ve lifafe ile birbiri ardmca vucudü kapattlrro A~tlmak ihtimali varsa, belden bez bir ku§akla baglanrro K adm ölünün kefeni de aym §ekilde serilir ve kokulamro Ölünün, evvela memeleri b ezle baglamr, üzerine gömlegi sanllro Sa~lan, görnlek üzerine ~1kanliro Sonra ba§Örtüsü, izan, lifafesi ve hukas1 ile sarilip üzeri bez ku§akla baglamro Erkek ve kadm kefenlendikten sonra varsa altmdaki kilim veya seccade ile kapatilarak, yoksa kefenle tabut i~ine . konularak musallaya (cenaze namazt ktlmacak yere) götürülür.''22 Halk arasmda, ki§inin sagligmda kefenini ahp bir k ö§eye saklamast ya da bunun ic;in p ara ayrrmasl adetine de raslarulmaktadrro Daha ~ok bir " tedbir"21 niteliginde görünen bu adetin ac;tklaru§t ve yorumu a§agtdaki bi<;imlerd e yaptlmaktadtr: a) " 0 szrada bir lelaf olmaszn" diye (Eski§ehir, Qorum, U§ak, Stvas, Kayseri, Ankara) b) " j nsan öldiigü zaman bafkalarma yük olmasm" diye (Qankm, Nigde, Merzifon, Ankara) 0

19 Himär: Ba!ia· örtülen bezo 20 Dir': Gögüse konulan bezo 21 H1rka: Gögüsten göbege ya da diz kapagma kadar örtülen geni~ce bezo BA$0GLU, Ho F.: tslämiyetde Cenaze, so 9 22 BA$0GLU, so 9-10 23 "Dünyamn bin bir türlü hali var; kocam1z ölür, oglumuz kJZJmiZ bakmayabiliro Göz görür, el tutarken ~uraya bir miktar ayU"ahm, a1trmlz üstümüz veriliro" (KoKoAo)o "Meselä ben, Allah gecinden versin, kefenim de mezanm da hazrrdtro Hi<; kimseye muhta<; olmadan ölmek isterim" (KoK.Ao, Lalahan Ko/Anko)o Kirni kimsesi olmayanlar kefen ve cenaze masraflan i<;in para ayU"arak: "Bunu, yuyucuma-kuyucuma verin" derlero (K.KoAO, Kiztlcahamam)o 53

c) "Kendi heliil paraszndan olswz" dive (Bogazlayan, Konya, Urfa, Divrigi). d) "Sevap olur" dive (K.rr§ehir, U§ak, Zara). Eskiden genellikle ya§h kadmlar bir kö§eye aytrd1klan kefenlerine "sevap olur" diye y!lda bir kez sanrurlarrru§. Hac . ziyare.ti yapanlarm «;:ogu, zernzem suyu ile Islatiliru§ ve kurutulmu§ kefenliklerini de beraberlerinde getirmektedirler. Aynca Hacca gidenlere kefen 1smarlayanlar da vard1r. Bir kö§eye ayr!lan kefenin ya da kefen paraSinin zekä.tim da vermek gerekiyormu§. Yoksulluk ya da zaman darhg1 nedeniyle ölünün yorgan yüzüne ve yatak s:ar§afma sanlarak gömüldügü de olmaktad1r.

Cenaze namazt

Ü<;üncü önemli i§lem de cenaze namaZ1d1r. isH'tm dinine göre, ölenin namazmm kihnmast i«;:in, bir takim ko§ullar g~rekmektedir. Yukarda ad1 ge«;:en bro§ürde bu ko§ullar §öyle Slralanmaktadir: I .

3· 4· 5· 6. 7.

"Ölünün müslüman olmas1, Ta'rifat ve«;:hile ytkanmi§ olmas1, Tabutun cemäat önünde olmas1, Ölünün bütün vücudünün veya 'ba§l ile heraber vücudünün yarJSimn tabutun i«;:inde bulunmas1, Cemaatin ayakta bulunmas1, Ölünün, cenaze namaz1 kilinacak ve cemä.at toplanacak yerde bulunmas1, Cenaze namazm1 kildtracak imarrun, I<lbleye kar§1, yere yakm bir yere konmu§ olan tabut i«;:indeki ölünün gögsü hizasma durmas1 lä.ztmdir"24.

Cenaze namaz1 dört tekbirden meydana gelir. MusaHa ta§l üstüne konulan cenazenin önünde imam durur, cemaat da imarrun arkasma s1ralarur. Gerekli dualann2 s okundugu cenaze namaz1 §öyle 24 BA~OGLU, s. 10-11 25 Bu dualann yerlcri ve nitelikleri mezhcplere göre bilgi i~in Bkz. Dört Mezhebin Fuuh Kitab1, s. 478-484

dcgi~mektedir.

Konuyla ilgili

geni~

kd.Irur : "imam, Allahu ekber" diyerek birinci tekbiri ahrken ellerini kulaklan hizasma götürür, tekbirden sonra da ellerini göbeginin altmda baglar. Cemaat de imamla birli.k.te ellerini kald.Irara.k. ic;lerinden tekbir ahp ellerini göbekleri altmda baglarlar. Bundan sonra imam ellerini kaldU"makstzm as:Ik sesle ikinci tekbiri ahrken cemaat de ic;lerinden imama i§tirak ederler. 1mam ve cemaat üc;üncü tekbiri ahr. !mam ve cemaat yine ayru §ekilde dördüncü tekbiri ahr almaz hic;bir §ey okumadan ellerini iki tarafa sahverirler. Sonra da evvela sag tarafa, sonra sol tarafa birli.k.te selam verirler. Selam verirken de ölü, cemaat ve melekler niyyet edilir."26 Cenazenin kadm, erkek c;ocugu ve k.Iz c;ocugu olu§una göre namazda okunmast gereken dualar degi§ir .27 Namazt k.Ihnan ölü hakk.Inda bir <;e§it aklama yapthr. imam oradakilere: "Ey cemaat, bu ölüyü nas1l bilirsiniz?" diye sorar. Onlar da "iyi biliriz, Allah rahmet etsin" diye cevap verirler.2a Bundan sonra cenaze omuzlar üzerine ahnarak gömülmek ic;in mezarllga götürülür. IV. Tabut, tabutu süsleDle, tabutla ve tabutsuz gÖDlDle

Ölünün kefenlendikten sonra ic;ine konularak ta§mdtgt sand.Iga tabut denir. Tabut en c;ok c;am ve kavaktan yaptllr. Seyrek olarak me§e, gürgen, c;mar, ceviz ve ard.Ic;tan da yaptldtgt olur. Kirni özel durumlarda agac; yerine maden kullarnldtgl ya da tenekeyle kaplandtgl da görülmektedir. Tabutun ortalama öls:üleri §öyledir: Uzunluk 2-2.25, en 50-75 cm., derinlik 40-50 cm. dir. Genellikle agacm kendi rengi kullarulma da, ye§ile boyandtgt da olur. Kirni köylerle, yerle§imin c;ok seyrek oldugu yerlerde ölü tabut yerine sedyeye benzer bir gerec;le mezarhga ta§tmr. Tabutun üzerine örtülen örtü, varsa ölü evinden, kom§ulardan, yoksa camiden ahmr. Bu amac;la Hac'dan getirilmi§ örtüler de vardtr. Genellikle ye§il renkli olan ve üzerlerinde Arapc;a yazth dualarla kutsal ki§ilerin adlan bulunan bu örtülere "Tabut Örtüsü", "Kabe 26 BA$0GLU, s. 11-12- 13 27 BA$0GLU, s. 13 28 BA$0GLU, s. 14

Örtüsü", "Cenaze Örtüsü", "Sal Örtüsü" denmektedir. Bu örtülerin yerine tabutun üzerine hall, kilim, battaniye, kuma§ vb. örtüldügü de olmaktaclrr; ·ölen, sagllgmda vasiyet ·etmi§se, bunlar sonradan carnilere hediye edilirler. Halk, tabutun üzerine, ölenin cinsini, ya§rm, toplumsal yerini belirtmek amac1yle giyim e§yasr koymaktad1r. Kadmlar i«;in: Yemeni (Qankm, Qubuk, Ankara, Afyon, Merzifon), bl1förtüsü (Qorum, Konya), krep (Duragan), yazma (U§ak, Merzifon, Konya, S1vas), tülbent (U§ak, Kayseri, M erzifon), manto (Bogazlayan, Konya, Kayseri, Nusret K. fBalk.) hzrka (Bogazlayan), eJarp (SIVas, Konya), ylljmak (Kayseri, K..1qehir), ;ember (Konya), al renkli iirtii (i«;el29), boh;a (I«;elJo) örtülür. Erkekl er i «;i n: $apka (i«;elJJ, KJ.r§ehir, Konya, S1vas, U§ak, Qorum, Ankara, Qubuk, Duragan, Qankm), palto (Kayseri, Konya), ceket (Kayseri, Konya, Bogazlayan), sank (Merzifon, S1vas), kauuk (Kayseri), haulu (Ktzrlcahamam) . Ölenin meslegini belirtmek ic;in de: Askerlerin §apkalan, madalyalan; yine resmi kryafetli memurlann §apkalan; din adamlanmn sanklan... Aynca askerlerin ve §ehitlerin tabutlan da bayraga sanhr. Gen«; ya§ta ölenlerin, özellikle gen«; krzlann, gelinlerin tabutlan süslenir.

delikanlllarm . ve

G e n«; k1zlannJ2 ya da gelinlerin tabutu: Tel-duuakla (Qankln, Qubuk, Ankara, Qorum, Afyon, Bogazlayan, Srvas, Kevenli K. /S1v., Kayseri, Merzifon, Mara§, Konya); ;eyizinden bir ka; par;ay[a (Erzurum, Duragan), ;i;ekle (Derekr§la K . /Ank., Er29 30 31 32

UGUR, S.: 1c;:el Folkloru, li., s. 24 UGUR, s. 23 UGUR, s. 24 Almanya'da genc;: bir ktz ölürse tabutu c;:is:ek ve krepon kag1dmdan tac;larla süslcnir. DIENER, W.: Deutsche Volkskunde, s. 52

yaptlm1~

r;elenk ve

zurum, Qanlun, Afyon, U§ak, Bogazlayan, Zara, S1vas, Kayseri, Merzifon, Mara§, Konya, Ku§ehir, Dat~a), pullu, ipekli, al 1·enkli kum{l{la (Ktz!lcahamarnJJ, Zara, Kevenli K . /Slv., Karaaltl K./Burd., Dat~aJ4, I~elJS), resmiyle (U§ak, Kayseri) süslenir. Kimi yerlerde de tabutun aga~ dallan, hatta elmayla süslendigi oluyor. Tokat ve Zile'de "cenaze giderken salm önünde sögüt ve kavak dallan, renkli bez par~alanyla süslenerek götürülür"J6. Harput'da "bahar, yaz ve .sonbaharda ölenlerin cenazelerinin önlerinde iki sögüt dah mezarllga kadar götürülür, definden sonra bunlardan birisi mezarm ba§ucuna, digeri de ayak tarafma dikilir ve orada su. lamr"n. Kayseri'de gen~ ölü i~in, bir aga~ dallna elma taluhr ( "elma donatl.Lr"); bu elmall dal, tabutun önünde biri tarafmdan mezarllga kadar ta§lmrJs. Tahtactlarda gen~ ölenin akranlan, ipekli ve renkli kuma§lardan yaptlklan bayrakhtrla tabutun ardmdan giderler. 39 Ölü genellikle tabutsuz olarak mezara gömülür. Ancak, tabutla da gömüldügü olmaktad1r.4o Aynca kaza ge~irenlerin, vurulanlann, bedenleri par~alanlarm vb. cesetleri tabutla gömülmektedir. Ölünün tabutla ve tabutsuz olarak gömülmeleri hakklnda saptaruguruz halkm yorum ve a~lklamalan §öyledir: Tabutla gömülmesi: I) "Öliiniin rahat etmesi i;in" (Kayseri) . 2) "Günah ue seuap tartzlzrken, tabutun agzrltgz da seuaba

yazzlsm"

diye (Kayseri). 33 "Alma, y~i1ine doymad1" diye (K.K.A.). 34 Gen~t 1m:lann ve gelin1erin tabutu üzerine konulan i~ 1emeli ba~örtüsüne "~ami" denir. " ~ami" mezarda ikiye bö1ünerek, bir pan;as1 bir U!ftaki ~tahya ya da ta~ a, bir par~taSI da digcr U!ftaki r;:ahya ya da ta~a bag1arur. Bu da gen~t gelin ya da lozm muradma ere· medcn ölmesi ka~lSmda du)rulan üzüntüyü temsi1 eder (D. N.). 35 UGUR, s. 24 36 ÖZTELL1, TFA., Ci1t 5, SaYl 116, s. 1861 37 SUNGUROGLU, 1.: Harput Yollannda, Cilt 4, s. 48 38 A. ARUN (D.). 39 YILMAZ, s. BI 40 lsläm ge1enegine göre: Iviezarm tabam rutubet1i ya da yurnu~ak o1ursa, ö1ü tabutla gömülür. H atta bu durumda tabutun ta~tan, demirden yap11mas1 da gereki~. Fakat durum böyle olmayrnca, ö1cnin tabut1a gömü1memesi daha sevaptlr. B1LMEN, Ö. N.: Büyük 1s1äm tlmiha1i, s. 337

3) 4) 5) 6)

"Ölü incinmesin" diye (Mara§). "On olswz" dive (Kevenli K. /Stv., Zara) . "Me;:.ar ;ö"kerse, b"lü rahatsz;:. olmaszn" diye (Qorum). "Ceset ;abuk ;ürümesin" dive (Sögütözü K. /Erz., Erzurum).

Tabu tla gömülmemesi: 1) "Hzristiyan tldeti" diye (Klqehir). 2) "Tahtada ;ok kurt olur, cesede z.arar verir" diye (Merzifon). 3) " Topraktan olduk, topraga yatmamzz gerekli" dive (Balören B. f Qank.). V. Cenazenin ta§mmast, mezara konulu§u ve telkin

Cenaze namaz1 klhnchktan sonra tabut cemaat tarafmdan mezarhga götürülür. "Cenaze götürülürken tabutun ba§ tarafmdaki sol kol sag omuza ahrup en az on achm gidilir, sonra ayak tarafindaki kola gec;ilir; on achm götürüldükten sonra ba§ tarafdaki sag kol omuza ahmr ve on achm gidildikten sonra ayak tarafindaki kola gec;irilir ve bu suretle tabutun dört tarafmdan onar achm götürülmü§ olur."4t Cenaze alay:ma c;ocuklann dl§mda herkes kablabilir. Küc;ük yerlerde kadmlarm cenaze alayma kattlmalan ho§ kar§Ilanmaz. Buna kaq1hk büyük kentlerde artlk bu gelenegin dt§ma t;Iklldtgi, kadmlarm cenaze alayma kattlchklan ve mezarhga kadar gittikleri görülmektedir. Ölü mezara klble dogrultusunda konulur, sag tarafi üzerine ktbleye döndürülür. Ölüyü mezara koyanlar "Allah Taä.lamn ismile ve Resulullahm milleti üzerine seni defuediyoruz" derler.42 Bundan sonra imam ve cemaat olduklan yere otururlar. Yä.-sin, Tebä.reke, ihlä.s {on bir kez), Muavvizeteyn ve Fä.tiha süreleri okunarak ölünün ruhuna armagan edilir. 43 Duadan sonra imam mezarm b~ tarafina oturarak, ölenin sorgucu meleklere verecegi cevaplan kolayla§tlrmak amac1yla ona bir 41 BA;iOGLU, s. 15 42 BtLMEN, s. 337 43 BA;iOGLU, s. 17

taklm sözler söyler; buna telkin ya da halk deyirniyle "tövhe talkln" denilir. Arap~a okunan telkinin türk<;esi §öyledir: "Ey Ahdullah! Ey Zeyneh oglu! Hayatmda müd~vim ve mutekid oldugun ve~hile "E§hedü en lä. ilä.he illallä.h ve~~I{n'e-' Muhammeden resulüllah" kelimei §ahadetini zikret, §Üphesiz Cennet haktrr, Cehennem hakttr, bas haktJ.r, klyamet haktrr, hunda §Üphe yoktur. Allah Taalä. kahirlerde hulunanlan muhakkak diriltip mah§er yerinde toplayacakur. Ve sen-yad et ki Allah Taalanm ruhihiyetine, islä.mm din olu§una, Muhammed aleyhisselä.tü vesselä.mm nühüvvetine, · Kur'anm imam, Kä.be'nin klhle ve mümünlerin karde§! er olu§Una raz1 hulunmu§ idin. "Ey Ahdullah! deki: Allah'tan ha§ka iläh yoktur. Deki: Rahhirn Allah'ttr, Dinim i slämd1r, Peygamherim Muhammed aleyhisselä.tü vesselä.m'dtr. Yarahhi! Bu ölüyü yalmz hrrakma. Sen varislerin hay1rhs1sm." 44 VI. Devir, lskat

I I Ölen hir müslümamn saghgmda <;e§itli nedenlerle tutamadJgJ oru<;lan, kllamadJgi namazlan ve yerine getiremedigi yeminleri ic_;:in hir fakire fidye verilmesi gerekmektedir. Bu i§leme filnh dilinde devir ya da tskat denilmektedir;/ 1 ·· Fidye

Üjin, ölen ki§i saghgmda bir miktar para ayJrd1g1 gibi, mirasc;:llan ya da vekilleri onun adma hu i§ i<;in para ayuahilirler. Devir i§lemi §öyle yap1llr: Ölenin ya§mdan -erkekse on iki, kadmsa dokuz y!l- indirilerek hesaplanan para bir <;tkln ic;:inde -ölenin kilamadigi namaz ve oruc;:lara kaq1- halka halinde .haz1r h~lunan yoksullardan birine ölenin miras<;Ilanndan ya da vekillerinden biri eliyle verilir. Yoksul kimse parayt ald1ktan sonra "aldun; kabul ettim" diyerek geri verir. Bu i§lem ölenin oruc;: borcu hitinceye kadar sürdürülür. Ardmdan aym i§lem ölenin namaz horcu ve söz verip de yerine getiremedigi yeminler i<;in de -para verilen yoksullar degi§tirilerek- yap1hr. 44 BtLMEN, s. 339

Sagllgmda her hangi bir nedenle ibadet borcunu yerine getiremeden ölen bir müslümam Tann katmda aklamay1 amac;layan devir i§lemi ölü gömülmeden önce yap1lrugi gibi -Islam gelenegine göre bu daha dogrudur- gömüldükten sonra da yaptlmaktadtr. Ancak, isläm geleneginde fidyenin almmami§, devrinin yaptlmarm§ olmas1 cenazenin kaldmlmasma engel .degildir. Aynca ölenin bu i§lemle ilgili vasiyeti yoksa, vasiyeti var da malmm üc;te biri vasiyetine yetecek kadar degilse ya da hic; mah yoksa, mirasc;Ilan ya da her hangi bir ahpab1 ölenin devrini bir bagt§ olarak yaptp yapmamakta serbesttir.4s

45 Konuyla. ilgili geni~ bilgi ic;in B!LMEN (s. 307- 310) 398), ve BA!;iOÖLU'na. (s. IB-22) ba.kilabilir.

D. RUHLA iLGtLi TASARIMLAR VE iNANMALAR Anadolu halkmm tasanmlarma göre ruh, ki§iyi gerek sagllgmda, gerekse ölümünden sonra ya§atan bir cevherdir. Ruh kavrairuyle can kavrammm c;ogu zaman aym §ey olarak tasanmlanmasJ," ki§inin ya§ama gücünün bu uc;ucu cevhere bagll oldugunu göstermektedir. !nsamn sagllgmda bedenindeki organlarmm birinde egle§en ve insana hayat gücü saglayan ruh, ölümden sonra da sahibinin bir <;e§it sembolü olarak ya§amas1m sürdürmektedir. Halk genellikle tek bir ruhun varhgma inanmakta, bu konuda bir dualizmi kabul etmemektedir. Halkm, ruhun naslllig1 ve negibiligiyle ilgili tasanmlan soyutla so~ut benzetimler arasmda degi§mektedir. Ancak ruhun insanm ölümüyle hedenden <;ilup gitmesi, yani "u<;uculugu" a§ag1daki benzetimlerin olu§masmda önemli birer etken olarak görülmektedir. "Nejese1 ben;::er, nefes gibidir" (Türkmen K., Qerkezcsukurhisar K.J Esk§., K.Iqehir, Konya, Mara§, Talas, Kayseri, S1vas, Bogazlayan, U§ak, Suba§l K.JQank., Urfa, Qankm, Sögütözü K. /Erz., Erzurum, Lalahan K. JAnk., Tunceliz). "Riiya gibidir" (S1vas, Dereki§la K. /Ank.). "An gibidir" (Sögütözü K. /Erz., Merzifon, Türkmen K. /Esk§.). "Giivercin gibidir" (Sögütözü K ./Erz., Nusret K.JBalk.). "Sinek gibidir" (Ankaral, Erzurum, Qankm, Afyon, SIVas, Kayseri, icsel4, Datc;as). 1

2 3 4 5

B~ka

haiklarda da, özellikle 'i!kellerde ruhu nefes gibi tasanrnlarna oldulu;a yaygmdrr. Bu konuyla i1gili fazla bilgi ic;in bkz. ÖRNEK, "!lkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane", s. 26-28 ULUG, s. 109 "Ruhumuz sinek oldugundan kedi kapar" KO$AY, Ankara Budun Bilgisi, s. 154 Y~il kanath bir sinek olarak dü~ünülür. UGUR, s. 22 Ölümden sonra bir haftaya dek, eve y~il kanatlt sinek konarsa, bunun ölünün ruhu olduguna inamhr (D. A.). Manas destamnda, kahraman Manas'm ölümünde: "Diyorlar ki Manas' m sinege b enzer cam c;lktJ, gero;ek evine gitti". !NAN, A.: Tarihte ve Bugün $amanizm, s. 182

"Kelebek va da Kabe böcegi gibidir" (Döger BofAfy.)o "Ku; gibidir" (Kayseri, Merzifon, Bergama Köyleri6, i~el7) . "Kepenek böcegi gibidir" (Merzifon) o "insan gibidir" (Kayseri, Ti.irkmen K. JEsk~ o). Bu somut benzetimlerin yanmra, soyut benzetimlere de rulmaktad.Ir

rasla~

"Belli bir iekli voktur; u;ucudur" (Bogazlayan) "Elle tutulamavan bir havaya ben;:,er" (Kayseri) o "Gö;:,le göriilmeyen, insan ö'ldükten sonra öbiir dünvada yaiamaya bai~ lavan bir varlzktzr" (Kas1maga Ko / Anko). "A;zk renkte, u;ucu birievdir" (Kastamonu) o "Renksi;:,, iekilsiz birieydir" (Merzifon). "Görülmeyen manevi bir varlzktzr" (Üzerlik K oJKayso). "Gö;:,le göriilmeven birJevdir" (Nigde, Aksaray). "Belli bir iekli olmayan, göz[e görülmeyen havalden ibaret bir iekildir (Qorum). · 0

Halka göre ruh, bedeni iki durumda terketmektedir: insan ölünce ve uyuyuncao Öliince (Nigde, Aksaray, Kayseri, Merzifon, Duragan, Kasta~ monu, Kastmaga Ko /Ank., Stvas, Türkmen Ko /Esk§., Derekt§la K. / Ank., Nusret Ko/Balko, K.Ir§ehir, Konya, Mara§, Erzurum, Sögütözi.i Ko/Erz., Urfa, Suba§l K./Qank., Afyon, Qankm, Kayseri, Qorum, Talas, Ankara, Yozgat, Divrigi) 0

Uyuyunca (Nigde, Aksaray, S1vas, K.tr~ehir, Erzurum, Sögi.itözü K.o/Erzo, Suba§t K./Qanko, U§ak, K.ayseri). Ruh, bedeni ölenin: Ag;:,zndan (K.ayseri, Divrigi, Bogazlayan, U§ak, Ankara, Merzifon, Talas, Qorum, K.ayseri, Döger B. JAfy., Qanhn, Afyon, Suba§l K.o/ Qanko, Urfa, Sögi.itözü K.o/Erz., Erzurum, Mara§, Konya, K.rr§ehir, Nusret Ko JBalk .., Türkmen K o/Esk§o, K.astmaga Ko/Anko, Duragan, 6 BAYATLI, so 41 7 UGUR, so 22 B Hallun uy1:uyu zaman zaman "küs;ük ölüm" olarak n.itelemesi hattrlanmaho

Nigde, Tunceli9) ve burnundan (Kayseri U§ak, Sögütözü K. /Erz., Qerkezc;:ukurhisar K.fEsk§., SIVas, Kastamonu) terketmektedir. Bedeni terkeden ruh, zaman zaman evini ve geride b1rakt1klanm ziyaret etmek ic;:in evin c;:evresinde dola§Ir; evine gelir: "Evin fevresinde dolajan ruh, evinde z;zk, saglzk gö.riirse memnun olur, sevinerek gider; yoksa iiziiliir; yakznlanmn dü;üne girer. Ölen öte dünyada rahatsa, dü;ü görentere iyi görünür; mhat degilse, vani istekleri yerine getirilmemi;se iizgün göriinür (Nigde). "Of aylarda ve belli günlerde evine gelir" (Merzifon). "Ceset mezara konuncaya kadar, ruh, evin fevresinde dolajzr (SlVas, Qorum). "Ruh, ölümden sonra, ktrk gün süreyle evin fevresinde dola;zr (Kastamonu). "jyi ruhlar özgürdür, fevrede dolajzrlar. Kötü ruhlar hemen cezalarzm fekmeye giderler" (Klr§ehir). "Ruh, kutsal giinlerde evini ziyaret eder" (Af)ron, Konya, Duragan, Kayseri, Bogazlayan, Istanbult o, Tortumu, 1c;:eltz, Doganköyü K.f Erzu.). Ruh, evini ve geride buaktlklann1:

"Dua istedigi ifin" (Merzifon, Kayseri, Nusret K . fBalk., Duragan). "Geride bzraktzklarmzn kendisi ifin neler yapabilediklerini görmek ifin" ( Merzifon). "Geride kalanlan öz[edigi ifin" (Kayseri, Sögütözü K.fErz., Konya). "Evine baglz oldugu ifin" (Suba§l K . /Qank., Qankm). "Ocagznzn tütüp tütmedigini anlamak i;in" (Mara§tJ) ziyaret eder. Ölü ruliunu memnun etmek ic;:in:

"Dua edilir" (Nigde,_Aksaray, S1vas, Türkmen, K.fEsk§., Nusret 9 ULUC, s. 109 10 BAYRI, s. 117 II KARDE:;i, s. 60 12 UCUR, s. 22 13 "Cuma günleri mevtanm ruhu gelir, (ocagun tütüyor mu?) dermi~. Bunun i~i~ ölünü yalonlan cuma günleri ocagtmtz tütsün diye at~ yalap fmdtk kadar bir yag par~asmt atarlar. Bu koku ölünün burnuna gider, ruhu §ad olurmu~"· MÜSF!KA, A.: HBH., Cilt 3, Sayt 25-26,s. 3

K.fBallc, Kir§ehir, Konya, Qorum). "Kur'an okunur" (Kayseri, Merzifon, Duragan, SIVas, Türkmen K.fEsk§., Konya, Mara§, Qankm, Afyon, Kayseri, Qorum, Talas, i stanbul•4). "Meulid okunur" (Kayseri, Kastamonu, S1vas, Erzurum, Qankm, Afyon, Kayseri, Qorum). "Helva dagztzllr" (Kayseri, Derelo§la K ./ Ank., Mara§, Qotum, Urfa ve Siverek•s, TortumH). · "Yemek verilir" (SIVas, Mara§, Kayseri). "Yzkandzgt yere su konulur" (Kand1ra•1, K aratepeliler•s). "Sadaka verilir" (Kastmaga K.fAnk., SIVas, Derekl§la K./Ank., Nusret K.fBalk., Afyon, Kayseri) . "Kurban kesilir" (Kastamonu). "Hayzr yapzlzr" (Erzurum, Urfa, Qankm, Kayseri, Talas, Dogan K .fErzu.). "~eker dagztzlzr ,ZJzk yakzlzr" (Urfa ve Siverek 19 ). "Borylan ödenir" (Sögütözü K./Erz., Talas) . "Vasiyeti yerine getirilir" (Sögütözü K ./Erz.). "Bin siirülür" ( Qanlun) . Ruhun beden il;inde bulundugu yerler de degi§mektedir. Ruh: Bedenin ifinde, bedenin her yerindedir (Kayseri, Merzifon, Qanlon, Urfa, Mara§, Türkmen K./Esk§., Stvas, Nigde, Qorum). Kalbdedir (Bogazlayan, Merzifon, Talas, Kayseri, Afyon, Sögütözü K. /Erz., Erzurum, KJ.r§ehir, S1vas, Kastmaga K. /Ank., Kastamonu, Üzerlik K.fKays., Nigde). Gögüsdedir (Qankin, Derek1§la K.fAnk.). Karzndadzr (Nusret K. /Balk.) . Kajadadzr (Sögütözü K.fErz.). Omur iligin kalya ile birleidigi 11erdedir (Merzifon) . 14 15 16 17 18 19

BAYRI, s. 117 MÜ~FlKA, A., s. 3 KARDE~, s. 15 UYGUNER, M.: TFA., Gilt 5, Sayt 105, s. 1669 YALGIN, A. R., s. 65 MÜ~F1KA, A. 9. s. 2-4

3.. Bölüm Ölüm Sonrasz

A. MEZARLIKLAR, MEZAR TA§LARINA YAZILANLAR SÜSLER, SEMBOLLER, ÖLÜYLE GÖMÜLEN ÖTE-BERi Türkiye'de mezarhklann büyük bir bölümü terkedilmi§ligin ve balumsiZligm en ilkel s:izgisindeyken, c;:ok az bir bölümü de temiz, derli toplu, c;:ic;ekli ve süslü bir parlun özenli görünü§ündedir. Köylerde, ilc;:elerde ve illerin s:ogundaki dagtmk ve bakunstz mezarhklara kar§thk özellikle büyük kentlerdeki kirni mezarhklar Bau Ülkelerindeki benzerlerinden hic;:te a§agt kalmayacak kadar baymdrr ve ic;: as:tcidrr. Belediye örgütlerinin bulundugu yerlerdeki mezarhklarm bakimi ilgili memurlar ve i§c;iler eliyle yürütülmekte, bekc;iler tarafindan korunmaktad1r. Genellikle kentlerin di§ma yalun yerlere kurulmu§ olan mezarhklann · etrafi ta§ duvarlarla ya da c;:itlerle c;:evrilidir; is:lerinde ya da yalunlarmda c;:ogu zaman bir küc;:ük cami ile gasühane bulunmaktadrr. Ta§radaki mezarhklann büyük bir bölümü bu düzenden yoksundur. Köy ve kent mezarhklarmm genel görünü§ü arasmdaki büyük fark, mezarlann tipleri, yap1nn, ta§lar1, süslenmesi vb. de kendini göstermektedir. Köylerde, c;:ogu ilc;:e ve illerde megalit kültür gelenegini sürdüren ilkel mezarlara kar§thk, büyük kentlerdeki kubbeli, pahah ta§h, mimar elinden <;rkma ve hic;: bir üslup özelligi ta§Imayan mezarlar luzla c;:ogalmaktadtr. Kentlerdeki kültür degi§meleri bu tür mezarlarm yaygmla§masmda önemli rol oynamaktadrr. Yurdumuzda, seyrek de olsa, ölenlerin mezarhklarm d1§mda bir yere gömüldükleri de görülmektedir. Eskiden carnilere, tekkelere

gömülenlerin oldugunu biliyoruz. Bugün daha c;ok köylerde yol kiylSlna, tarla Sl.llil'ma, c;e§me ba§ma gömülenler vardrr. Bu yerler ölenin kendi arazisidir ve onun vasiyeti sonucu mezar olarak kullarulmaktadrr. Hopa ve Rize'de kimi ailelerin ölülerini evlerinin bahc;elerine ya da evlerinin yaktruna gömdükleri görülmektedir. Bir gazetet haberine de konu olan bu durum, yapb.rdl~rruz soru§turmaya göre, söz konusu c;evrede mezarhk ic;in her zaman elveri§li arazinin bulunmamast ve mevcut mezarhklann da dolmu§ olmas1 nedeniyle ac;Iklanrm§trr. Bu ac;tklama da gerc;ek pa}'l bulunmakla beraber, bu adeti bütün yanlanyla ac;tklayacak nitelikte görünmemektedir. Mezarlarm süslenmesi ic;in agac;, c;i<;ek ve belli otlar kullarulmaktadrr. Mezarlarm ba§ucuna aga<; dikmek, üzerlerine <;i<;ek ekmek, baktmh otlar yeti§tirmek daha <;ok il<;e ve kentler ic;in sözkonusudur. Mezarlarm süslenmesinde en <;ok selvi, akasya, asma, c;am, igde, kavak agac;lartyle gül, zambak, karanfil, menek§e ve sümbül gibi c;ic;ekler; pelin, arabsac;1 vb. otlar kullamlmaktarur. ·

I. Ölenin kimligini, cinsini, yazgis:tm belirtme Ölenin kimligini, cmstru, yazgiSlDl belirtmek amactyle mezar ta§larma yazllar yazllmas1 ve i§aretler yaptlmast c;ok yaygmdrr. isläm dininin sadece ölenin ad1 yazll1 bir ta§la yetinilmesini ögütlemesinez kaqm, halk bu konuda bir strur tarumamakta; mezar ta§lanna ölenin adtrun, soyarurun, nereli oldugunun, dogum ve ölüm tarihlerinin yanlSlra dua istekleri, §Ürler, beyitler, özdeyi§ler yazdrrmakta; mezardakinin ölüm nedenini, sürdügü hayatm mutsuzlugunu, doktorlarm ya da bir kazarun kurbam oldugunu vb. dramatik ve dokunakh bi<;imlerde kazltmakta; daha c;ok büyük kentlerde görüldügü gibi ölenin fotografim da koydurtmaktadlr. Saptayabildigimiz ilgi c;ekici mezar ta§lanndan kimi örnekleri a§agtya strahyoruz.J 1 GÜNAYDIN Gazetesi, 6.1.1970 2 BlLMEN, s. 345 3 Mezar ta~lanndaki yaz!lann "ogunda imla ve anlatlm ya~lan vard1r. Verdigimiz ömeklerde, orijinallikleri bozwmasm diye bu yanl.J~lan düzeltme yoluna gitmedik, olduklan gibi aldlk.

Fa tiha isteyenler: Dur Yolcu "Ben de senin gibiydim Sen de benim gibi olacaksm Bir Fatiha okursan Bu toprakta bulacaksm" Bilä.l Aköz D. 1319-Ö. 31.8.rg6g "Ziyarete gelenler Görür bizi erenler Ömür uzun olsun Bir Fatiha verenler" Saliha Karol D. 1294-Ö. 20.8.rg6g Ey ben-i adem! Ben de senin gibi dünyada idim. Geldim, yürüdüm. Bana bak ibret al. Bir Fatihaya muhtactm. Bütün ehli islä.m ruhuna bir Fatiha! Beni. de hatmndan ~1karma !" (Erzurum) "Allah baki ziyaretten Muraillm bir duad1r Bu gün bana ise Y ann sanaillr" Etem K1z1 Fatma Kara Sakal ruhuna Fatiha Dogum rgog (Datc;a) Öldügü gü nü ve tarihi belirtenler: "Gezdim aramzda, gönlün dostunda Oturmu§um meger veli postunda Külük carnisinde, kürsü üstünde Tevhitle ·can verdin Kadir gecesi ~ehitligin olmaz bundan yücesi" (Kayseri)

"Qocuguma ölüm tarihi oldun Büktün belimi I 6 nisan Sende a~1lrrken ~i~elcler güller Soldurdun gülümü 16 nisan Be§ alt1 saat i<;inde hemen Kudm fidarum1 16 nisan Bin ü<; yüz otuz ikinci y1lda Gömdüm Hüseyinimi on alti nisan"4 (Tahtacuar'daki bir Mezardan) "Kalk mezardan Kaya arZ! meram et FaciaYI anlat bize ayari et Cuma günü kurban oldun Kurbanda binlerce y!I adm varrur Kuranda ko<;tan önce kurban olan kayad1r Kaya adm tarihi bir rüyadJ.r" (Balören B./Qankm) Geride buakt1klanyle yakm ili§kiyi sürd ürdügün ü belirtenler: "Evlä.dma misafir gelipte ani ebediyete kavu§an ve evlä.tlanrun kalbinden silinmeyen Düzce sab1k evkaf memuru Hasan Tok ruhuna Fatiha" . D. 1387-Ö. 1.7.1954 (Ankara, Asri Mezarhk) "Yetim kalan <;ocuklarm be§ide kabrim ba§mda okuyup ruhumu ok§atlar Görürüm onlan hep kaqrmda" Konya E§rafindan Mustafa oglu Osman . D. 1316. Ö. 1953 (Ankara, Asri Mezarhk) Felekten, talihten ve doktordan yakmanlar: "Daglar ba§Ima felek Gözüm ya§Ima felek Aklbet ku§ kondurdun Mezar ta§rma felek" (Divrigi) 4 YILMAZ, s. 86

MUCURLU

KARDE~LER

Zeynep Özerdem Emine Ersan 1957 de selde boguldum "Alb. senede 5 defa ameliyat Hayata doymadan öldüm." oldum. Zalim doktorun elinde öldüm." D. 1317-Ö. 1957 D. 1319-Ö. 1962 (Ankara, Asri Mezarhk) Kaza sonucu öldügü.nü belirtenler: "Yedi ayhk Güveyi iken Elektrik kazasmda vefat etti." Mersin Rlza oglu Saffet Qah§kan D. 1939-Ö. rg62 (Ankara, Asri Mezarhk) · "Bir kazaya kurban gittim Faniye dönü§ ettim" (Ankara, Asri Mezarh.k) K!z karde§i ile oynarken kaza sonucu kendini vuran I 5 ya§mdaki bir genein mezar ta§ma yaz1lanlar: "I 5 ya§mda beklemezdim feci ölümü Bir taktir ilahidir olamaz dönümü Bu kaza 1 eceli dü§ünmezdim ben Al kanlar ic;inde kald1 o nazik ten Gözüm yumdum hayata bir an ic;inde Ana baba karde§lerim kald1 hü~ün keder ic;inde" Mehmed oglu Sami Quhadar Ruhuna Fatiha Ölüm 7.1.1942 (Datc;a)

"Erzurum E§rafmdan ~ah ismail oglu ~amil Kapu, Dört aile reisi, 6o Nufus babas1 ruhuna Fatiha D. gog, Ö. 1961

Mezan yaptlranlar umumiyetle evHHlan Devlet yolunda ~ok fedakarhk yaparak ~ok e§klyalarla ~arpi§an ve adalete teslim etmi§tir" (Ankara Asri Mezarhk) . Kaynak ki§ilerden, Erzurum'lu Behc;et Efendi, Erzurum'daki eski bir mezarda yanyana duran dört mezarm ta§larmda a§ag1daki yazllan okudugunu söylem.i§tir: mezar ta§mda: 2. mezar ta§mda: 3· mezar ta§mda: Bunlarla yanyana pe;;:.euenklerin sö;;:.üne! 1.

"Bu dünyada benim ekmegimi "Bu dünyada benim kalwemi "Bu dünvad.a benim yemegimi olan 4· mezar ta§mda ise: Biri fzrznczdzr, biri kalwecidir

vemeyen kalmadz" i;meyen kalmadz" yemeyen kalmadz" "Sakzn aldanmayzn ue öteki ajftdzr".

Erkek ve kadm mezarlarma kimi yerlerde belli i§aretler konmaktadir. Örnegin Klzllcahamam'da kadm mezarlanna "yenge mezan" denmekte ve mezarlarm ba§ma be§ kollu, c;atala ya da yabaya benzer bir tahta dikilmektedir. Ic;el'de kimi yerlerde ölen kadmsa mezar ta§ma bir sa~ beligi, erkekse bir serpu§ resmi yapü1r.s Divrigi'de kadm mezarlarma ~ic;ek, erkek mezarlarma da tabanca tüfek resmi yap1hr. Bahkesir'in Nusret' köyünde ba§ucuna dikilen tahtaya ölen erkekse tek kertik, kadmsa ~ift kertik y'a plhr. Gene; klzm ve delikanhrun ba§ tahtasma da alh-morlu mendil baglarur: D. Mezar ta§larma yapllan resimler ve meslek i§aretleri

Mezar ta§larma ölenin admm, soyad1run, dogum ve ölüm tarihinin; yukarda örneklerini verdigimiz c;e§itli yazllann, §Ürlerin, özdeyi§lerin ve dua isteklerinin yaru srra desenler, motifler ve daha c;ok büyük kentlerdeki mezarhklarda · görüldügü gibi meslek belirten i§aretler ve amblemler i§lenmektedir. Mezar ta§lanna yapüan motifler i~erisinde c;ic;egin yaygm olU§U dikkati c;ekmektedir. Qic;ek 'salt 'süs olsun (Erzurum, Kastamonu, Qankm) diye yapllrug1 gibi, genc; ölenleri (Erzincan, 5 UGUR, s. 24

Kayseri, Merzifon) belirtmek amac1yle de yapJ.lmaktad1r. Qi<;egin yaru srra aga<; motifleri de yaplimaktadrr. Ku§ motifi de olduk<;a yaygmrur.6 Aynca ölüm nedenini ya da ölenin ki§iligini ac;1klayan resimlere de raslarulmaktad1r. Örnegin ic;el' de ki§i öldürülmü§se: h1<;ak ve tabanca; hastallktan ölmü§se, külah resmi; suda bogulmu§sa bardak resmi yapJ.lmaktadrr.7 Ünye'de ikiz karde§ler ölmü§se, mezar ta§ma iki kiZ resmi yaplimaktadrr. Ölen hocaysa, mezar ta§ma sank bic;imi verilir. Erzincan'm Sögütözü köyünde, mezar ta§ma yap1lan ibrik resmi, ic;inde ya't arun "dini bütün ve temiz" oldugunu anlatmaktadrr. S1vas'm imranh il<;esine bagh Kevenli köyünde mezar ta§larma 1ölenin saghgmda sevdigi meyve resmi, tabanca, av resimleri ve konukseverliginin belirtisi olarak da <;ay bardag1 ve fincan resimleri yap1lmaktadrr. Tunceli'nde "düzgünce yontulmu§ kaya pan;alan üzerine tüfek, Ali'nin Zülfikä.n resmedilir; agalann ve agazadelerin yigitlik ve kahramanhklanru belli etmek ic;in koc; ba§h mezarlar yap1hr"s. TahtacJlar'da9 ve Güney'deki kimi Yörük oymaklarmdato mezar ba§ma k1rrmz1 renkte bayrak takmak ädeti varrur. Bunlara kar§1hk ölenin toplumsal yenru, özellikle meslegini belirten resim ve amblemlere en c;ok ~üyük kentlerin mezarllklarmda raslamlmaktadu. Ankara asri mezarhgmda saptad1gmuz amblem ve semboller ve bunlann kaqlladtklan meslekler §öyledir: Tera.<.i (hukuk adarm), lokomotif (derniryolcu) kitap ve mejale (ögretmen, egitimci), ·kokart (subay), sol anahtart (müzisyen), kavuk, sank (din adam1), fapa (denizci), tuval (ressam), makas (terzi), boks eldiveni ve kupa (boksör)u. 6 "Can k~u, gönül ku~u, insanm ku~a c;evrilmesi; ruhun can ku~u ~ekliyle uc;u~u ve türlü efsanevi ku~lann yam stra, meslek belirti~, avcthk vb. maksatlarla da ku~lar kulJamlm!§ttr". TANYU, H. : Türkler'de 7 UGUR, s. 25

T~Ia

llgili lnanc;Iar, s. 175

8 ULUG, s. llO

9 YILMAZ, s. 82 10 RIZA (Yalgm), s. 77 11 22 Haziran 1971 tarihli Milliyet gazetesinde, ölen bir futbolcunun Samsun'dak.i mezar ~ma bagh bulundu!tt! klübün renklerini ta~tyan ayak topuyla oyuncunun resminin kondugu haber veriliyordu.

Ölünün e§yastyle gömülmesi, mezar üzerine ara~-gere~, yiyecek-i~ecek vb. bttakma ve m.ezar üzerinde ate§ yakm.a

Bugün Anadolu'da, atalar ve ölüler ibadetinin tipik belirtilerinden olan, ölüyü ki§isel e§yas1yle birlikte gömme ya da mezarmm üzerine, ~evresine yiyecek-i~ecek, ara~-gere~ birakma adetine de raslamlmaktadlr. _A ncak pek s1k görülmeyen bu örneklere dayanarak, bu konuda bir genellemeye gidemeyiz. Anadolu'nun be§iklik ettigi eski kültürlerdet2 görülen mezarlara hediye, yiyecek, i~ecek, ki§isel e§ya blrakma adetine, bugün de yurdumuzun kimi yerlerinde raslarulmaktadir. SIVas'm imranh il~esine bagh Kevenli köyünde ölenin saghgmda kulland1g1 saat köstegi, sigara tabakas1 mevsirn b§ ise yatag1 yorgam ile (ü§ürnesin diye) gömüldügü olur. Urfa'da kadm ölünün yüzügü, küpesi ve gelinligiyle gömüldügüne raslaru4naktadrr. SIvas'm Yalören Köyünde ölü · parmagmdaki yüzügüyle görnülrnektedir. Qanlun'nm Suba§l Köyünde rnezara bir miktar para ahhr (Ölünün gömüldügü mezara daha önce bir ba§kasi gömülmü§se, ikisi arasmdaki "ihtilafi ve haks1zhg1" önlemek i~in). Aym adet Tahtacliarda da görülmektedir: Ölünün gömülecegi m ezarda ~ürü mü§ bir ölü ~tkarsa, mezarm i~ine metelik auhr.t 3 Anamur'a bagi1 Qanklar köyünde de ölünün agzma para lusunlmaktadrr. Bergama köylerinde ölünün bütün e§yas1, ölüyle birlikte mezara konur, giysi12 Öntarih Anadolu'sunda, mezarlara hediye btrakmak, ölülere yemek, i~k.i sunmak ve dünyada i~ine yarayan f!!iYaYI beraberinde götürmesini saglamak adeti vardtr(...) Ban, Orta ve Dogu Anadolu'da K alkolitik ~agm ölü hcdiyeleri, i«;inc yemek ve i~ki konulan «;anak «;örnlegi, ölünün madenden yaptlan ~iscl süs f!!iYa5!ru t~tan bt<;:a~m ve topuz ba~m1 kapsamaktadtr ( ... ) Öntarihte Anadolu'da din ve kültle ilgili ölü hediyelcri büyük bir yer tutmaktadtr. Din ve kültle ilgili ölü hediyelcrinin en güzel örneklerini Alacahöyük mezarlan vermi~tir. Profan anlamlan olan ve günlük i~lerde kullamlan ölü hediyeleri ise «;anak <;:örnlek, sav~ ara«;lan ve süs f!!iyast olmak üzere Ü«;e aynlir. Tekeköy, Dündartepe, Kaledorugu, Ma~at, Ali~ar, Ahlathbel ve H ashöyük'de yalmz günlük i~lerde kullamlan ve f!!ilcrine kültür katlannda da raslanan ölü hcdiyeleri bulunmu~tur. Bunlar: Testi, tencere, vazo, fincan, opsidiyen bt«;ak, balta, sapan ~1, baktr ya da tun<;:tan hanc;er, kama, bt<;:ak, balta, kefen ve clbisc ignesi, küpe; bilezik, yüzük, boyun halkast, agmak gibi profan anlamlan olan ölü hediyeleri ilc ki~isel süs f!!iyastdtr. ÖZGÜQ, T.: Öntarih'te Anadolu'da Öiü Gömme Ädetleri, s. 75-76, 77, 78, 85, 88 13 YILMAZ, s. 80

lerinin bir bölümü de pan;alanarak aga~lara baglarur.t4 Dat<;a'da mezara ~aputtan yaptlma bir hediye b1raklhr. Bu hediye, uzun bir ipin üzerine kü<;ük ba§ka ba§ka bezlerin baglanmasmdan meydana gelmi§tir ve ölünün dünyada brrakt1g1 emanetlerini, ewalanm temsil etmektedir. Bu uzun bezli ipin u~lan, mezarm iki ucunda bulunan <;ah ya da ta§lara baglanmaktad1r. Karatepeliler'de ölü kefene sanlrrken, köylü, haragac1 dalmdan ve yapraklarmdan birer par<;ay1 ölünün eline stkl§tmr; dünya hediyesi olarak bu yapraklan verirken "bu yaprag1 al, babama hediye götür" der.I 5 Tahtactlarda mezarm etrafma ~i<;ek saksdan s1ralamr, mezarm ba§UCuna bir desti ve bir bardak konur, ziyaretlerde kahve pi§irmek i~in bir qe ocak yapdtr.J6 Yine Tahtacllarda "mezarm ba§ ve ayak u<;lanna ba§l geni§ ve yuvarlak, ucu ince iki tahta dikilerek tepelerine birer ~ivi .<;ak1hr, ölünün kullamlmaffil§ örtülerinden, mendillerinden ve kefeninden ensiz ve uzun par<;alar yut1hp yün ipe dizilir ve clikilen aga<;lar yelgiye baglarur ki buna "yel bayragt" denir" .11 TahtaCllar "bu bayragm altma §eker korlar ve hergün ölen insamn en yakm akrabalan yahut kendi <;ocuklan ibadet kabilinden bayragm altmdan birer §eker ahp yerler"Is. Ünye'de mezara yemek brrakilirken, Tortum'da19 cuma günleri mezarlarm üzerine yem dökülür. Aynca, mezar üzerine su dökmek, i<;i dolu ya da bo§ su kab1 blrakmak adeti ~ok yaygmdrr. Mezara hediye, yiyecek-i<;ecek, ara<;-gere<;, para vb. btrakmak ä.deti eskiden oldugu gibi bugün de gerek ilkel, gerek geleneksel, gerekse uygar toplumlarda görülmektedir.zo 14 15 16 17 18 19 20

BAYATLI, s. 41 YALGIN, s. 65 YILMAZ, s. 82 YILMAZ, s. 81 (Ya1gm) RIZA, s. 77 KARDE~, s. 61 Zulular ö1ü1erinin mezarlanna, giyim ~yalanm, uyku i~in gcrekli örtülerini ve haSirlanm, tütün kutulanm ve baht;elerde yeti~en her t;~it meyvenin tohum1anm btrakular. Aym durum, ~ok daha r;~itli ~ya ile Ewelerde de görülür. DAMMAN, s. 187 1lkeller ölünün öte dünyaya gidi~ini ve oradaki hayatlm kolay1a~tlrmak i~in mezanna yiyecek-ir;ecek, süs ~yas1, siläh ,av arar;lan, para, rninyatür merdivcn (gökyüzüne tlrmanmak ir;in) ve rninyatür kay:tk (ö1üler 1rmagm1 get;mek ir;in) korlar. ÖRNEK, !lkellerdc Din, Büyü, Sanat, Efsane, s. 116 Örnegin Sagay1ar ö1ü hcdiycsi o1arak, ölünün sag cline bir torba ya da kap ir;indc yemegini, tütününü, ag1Zbgm1 koymaktaydtlar. KATANOFF, s. 229 Almanya'da, mezara, geleneksel e~yarun yamstra bugün göz1ük, oyun käg1dt, ir;ki ~i~csi, tütün, pipo, sigara vb. kondugu görü1mektedir. ZENDER, M.: Grabbeigaben im heutigen deutschen Volksbrauch, s. 39

Mezara hediye h1rakmarun yanlSlra mezar üzerinde ate§ yakma adetine de raslarulmaktad1r. Üc_;:, yedi ve ktrk gün gibi dinsel ve büyüsel süreler arasmda degi§en ate§ yakma adetini halk, "ölüye vah§i hayvanlarla kötü ruhlann yakla§mamast" nedeni olarak ar;:tklamaktadir .21

21 Halltm bu konudaki kendi yorumu dogrudur. SCHWEBE'nin de hakh olarak belirttigi gibi "ate~in ve 1~1gm asalhgt ve yaygmhg1, bunlann "uzakla~ttncJ" gücündcn geliyor ~asanmmda yatmaktawr. " SCHWEBE, s. 57

B. ÖLENtN GERiDE BIRAKTIGI GiYiM E~YASIYLE iLGiLt t~LEMLER Ölenin geride b1rakt1g1 e§yas1yle ilgili i§lemle~in olu§masmda ba§lJca iki temel neden vard1r: Ölenin geri gelecegi korkusu, ölünün anlSlru ya§atma istegi. Ölenden geride kalan ~ok ki§isel e§ya ic;erisinde özellikle giysilerinin ve ayakkabtlarmm ba§kalanna verilerek en klsa zamanda evden uzakla§ünlmasi ya da birincilerin y1kanarak "ölümün bula§tlrd1g1 öldürücü etki" den antllmas1, hatta -~ok seyrek de olsa- yakllarak bu etkinin hepten yokedilmesi ~ikkati ~ekmektedir. Her ne kadar ölenin giyim e§yastru ba§kalanna vermenin yüzeydeki nede~ "hayrr yapma" amac1ru ta§tyor gibi görünüyorsa da, temeldeki nederi yukarda belirttigimiz korkuda yatmaktad1r. Qünkü, ölenin, ölümden sonra da geride btrakttklanyla -ister insan, isterse e§ya olsunolumlu ya da olumsuz yönden ili§kisini sürdürdügüne inarulmaktadtr.t Halkm kendisi de, ölünün giysileriyle ilgili i§lemleri c;ogu zaman bu ac;1dan yorumlamaktad1r. ~öyleki: I) Oien, "döner gelir" dive, ölenin givsilerinin i'if gün i;inde vzkamak va da ü;::,erine su serpmek gerekir (Ankara, Qubuk). 2) Olü evden ;zktzktan sonra, "bu artzk son olsun" diye eskisi venisi ardzndan atzlzr2 (Hopa, Rize) Ölünün geride btrakl!klanyla ilgili dinscl ve büyüsel i~lemler ilkellcrde daha belirgindir. Bu i~lemler ölenin c~yasm1, hayvanlanm, kansm1, ~ocuklanm, hizmet~ilerini vc kölelerini i~ine almaktadtr. Örncgin kimi ilkellerde ölü gömülürken ~isel ~yas1 da mezara btrakdrr ya da yaluhr, kmhr, ~ok seyrek olarak da suya atthr ya da yüksek bir yere ast.hr. ACIPAYAMLI, 0.: lptidailerde Ölü Gömme lle llgili Bazi Pratikler vc lzahlan, DTCF. 1963, s. 245-247 2 "Bundan sonra gelecek ölüm olayt da böylece

a tdmt~

olur" (K.K.Y.).

3) "Ruhu üstünde dönmesin" diye, ö'lenin ;ama;zrz yzkandzktan sonra ha;ka hirine verilirJ (Ankara). 4) Cena;::enin temiz ue yeni giysisinden hiri, ölenin gözü kalmaszn diye salzmn ü;::erine atzlzr (!9el4). 5) Dlenin yeni elhisesi uarsa, ü;::erine su serpilir, dzianya aszlarak aya;::landznlzrs (Ankara6). 6) Dlenin giysileri yzkanmak iizere dtiart ;zkanlzr, yzkandtktan sonra i;eri alznzr (Haymana) 7) Ölünün vatagz ue szrtzndan ;zkanlan ;ama;m ii; gün oldugu gihi hzrakzlzr. Bundan sonra önce soguk, ardzndan da szcak Szt ile yzkanarak yoksullara uerilir. 'Yalnzz gö.mlegi sokakta yakzlzr (Siverek7). 8) Ölenin giysisi yzkandzktan sonra yoksullara verilir; hu givsilere "sovka" denir (i9el 8). g) Dlenin avakkahzlarz o gün birine verilir (S1vas9, Haymanat o, Mara§u, ~ebinkarahisart2); avakkabzlarz dziarz konur (Hopa, Rize). Ka9mma niteligindeki bu i§lemlerin d!§mda ölenin gtys1sr, ayakkablSl, §apkast vb. genellikle yoksullara, yoksul akrabalara, dullara, hocalara, ytkayicllaraB hay1r ya da emek kaqlltgl olarak verilmektedir. Ölenin giysilerinin, §apkasmm ya da ku§agmm -seyrek de olsa- aslldtgr, özel olarak saklanrug1 da görülmektedir. Örnegin öle3 KO!;)AY, H. Z.: Ankara Budun Bilgisi, s. 154 4 U CUR, s. 24 5 Kazak-K.trgtzlarda d a ölenin giysileri ylkamr ve gökyüzünde yddlz görü~ünceye dek ~arda brrakilir. KATANOFF, s. 280 · 6 KO.SAY, s. 154 7 MÜ.SF1KA, A. : HBH., Gilt, 6, Sayt 66, s. 142 8 UCUR, s. 25 9 "Darhgt gitsin" diye (K.K.Y.). 10 "Kabri dar olmasm, ö1üyü stkmasm" diye (D.A.). 11 MÜ.SF1KA, A.: HBH., Gilt, Say1, 25-26, s. 3 12 OKUTAN, S. 411 13 Ö1enin gömülmeye hazrrl~mda katkdan o1an kimselerin ö1enin giysileri üzerinde hak sahiLi o1malan adeti olduks;a yaygmdtr. Örnegin Kazak-Ktrg1z1arda cenazeyi y1kayan1ar, ölümden yedi gün sonra ölenin g iysilerini ahrlar. KATANOFF, s. 27

nin §apkas1 ve ku§ag1 yüksek bir yere as1hr14 (~arkl§la); "ölünün gtvsilerinin kimileri eude bir verde daima asktda durur" (Yemenc;ay1r K./ Kars); "ölenin ~apkast eude viiksekfe bir vere aszltr" (Haymana) . Ölenint s saat, bilezik, yüzük, kalem, kordon, c;akl, cüzdan, tabaka, silaht6 vb. ufak tefek ki§isel e§yasl am olarak saklarur; geride brrakt1g1 mah ve mülkü de gec;erli kanunlara uyularak mirasc;Ilan tarafmdan payla§lhr. Ancak, ölen, saghgmda servetiyle hastahane, <;e§me, kitaphk okul vb. yapllmas1m vasiyet etmi§se, vasiyeti yerine getirilir.

14 ÖRNEK, 1966, s. 92 15 BAYRI, s. 117 16 GÜSAR, V.: Qerkezlerde Ccnaze Törenleri, YKD., Gilt V, Say1 28, s. 17-20.

C. ÖLtiNüN BELLt GÜNLERt

Anadolu'da ölünün dinsel törenle ve yemekle aruld1g1 belli günler vardrr. Bunlann ba§mda ölünün "kzrkmcz", "elli ikinci" günleriyle "yzlz" gelmektedir. Daha seyrek olmakla beraber, "ü;üncü" ve "yedinci" günlerde de ölü belli bir bi<;imde arulmaktad1r. Aslmda belli say1lann1 kar§liad1g1 bu tür günler, sözkonusu sayilara kazandmlml§ olan dinsel, büyüsel ve geleneksel niteliklerden dolay1 önemsenmi§ler, giderek bir tak1m ädetlerin bünyelerine ana öge olarak yerle§mi§lerdir. Hayatm <;e§itli dönemlerinin <;evresinde kümelenen ädetlerin ve inanmalarm <;ogunun bi<;imsel ve fonksiyonel özelligini olu§turan bu tür sayllar ha§ka halklann2 folklorlarmda da önemli bir yer kapsamakta ve kar§1lad1klan günleri kutsal ve töresel alarun ic;ine almaktadrrlar. Ölünün k1rkmc1J günüyle ilgili olarak yap1lan i§lemler §Unlardrr: Dinsel ve büyüsel olarak nitelenen rakamlarla ilgili olarak bkz. ACIPAYAMLI, Türkiye'de Dogumla llgili Ädet ve inanmalarm Etnolojik Etüdü, Ankara 1961; GÜLENSOY, T.: Türklerde 3, 7 ve 40 Sayxlan, Ankara 1966; KARAHAN, A.: lslamiyette 40 adedi hakkmda, !st. Üniv. Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyatl Dergisi, Cilt 4, Sa}'l: 3, s. 266- 269, !stanbul 1951; ÖRNEK, 1966, s. 53- 54; ROSCHER, Die Zahl vierzieg im Glauben und Brauch der Semiten, 1909; TREBITSCH, R.: Versuch einer Psychalgie der Volksmedizin und Aberglauben, Mitteilungen der anthropologischen Gesellschaft in Wien, Wien 1913. 2 Örnegin !svi~rc'de ölürndcn sonraki 7. ve 30. günler Katoliklerin bu1unduklan havalide defin töreni gibi kutlarui-. "Otuzunda" o zarnana dek ölenin evinde yanan "otuz l~Ig1" söndürü1ür. Bir y1l sonra ve yilin ba~ka günlerinde anmalar yap1l!r. HOFFMAN-KRAYBR, s. 38 . Kazak-K1rg~zlarda 7., 20., 40. günlerde ve yudönümünde rnollalar ölünün evinde Kur'an okurlar. Sagaylarda ayru günlerdc ve }'lhnda kutlarnalar yap1h r, yemekler yenir, icrkilcr icrilir. Beltirlerde bu günlerin ve }'lldönümünün d1~mda bir de altmc1 a}'l kutlarur. KATANOFF, s. 109- 110, 113, 279 3 Rascher, k1rk rakarmru cr~itli halklarda inccleyerek, bu rakarrun dogum vc ölümle ilgili adetlcrc temel olan tasanrnlarda öncmli rol oynad1gma deginiyor. Gerek doguroda, gcrckse ölümdc klrk günlük sürcnin "pislik süresi" olarak kabul cdildigini bclirtiyor. ROSCHER, Die Zahl vicrzicg im Glauben und Brauch der Semiten, s. 29

a) Yemek verilir (Nusret K. I Balk., K evenli K. I Siv., Divrigi, Sögütözü K. I Erz., Erzurum, Türk.men K. I Esk§., Aybastl, H al K. 4 / Elaz., Bergama Köyleri~) . b) Helva dagzillzr (l(Iqehir, Nigde, Divrigi). c) "Kzrklzj/' dagzttlzr (SIVas) . d) Mevlid okutulur (K1qehir, Konya, Merzifon, Nigde, S1vas, Bogazlayan, Afyon, Qorum, Baiären B. / Qank., Eski§ehir, K astamonu, Derekt§la K. I Ank. , Dogankent B. I Gir., Van, Aybastl, Hai K 6 • I Elaz., istanbul') . e) Hatim indirilir (Kayseri, Qubuk). f) Yasin okunur (Divrigi, Zara). h) Dua edilir (Afyon, Y1gmkaya K. I Bitl., Aybast1). z) 70 bin indirilir (Qorum) j) Kzrk duasz okutulur (Erzurum). Ölümün elli ikinci günü yaptlan i§lemler, ölünün kemiklerinin etinden bugün aynldtg1 tasanrrunda temellenen yaygm bir inanmaya dayanmaktadtr. Halkm yaygm olan inanmasma göre, özellikle burun kemiginin dü§mesi ölüye büyük ac1 vermektedir. Örnegin bir kaynak ki§i bu durumu, o gün ve;rilen yemegin nedenini §öyle a<;illamaktadtr: "Elli ikinci günü cesedin el ve burun kemikleri dü§er. Burun kemig;i dü§erken ceset ac1 c;:eker. 0 gün halka verilen yemekleri, melekler, altm tabaklar i<;inde ölünün önüne koyarlar. Ölü, bunun sevinci ile burun kemigi dü§erken verdigi ac1y1 duymaz. i§te bundan dolay1drr ki, elli ikinci gün mevlid okutularak yemek verilir" (C. E§meli, U§ak). Elli ikinci gün yap1lan i§l e ml er d e §Unlardtr:

a) Mevlid okutulur (Qubuk, Duragan, U§ak, Qorum, Afyon, Stvas, K.ayseri, M erzifon, Konya, Dogankent B. I Gir.) b) Kur'an okunur (K as1maga K. I Ank., Bogazlayan). c) "Elli z'kinci gecesi duasz" okwzur (Erzurum, Qorum, Urfa) 4 5 6 7

ERDENTUG, s. 106 BAYATLI, s. 41 ERDENTUG, s. 106 BAYRI, s. 117

d) Dua edilir (Afyon, Divrigi, Mara§). e) 'Yemek verilir, helva dagztzlzr (U§ak, Kayseri, Merzifon, S1vas, Nusret K. I Balk.) Bu iki belli günün di§mda, ölüm yll dönümünde, ölünün yakmlan ekonomik durumlanna göre camilerde ya da evlerde "ölünün ruhu .ü;in" mevlid okutturmakta, §eker dag1tmaktadirlar. Ölünün "üc;üncü" ve "yedinci" günlerin de de mevlid okutuldugu, dua edild~gi, yemek verildigi ve helva dag1tllrug1 görülmektedir. Ölünün mezarhkta ilk kez ziyaret edildigi gün ve zaman konusunda belli bir ölc;üye raslamlmamakta, bu gün ve. zamanlar ölü sahiplerinin bu konudaki dü§ünce, yorum ve tutumlanna göre degi§mektedir. "!lk ziyaret" günü ve zamaruyle ilgili olarak alruglrmz cevaplar §unlardrr:

a) Ertesi sabah giineJ dogmadan en yakzn tarafmdan ziyaret edilir (Ankara). b) Ertesi gün (Ankara, Afyon, SIVas, U§ak). c) ·Bir hafta sonra (Qubuk "Qünkü geien girlenden ancak ba§ ahrur". Eski§ehir, Duragan, E~zurum, Zara, S1vas, Nigde, Krr§ehir). e) jstenildigi zaman (Kas1maga K. f Ank., U§ak, Bogazlayan, Zara, Konya). f) Kzrk gün sonra (Kastamonu, Eski§ehir, S1vas). g) O!ii sahibine baglz (Merzifon, Eski§ehir). h) Üf giin sonra (Urfa, Baiären B. IQank., Qorum, Divrigi, Kevenli K. I SlV. Mara§) z) Gömiildiikten sonra geien ilk cuma (Qorum, Kayseri). j) j[k perfembe (Kayseri) k) jzk cumartesi, güne.J dogmadan (Merzifon). !slam gelenegi, mezar ziyareti ic;:in cuma, peqembe ve cumartesi günlerini ögütlemektedirs. Arife, bayram ve kandil gibi kutsal günlerde ölüleri ziyaret etmeye büyük önem verilmekte, mezarbklar ziyaretc;iler tarafindan dolup ta§maktad1r. 8 Bkz.: Dört Mczhebin F1k1h EI Kitabt, s. 509

D. YAS Yakm1ru kaybeden bir insarun bu olay kaqlSlnda duydugu tepkiler §a§kmhk, isyan ve ac1drr. _Toplumsal, ekonomik, biyolojik ve duygusal yönden bagh bulundugumuz bir insarun kaybmdan duydugumuz ac1 insaneil bir tepkidir. "Kaybedilenin bir daha yerine getirilemiyeceginin aClSl bütün toplumlarda yasm antropolojik temelini olu§turmaktadJ.r. Yas, toplum tarafindan bizim ic;in "önemli" olarak tarumlanrru§ insanlarm ve yakmlanrruzdan birinin kayb1yle duyulan ac1 ve üzüntüyü toplumsal kahplar ic;inde ifade etmektir."t Toplumsal bir kurum niteliginde olan yasla ilgili adetler; bu adetlere baglJ i§lemJer, ka<;mmalar aCI <;ekeni beJli etme, belirJi bir süre yeni durumuna ab§ttrma, aclSlm azaltma ve giderek bu durumdan <;1karma amacma yöneliktir. Dünyamri her tarafinda, gerek ilkel gerekse yüksek kültürlerde bu ama<;la uygulanan bir tabm adetler ve törenler görülmektedir2. Ayru durum Anadolu Halkl ic;in de sözkonusudur. ~imdi etnolojik temeli babmmdan ayru, fakat bic;im~el ve yöresel özellikleri bakirrundan farkh olan bu adetleri görelim. I. Yas süresi ve bu ·s üreyi belirleyen etkenler

Yurdumuzda ölenirr 'ardmdan "yas tutma" run süresiJ kesin bir zaman par<;as1yle srmrlandmlmamakta, bu süre ü<; gün ile yedi sekiz yll4 arasmda degi§mektedir. Ara§trrmalanrmzda "ü<; gün", "bir 1 ALOIS, H.: Einstellungen zum Tod und ihre soziologische Bedingtheit, s. 126,' 131 2 Bu tür adetlerin yaygml•g• ve örnekleri i~in A. V AN GENNEP'in "The Rites of Passage" (s. 146-165) adh cserine balnlabilir. 3 Yas süresi gcrck ilkcl, gerek geleneksel, gereksc uygar toplumlarda da kcsin bir s1mr o;izmemcktedir. Örncgin lsvi~rc'de alt1 h afta ilc iki yll arasmda degi~mektcdir. HOFFMANN-KRAYER, s. 37 4 ERDENTUG, 1956, s. 105

hafta", "bir ay", "klrk gün", "altJ. ay", "bir yll" ve "bir ylldan ~ok" olarak strurladJ.gmuz zaman birimleri i~erisinde en ~ok "ktrk gün" lük olam sapta~ttr. "Ktrk gün" den sonra strastyle "ü~ gün", "bir hafta" ve "bir ytldan ~ok" olanlar gelmektedir. "Ktrk gün" lük yas süresinin ~ok yaygm olmas1, klrk rakannrun dinsel ve büyüsel niteligiyle baglanbhdtr. Ki§inin actsmdan ve ölümün dolayh olarak bula§ttrdtgl "pislikten" armmast i~in, tlpkt ktrkh kadmlarda ve ~o cuklardas oldugu gibi "ktrk gün"lük bir sürenin ge~mesinin gerekliligine inamlmaktadtr. ~u halde, yas süresi belli, degi§mez zamanlarla smtrlandJ.gt gibi, bu süre gev§ek ve oynak da tutulabilmektedir. Bunda psikolojik, ekonomik, dinsel, geleneksel ve toplumsal etkenler belirleyici bir rol oynamaktadtrlar. "Ktrk gün" lük yas süresinin önünde ve ardmdaki sürelerin helirlenmesi ölenin: a) yaklnhgma, uzakhgma b) gen<; ve ya§h olu§una c) erkek ve kadm olu§una d) ki§iligine e) toplumsal yerine f) <;evresine g) saythp sevilmesine h) ölüm bi~imine 1) ba§saghgma gelenlerinin azhgma, ~okluguna baghdrr. Aynca sürenin belirlenmesinde gelenegin ve dinsel bayramlarm da· rolü büyüktür. N asll ktrk rakamt äinsel, büyüsel ve geleneksel niteligiyle yas süresinin stmrrm belirliyorsa, ilerde görecegirniz gibi dinsel bayramlar da-sürenin belirlenmesinde etkili olmaktadtr. Genel olarak kadmlar erkeklere bakarak daha uzun süre yas tutarlar. Kadmm duygusalhgt, i§i geregi ~ogu zaman evde olu§U, arulanna baghhgt, ha§saghgma gelenleri kar§tlamast; öte yandan kocast aracthgtyle toplumsal ki§ilik kazanmast ve ekonomik destek bulmast; bu destegin kaybtyle de büyük bir ki§ilik bunahmma dü§mesi, · actstna yogunluk ve süreklilik kazandtrmaktadtr. Bu.n a kaqthk erkegin, kammm ölümüyle toplumsal yerini, meslegini ve ki§iligini kaybetmemesi; ger~ekligi, dtp dönüklügü, ekonomik sorumlulugu yas süresini kadm gibi uzatmasmt engellemektedir. 5 ACIPAYAMLI, 1961, s. 93-96, 122

ll. Yas süresinde uyuhnast gereken kat;mm.alar

Yas süresince gerek kadm, gerek erkek, gerekse ailenin öteki üyeleri bir talam §eyleri yapmaktan ka<;llllllar. Genellikle renkli ve süslü §eyler giyilmez; süslenilmez; gezmeye, eglenceye gidilmez; radyolar ac;:Ilmaz; bir süre W§anya <;Ikllmaz, i§e gidilmez; yikarulmaz, tra§ olunmaz. Bu arada m§an, dügün, sünnet vb. gibi törenler ya ileri bir tarihe ertelenir, ya da sessiz sedasiZ yap1hr. Korn§ular ve akrabalar da ili§ki derecelerine göre, bir tak1m §eylere dikkat ederek yash ailenin aclsma ortak ve saygil1 olmaya c;:ah§Irlar. Bu durum, ölenin üyesi bulundugu cemaatm ya da toplulugun -daha az derecede- yasa katümasm1 göstermektedir. Qünkü birinin ölümü, yakmlannm d1§mda, bagh bulundugu cemaatm ve toplumun üyelerini de derece derece etkilemekte, dengesel duraganhg1 sarsmaktadlr. ID. Yas giyüni ve yas belirtisi

Anadolu'da yas giyiminin rengi karad1r6. Qok seyrek olrhakla be. heraber kara yerine ak da giyildigi olur. 1 Yas belirtisi olarak, rengin ch§mda, giysileri ters giymes adetine de rashyoruz. Örnegin Kars'm Yemenc;:ayrr Köyü'nde kadmlar ölümün 52. gününe kadar giysilerini ters giyip ba§larma kara ba§örtüsü baglarlar. Öte yandan Erzurum'un Dogan Köyü'nde ölü sahipleri, yaslanm belli etmek ic;:in giysilerini yJkamazlar. Van'm Karahan Köyü'nde kadmlar bir ay süreyle giysilerini ter's giyerler. 9 6 Oguzlarda da yas belirtisi karalar giymekti. Bu gelenek Sel~tuklu devrindeki Türkmenler arasmda, 1ran Mogollarmda, Timurlularda, Kara-Koyunlularda, Ak-Koyun1ularda, Anadolu beyliklerinde ve Osmanhlarda da görülmektedir. SÜMER, F. : Oguzlar, s. 404 7 Örnegin lnevi'nde "yas rengi aktir, ama ekonomik ko~ullar özel yas giyimi diktirmeye her zaman elverili!i degildir. Onun i~tin "giyimlik tak1m1 (i~ligi, «;intiyam «;ok ~alvar) ters «;evirip io;:ini d~ma getirirler. Giyimlerinin de astan üstüne gelmi~ olur. B~la rma da ak «;cmber baglarlar. Böylecc ba~tan ayaga ak giyinmi~ olurlar". ÖZALP, 1.: TFA,. Cilt I, Say1: 2, s. 335 8 Klrgu:-Kazaklann baz1 boylarmda kadmlar ajpt söylcyip aglarkcn yüzleri duvara dönük otururlar, giysilerini de ters giyerler. Yazar ayru adeti Ku;ak-Köldönen boyunda da saptad!gm1 belirtiyor. lNAN, A.: Tarihte ve Bugün -5amanizm, s. 199 9 TAN, N. K.: TFA., Gilt 9, Say1 189, s. 3813

Y asli olmarun bir ba§ka belirtisi de sac;larla ilgili olarudrr. Yash kadmlar sac;lanru kestikleri gibi, örgülerini de <_;:özerler1o. Gaziantep dolaylarmdaki Türkmen ve Baraklarda ölenin yakm akrabas1 olan kadmlar sa<_;:lanm keserleru. Urfa'da, ölen kimse, kadmm c;ok yaklruysa, kadm sa<_;:rmn bir yamm keser. Erzurum <_;:evresinde bir kad1run kocasr ölünce:

"Bir sa;zmz ag ördüm Bir sa;zmz kara ördüm, Senin ugruna dagzttzm" derl2. Erkegin yash oldugunu gösteren belli bir giyimi yoktur. Ancak bir süre gösteri§li giymekten kac;1mr ve tira§ olmaz.

IV. Yas kaldtrma Y as kaldrrma ve yashlarm normal hayata dönü§ü, gerekli yas süresinin dolmasma ve bir tak1m belli i§lemlerin yerine getirilmesine baghdrr. Yasm son bulmas1 i<;:in, belli yas sürelerinin m§mda, ölüm olaymdan sonra geien ilk dinsel bayrami da (Ramazan ve Kurban bayrarm) gec;irmek gerekmektedir. Kimi yerlerdeu birden fazla bayramm ge<_;:mesi gerekmektedir. Bu bayrama "yas bayramz" (Bogazlayan, S1vas,· Zara, Hal K.14 / Elaz., Malatyals), "kederli bayram" (Aya§), "aczlz ba11ram" (Ququk), "karalz bayram" (Divrigi), denmektedir. Yasli bayram'da, yasli ailenin üyeleri, özellikle ya§hlan di§an <_;:Ikmazlar; kom§ular tarafindan ziyaret edilirler. Ziyaret<;:ilere tatli ve §eker yerine sigara ve acr kahve sunulur. Ziyaret<_;:iler, yash aileye yeniden ba§saghgr dilerler, avutucu sözler söylerler. 10 Kazak-Kug1zlarda gerek dul kadm, gereksc cvin lazmm sa~lanmn örgülcri ölünün gömüldügü gün yabanc1 bir kadm tarafmdan ~özülür. KATANOFF, s. 278 11 ÖZBA1;), s. 52 12 TÜRKDOÖAN, 0.: Erzurum ve Qcvresindc Sosya1 Ar~tlrmalar, s. 106 13 ERDENTUÖ, 1956, s. 105-106 14 ERDENTUÖ, 1956, s. 105-106 15 DUMAN, H.: HBH., Gilt 7, Say.BO, s. 174

Yasm kaldmlmasmda yas giysileri de c;tkanhr. Örnegin Van'm Muradiye ilc;esine bagh Karahan Köyü'nde yas bitince, "ölünün yas tutan yakmlanru köyün ileri gelenlerinden biri. evine c;agmr. Yemek yenilmeden önce, kadmlann ters giysileri düzeltilir, ba§lanndaki kara yazmalar ahrur, yerine al veya ak bir yazma baglarur. Erkeklerin sakallan tlra§ edilir. Buna "yas kaldrrma" denilir. Yakmlarla heraber yas tutan köylüler de yas tutmazlar aruk.I6 inevi'nde "yas biteceginde, ni§anh bulunan klzlarm kaynata veya kaynanalan gelinlik klza bir talum giyim (i§lik, c;intiyan) le birlikte a«tlk mor, vi§ne rengi bir cahk (yazma) getirirler. Gelinlik, getirilenleri giyinerek yasma son verir.11" Siverek'de ölü sahipleri gibi üc; gün kara giyinen kom§ular ve ahpaplar üc;üncü gün ·bunlan c;tkanp, Ölü evine renkli giysiler götürürlef.l a Yasdan c;tkmarun gerektirdigi önemli bir ä.det de yash aile üyelerinin ytkanmastdrr. Bu ädet, suyun anttct ve temizleyici niteligiyle stkl stktya ili§kilidir; Yash aileyi akrabalar ve kom§ular hamama c;a~rdlklan gibi, yash aile de "yas hamamt" yaparak akraba ve kom§ulan, özellikle ölü ic;in yemek gönderenleri <;agmr. Örnegin Erzincan'da ölümden bir hafta on gün sonra kom§ular "ölü evini" hamama <;agtrtrlar; hamamda yemek verilir. Urfa'da ölü sahipleri akrabalar tarafindan hamama c;agnhr, erkekler de tlra§ olmaya götürülürler. Zara'da ölümden on be§ gün ya da bir ay sonra kom§ular yash ailenin kadmlanm evlerine götürüp yrkarlar. Merzifon'da ölünün klrkmdan sonra akrabalar "yas h(lmamz yapadar". ÖIÜ sahipleriyle birlikte yakm kom§ularda <;agnhr. Hamamda c;agnhlara yiyecek sunulur. Kayseri'de klrk günlük süre · bitince ölü sahipleri "aczlarz dökülsün" diye akrabalan ya da yakln kom§Ulan tarafi.ndan hamama götürülürler. Hamamda meyve ve gazoz ikram edilir. Nigde'de ölünün yakln akrabalan ölü sahiplerini "yastan ftkarmak" i<;in hamama götürürler. Erzurum'da üc; gün ya da bir hafta sonra ölü sahipleri kom§U kadmlan hamama c;agmrlar; c;agnltlara hamamda biqey ikram edilmez. Qorum'da ölünün klrkmdan sonra ev halkt "aczmzz sönsün" diye hamama gider; hamama pekmezli yufka ekmegi ve dürüm götürülür. Urfa ve Siverek'de "cenaze <;tktlktan ktrk gün sonra ölenin 16 TAN, N. K.: TFA., Gilt 9, 189, s. 3713 17 ÖZALP, !.: TFA., Gilt I, Say1: 2, s. 335 18 1NAN, M.: HBH., Gilt 6, Say1 66, s. 143

ailesi hamama gider; entarilik, mendil, c;orap, kma c;örek göndererek kom§ulan ve tamchklan hamama davet ederler.»~ 9 "SlVas'da ölüm olaymdan on be§ gün sonra "yala.n dostlardan ya da hisimlardan biri ölü evini harnama c;agmr. Buna (ölü hamann) denir. Epeyce kalaballk bu hamamda (aglt aglamr), ölenin hauralan yadedilir. Bu hamama kim ölü yemegi görmü§se veya yoklatnn§sa onlar c;agnlrr."2o Yas hamarnmm belli kurallan ve usulleri varmr. Örnegin Sivas'ta yas harnarm §Öyle yap1hr: " ... Ya ölü sahibinin akrabas1, ya koffi§ulardan biri ya da ölü sahibinin kendisi onbe§ gün sonra hamam yapar. Kim ölü yemegi gönderrni§se, kirn ölü evini yoklarru§sa onlar hamama c;:agnhr. Mali dururnu elveri§li olanlar harnarm tümden tutarlar ; olmayanlar c;agnh saylSlna göre kurna tutarlar. Y as hamann'ndan iki gün önce bir okuyucu <;1kar1hr : "Filancanm iki gün sonra yas hamann var, ona göre haZlrlamn" der. Yas hamann'm düzenleyen §eker, kahve, sigara bulundurur ; c;agnWara kahve, sigara ikram edilir, sabun dag1uhr. Ölü sahipleri hamama girmeden önce agla§Jrlar. Sade kahve i<;ilir. Sonra ölü sahibinin büyügü ve kü<;ükleri kom§ulan tarafmdan soyulup, ic;eriye sokulur. Bu arada da maniler söylenerek yeni ba§tan agla§Ihr. Ölü sahiplerini kom§ulann genc; klzlan ve taze gelinleri YJkarlar. Ylkamp, elbiseler giyildikten sonra §ekerli kahve ic;ilir ve yeniden ba§sagbg1 dileginde bulunulur. Bu arada hamamc1ya, külhanc1ya ve nat1rlara da iki§er kahp sabun, kahve ve bah§i§ verilir." (N. Örnek, K. K., Sivas) . V. "Ya~ ahna" ve "yoklama"

Yash aileyi normal hayat düzenine <;ekmenin, yasmdan uzakla§tlrmanm bir ba§ka bi<;imi de, ailenin ya§h kachn üyesine hediye verrnektir. H ediye aracllig1 ile "vas alma" ya da "voklama" <;ogu zaman ba§ saghg1 ve "ölii vemegi" verme adetiyle kan§maktad1r. Örnegin S1vas' da "ölü evi ic;in yemek göremeyen, ölü evini" yoklabr. Bunun ic;:in ekseriya "ag1z tatbg1'na i§aret olmak üzere birer tepsi baklava ile pe§kir vs. gönderirler" .21 imranh ilc;esine bagh Kevenli Köyü'nde ise ölü sahi19 tNAN, M.: HBH., Cilt 6, Say1: 66, s. 143 20 21

A~KUN,

V. C.: Sivas Folkloru, Cilt II, s. 22 s. 21 - 22 S1vas'da yash aileye 11e;;itli tathlar yam s1ra cntarilik, havlu, sabun, mendil hcdiyc edi· lir; ha tta süt bile götürcn olmaktad1r. (K.K.A.).

A~KUN,

bine yag, bulgur, §eker ve meyve götürülür. Qorumda yash aileye §eker götürülür ve ba§sagllg1 dilenir. Zara'da elma ya da ~ay §ekeri, sabun, tülbent vb. ile yash aile "yoklamr". Konya'da yasll aileyi yoklatanlarm mali durumuna göre verilen hediye bir kutu §ekerden bir koyuna kadar degi§mektedir. Van'm Muradiye il~esine bagll Karahan Köyü'nde "ba§sagllg1 dilemeye gelenler tek tek degil, be§er onar ki§ilik gruplar halinde gelirler. Bu gelenlerden zengin olanlar, köye gelmeden önce ölünün en yakmma bir ko~ gönderirler. Durumu elveri§li olmayan köylüler de en az 5-10 Kg. olmak üzere ~ay §ekeri abp getirirler.22. Aybasu'da "ölii görme"ye tad1 ile gelinir.

22 TAN, N. K.: TFA., Gilt 9, No. 189, s. 3713 "Yas alma" is;in hcdiyc verme :ldeti Kazak-Ktrbzlarda da görülmektedir. Ölcnin kaym pcderi (kadmm ya da crkegin babas1) ölüm olaym1 duyar duymaz dcri torbalara lrnmz doldurarak ölcnin yurduna (s;admna) gclir. Kaympcder ölenin her bir akrabasma dokuz dcve, dokuz at, dokuz kürk kuma~ vc is;i ktmtzla dolu dokuz torba vcrir. Ktrgtzlar buna "bölisaghg1 hediyesi" derler. . KATANOFF, s. 279

E. ÖLÜ YEMEGi .A§ag1da degi§ik adlanru siralaruguruz "ölü yemegi", ölenin ruhu ya da cam i~in verilmektedir. Ölümle ilgili adet ve inanmalarm önemli bir bölümünü olu§turan bu yemek, bir yaruyle ölenirr öte dünyada da hayaum sürdürdügü, ba§ka §eylerin yam s1ra yemeye ve i~meye de ihtiyac1 oldugu tasannnm vurgularken, bir yamyle de ölüm olayma C§lik eden "ges:i§" törelerinin halk arasmdaki gerekirliligini a~_;:1ga vurmaktadir. Qünkü, ölünün öte dünyaya ugurlam§mm tarn ve ge~_;:erli olabilmesi i~in, dinsel kurallarm ve i§lemlerin yanlSlra geleneksel olanlarm da yerine getirilmesi gerekmektedir. Aksi halde ölenirr ruhunun geride biraktikla'n m tedirgin edecegine inamlmaktad1r. Öte yandan toplumun geleneklere bagh kesimi, ah§Ilagel~ni yerine getirmeyen ölü sahiplerini kmamakta ve geleneksel olam yapmak i~_;:in onlan baski alunda tutmaktad1r. "Ölü yemegi" diye adlandirruginnz bu yemege Anadolu'da degi§~k adlar verilmektedir. Gerek ilgili literatür, gerekse ara§trrma sonucu saptayabildigimiz adlar §unlardir: "Kz" (Qubuk), "Kzrk ekmegi" (Balören B. / Qank., Erzurum s:evresit), "Kazma takzrtm" (Divrigi, Güney Yörükleriz, !~_;:el KöyleriJ), "Ölünün kzrkt'' (Divrigi), "Kzrk yemegi" 4 (Qetinkaya K. f S1v., Tuncelis) , "Can ~z" (Qetinkaya K. I SIV., Tunceli6, Kevenli K. I SIV., :;iebinkarahisar7, Alacahöyüks) "Zzkkzm yemegi" (Traf§in K. I Kays.), "Can hel1 2 3 4

5 6 7 8

KOSAY-KILIQ, TED, Sayt VI, s. 89 (Yalgm), RIZA: Cenupta Türkmen Oymaklart, K!Stm II, s. 76 UGUR, s. 24 Ölümün krrkmct günü verilen ycmek ~ogu yerde "ölünün krrkt" diyc de adlandmlmaktadtr. ULUC., s. 110 ULUG, s. IIO OKUTAN, s. 411 KO$AY, Alacahöyük, s. 33

vasz" (I~Sel9 ), "Hayzr" (Karasuto), "Ölü ekmegi" (Doganköyü I Erzu.), "Kaz.ma kiirek helvasz" (Urfa ve Sivereku) "Hayrat yemegi" (Gaziantep12), "Ölii a$z" (KaratepelilerdeiJ, Alacahöyükt4, Karaath K. I Burd.), "Yiyecegini etmek"t s (Karatepeliler), "Hayzrlz vermek" (Tahtacilari6). Aynca "ölü yemegi" yerine say1lan, fakat onun gibi bir ziyafet niteligi ta~umyan yiyecekler de vard1r. Bunlar: "$em$ek" 11 (Kilis), "Köncülü" 18 (Mara~), " Ölü fö'regi" (Mara~ 19 ), "hamur, yag, sogan" (Mara§2q), "Ölü giligi" 21 (Srvas), "meyve" (Yemen<;ay1r K. I Kars), "Lokma" (I<;el22 IstanbuF3), "can helvasz (I<;el24), "yogurt ekmek" (Haymana), "faJ•" (Karahan K . I Van25, Qayören K. I S1v., Qetinkaya K. ISrv.) Evrensel nitelikteki "ölii yemegi" ä.deti eski kültürlerde görüldügü gibi, zamanuruzda da <;e§itli toplumlarda hä.lä. ya§amaktad1r.26 9 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

UGUR, s. 24 TUNGER, M.: F1K., Sayt 283-284, s. 9 1NAN, M.: HAH., Gilt 6, Sayt 66, s. 143 SABRt, $.: HBH., Gilt 8, Sayt 88, s. 2 YALGIN, Toroslarda Karatepcli Bölgesi, s. 65 KO$AY, Alacahöyük, s. 33 Toroslardaki Karatepeliler ölürnden altt ay bir ytl sonra bir yemek düzenlerler vc bu ycmekte sadecc <;agnhlar bulunur. Bu yemegin adma "yiyecegini etmek" denir. YALGIN, s. 65 YILMAZ, A., s. 82-83 Ktrkmct gün, iki yufka arasma sal<;ah pirin<; pilav1 konarak yagda ktzarttlan bir <;~it yemek (K.K.A.). Bir <;e~it susam halkasld!r. MÜ$F1KA, A. : HBH., Gilt 3, Sayt 25-26, s. 3 MÜ;iFtKA, A.: HBH., Gilt 3, Sayt 25-26, s. 3 1NAN, M.: HBH., Gilt 6, Sayt 66, s. 143 Yagh hamurdan yaptlan, simite benzer kü<;ük halka. UGUR, s. 25 BAYRI, s. 11 7 U GUR, s. 25 TAN, TFA., Gilt 9, No. 189, s. 3713 "Öntarihte Anadolu'da ölü yemegini bclgelendiren cn iyi kahnlllara Alacahöyük'dc raslanmt~tlr."

ÖZGÜQ, T.: Öntarihte Anadoluda'da Ölü Gömme Ädctleri, s. 92. Alacahöyük'dc ölü yemegi iki safhahd.rr. Birinci safhada ölüyc pi~mi~ toprak, baktr, tun<;, gümü~ ve altm kap1ann i<;inde yiyccek ve i<;ecck sunulmaktadtr ( ...) 1kinci safhada, yani mezar kapandtktan sonraki kurban mcrasimini, ölü yemcgi takip etmcktcdir (KO$AY'a dayanarak ÖZGÜQ, s. 94} Dcde Korkut'da "ölünün ~1m vermek ädeti zamanla ufak tefek degi~ikliklcr göstermi~

Ölü sahipleri tara.fi.ndan verilen "ölü yemegi"nin listesi yöreden yöreye degi§mekte; ekonomik durum, ah§kanhk, mevsim, ölenin vasiyeti vb. gibi etkenler listenin zenginligini ya da sadeligini belirlemektedir. Özellik.le ölenin en s;ok sevdigi -bu durum önemlidir, s;ünkü yemek heqeyden önce ölü is;in verilmektedir- ya da sevip de saghgmda yiyemedigi yemek s;e§itlerinden ses:ilir. olsa bile csasta '!-Ynl ve ,.ok eskiden bugüne kadar devam eden köklü bir Türk gelcncgi olmu~tur."

OY, A.: TD., Gilt IX, Sayt 108, s. 639 Oguzlara ait destanlarda da ölülerc "af' verilmekten sözedilmektedir. SÜMER, F.: Oguzlar'a ait dcstani mahiyette eserler, DTCF., XVII., s. 447 Türklerde ve Mogollarda da ölü yemegi gelenegi bilinmcktedir. BARTHOLD, W.: Türkler'de ve Mogollar'da Defin Merasimi, BEL., Sayt: 43, s. 530 (Qev.: A. !nan) "Ölü a~t" töreninin cn ilkel ~ekli Tayga ormanlarmda kalrm~ olan ~amanist boylarda görülrnü~tür.

!NAN, A.: Tarilite ve Bugün ~amanizm, s. 189 "Bcltirlcrde "ölü a~t" definin ü,.üncü günü verilir (...) Bu "a~a" fazla kalabahk toplanmaz. Haztrlanan ycmek ve i,.kilerin yanstm ölünün ruhu i"in ate~ ruhuna kurban ederler (at~te yakarlar). Dcfinin yedinci günü bütün oba halkt, kadm vc erkek hepsi toplarup mezarhga giderler. Mezarm sag tarafma büyük bir ate~ yaktp getirdikleri yemeklerden ve i,.kih:rden ate~c atadar. Sonra herkes mezann iizerine kadeh1er!e rakt koyarak ve yemek atarak "bu raktyt i~! Bu yemegi ye! Bunlar sana yukardan tayin cdilmi~ yemek ve i~ki1erdir" derler. Bu töreni yapttktan sonra kendilcri io;mege . ve yemege ba~larlar. Yeme i,.mc tamam o!duktan sonra, mezar üzerindeki yemek ve rakt!an ate~e atarlar. T örcn böylece tamam olur (... ) D efinin yirminci günü evde yine a~ verilir. Ziyafetten sonra ate~e rakt dökülür ve yemek atthr. Ktrktnct gün mezarhga gidip yedinci gün yapttklan töreni tekrar yaparlar. Altt ay sonra yine böyle törcn yapthr. Beltirlerde en büyük a~ töreni ölünün yt! dönümü münasebetiyle yapthr. Bütün akraba ve dostlar toplamp mezara gelir, mezar üzerine yemek ve i,.kilcr kor, kendileri de yiyip, i,.erler (... ) Bütün Altay ve Yenisey ~amanist boylannda "a~ töreni" a~agt yukart böyle olur." lNAN, A. Tarihte ve Bugün ~amanizm, s. 189-190 Kazak-KtrgiZlarda ölenin yedinci ,yirminci vc ktrkmct günleriyle yt!mda anma yapthr. Bu günlerde Kur'andan belli süreler okunur ve konu kom~uya yemek verilir. KATANOFF, s. 277-278, 281 Afrika'daki Kwiriler ölü io;in ,.~itli yemekler verdikten sonra, son bir ölü töreniyle onun öte dünyaya van~m1 ku~am~ olurlar. Yine Afrika'da, Ewelerde ve Avatimelerde bir hafta süreylc ölünün dostlan, yakmlan ona yemek vcrir ve a te~ yakar!ar (... ) ~amlan, ölünün ruhu i~in diye bir yere ,.orba konur. DAMMANN, H.: Die Religionen Afrikas, 187, 193, 194 l svi,.re'de ölü gömilldükten sonra ölenin evinde ya da lokantada (ruhu i,.in) ölü yemcgi verilir; bu yemcge ,.ogunca rahipler, ölenin akrabalan ile kimi zamanda öleni ta~tyanlarla törende bulunanlar katthrlar. HOFMANN-KRAYER, s. 37

Akrabalann, koiTUjularm, tam§larm, cenaze törenine kat1lanlann, hocalarin, yikayictlann, mezar e§icilerinin, yoksullann ctagnldlgt "ö[ü yemegi" nin listesine en ctok ~ag1daki yemek ve tatli cte§itlerini sokabiliriz: Qorba, et, pilav (bulgur ya da pirinct) , dolma, börek, ke§kek, sarma, bamya, fasulye, helva, baklava, ho§af ve ayran. Bu yemeklerden bir bölümü genellikle et ve pilav esas almmak üzere ctagn:Ulara ikram edilir. "0lii yemegi" ne kaulanlar, ölünün ruhu ictin dua ederler. "Olii yemegi" nin cte§iti gibi zamaru da degi§iklik göstermektedir. Yemek, ölüm olaymm üctüncü, yedinci, k1rkmcJ, elli ikinci günlerinde verildigi gibi; ylidönümünde, mezar dönü§ünde (daha ctok köylerde görülüyor), mezar kaldtrma masmda, ilk peqembesinde ya d~ ilk ak§arrunda da verilmektedir.

Koffi§ular tarafindan ölü evi ictin verilen yemek de ilk günden ba§layarak bir hafta on gün kadar sürer. Korn§ularm verdikleri yemek bir yamyle toplumsal dayaru§manm ve korn§uluk ili§kilerinin güzel bir örnegini gösterirken, bir yamyle de ölümün "ölü evi"ndeki yiyecek ve ictecegi bozdugu tasanmma dayanmaktad1r. Acili ve üzüntülü olan "ölü evin"nde ilk günler "kazan kaynamadtgz" ve yemek pi§medigi ictin, bu i§i onlar adma kom§ular Siraya koyup yemek yaparlar ve "ölü evi" ne gönderirler. Öte yandan, ölümün, evdeki yiyecekleri bozmu§ ve zehirlemi§ olmas1 inanc1 da, evdeki yiyeceklerin ve icteceklerin dökülmesini ya da bir süre bunlara dokunulmamasnn gerektirmektedir. Örnegin Mu§'da "üc; gün ölü evinde yemek pi§mez, kom§ular yemek gönderirler. Evdeki yemeklere Azrail'in zehir döktügüne inarurlar.'m. islam dini, halk tarafindan yerine getirilen ölümle ilgili adet ve i§lemlerin ctoguna oldugu gibi , "ölii yemegi" ne de kar§l ctJkmakta, ba§sagh~ ic;in toplananlara yemek hazrrlamay1 kederli olayla cteli§kili görmekte28 ; islämiyete aykmd1r demekte, ancak "ölenin evinde hulunanlara koffi§ulan tarafindan yl'!mekler gönderilmesininm9 dogrulugunu kabul etmektedir.

27 SAN, s. 80 28 Bkz.: Dört Mezhebin E I Kitab1, s. 509 29 BA$0GLU, s. 18

F. BA§SAGLIGI DiLEME VE AVUTUCU SÖZLER Ba§saghg1 dileme, sözün etkileyici ve sagalt1C1 gücünden yararlanarak hem aCIYI, hem de yas1 azaltmaya yönelik bir adettir. Ölenin yakmlan, tarudrklan, dostlan ölümle ilgili öteki adetleri yerine getiremeseler bile, kederli ailenin aciSllll payla§mak ve ruhsal sarsmtisJru dengelemek ic;in ba§saghg1 dilemekte, avutucu sözler söylemekte ku~ur etmezler. Ba§saghg1 dilemenin gec;erli bic;imi "ölii. eui" ne giderek söylenenidir. Uzakta olanlar da telgraf, telefon, mektup ve gazete ilanlanyle bu önemli görevi yerine getirirler. En yalm bic;irniyle "ba§IlliZ sagolsun ya da ha§m sagolsun" kallbmda anlatrrmru bulan ba§saghg1 dileme, ölüm gününden ba§layarak bir y1la kadar uzayabilirl . Bizim saptayabildigimiz kahpla§ffil§ ha§saghg1 dilekleriyle, ac1h aileyi avutmak, ya§amm gen;ek alanma c;ekmek ve ölenin ardmdan "yamp yakzlma" mn ho§lugunu ve zaranru belirtmek amac1yle söylenen sözlerin ba§hcalan §Unlard1r:

Bajtnzz sagolsun (hemen her yerde). Allah bajka acz vermesin (hemen her yerde). Allah siz[ere uzun ömür versin (hemen her yerde). Allah ecir-sabzr versitz (<;:ogu yerde). Allah evlatlarznzza uzun ömiir versin (Aya§). Allah geride bzraktzklarzna aczsm (Duragan). lvfekanz cennet olsun (Ankara, Qorum, S1vas). · Allah bu acm unutturacak acz vermesin (Ankara, Duragan ). Allah iman, Kur'an nasip .etsin (Qubuk). Allah o. yattzkfa siz[eri ya~atszn (Qubuk). ftkth~ttlan ba~saghgt dilemeyi ölümden itibaren ü~t gün i11i~de kabul clmekte; sürenin uzamasma ka111 c;tkrnaktadrrlar. · Bkz.: Dört Mezhebin Flluh Kitabt, s. 507

1 !slam

Topragt hol o[sun (Sivas, Merzifon). Allah taksiratmz affttsin (SIVas). Allah Eyyub Sultan sabrt versin (Kayseri). Allah bir daha cigerinizi yakmaszn (Kayseri). $u dünyada kimseyi incitmemijti, Allah da ahrette onu incitmesin (Divrigi) Allah topragznzn yajzm ev[at[arzna versin ( Qorum). Allah elinizden aldz, bari aczsmz da kalbinizden alsm (Qorum). Görüp giireceginiz bu olsun (Zara). Camnzz sagolsun (Sün K.2 I Elaz.) Hüküm Allahtan, bafzmz sagolsun (Karaath K. / Bur.) Hükiim Allahtan (K1Z1lcahamam) . Allah beterinden saklaszn (Qubuk). Emir büyük yerden (K1Z1lcahamam). Allah Fadime Ana S.?.bn versin (Afyon).

Bunlann

dt~mda

söylenen avutucu sözler:

Ne yaparsznzz, ölenle ölünmez (Aya~). Ney[ersiniz, hepimizin gidecegi yer orasz (Ktztlcahamam). Bugiin sana, yarzn bana (Ktztlcahamam). Bu diinyada kim kalmZf ki... (Ktztlcahamam). Ölüm-kalzm bi<:im ifin (Duragan). Düm,anzn hali... giden gelmez (Stvas). Hepimiz o yolun yo[cusuyuz (Qankm). Öliim ölüm, hezm ölüm Evden eve gezen ölüm Her düzeni bozan ölüm (U§ak) . Gonan gö§er (Urfa). Ecel gelmij cihana, bajagrzsz bahane (Zara, Ankara). Tanrznzn emrine karfZ gelinmez (Zara) . Allah genf öliisü göstermesin (Nigde). Az Yll[a, fOk yaia, akzbet mevt (Kayseri). Kurtuldu, iyi giinlerde öldü (Kayseri). Iviler tez ölür zaten (Kayseri). Ölenie öliinmez (Ankara) . Allalztan gelene ne denir? (Dogankent B. I Gir.) 2 ERDENTUÖ, 1959, s. 55

Mukadderat ... ne yaparsm ? (Dogankent B. I Gir.) Gamzn ile gussen ile beraberim (Dogankent B. I Gir.) r;ok ya~a, a;:: ya~a, akzbet gelir ba~a (lstanbulJ). Hepimi;::in gidecegi yer, o yol (Dat~a). Hepimi;::in b~zna gelecek ~ey (Dat~a). Ölüsüne ~ok yanan kimselere söylenen sözler: Ölüyü gömerler, deliye gülerler; aklznz b~ma al da, deli olma (Sünli K. I Ank.). Ölenin ardwdan ö'lmü~ mü varki, kendini o kadar tel~!' ediyorsun? (Qanlo.n) Aklznz b~zna al, akzlllca yan (Kzllcahamam). Akzllz yan, ;ok aczyzp ·da kendini harap etme (Qankm). Ölii dirinin dü;manz, aktlllca yan (Ktzllcahamam). r;otuk ;ocugunwr ö'nii szra a;:: yan, sakltca yan (Klzilcahamam). Ne yapalzm, elden ne gelir, ya;::zk kendini bu kadar harap etme (1stanbul4 )

3 BAYRI, s. 117 4 BAYRI, s. 117

G. ÖLÜMLE 1LG1Li ATASÖZLERi, DEYiMLER, 1LENQLER, DESTANLAR, AGITLAR Ölüm olaymm ~evresinde ölümün ~e§itli yanlanm vurgulayan, dile getiren bir sürü atasözü, deyim, ilenc;, destau ve aglt toplaruru§tlr. Özleri bakmundan konumuzu ilgilendiren bu atasözlerinden, deyimlerden, ilen~lerden, destanlardan ve agttlardan örnekler vermekle yetinecegiz. Qünkü bunlar ayn bir ~ah§ma}'l ve yakla§tml gerektiren geni§ bir konudur. Örneklerini vermekle yetindiklerimizin anlahm, yöresel deyi§ ve söyleyi§ gibi özellik,Ieri de bu konuda ~ah§an uzmanlan ilgilendirmekte, ister istemez konumuzun dt§mda kalmaktadtr. a~lklayan,

Ata s özl eri t Kefen ahc1 gözünün ya§mdan belli olur (Gaziantep). Mahallede ölü olur, herkes (kendi) ölüsüne aglar (Gaziantep). Küsen ban§tr, ölen topraga kart§IT (Isparta). Hasta yatan ölmemi§, vadesi geien ölmü§ (Karahüseyinli K. f Sams). Gelin görmedik ev olur, ölüm görmedik ev olmaz (Van, Ilgm, Akseki) . Dügünsüz ev olur, ölümsüz ev olmaz (Fandos K. I Isp.) Ev sözsüz , gar (mezar) azapstz olmaz (Van). El elin ölüsüne aglamaz (Qayköy K. I Tok.). Deliyle ölü sahibinindir (Egridir). Bey de ölür aptal da (Gaziantep). Ölüyü örte komu§lar, deligini dürte komu§lar (Gaziantep). Ölüyü ~ok yursan s1~agan olur (Gaziantep). 1 Ölümle ilgili atasözleri, Ö. A. AKSOY'un "Böige AgJZlannda Atasözlcri ve Deyimlcr, Ankara 1969" ile "Atasözlcri ve Dcyimlcr (Elkitab•), Ankara 1968" adh kitaplanndan almm~br.

Ölüye varan aglar, dügüne varan güler (Qayköy I Tok., Bünyan). Ölü y1kayarun ölüsü ortada kahr (Qökek K. I Nev§.). Ölü ölür ballarur (Van). Ölümle misafir anslZln gelir (Anamas K. I !sp.). Ölümden öte gavur köyü yoktur (Anamas K. J Isp.) . Ölüm bir gün, figan iki gün (Gaziantep) . Ölü ile dirinin hatm say1lmaz (Gaziantep). Ölüm bagrra bagrra gelmez (Kayadibi K . I Art.). Ölüler sanar, saglar hep helva yiyor (Baltah K.l K.Jq., Pazarören K. I Kays., Van, Gürün, Yavuz K .. / Art.). Ölü a§l neylesin, türbe ta§l neylesin (Gaziantep). Ölü de koffi§uyla diri de (Afyon). Ölüye ba§l üstüne aglenür (Bitlis). Krrk yrlda bir ölet olur, eceli geien ölür. Bayku§un klsmeti ayagma gelir. Kimse kimsenin ~ukurunu doldurmaz. Mezar ta§l ile ögünülmez. Ölüm ile ö~ ahnmaz. Vasiyet ölüm. getirmez. Yatan ölmez, eceli geien ölür. Deyimler: Kefeni yrrtmak (Qogu yerde). Eceline susamak ( Qogu yerde). Ta§h köye gitmekz (Merzifon). Tahtah köye gitmek (Stvas) . iki ayag1 ~ukura girme (Merzifon). Helva tavas1 omuzundaJ (Merzifon). E§ekler cennetini boylamak (Merzifon). Mezar ka~kmma 4 dönmek (Stvas). Kepegi tükenmi§ (Zara) . Gelmez yola gitmek (Afyon). Allahma kavu§mak (Afyon). tahtah köy mezar anlamm1 ka~tlamaktadtr. olanlar iyin söylerler; yani artlk ölümü yakla~ml~hr, ruhu iyin hclva dag!Wmasl yakm demektir. 4 Hortlaga dönmek anlamma geliyor.

2 3

Ta~lt,

Ya~h

Dört kolluyas binmek (Qankm). Sanbabay1 boylad1 (Qanlun). Ta§h köye muhtar olmak (Qankm). imamm kay1gma6 binmek (Qankm). Tahtah köye muhtar olmak (Eski§ehir). Gec;indi7 (Hal K. I Elaz.). Öldü de kurtulaca~ nn kald!?8 (Qarulli K. J Ank.). Ölern ki aglayasm, item ki arayasm (Mazgirt). Ölse ölüsü, dursa dirisi yakar (Tara§Cl K . (/ Kon.). Ölü götüne dönmek (9aziantep). . Ölüsü gününde, tavugu pininde (Gaziantep). Ölüsü özsüz kor, dirisi gözsüz kor (Eregli). Evden bir ölü c;Ikacak demi§ler, herkes hizmetc;inin yüzüne hakm1§ (Gazian tep). Ecel teri terlemek (Mahmutören K. I Ord.) . Eceli ki§nemek (Salman K. I Ord.) . Qenesi boklu bezinen c;akümak (Bor.). i l enc;ler: Yakas1z gömlek giyesi (Kayseri) . Boyu bosu devrilesi (Kayseri). Ömrü kesilesi (Kayseri). Tene§ire gelesice (Zara). Tene§ir paklaylSlca (Afyon) . Tene§irde Y1kanas1ca (Qubuk). Boyun bosun tahtalar da yuna (S1vas9 ) . Yigit iken ölesice (Alacahöyükt o) Ocagma bayku§lar tönesice (AlacahöyükH) Ölen de iman dellall olasan (Vantz). 5 Tabuta girmek 6 Aym ~ckilde, tabuta girmek. 7 Ölen kimseyc verilen ad. Bkz.: ERDENTU<), 1956, s. 55 8 Bu ve bundan sonra geien deyirnler Ö. A. AKSOY'un "Böige Ajtizlannda Atasözleri vc Deyimlcr, Ankara 1968" adh kitabmdan ahnmt$ttr. 9 A1;>KUN, Gilt II, s. 140 10 K01;>AY, Alacahöyük, s. 36 11 K01;>AY, s. 36 12 Bu ve bundan sonraki ilem;:ler ic;in bkz.: KAYA, E.: Van Bcddualan III, TFA., Sayt 234, S. 5180-5181

Ölüm ath sen yayan olasan (Van.) Ölümün ath · gele (Van.) Ölüm seni aparsm tJ (Van). Ölümün duyum ogul (Van). Soyhant4 galasau (Van) . Tene§ür teknede }'lkanasan (Van.) Uzahlarda ölesen (Van.) Vahdmdan tez ölesen (Vap..) Destanlar: Ölüm olay1 ile ilgili olarak halk arasmda beyitler, dörtlükler, §iirlerin yamsrra destanlann da özel bir yeri vard1r. AglZdan agua dola§an, bas1..h olarak satllan "Hayat Destanlan"run bir bölümü tümüyle ölüm olayma aynlnn§trr. A§ag1da verdigimiz "Hayat Destaru" da bir bölürnüyle ölüm ictin gerekli i§lemleri masma uygun olarak ctok güzel anlatmaktamr. Kayserili Ali Ka v afoglu'nunts yazdtgt "Hayat Destaru" insarun kökeni ile ba§lamakta, hayat boyunca gectirdigi önemli dönemleri sJralamakta, ölümü ve ölümle ilgili i§lemleri §öyle anlatmaktad1r:

"Ali baba der ki, bu dünya fani, V eren allr imi§ o tath· caru, Hifz edebillisem eger imaru Dünyay1 bir pula satlp gid~yom. Ruh c;dunca ceset ortada kahr, Bütün insanlan bir gayret .ahr, Kurulur bir kazan c;:abucak yamr, Dedim sükutuma dü§tüm gidiyom. Rahat dö§egine hemen koyarlar. Gömlegi yrrtarak herneu soyarlar, Kayum hlSlm öldügümü duyarlar. Yumdum gözlerirni sükut ediyom. Baglarlar c;:eneni örterler yüzün, Parmaklar baglarur uzamr dizin, Eger a~1k ise yumarlar gozun, Güzelce ruhumu teslim ediyom. 13 Aparsm: Alsm. 14 Ölünün üstünden c;lkan giysi. 15 Bu destan saym Nebile Ti I e v aracihgty1e

saglanm~ttr.

Qabuk~a

boyuna bir .iP öl~erler, Güzelce üstüne kefen bi~erler, Öd tütütüp zemzemini sa~arlar, Onlan geriden ben seyrediyom. Dört ki§i dört yandan tutarlar hele, Korlar tene§irin üstüne bile. Hocalar pe§temal sararlar bele, Büyük murad1ma erip gidiyom. Biri yur, birisi suyuna koyar, Agzma, burntma köpükler yrgar, Bir yandan ufalar, bir yandan s1gar, Büyük abdsetimi al!p gidiyom. Toplarnr hocalar hemen her bir yere, Derler ki oturun hemen devire, V erirler "kabultu ve heptu" diye, Borcum eda edip verip gidiyom. Bir yanda tene§ir salaca hemen, Y akas1z gömlegi giyen o zaman, Dört ki§i dört kola girdigi zaman, Evlat ayalimi koyup gidiypm. Saglam yere koydu ise temelin, Eger ki var ise hayrr amelin, Bülbül gibi söyler güzelce dilin, Kolayca sualim verip gidiyom. Tabutun i~ine seni koyarlar, Salacaya kolan ile sararlar, Qoluk ~ocuk nerde deyi ararlar, Omuzdan omuza ·u~up gidiyom. Götürürler musallaya koyarlar, Er ki§iye niyet edip uyarlar, Duymayanlar "Bu kim"? diye sorarlar, Bütün ahbaplara sükut ediyom.

Ali baba nere koydun mahru Hi<;: birisi sormaz oldu halimi, Kaparlar . agzma· yedi sah~, , Kaba yeller gibi esip gidiyom. · A<;:arlar mezan beklerler · seni, t<;:ine koyarlar · tabutla teni~ .. Okurlar bir yasin dönerler· geri, Dünyadam . alä~ani kestim gidiyom. Cenazeyi gömüp dönerler geri, Toplamrlar eve hep ufak iri, Orda Kur'an okur hocarun biri, Ba§llllZ sagolsun diyen gidiyor. Yakm akrabalar kahr orada, K.imi aglar, kimi güler arada, K.imisi mal saklar o s1rada, Her biri bir yandan gayret ediyor. Derler ki; yalayalrm bir· parmak · bah, Getirin ortaya bölelim . mah, Kimi kilini ister kimisi hah, Sehmine dü§eni alan gidiyor. Unuturlar seni ü<;: gün ge<;:meden, Ruhun i<;:in biraz helva pi§meden, Kimi gider, su getirir <;:e§meden, Bm1iarm cümlesini beri seyrediyom." Ali Kavafoglu Kayseri 1956 Agltl ar: Klr§ehirin Kaman kazasmdan bir ailenin dÖrt ~glü da asker oluyor ve Kars'taki sava§ta dördü ·d·e· §ehit' dü§llyor. A§ag1daki ag1t, bu olay üzerine analan Emine tarafindan yaluh:ru§tir: "Ana · aglar bact aglar Ag gelinler garä, .baglar Hep kapandt böyük evler Goca galdt ka'n yman '

100

Y az gelir de bilbil öter Daglar melil melil tüter Has bah~ada güller biter Hayva turun~ nanyman Ladular geliyö dense Mücdecisi eve .g~lse Halil Kaham gtra binse Sülemenim doruyunan . Goyun geldi sürüyünen Evler yandt yeriyinen · · · Hep melekler harbe gitrni§ Al bayrakh periyinen Gars'da gavga guruluyo Lad1f ora deriliyo Trampetier vuruluyo M1z1kah börilyunan Eminern derkine aman . ·Üstümüzden gahsa duman Bizim vatamnnz Gaman· Mor sümbüllü goruyunan"I6 "San Ahmet admda bir delikanh, Andurun'dan (Mara§), m§anllSl bulunan Köleli köyüne giderken yolda e§kiya tarafmdan vuruluyor. Bu ölümü duyan m§anllSl, vuruldugu yere kadar. gelerek ba§mda bu ag1d1 yak1yor. Bu ag1t, tahminen 30 sene evvel söylenrni§tir."11 "Gap1da da dor'at bagh 0 da orda dolanuyo Öldürrnü§ler Sar'Ehmedi . Al ganlara beleniyo . ~u

yigidin yati§ma Gala martin dakt§ma Furdu beni Sar'Ehmedim Kölelinin yoku§Una

16 GÖ GCEL!, K. S.: Ag1tlar, s. 13 17 GÖGCEL!, K. S.: s. 29

101

Gaplan geldi hegirmeye Ya§l varch yigirmiye Her ananm keri degil Böyle yigit dogurmuya" 18 Alacahöyük'de söylenen bir aglt da §öyledir: "Yareleyim yareleyim Sormadilar nereliyim Kuru aga~lar yaprak a~t1 Daha ben kareliyim Mezannn derin edin Su serpin serin edin Dünyada gen~t ölenlerin Ahretini mamur edin Yuyun . hovcalar yuyun · Suyunu sei."in koyun Dünyada kü~_tük yavrulann !smini yetim koyun" 19 Zara'da baba ölümüne yakllan aglt: "Buyur beyler beyim hasta var altm tasta Bu konag1 yapan usta Haytrh olsun dememi§ mi? ~urubu

N'oldu beyim n'oldu n'oldu Sararch gül benzim soldu Mustafendi yetim kaldt N'olduysa bana oldu Sag yarumda yanar t§lk "Sol yarumda ala be§ik Kutup kü~tük oynar a§tk N'oldu beyim n'oldu n'oldu Sarardt gül benzim soidu Mustafendi yetim kaldt N'olduysa bana oldu"2o 18 GÖÖCELl, s. 29 19 KO~AY, Alacahöyük, s. 35 20 Naciyc Ö r n c k'dcn dcrlenmi~tir.

102

Sonu~

Anadolu folklorunda ölüm konusunu ele alan bu ara§tlrmadan elde edilen sonuslar ana · sizgileriyle a§ag,daki noktalarda toplan· maktad1r : Halkm inaru§ma göre, yakla§an ölüm belli bir taklm belirtilere dayarularak önceden sezilebilir. Bu belirtilerin özellikle hayvanlarla, dü§lerle, hastadaki psikolojik ve fizyolojik degi§melerle ilgili olanlan daha s;ok önemsenmekte ve daha . yaygm görünmektedir.! H alkm, <;ogu zaman dü§le gers;ek arasma keskin bir t;izgi <;ekememesi, dü§lerdeki bir takun görüntüleri ve simgeleri ölümün önbelirtisi olarak yorumlamasma yola<;maktad1r. Qagn§tmlarla da desteklenen kirni görüntüler ve simgeler, giderek "ölüme yorumlanan" dü§lerin ana motiflerini olu§turmaktadtr. "Ölüme yorumlanan" dü§lerin belli hayvanlar, bitkiler, kutsal ki§iler, dügün-dernek, .ev, ate§, su, di§ vb. sevresinde kümelendigi görülmektedir. Hastarun kendisinde görülen ve yakla§an ölüme önbelirti say1lan degi§iklikler psikolojik ve fizyolojik olmak üzere ikiye aynlmaktadrr. Bunlardan bir bölümü rasyonel dü§üncenin ve tlbbm da kabul ettigi, "son" un yakla§tlgmt gösteren somut belirtilerdir. Bunlann dt§mda ev, ev e§yas1, aras;-gere<;, yiyecek; astronomik, kozrnik ve meteorolojik olaylar; ölenin gömülmeye haztdam§mda kullarulan ara<;-geret;ler ve cesetle ilgili olan önbelirtiler de vard1r. Cesetle ilgili belirtilerden ayru zamanda ölünün öte dünyaya ili§kin yazg1s1 hakktnda bilgi eclinmek it;in d e yararlarulmaktadJr. Bu tür belirtiler nekromantik bir karakter ta§1maktad1r. Ölümü uzakla§ttrmak ya da saptlrmak it;in ka<;mma niteligindeki bir takun i§lemlere de ba§vurulmaktadrr. Bunlar arasmda özellikle "ölü evi" indeki sularm ve yemeklerin dökülmesi; cenaze giderken uyuyanlann uyandJnlmast; cenazenin ardmdan· su dökülmesi; ölünün

103

yl.kandJgJ suyun 1S1tlld1g1 kazarun ters s;evrilmesi ve ate§in dagltllmasJ; ölü evinden, cenazeden gelenlerin ellerini ytkamalan ya da ilkin tuvalete girmeleri vb. dikkati s;ekmektedir. Bu davram§larm temelinde, cesetle ili§kili insan ve nesnelerin, ölümü uzakla§tlflCl nitelikteki s;e§itli i§lemlerden ges;meleri gerektigi dü§üncesi yatrnaktadtr. Bu i§lemler yap1lmazsa, söz konusu ·insan ve aras;lann ba§kalarma da ölüm getireceginden korkulur. Qünkü, cesetle §U ya da bu bic_;:imde ili§kili insan ve nesnelere "ölümün bula§tigma" inarulmaktadtr. Ölüm olay:m1 duyurma büyük kentlerle ta§rada degi§iklik göstermektedir. Büyük kentlerde duyurma i§i ic_;:in daha s;ok telefon, telgraf gazete ve radyo gibi modern haberle§me arac_;:lanndan yararlaruhrken, köylerle ils;eler ve küc_;:ük illerde kom§ulardan, camilerden ve hoparlörlerden yararlarulmaktad1r. Gazetelere ilä.n veren kimi aileler ve kurumlar, ac1 olaym duyurulmas1m giderek abartth bir bic_;:ime dökmektedirler. Öyle ki, kimi zaman büyük gazetelerin bir kac_;: sayfasmda aym kimse ic_;: in be§-On ilari birden yaytmlanmaktadir. Özellikle varhkh aileler, bankalar, ticari kurumlar ve fabrikalar tarafindan verilen gazete ilanlan bir c_;:e§it "pahah ölü" ilani modasma öncülük etmektedir. Köylerde ve küc_;:ük yerlerde "haberci" s;l.kanldtgi gibi, camilerde sala vermek, belediye hoparlörüyle yaytm yapmak aracihgiyle de olay duyurulmaktad1r. Son zamanlarda, azmhklann cenaze i§lerini düzenleyen özel kurulu§lann yam sua "islam cenaze i§leri" nin de yer aldt~ görülmektedir. Bu kurulu§lar diger i§lerle birlikte ölüm olaymm duyurulmas1m da üzerlerine almaktad1rlar. Ölümden hemen sonra yap1lan ve gömülme ic_;:in bir c_;:qit önhazJrhk saylian i§lemlerin bir bölümü dogrudan dogruya cesetle ilgiliyken bir bölümü de ceset c_;:evresinde toplanmaktad1r. Bu i§lemlerin k.imilerinde hijyenik ve dins~l dü§ünceler rol oynamakta, kimilerinde de ölüyü "canhyrm§" gibi kabul etmenin ve ondan korkmarun tipik belirtileri görülmektedir. Kaynak ki§ilerin yorum ve as;Jklamalan da bu korkuyu as;Ikc_;:a göstermektedir. Ölünün gömülmeye asü haztrlam§I dinsel kurallara uyularak yaptlan i§lemlerle tamamlanmaktadrr. Bunlar da ölenin ytkanmasi, kefenlenmesi ve namaztrun kihnmasidir. Ancak, yerine getirilmesi ger ekli bu üc_;: önernli dinsel i§lemin yam Sira geleneksel olan i§lemlere de yer verilmektedir. Aynca tabutun süslenmesi; üzerine ic_;:indekinin cinsim, ya§IID, meslegini, toplumsal yerini belirleyen i§aretler konmas1; 104·

seyrek olrnakla heraber önünde dal ta§mmast, cenazenin mezarhga götürülü§ünde yerine getirilen geleneksel i§lemler it;:inde yeralmaktad1r. Büyük kentlerde, cenaze alayma kadmlann da katllarak gömme töreninde haz1r bulunmalan, bu konuyla ilgili kmtlaytci dinsel gelenegin dt§ma ~lkildtgmt göstermektedir. Halkm, ruhun varbgm1 kabul ederek, onun, ölümden sonra da ya§ad1gma inanmas1, ölen adma yaktplan tarafmdan yerine getirilen bir ~ok ä.detin bünyesel özelligini olu§turmu§tur. Anadolu Halki, genellikle tek bir ruhun varhgma inanmakta, birden fazla ruh tasanmma yer vermemektedir. Özellikle büyük kentlerde ölenin meslegini belirten resim, semhol, arma ve amblemlere ~ok raslarulmaktadtr. Örnegin Ankara'daki Asri Mezarhk'da bunlar lokomotiften (demiryolcular i~in) .boks eldivenine kadar uzanan bir ~e§itlilik göstermektedirler. Kü~ük yerlerdeyse <;:e§itli anlamlara geien soyut ve somut resimler, i§aretler görülmektedir. Atalar ve ölüler ibadetinin belirtilerinden say1lan ölüyü ki§isel e§yas1yle birlikte gömmeye ya da mezarmm üzerine, ~evresine yiyecek-i~ecek, ara~-gerec; b1rakmaya -yaygm olmamakla heraber raslarulmaktadtr. Ölenin geride btrakt1g1 ki§isel e§yast, özellikle giysileriyle ilgili i§lemlerin temelinde hem korku, hem de vefa duygusu yatmaktad1r. Ölünün giysilerinin hemencecik yokedilrnesi, y1kanmast, hatta yakilmasi hem ölümün bula§tlrdigi öldürücü etkiyi yoketmek, hem de ölünün bunlan özleyerek geri gelecegi endi§e ve korkusunda dügümlenmektedir. Öte yandan ölenin arus1ru ya§atmak, onunla olan yakmhg1 sürdürmek ic;in kirni giyim ewas1run saklandlg1, evin yüksek yerlerine as1ld1gl da görülmektedir. "Haytr yapmak" istegiyle ölenin giyimlerini yoksullara, ölüyü ylkayanlara, hocalara veqnek ä.detiyse c;ok yaygmdir. Ölünün öte dünyaya gönderili§i masmda emegi gec;enlerin "memnun edilmesi" ne dikkat edilmektedir. Ölünün amlrnas1 da geli§igüzel olmamakta, belli günler sec;ilmekte, anmalar ritüel bir nitelik ta§rmaktadtr. Bu günler i~inde en yaygm olanlan "kirkmc1", "elli ikinci" günleriyle "yi11" d1r. "Ü~üncü" ve "yedinci" günleri de - yukardakiler kadar yayglll olmamakla bera-

105

ber - önem ta§1maktad1r. Dinsel, büyüsel ve geleneksel nitelikleri i~e ren belli say1larm kar§liad1g1 bu gürtler "ölünün günleri" olarak kabul edilmekte, c;:e§itli i§lemlere sahne olmaktadrr. Aynca mezarhk ziyareti i<;:in per§embe, cuma gibi islä.rn dinince kutsal say1lan günlerle yine arife, bayram ve kandil gibi kutsal sayllan zamanlar yeglenmektedir. Yasla ilgili ä.detler, bu ädetlere uyularak yap1lan i§lemler ve kac;:mmalar ba§ka toplumlarda oldugu gibi yurdull].uzda da ölü sahiplerini bir süre toplumun ya da cem~atm öteki üyelerinden farkh bir bic;:imde davranmaya ve ya§amaya zorlamaktad1r. Belli zaman süreleri, belli giyirnler, belli §eyleri yapmaktan · ka<;:1nmalar; sürenin bitimind~ söz konusu aileyi yastan <;:1karma ic;:in gerekli i§lemler yasm ana <;:izgilerini olu§turrnaktadJr. Bunlarm bir bölümü <;:ok yaygm durumdadu; bir bölümüyse sadece kimi yerlerde uygulanmakta ve yöresel özellikleriyle dikkati c;:ekmektedir. Yas <;:evresinde toplanan ädetler, üyesini kaybetmi§ ailenin ve cemaatm ya§ama düzenini toplum adma yönetmektedir. Söz konusu ailenin yerini ve degerini koruyabilmesi ic;in, ba§ka §eylerin yam ma yasla ilgili ädetleri de elden geldiginceyerine getirmesi gerek·mektedir. Özellikle gelenekselligin agrr bast1g1 yerlerde toplum, ali§llageleni yapmas1 .ic;in ölü sahiplerini baskl altmda tutmakta, ädetleri yerine getirmeyenleri kmamaktad1r. Ölümle ilgili ä.detlerin önemli bir kesimini olu§turan ve ~e§itli adlar altmda toplanan "ölü yemegi", ölenin öte dünyada da hayaum sürdürdügü; ba§ka §eylerin yam ma yemeye ve i<;:meye de gereksindigi inancm1 ac;1ga vuran bir ädettir. Ayrn zamanda bir "ayin" niteliginde olan "ölü yemegi" hem "ölünün cam ic;in" verilmekte, hem de cemaatm üyeleri arasmdaki kayna§mayJ, dayam§may1 saglamaktad1r. "Ölü yemegi" nin listesini ailenin ekonomik durumu, ah§kanhk, mevsim, ölenin vasiyeti vb. etkeruer belirlemektedir. Bu yemegin listesi gibi zamam da degi§mektedir. Kom§ularm "ölü evi" ne yemek yollama ädetiyse bir yarnyle toplumsal dayam§mamn ve kom§uluk ili§kilerinin geregi olarak görülürken, bir yamyle de ölünün "ölü evi" ndeki yiyecek ve i~ecegi bozdugu ve zehirledigi tasanmma dayanmaktadJr. Burada, ölümden sonra "ölü evi"nde yap1lan ka~mma niteligindeki su dolu kaplan bo§altma, yemekleri dökme i§lemlerini hatrrlamak gerekir (s. 38). Hem ac1y1, hem de yas1 azaltmaya yönelik olan ba§saghg1 ädeti, sözün etkileyici ve sagaluc1 gücünden yararlanmakta, klsa süreli de

106

ruhsal sansmt.Ismi dengelemeye ~ah§maktad1r. Bu ama~la söylenen kahpla§rm§ "ba§m sagolsun" dileginin dl§mda, olay1 daha ~ok yazg1 ~izgisinde yorumlayan ve tannrun mutlak egemenligi kar§Ismda yap1lacak ba§ka bir §eyin olmadig1 a~lSlndan alan ~e§itli dileklerde vardrr. Aynca, ölümün ger~ekligini, ölenin yerine getirilmezligini ve herkes i~in ka~mllmaz oldugunu vurgulayan; ölenin ardmdan yamp yalalmarun da bir smm oldugunu ögütleyen, ölüye ~ok yanmanm zaranru belirten avutucu, uyanc1 ve ki§iyi ya da aileyi yeniden toplum i~indeki yerine ~ekici nitelikteki sözler de en az ba§saghgl dilegi kadar önem kazanmaktad1r. olsa ac1

~ekenin

Ölüm olaymm s:evresinde toplanan; ba§ka bir söyleyi§le ölümün ~e§itli yanlarm1 vurgulayan, dile getiren atasözleri, deyimler, ilen~ler, destanlar ve ag1tlar da halktrmzm olayla ilgili duygu, dü§ünce, tepki ve davraru§Iru a~tga vuran edebi türler olarak gözden rrak tutulmamas1 gereken bir ara§trrma alarudrr. Özleri ve i~erikleri yönündeh konuyu ilgilendiren atasözlerinden, deyimlerden, ilen~lerden, destanlardan ve agrtlardan sadece örnekler vermekle ·yetindik; bunlann bi~im, anlanm, yöresel deyi§ ve söyleyi§ özelliklerini uzmanlanna b1rakt.Ik. Qogunu literatürden aktardigimiZ bu örnekler bile, halktrmzm ölüm olay1ru algilayl§ma ve yorumlayl§ma l§lk tutacak, s:özüm getirecek ip u~lan ta§unaktadrr. Dinin, ölüm ~evresinde toplanan bir ~ok ä.det ve inanma kar§lsmdaki tutum ve davram§I, bunlann kök nedenlerini a~lklaytct ve ~ö zürnleyici olmaktan ~ok, kuru bir yasaklama olarak görülmektedir. Ara§ttrmarmzm ana metrunde yeri geldik~e gösterdigimiz gibi, kurumla§mi§ kimi ä.det ve i§lemler konusunda resmi din kurulu§u ve ge~erli dinsel yaymlarm görü§leriyle; halktn görü§, inaru§ ve yorumlayJ§l arasmda ~eli§kiler, biribirlerine ters dü§meler vardrr. Halki bu konularda uyarmak, aydmlatmak zorunda olan din görevlileri genellikle bu tür ä.detleri ve inanmalan sadece "batil" olarak nitelemekle yetinmekte, fakat bunlann kök nedenlerine inememekte; halk dü§üncesini ve geleneksel halk hayat.Iru olu§turan etkenleri degerlendirmeyi önemsememekte, ba§ka bir söyleyi§le etnoloji, folklor ve sosyoloji gibi dinsel hayat1 yaktndan ilgilendiren toplumsal bilimlerin yöntem ve verilerinden geregince yararlanmamaktadJrlar. Kan1m1zca, din görevlileri yeti§tiren okullarda ve kurslarda, toplum hayat1ru ba§ka a~Jlardan da aydmlatmaya ve ~özürnlemeye ~ah§an bilim dallanna da yeterince

107

yer vermek; buralan bitiren din adamlarmm dinsel egitünlerinin yarn ma halk hayatlrnn <;e§itli yanlanyle de ilgilenmelerini saglamak gerekir. Qaguruzm h1Zla degi§mesi, her gün yeni bir teknik bulu§un dünyanuzi bir arum daha ileriye götürü§ü, yine de insanoglunun ölüm kaqlSlndaki yalrnzliglrn ve korkusunu yenememektedir. Eskiden oldugu gibi, zamamnuzda da ölümle ilgili ä.detlerin olu§masmda ve i§lemesinde korku büyük rol oynayan bir etken olarak görülmektedir. Ger<;i din, ölüm korkusunu hafifletmektedir. Fakat onu tamamen ortadan kaldiramamaktadir. Ölüyle ilgili adet Ve i§lemlerin ba§l!Ca Ü<J ana grupta toplandigllll görüyoruz: a) Ölenin "öte dünyaya gidi§ini" kolayla§tlrmak; onun, gerek geride biraktiklanrun gözünde, gerekse "ö te dünyada" gec;erli ve mutlu bir "ölü" olmasm1 saglamak amac1yle yapilan i§lemler. b) Ölenin geri dönü§ünü önlemek, yak.mlanna kötülükde bulunmastru, zarar vermesini engellemek amac1yle yapllan i§lemler. c) Ölenin yakmlarmm bozulan n1hsal durumlanru sagaltinak; samlan toplumsal ili§kilerini düzenlemek ve yeniden topluma katmak amac1yle yap1lan i§lemler. Birinci grupta toplananlar, <;Ikl§lanrn bir "öte dünya" tasanmmdan almakta, ölenlerin, öldükten sonra da ya§amalanm sürdürdükleri inancmda temellenmektedir. Gerek eski kültürlerde, gerekse zamarumtzda bir <;ok adet ve törenin olu§masmda ana etken olan bu evrensel görü§, dinlerin öte dünya tasanmlanyle de beslenmi§ ve desteklenmi§tir .

-ikinci gruptakiler, ölenin, isterse dönüp gelebilecegi, arkada btraktlklarma zarar verebilecegi korkusunda dügümlenmektedir. Öyle ki, bu korku, bir sürü i§lemin <;ekirdegini olu§turmakta, d!§ görünü§üyle ba§ka bir etkene dayah oldugu samlan <;ogu adetin ve inanmamn gec;erli <;özümlemeleri sonucu, asil nedeni olan korkuyla kar§Ila§Ilmaktadtr. Ü<;üncü gruptakilerse; toplumsal yanlan agrr basan, özellikle ölünün geride b1rakt1gt yakmlanmn gerek ölüm suasmda gerekse ölüm-: den sonraki durumlanm belirlemekte; onlarm toplumun diger üyele-

108

riyle olan yeni ili§kilerini düzenlemekte ve onlan yeniden topluma kazanchrmak ic;:in gerekli ritleri yönetmektedirler. Öte yandan toplumsal dayam§mamn ve kom§uluk ili§kilerinin tazelenmesine, saglamla§tmlmasma da f1rsat veren bu tür adetlerin bir bölümü olumlu yanlanyle özellikle köylerde, ilc;:elerde ve küc;:ük kentlerde vazgec;:ilmez birer davram§ bic;:imi olarak yaygmhgm1 sürdürmektedirler. Ölümün herkes ic;:in kac;:Imlmaz bir son olu§u, dünyarun her yamnda ölüm c;:evresinde toplanan adetlere evrensel bir karakter kazanduini§Uf. Bu baklmdan aralarmda gerek cografi, gerekse kültürel yönden büyük aymmlar bulunan c;:e§itli toplumlarm konuyla ilgili adetleri, inanmalan ve i§lemleri arasmda c;:ogu zaman §a§llacak derecede benzerlikler vard1r. :Amrd'inr.ha~~~~ yorumlamaya c;:ah§uginnz ölümle ilgili adet vffn~nma"Ntnyle bu ev'r~et b'tizerligi destekleyen bir davram§ ic;:inde görünmektedir. Elbet ki, degi§ik etkenler sonucu ortaya c;:1kan c;:e§itlemeler, yöresel özellikler, belli bir halkm, etnik grubun cografyasmdan ve kültüründen geien aymmlar söz konusudur. Ancak bunlar ayrmularda ve yöresel motiflerde görülmekte, ana davram§ kahplanm etkilememektedir.

109

EKLER

KAYNAK Ki~iLER VE DERLEYiciLER AKQAN, Hüseyin (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . AKQAY*, Fikret (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . AKSAN, Hact Hanife (K.K.) ........ ·.. AKYILDIZ, Celäl (D.) . . . . . . . . . . . . . . . ALAN, Nezihe (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . . ALAN, Ziya (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . . . ARUN, Ay~e (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ATALAY,* Fikret (K.K.) . . . . . . . . . . . . . AVCI, Recep (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AYDIN, Ay~e (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . . . BADEMLt, Fatma (K.K.) . . . . . . . . . . . . BAYA~A, Ugur (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . BE~lKQt, Leylä (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . BOZOK, Fatma (K.K.} . . . . . . . . . . . . . . . BÖREKQt, Emine (K.K.) . . . . . . . . . . . . . BULAK, Mahrnut (K.K.) . . . . . . . . . . . . . BULAK, ~efika (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . . CANBÜLBÜL, Güngör (D.) . . . . . . . . . . . CENAN, Rasime (K.K.) . . . . . . . . . . . . . CO~KUN, Hayri (K.K.) . . . . . . . . . . . . . CO~KUN, Semiha (K.K.) . . . . . . . . . . . . . DEUGÖNÜL, Ah~et (K.K.) . . • : . . . . DO CAN, Nihal (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . DURU, Ziya (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . DÜNDAR, Ay~e (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . DÜLGEROÖLU, Fevzi (K.K.) . . . . . . . . Q!MEN, Fatma (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . 90RABATUR, Rasim (K.K.) . . . . . . . . . (EFENDt), Beh9et (K.K.) . . . . . . . . . . . . . (EFEND1), Hasan (K.K.) . . . . . . . . . . . . . EKEN, Musa (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . EMEKS!Z, Talip (K.K.) . . . . . . . . . . . . .

Divrigi illj. {Stv.) Ytgmkaya K. (Hizan illj.-Bitl.) Merzifon illj. (Amas.) J?ivrigi illj. (Stv.) Aksaray illj. (Nig.) Kasrmaga K. (Keskin ilt;."-Ank.) Kayseri Y~ilöz K. (Güdül il!j.-Ank.) Balören B. (yank.) Hopa illj. (Art.) Ankara Afyon Erzurum Lalahan K. (Ank.) Stvas Merzifon ilt;. (Amas.) Merzifon ilt;. (Amas.) Merzifon ilc;. (Amas.) Qorum N igde Nigde

Mara~

Eski~ehir

Karaman i!lj. (Kon.) Duragan i!lj. (Sin.) U~ak I. Traf~in K. (Kays.)

yerkez!jukurhisar K . ( Esk~.) Erzurum Sünli K. (yubuk il!j.-Ank.) Divrigi ilo;. (S•v.) Qankm

* t~arctiyle gösterilenler, derlemelerini Milli Folklor Enstitüsü'nden sagladtgrmtz kaynak

ki~iler

ve derleyicilerdir.

113

ERCAN, Süleyman (K.K.) . . . . . . . . . . . . ERDOC:AN, Rahrni (K.K.) . . . . . . . . . . ERKEL, Hüseyin (K.K.) . . . . . . . . . . . . . ERY1<11T, Serpil (D.) ..... ......... E$MEL1, Cernile (K.K.) . . . . . . . . . . . . . GlRG!N, $efika (D.) . . . . . . . . . . . • . . . . . GÖRKEM, Melek (K.K.) . . . . . . . . . . . . . GÖRKEM, Rauf (K.K.) . . . . . . . . . . . . . GÖZÜAKQA, Hayriye (K.K.) . . . . . . . . . GÖZÜAKQA, Selähattin (D.) . . . . . . . . . . GÜMÜ$MADEN, Fabriye (K.K.) . . . . . . GÜNDOC:AN, Hact R.tza (K.K.) . . . . . . GÜNDÜZ, M. Zeki (D.) . . . . . . . . . . . . . GÜRAN,* Nural (D.) . . . . . . . . . . . . . . . GÜRSES, Seniye (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . HALICI, Hamm (K.K.) . . . . . . . . . . . . . (HANIM), Nazife (K.K.) . . . . . . . . . . . . . ILGIN, Naciye (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . . 1Y!GÜN, Zebra (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . KALAYCIKLI, Hatice (K.K.) . . . . . . . . KARAKI$, Azamet (K.K.) . . . . . . . . . . . KAVUKQU, Ahmet (K.K.) . . . . . . . . . . . KES! K,* Hava (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . . KESK!N, Yusuf (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . KILIQARSLAN, Süleyman (K.K.) . . . . KIRKA, Hatice (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . KOQ, Sefer (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KOQARSLAN, Kemal (K.K.) . . . . . . . . . KORKMAZ, Hüseyin (K.K.) . . . . . . . . . KURAK, Osman (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . L!VT!MUR, Hatice (K.K.) . . . . . . . . . . . MAMASOC:LU, Mustafa (K.K.) . . . . . . . MERAL, Ekrem (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . MERAL, Emine (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . OBALAR, Sare (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . . OKAYER,* Mevhit (D.) . . . . . . . . . . . . . ÖRNEK, Naciye (K.K.) . . . . . . . . . . . . . ÖZKARA, Servet (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . ÖZSOY,* Seher (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . SALEP<;!, Nesibe (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . SAMSUNOC:LU,* Zeliha (D.) . . . . . . . . . SARI, Mehmet (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . SOYER, Hayrullah (D.) . . . . . . . . . . . . . TAHILLIOC:LU, Ay~e (K.K.) . . . . . . . . . TELL!,* Bekir (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . .

114

Derekl~la

K. (Bala il~.-Ank.) Qankm Merzifon ilc;. (Amasya) Stvas U~ak

Nusret K. (Balk.) ilc;. (Ank.) Aya~ ilc;. (Ank.) Kayseri· Kayseri Merzifon ilc;. (Amas.) Türkrnen K. (Es~.) Ünye ilc;. (Ord.) Y~ilöz K. (Güdül ilc;.-Ank.) Divrigi ilc;. (S1v.) Konya Ktztlcahamam ilc;. (Ank.) Stvas Urfa Ankara Yalören K. (Zara ilc;.-Stv.) Qorum Yemenc;ayu K. (Digor ilc;.-Kars) Aya~

U~ak

Diyrigi ilc;. (Stv.) Afyon Balören B. (Qank.) Kevenli K. (lmranh ilc;.-Siv.) Zara ilc;. (SIV.) Döger B. (Afy.) Kayseri Kayseri Kasrmaga K. (Keskin ilc;.-Ank.) Kasrmaga K. (Keskin ilc;.-Ank.) Konya Van Stvas Talas il«;. (Kays.) Dogan K. ($enkaya ilc;.-Erzu.) U~ak

Ünye ilc;. (Ordu) Lalahan K. {Ank.) Divrigi ih;. (S1v.) SIVas Yemenc;aytr K. (Digor ilc;.-Kars)

TERZlOGLU, R.Uiu (K.K.) . . . . . . . . . . . T1LEV, Hamdi (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . TlLEV, Hatice (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . T1LEV, Nebile (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . TlLEV, Seniye (K.K.) . . . . . . . . . . . . . . . TOKER, $inasi (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . TOPRAKQIOGLU, Süleyman (K.K.) . UZUNO GLU, Nermin (D.) ....... :. . . YAPICI, Hülya (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . YARDIMCIEL•, Ycner (D.) . . . . . . . . . . YILDIZ, Ali (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . YILDIZ, Hüseyin (D.) . . . . . . . . . . . . . . . . YÜCEOGLU, Fitnat (K.K.) . . . . . . . . . . . ZAVALLI, Alcife (K.K.) . . . . . . . . . . . . . .

Divrigi ilc;. (Stv.) Kayseri Kayseri Kayseri Kayseri Rize Ay~ ilc;. (Ank.) Bogazlayan ilc;. (Yozg.) K~ehir

Yemcnc;ayrr K. (Digor ilc;.-Kars) Üzerlik K. (Kays.) Qubuk ilc;. (Ank.) Ankara Qorum

115

YER ADLARI LiSTESt Afyon Aksaray ilr;. (Nigde) Ankara Apa k. (S1vas) Artvin Aya!i ilr;. (Ankara) Bala ilr;. (Ankara) Baiären B. (Qankm) Bergama köyleri Bogazlayan ilr;. (Yozgat)

Qankm Qanklar K. (Anamur ilr;.-!r;el) Qerkezr;ukurhisar K. (Esk~ehir) Qorum Qubuk ilr;. (Ankara} Datr;a ilr;. (Mugla) Derekl~la K. (Balä ilr;.-Ankara) Dikta!i K. (SlVas) Divrigi ilr;. (S1vas) Dogankent B. (Giresun) Dogan K. ($enkaya ilr;.-Erzurum) Döger B. (Afyon) Duragan ilr;. (Sinop} Ekinli K. (S1vas) Erzincan Erzurum Esenyurt K. (SIVas)

Gürün ilS'· (SJVas) Güzelova K. (Erzurum) Hafik illj'. (S1vas) Hai K. (Elaz•g) Haymana illj'. (Ankara) Himmetfakl K. (S1vas) Hopa il~. (Artvin) !mranh illj'. (SJVas) 1ncigez K. (Kastamonu) 1stanbul Kangal ilr;. (S1vas) Karaman ilr;. (Konya) Kas~maga K. (Keskin ilr;.-Ankara) Kastamonu Kayseri Kevenli K. (S!Vas) K~J1ehir

KIZilcahamam ilr;. (Ankara) Konya Küllük K. (S1vas) Lalahan K. ·(Hasanoglan-Ankara) Mafa!i Merzifon ilr;. (Amasya) Murgul ilr;. (Artvin) M~

Eski~ehir

Gaziantep Gaziköy (S1vas)

116

Nallilian ilr;. (Ankara) Nigde Nusret K . (Bahkcsir)

R~adiye

ilc;. (Tokat)

llize S1vas Siverek ilc;. (Urfa) Sögütözü K. (Erzurum) Suba~1 K. (Qankm) Sün K. (Eiaz1g) Sünli K. (Qubuk ii~.-Ankara)

Trabzon Türkmen K. (Esk4ehir) Urfa U~ak

Ünye ilc;. (Ordu) Üzerlik K. (Kayseri)

l)arlo~la il~. (S1vas) l)ebinkarahisar il~. (Giresun) l)enkaya ilc;. (Erzurum)

Ya1ören K . (Zara ilc;.-S!Vas) Y emen~a}'lr K. (Digor i1~.-Kars) Y~ilö~ K. (Güdül il~.-Ankara) Y1gmkaya K. (Hizan i1~.-Bitlis) Yildizeli il~. (SIVas)

Talas ilr;. (Kayscri) Torturn ilc;. (Erzurum)

Zara il~. (S1vas) Zile il~. (Tokat)

117

Soru Listesi DERLEY1:CtNiN SORULARI SORARKEN VE CEVAPLARIDEFTERE GE~URbuKEN D1KKAT EDECEGt NOKTALAR I .

2 •

5. 6.

118

Sorulann cevaplan, "Soru Listesi" ile birlikte yollanan defterlere gec;irilecektir. Cevaplar defterlere gec;irilirken, cevaplarm sag ba§rna ilgili sorunun numaras1 ya da sorunun kendisi yaz1lacakt1r (ÖRNEK: A-1, 1 ya da "Ölümü önceden haber verdigine inamlan belli hayvanlar" gibi). Kaynak ki§i, adtm vermekten sakrnusa, ad1 yazilmayabilir. Fakat il, ilc;e ya da köyün adt defterde gösterilen yere mutlaka yaztlmahdrr. Sorular tamamland1ktan sonra, "cevap defteri" "soru listesi" ile birlikte, üzerinde adresimizin yaz1h bulundugu pullu zarfa konarak postaya verilecektir. Derleyici, c;ah§maya ba§lamadan önce, bu sayfayt ve "Soru Listesi"ni dikkatlice okumahdrr. Sorulann sorulacag1 kimselerin akrabalardan, yakrnlardan, tamd1klardan olmasma; bunlann kirk ya§mm üstündeki yerlilerden ve ölüm ä.detlerini bilen kilnseierden sec;ilmesine özellikle dikkat edilmelidir. Yukardaki özellikleri ta§lyan ve bir arada bulunan iki ya da üc; ki§iye ayru zamanda soru sormanm, unuttuklanru biribirlerine hatlrla tmalan bakurundan büyük yaran vard1r. Bazt sorulann cevaplan ya§h ve "gün görmü§" kadmlardan, bazilanrun cevaplanysa ayru nitelikteki erkeklerden daha iyi ahnacagi ic;in , özellikle bu gibi kimseler tercih edilmelidir.

g. Sorularm, i§.saatlarmm di§mda ve bir sohbet havas1 i<;irrde sorulmasma dikkat edilmelidir. IO . Cevapla)'lCilar, yorulmaya ya da sikilmaya ba§laruklan zarnarr sorular hemerrcecik kesilmeli ve daha elveri§li bir zarnarr beklerrmelidir. I I • Cevaplar ya dogrudan dogruya cevap defterirre, ya da kü<;ük kagrt par<;alarma yazlld!ktarr sonra deftere ge<;irilmelidir. Birinci durumda, yazmm okunakh olmasma dikkat edilmelidir. 12 . Konu ile ilgili"resim, taslak, kroki vb. <;izilmek istenirse, bu i§ i<;in cevap defteri-yer kalmi§Sa-, ya da temiz bir kaglt kullamlabilinir. I 3 . Derleyici, aynca, kerrdi gözlemlerini, <;ah§rria tarzm1 vb. defterirr sorruna ilave edebilir. A. ÖLÜMÜ HABER VEREN OLAYLAR, ÖNBELIRT1LER

I. Hayvanlarla ilgili belirtiler 1 .

Ölümü öncederr haber verdigine irramlan belli hayvarrlar var m1d1r? (Örnegirr: Karakarga, bayku§, horoz, leylek, yarasa, köpek, tilki, kurt, karakedi, köstebek, deve vb.) Varsa, ne §ekilde haber verirler? (Örnegirr: Ötmekle, tüylerirri dökmekle, ulumakla, birinirr örrürrderr ge<;mekle vb.) Ornek olarak gösterilen hayuanlardan ba~ka, bulundugunuz yerde, "öliim habercisi" olarak kabul edilen bajka hayuanlar uar mz? Adlarz ue ne jekilde haberci olduklarz? TI. f:vle, ev e§yastyle, ara!;-gere!;lerle ilgili belirtiler

A§ag1da Slraladigimiz olay ve belirtiler, bulurrdugurruz yerde, ölüm habercisi olarak kabul edilir mi? Evirr tahta ve direklerirrde bir aga<; kurdunun <;Ikard1g1 ses 2 • Masa, dolap giCirtilan 3 . Kap1, perrcere vurulmas1ru anduarr ses, gürültü 4 . Geceleyirr beklerrmedik bir s1rada kom§unun kap1 <;ah§I 5. Geceleyin evden bir §ey vermek (ek§i hamur, kap-kacak, süt, yogurt, tuz, tuqu; ate§ vb.) 6 . I§leyerr saatm duru§u I .

119

7 . Bir e§yanm dt§ etki olmaks1zm kendiliginden km.h§I, yere dü§Ü§Ü (Örnegin: ayna kmlmast) 8 . M akas agzmm ac;ak kali§t g . Bir agacm kuruyu§u, meyve vermeyi§i, vaktinden önce yaprak dökü§Ü I o . H er c;:e§it ürünün klt olu§U Bulundugunuz yerde, bunlardan bajka hangi olay ve belirtiler "ölüm habercisi" olarak kabul edilir? Bunlarzn a;zklamasl naszl yapzlzr?

Tabiat olaylartyla ilgili belirtiler

A§a~da

I •

2 •

3. 4. 5. 6.

stralanan olaylar ve belirtiler, bulundugunuz yerde, ölüm habercisi olarak kabul edilir mi?

Ytldtz kaymast Ay, güne§ tutulmast Sürekli yagmur, kar yagmast Sei, ·su ta§mast Sürekli rüzgar esmesi, ftrtm~ Gök gürlemesi, §im§ek c;:akmast

7. Kurakhk B unlardan ha{ka, hulundugunuz yerde, hangi tabiat olavlan "Ölüm habercisi" olarak kabul edilir? Bunlarzn a;zklamast naszl yapzlzr?

IV. Dü§le ilgili belirtiler Dü§de: I .

2 •

3. 4. 5. 6. 7. 8.

120

Ek§i, act §eyler yemek San renkli meyveler görmek ya d a yemek Di§ c;:ektirmek ya d a d i§lerin dökülmesi, kmlmast Bir uzvunu kaybetmek (kol, el, göz, bacak, vb.) Bir hayvandan dü§mek (at, deve, e§ek, vb.) Kuts<l;l bir ki§i tarafindan öleceginin bildirilmesi Ölmü§ bulunan bir sevdigini görmek Ölmü§ bulunan bir sevmedigini görmek

g. Ölmü§ bulunan bir yalurun (kocarun, kannm, ogulun, k1zm, kaymvalidenin, kaympederin v. b.) dü§Ü göreni ~Sag1rmasi, elinden tutup bir yere götürmesi vb.

Bulundugunuz verde bunlardan baika lzangi düiler "ölüme vorumlanzr"? Bunlarzn ayzklamast naszl vapzlzr? V. Hastadaki degi§ikliklerle ilgili belirtiler Bulundugunuz yerde, a§ag1da srralanan belirtilerden hangileri hastanm hemen ölecegini gösteren belirtiler ·olarak kabul edilir? I .

2 .

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Io . Ir • I2 •

3. I 4. I 5 . I 6. I 7. I 8 . I 9. I

20 . 2I •

22 •

23 .

Hasta ayaga kalkmay1 deneyip "gitmem gerek" .d erse Güvendigi ya da sevdigi birini görmek isterse Ölümden söz ederse Hoca, müftü vb. gibi bir din adammr ~Sagrrtma Bor~Slanrun verilmesini isterse Vasiyetini yapmak isterse Uzaktaki akrabalanru görmek isterse Evine ya da dogdugu yere gitmek isterse Aile üyelerinin hepsinin ba§UCunda toplanmas1m isterse Sorulara cevap vermezse Ba§l yastrktan dü§erse Bedeni sogumaya ba§larsa Elleri, ayaklan, tlrnaklan beyazla§rrsa !§tah1 kesilir ya da birdenbire ac;rhrsa Güc;lükle nefes ahp verirse Dalgmla§Jrsa Konu§mazsa Bedeni saranr ya da moranrsa Bed eni §i§erse Agzmdan köpük ya da kan gelirse Uzuvlan katlla§maya ba§larsa !nierse Gaipten ses duyarsa, bir talum kimseleri gördügünü söylerse, sayrklarsa

Bulundugunuz verde, bunlardan baika, hangi belirtiler hastamn hemen ölecegini gösteren belirtiler olarak kabul edilir? _. ~21

VI. Cesetle, tabutla ve m.ezarla ilgili inanm.alar

Bulundugunuz yerde, a§ag1da s1ralanan inanmalardan hangileri bir ba§kasmm ölecegini gösteren belirtiler olarak kabul edilir? Ceset evde uzun süre b1raklhrsa Tabut ic;inde ceset sallamrsa 3 . Ölü ylkamak ic;in su lSiblan kazan devrilirse · 4 . Kazma kürek üstüste mezarm yamna brrakthrsa 5 . Kazma kürekle eve girilirse I .

2 .

Buu[ardan baika hangi inanmalar yakm bir öliimün belirtisi ve habercisi olarak kabul edilir?

B. KAQINMALAR Bulundugunuz yerde, a§ag1da s1ralanan kac;mmalardan hangileri görülür? I .

2 .

3• 4. 5. 6. 7. 8•

Bir mahallede ölen olursa, o mahalledeki su dolu kaplar bo§altütr Cenaze y1kamrken uyuyan kimseler uyandmhr Cenaze gec;erken uyuyan kimseler uyandmhr Ölü gömüldükten sonra, eve dönüldügünde, ölenin yakmlan arkalanna bakmazlar Cenaze evden c;J.lunca arkasmdan su dökülür Ölü y1kamrken yatag1 toplamr, yatagm yerine ta§ konur Ölü ylkand1ktan sonra, su ISltllan kazan ters c;evrilir Kap1 önünden tabut gec;erken, arkasmdan su dökülür

Bulundugunw::. yerde, yukardakilerden

ba~ka

neler yapzhr?

C. ÖLÜM OLAYININ DUYURULMASI Birinin ölümü ba§kalanna kimler tarafindan ve nas1l duyurulur? I •

2 •

122

Ölü sahipleri tarafmdan Kom§ular tarafmdan

3. 4. 5. 6. 7.

Mahallenin, köyün bu i§ i<;in gÖnüllü olanlan tarafindan Garnilerde sela vermek suretiyle Belediye ya da muhtarhk hoparlörleriyle Telefon, telgraf ve mektupla Tellallarla Bulundugunuz yerde yukardakilerden ba;ka "ölüm haber uerme" usulü uar mzdzr?

D. ÖLÜMDEN HEMEN SONRA EVDE YAPILAN t~LER

Bulundugunuz yerde a§ag1da stralanan i§lerden hangile"ri yapthr?

I .

2 •

3. 4. 5. 6. 7. 8. g.

Ölünün: Gözleri kapauhr (Ni<;in) Qenesi baglarur (Ni<;in ?) Ba§! luble yönün e <;evrilir; ayaklan yan yana getirilir, elleri yan yana ya da göbek üstüne konur Odarun pencereleri a<;tlrr (Ni<;in ?) Üstündekiler soyulur Yatag1 degi§tirilir (Ceset "rahat dö§egine" konur) Karnma h1<;ak ya da demir par<;ast konur Ba§ucunda K.ur'an okunur Odasmda l§lk yak1hr Bulundugunuz yerde, yukardakilerden ba~ka neler yapzlzr?

E. ÖLÜNÜN GÖMÜLMEYE HAZIRLANI~I I. Ytka.Dla Ölen kimse mümkün oldugu kadar <;abuk mu gömülmeye haz1r~ larur ? 2 . Hazrrlaru§a herkes yarrum eder mi? 3 . Ölü, genellikle meslekten yikay1cilar tarafmdan m1 yoksa 'dini bütün' biri tarafindan ffil ytkarur? 4 . Yikayicirun yanmda yardunciSmdan ba§ka kimseler bulunur mu ? 5 . Ölüye gusül abtesti alrunhr m1? I .

123

6. Ölünün y1kanacag1 su nereden ahmr? 7. Y1kama i§i nerede yap1hr? a) Garni avlusunda, b) Evin avlusunda, e) Mezarhkta bu i§i i~in haZirlanrm§ yerde 8. Y1kama Slfasmda buhurdan yak1hr rm? Ni~in? g . Cesede koku sürülür mü? Hangi kokular? 10. Ölü y1kamak i~in ne gibi ara~-gere~ kullamhr? Mahalli adlan nelerdir? I I • Artan su ile ba§kas1 y1kamr m1? Yoksa su dökülür mü? I 2 • Tene§ir tahtasmm ölc,:üleri ve §ekli naslld1r? Hangi agac,:tan yaplhr?

ll. Kefen I .

2 •

3. 4. 5. 6.

Ölüyü y1kayanla kefenleyen aym kimse midir? Kefen hangi öl~ülere göre bic,:ilir? Bulundugunuz yerde ölünün kefenden ba§ka bir §eye sanlarak gömüldügü oldu niu? Ölü y1kand1gl yerde mi yoksa ba§ka bir yerde mi kefenlenir? Ölenirr kadm, erkek, c,:9cuk, evli, dul gen~ klz ve delikanh olu§una göre kefen §ekli, rengi, kuma§l degi§ir mi? Ki§i sagllginda kefen vb. ni haz1rlaytp bir yere koyar m1? Ya da bunlan kaqllayacak bir miktar paray1 haz1r bulundurur mu? Nic;:in? Ölü neye kefenlenir?..

m. I .

2 •

3. 4. 5. 6.

124

Tabut

Tabut hangi agac,:tan yapl11~? Ölc,:üleri naslld1r? (Uzunluk, geni§lik, derinlik) Yaprld1g1 agacm tabii rengiyle mi kullamhr yoksa b a§ka bir renge mi boyamr? Daha c,:ok hangi renge? Cenaze tabuta konurken, tabutun ic,:ine örtü serilir mi? Tabutun üzerine örtü örtülür mü? Örtülürse bu örtü n ereden ahmr a) Camiden, b) Kom§ulardan, c) Tekke. ve ziyaretlerden Örtünün rengi naslld1r ? Üstünde yaz1 var m1d1r? Eski Türkc,:e mi yeni Türkc,:e mi? Örtüye ne ad verilir? Tabutun üzerinde ya da örtü de ic,:indekinin cinsini (kadm, erkek), ya§m1 ve mevkiini (memur, asker, serbest meslek sahibi,

7. 8.

g. ro. I .

2 •

din adarm, toplum i~inde büyük bir yeri olan kimse vb.) gösteren bir i§aret bulunur mu? Bu i§aretler nastldir? Nt§anh kiZm ya da gelinin tabu tu süslenir mi? a) Tel-duvakla, b) Qi~ekle, c) Resmiyle Varhkh aileler ölüleri i~in özel tabutlar yaptmrlar rm? Cenaze tabutla gömülür mü? Ni~in? Yoksullar ic;in vaklf tabutlan var nud1r? VI. Cenaze alayt Cenaze alayma herkes katihr nu? Katümak i<;in gerekli kurallar nelerdir? Tabutu kimler ta§rr? a) Ölü sahipleri, b) Akrabalar, c) Mahalle sakinleri, ~) Herkes, d) Ta§It arac;lan (kagru, at arabas1, traktör, otomobil) T a but evden c;Ikanlrrken ba§kasmm kaprsma dokundurulmamaya dikkat edilir mi? (Ni~in) Kadmlar cenaze alayma katihr rm? Bulundugunuz yerde, yukardakilerden bajka, Ytkama-kefen-tabutcenaze a[ayz ile ilgili i1canmalara ve uygulanzalam ilave edeceginiz feyler nelerdir?

F. GÖMME SONRASI I .

2 •

5. 6. 7.

Mezarlrktan dönenlere yemek verilir mi? Cenazeye kablanlar yeniden ölü sahiplerine ba§ saghg1 dilerler mi? Mezar, ölü sahipleri tarafindan ne zaman ziyaret edilir? a) Bir gün sonra, b) Ü<; gün sonra, c) Bir hafta sonra, d) Bir ay sonra, e) krrk gün sonra Mezarhk ziyareti i<;in haftarun belli günleri tercih edilir mi? Hangi günler? Kutsal say1lan günlerde, bayramlarda ölüler ziyaret edilir mi? Ölünün ruhu ic;in tatlJ §eyler dag, tihr mi? (Helva, §erbet, §eker vb.) "Ölü Yemegi" adeti var nudtr? Varsa: a) Ne zaman verilir?, b) Kimler tarafi.ndan verilir? c) Neler verilir? Ölünün ü<;üncü, krrklnct ve elli ikinci gibi günleri önemli sayillr, bu günlerde bir taklm dinsel törenler yapthr rm? N eierdir? Nic;in yaptl1r?

125

g . Ölünün larkl <_;:tkmadan önce evden <_;:lklhr nn? Ölünün ruhu i<_;:in ne zaman mevlit okunur? Mevlitte davetlilere ne verilir? a) ~eker, b) ~erbet, c) Meyve, d) Yemek vb.

IO.

G. ÖLÜNÜN GERiDE

BIRAKTI(H

~EYLERLE

iLGiLi

i~LEMLER

Ölenin saghgmda giydikleri ba§kalanna verilir mi? Verilirse kimlere? a) Yoksullara, b) Yoksul akrabalara, c) Ölüyü ytkayanlara, d) Hocaya vb. 2 . Ölenin sagltgmda ku.lland1g1 §ahsi e§yalan (saat, bilezik, yüzük vb.) hayrr olarak ba§kalanna nn verilir yoksa hatua olarak m1 saklamr? 3 . Ölenirr geride b1raktlklarmdan (kitap, servet) vak1f kurulur mu? 4. Ölenin giyimi y1kamr ya da ahlrr m1? (Ni<_;:in) I .

i. YAS I .

2 •

3. 4.

5. 6. 7. 8.

126

Y as süresi ne kadard1r? a) Ü<_;: gün, b) Bir hafta, c) Bir ay, d) K1rk gün, e) Alt1.ay, f) Bir yrl g) Bir ylldan fazla Bu süreler neye göre tayin edilir? Kadmda ve erkekte bu süre degi§ir mi? Hangi eins daha uzun süre yas tutar? En <_;:ok yas1 tutulan kimlerdir? a) Qocuklar, b) Evlenmemi§ gen~ k1zlar ya da delikanhlar, e) Analar, d) Babalar, e) Sava§ta ölenler, f) Kaza son'ucu ölenler, g) Kan davas1 sonucu hasrm tarafmdan öldürülenler vb. Yas tutulurken elbise ters giyilir mi? Kadmm belli bir yas ktyafeti var rmdtr? (Siyah örtü baglamak, siyah elbise giymek) Erkegin belli bir yas ktyafeti var rmdtr? (Siyah e.lbise, siyah kravat vb.) Kadm ve erkek yash oldugu sürece neleri yapmaktan kartmrr? a) Renkli, süslü giyinmez, b) Yüzünü süslemez (kadm), c) gezmeye, eglenmeye gitmez, d) Evinden dt§an ~1kmaz, e) !§ görmez (kadm), i§ine gitmez (erkek), f) Trra§ olmaz, g) Her <_;:e§it zevk ve eglenceden ka~mrr, h) Ginsei yaktnla§madan uzak durur.

g. Nl§an, dügün, sünnet v.b. yasdan dolay1 ertelenir mi? Ne kadar süreyle? IO. "Yas bayramt" ädeti var rrud1r? Nasll olur? I I • Hangi bayramlar "yas bayrarru" olarak kabul edilir? (Örnegin: Ölümden sonra geien ilk bayram). I2. Yas bayrammda ziyaret~ilere ne ikram edilir? r 3 . "Yas hamamt" ädeti varrmd1r? Varsa: a) Ni~in yapthr, b) Ne zaman yap1hr? Kim yapar? (Ölü sahipleri ya da kom§ular), d) Hamama kimler ~agnhr? e) Qagnhlara hamamda neler ikram edilir? I 4 . "Yas alma" ya da "yoklama" ädeti var nnd1r? Varsa: a) Ölü sahibine hediye verilir rni? b) Neler verilir (havlu, elbise, mendil vb.), c) Ölü sahibi de kaqthk olarak bir §ey verir mi? V erirse, neler?

Bulundugunuz yerde, yukardakilerden bajka, yas[a ilgili ne gibi adetler vardzr, halen uygulanmakta mzdzr? H. ÖLÜM, ÖLÜ, TABUT, MEZAR VB. iLE iLGiLi ATASÖZLERi, DEYiMLER, iLENQLERDEN NELER BiLiYORSUNUZ? ]. MEZARLIK I .

Bulundugunuz yerin mezarhg1 nerededir? (ilin, il~enin, köyün) ya da di§mda Mezarhgm etraft duvarla, ta§la ya da ~itle ~evrilmi§ midir? Bulundugunuz yerin mezarhgmm bekc;isi var nnrur? Varsa, bu i§i gönüllü olarak m1 yoksa para kaq1hgm da m1 yapar? Paras1m kimden ahr? a) Belediyeden , b) Muhtarhktan, c) Ölü sahiplerinden? Mezar i<;in özel baklc1 tutulur mu? Tutulursa, ayhk olarak ne verilir? a) Para (Ne kadar?) , b) Giyecek, c) Ba§ka §eyler Mezarm ba§ma i~indekinin cinsini (kadm, erkek)), ya§llll, medeni durumunu (evli, bekär, dul) ve sosyal mevkiini (memur, asker, din adamt, toplum ic;inde yüksek yeri olan kimse) belirten bir i§aret konur mu? Mezar ba§ma ta§· m1, tahta m1 dikilir? Üzerine ne yaz1hr? Mezar ta§ma ölenin fotografl konur mu?

i~inde

2 •

. 4.

6. 7.

127

8 . Mezarm ayak ucuna da ta§ dikilir mi? g . Mezar ta§lanna ölenin admdan ba§ka §eyler yazllrr m1? (~ür, Beyit, Mani, V ecize) Bunlardan örnek verir misiniz? 10. Mezar ta§ma resim (ku§, aga~, <;i~ek v. s.) yapllrr nn? Ni~in? I I . Mezann ba§ma, ayak ucuna, üstüne ya da ba§ma aga<; dikilir, c;i~tek ekilir mi? En c;ok hangi agac; ya da c;ic;ek? I 2 • Mezarhgm haricine gömülen kimseler var nnd1r? Varsa: a) N ereye gömülmü§lerdir? b) Neden ba§ka yere gömülmü§lerdir? c) Bu kimselerin dinsel ve toplumsal mevkiileri nedir? I 3 . Eve, evin avlusuna, cami avlusuna, zaviyeye gömülen kimseler var nndrr? I 4 . Ölüyle birlikte ba§ka bir §ey de gömülür mü? a) ~ahsi e§yast, b) Madeni para, c) Yüzük, d) Saat, e) Siläh, f) Kama, b1<;ak? Bu e§yalarm gömülmesi nasü ac;1klamr? I 5 . Defin srrasmda ya da definden sonra mezarm üstüne bir §ey konur mu? a) Su dolu testi, kap-kacak, c) Ayna, d) Ölünün e§yasi, e) Giyimku§am, f) Para, g) Yiyecek. Ac;1klamas1 nasll yap1hr? I 6 . Defin gecesi ya da definden sonra mezarm üzerinde ate§ yakihr m1? Nic;in? Kac; gün süreyle? Bulundugunu;:. yerde, yukardakilerden ba.jka, me;:.arla ilgili neler yaptltr, nelere inamlzr?

!. RUHLA !LG:i:Lt :i:NANMALAR I .

2 •

3. 4. 5. 6. 7. 8.

128

Ruhu gözünüzde nasll canlandmrsmtz? (KU§, sinek, rüzgär, nefes vb.) Ruha can da denir mi? Ba§ka adlan var m1d1r? Insanm kac; tane ruhu vardrr? Ruh, bedenin neresinde bulunmaktad1r? Ruh, bedeni ne zaman terketmektedir? a) Ölünce, b) Uyuyunca, c) Bayllinca Ruh bedenin neresinden c;tlup gitmektedir? a) Agzmdan, b) Gözünden, c). Bedeninin ba§ka bir yerinden Bedeni terkeden ruhun bir süre evin c;evresinde dola§t1gma inaruhr rm? Nil;in? · "Ölünün ruhu" nu memnun etmek ic;in neler yap1hr? Buntara ekleyecegini<. baika ~eyler var mt?

RESiMLER

·'

1 . Bir köy mczarhguun gcncl

görünü~ü

2 . Mcgnlit korakterde bir köy mcznrh 6'1

4. Duvurln

c;evrilmi~

ailc mcznrh6'1 ilc y:tgmn

tn~h

mcznr

5. ?ltcgnlit kn.rnkterde bir

ba~kn

köy meznrhp (Foto: N. Atnlny) { ··

6. Ytgmn ve dikmc

tn~h

hir köy mcznn

7. Y enge mcznn (Kadtn meznr1)

8. Knsnbnda nilc meznrhjp.

9. Tnbut ve tabut örtüsü

10 . Bir lcnsnbanm meznrllli

bclc~isi

11. Mczo.r knZICllnn

12. Kรถydc tnbut tn~unn nrac1 (Foto: N. Atniny)

13.

14. Bir

~~hir

mcznrhi:,'lnm gcncl

9~ekli, sclvili mcznr ta~lar1 vc mczarn baf;h <;aput

görünü~ü

15. Modern bir nile mezarhgt

16. Ă&#x2013;nceden

hnzulnnrm~,

fnknt sndece hiri kullnmlmt~ nile meznrhg1

17. Gen<;

ya~mdn

ölen bir boksilrün

1 ß. Dir müzisyen meznr

mczarta~t

tn~t

19. Bir

rcssnmm pnlctlc mezar ta~t

simgclcnmi~

T ..C. 0. 0 DÜDÜK CALRRAK ~iDER\Z

UZAK YOLLRRI '(RKIN EDE.RiZ ISSIZ GECELERDE ~UR.J3RN .

20 ·

Snhibinin meslegini hem tn~mdnlci tircnli knbnrtmn hcm dc ~iirlc belirtcn bir tircnci mcznn

'KIYMETLi

GlDERlZ

E~lM~

·~....~

MAHMUT ·. $RRRP\RiM" ~ .. RUHUHR F:AlTiHA D.i9~EVÖ . . 2, .. . 2 .13GS·.

21 . Bir dcnizci mczan

22. Mcslcgi simgcsi ilc helirtilen hir ccznc1 m ;znr1

2:j

Ă&#x;ir din adlliillilm sartkh mcznr

ta~t.

24. Suhay kokarth bir meznr

:!5. Bir รถgretmen meznr tn~l

26. Rultuk nmblemi i~lenm.ii mcznr

27. l\Inkash bir tcrzi m eznr1

28 . Sohii?inin kimligini bildircn vc tüfclcle süslü bir rnezor

to~1

29. Hnvnc1 bir kumnndnnm knrtnl nmblernli meznr1

30. Snhibinin dogdu6ru yed gรถsteren mcznr

tn~lnrโ ข

:n.

Modem bir mezur

32. Bir

bu~ku

modern m ezur

BiBLiYOGRAFYA Kitap ve Malmleier

)

ACIPAYAMLI, 0.: Türkiye'de Dogumla llgili Adel ue inanmalarm Etnolojik Etiidü, Erzurum 1961. ACIPAYAMLI, 0 .: lptidailcrde Ölü Gömme lle llgili Baz:.t Pratiklcr ue lz:.alzlarz, DTCF. Dergisi Ankara 1963. ALOIS, H.: Einstellungen ;;um Tod und ihre soziale Bedingtheit, Stuttgart 1968. AKSOY, Ö.A.: Atasözleri ue Deyimler (Elkitabz), Ankara 1968. AKSOY, Ö.A.: Böige Agzz:.larmda Atasöderi ve D eyimler, Ankara 1969. ANDREE, R.: :(ur Volkskunde der Juden, Bielefeld und Leipzig 1881. A$KUN, V.C.: Sivas Folkloru, Cilt II, Sivas 1943. BA$0GLU, H. F.: lsltimiyetde Cenaze, 2. Baskt, Ankara 1959. BAYRI, M. H.: lstanbul Folkloru, !stanbu1 1947. B1LMEN, Ö. N.: Büyük l sltim llmihali, !stanbul 1962. BITTEL, K.: Prehistorik Devirde Anadolu'da Ölü Gömme Adetleri, 1stanbu1 1937. BARTHOLD, W.: Türkler'de ve J\lfo!Jollar'da Dejin Nferasimi (Qev. A. 1nan), Belleten, Say1 43, Ankara. BOYATLI, 0.: Bergama'da Köyler, 1zmir 1944. DAMMAN, E.: Die Religionen Afrikas, Stuttgart 1963. D IENER, W.: Deutsche Volkskunde, Stuttgart 1951. Dört Muhebin Fzkzh Kitabz: (Qev.: H . Ege), Ankara 1971. EL-GA WHARY, A.: Wandlung und Konseruiemng des Totenbrauches (Dissertation), Bann 1968. ERDENTUG, N.: Hal Köyü'nün Etnolojik Tetkiki, Ankara 1956. ERDENTUG, N .: Sün Köyii'nün Etnolojik T etkiki, Ankara 1959. FISCHER, A.: :(wyczaje Progrzebowe Budu Polskiega, Lwow (Lcmborg), 1921. FRISCHBIER, H.: Ostpreusisclre Volksmeinungen T od und Begraebnis Betriffend, H arnburg 1884. FUCHS, D. R.: Aus dem Nachlasse uon B. #Iuncacsi, Helsinki 1952. GEIGER, W.: Totenbrauch im Oderwald, Heppenheim 1960. GÖGCELt, K. S.: Agrtlar, I. Adana 1943. GRIMM, J.: Deutsche Mythologie, Band I, Leipzig 1884. GÜLENSOY, T.: Türkler'dc 3, 7 ve 40 Sayzlan, Ankara 1966 HALEB!, 1.: lz:.ahlz Multeka EI Ebhur Tercümesi, !stanbu1 1968. HARTMANN, H . : Der Totenkult in I rland, Hcidelberg 1952. HUBER,].: Das Brauchtum der Totenbre//er, lv!ünchen 1956. HOFFMANN-KRAYER, E.: Fest~ und Braeuchc des Schweizervolkes (Neuehearbeitung durch P. Geiger), Zurich 1940.

147

!NAN, A.: Tarihle ve B ugün ~amanizm, Ankara 1954. lNAN, A.: Birinci 11mi Seyyahala Dair Rapor, lstanbul 1930. IRLE, L.: Tod und Begraebnis in Siegerland, Siegen 1966. KARAHAN, A.: 1sltimi_)'elde 40 Adedi Vzerine, 1st. Üniv. TDE. Dergisi, Gilt 4, Sayt: 3, lstanbul 1951. KARDE~, M.: T orlum'de Halk 1nanma/an, lstanbul 1961. KATANOFF, N. Th.: Vber die Bestaltungsbraeuche bei den Türkslaemmen Cenlral-und Ostasiens, Keleti Szemle I, Budapast 1900. KITZINGER, L. : Brauchtum, Sille und Sprachgut in Ko//bachtal, Arnsdorf 1965. KO~AY, H. Z.: Ankara B udun Bilgisi, Ankara 1935. KO~AY, H. Z.: Anadolu'nun E tnog rafya ve F olkloruna Dair Malzeme, Alaca-Hü;'iik, Ankara 1951. LANGE, E. R. : Sterben und B egraebnis in Volksglaub en zwischen W eichsel und Memel, Würzburg 1955. MEYER, C.: D er Aberglaube des Miitelalters, Basel 1884. OKUTAN, H. T.: ~ebinkarahisar ve Civan, Giresun 1949. ÖRNEK, S. V.: Swas ve f::evresinde Hayatzn 9efilli Safhalanyla 11gili Batrl 1nan;lann ve B ayasel l Jiemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara 1966. ÖRNEK, S. V.: 100 Soruda 11ke//erde Din, B üyü, Sanal, Eftane, l stanbul 197l. ÖRNEK, S. V.: Etnoloji Sözlaga, Ankara 1971 . ÖZBA~, Ö.: Gazianlep Dolaylannda Tarkmen ve Baraklar, Gaziantep 1958. ÖZGÜQ, T.: Öntarih'le Anadolu'da Öla Gömme Ädetleri, Ankara 1948. RANKE, K.: Indogermanische Totenuerehrung, Band I, FFC. Nr. 140, H elsinki 195 1. RANKE, K.: Der dreisigste und vierzigste T ag .im Totenkult der I ndogermanen, FFC. Nr. 140. Helsinki 1951. REICHERT, R.: Geburt, Hochzeit, T od, J ena ·1913. ROHEIM, G.: Spiegelzauber, Leipzig 1919. SAN, S.: Dan ve Bugün lvlUf, Kayseri 1947. SARTORI, P. : Sitten und Brauch, Band I, L eipzig 1910. SCHWEBE, J. : Volksglaube und Volksbrauch in Hannoversclren Wendland. SUNGURLUOGLU, 1.: H arput Tollannda, Gilt 4, lstanbul 1958. SÜMER, F.: Oguz/ara Ait Destani Mahiyelleki Eserler, DTCF. Dergisi, X VII, Ankara. SÜMER, F.: Oguzlar, Ankara 1967. TANYU, H.: Ankara ve f::euresinde Adak ve Adak Terleri, Ankara 1967. T ANYU, H. : Türkterde T 11Jiarla llgili lnan;lar, Ankara 1968. TÜRKDOGAN, 0. : Er.v.trum ve f::evresinde Sosyal ArilJIITma/ar, Ankara 1965. UGUR, S.: l;el Fo/kloru, Gilt Il, Ankara 1948. ULUG, N.: Tunceli, l stanbu1 1938. VAN GENNEP, A.: The Riles ofPassagc, Chicago 1960. WUTTKE, A.: Der D eutseire Volksaberglaube der Gegenwart, Bcrlin 1900. WIEGELMANN, G.: Wandel und soziale Unterschiede bei den Speisen zum Totenmalrl, ADV, s. 336-564, Marburg 1964. (Ya1gm) RIZA, A.: Cenupta T ürl.:men Oymak/an, K151m-II, Ankara 1933. YALGIN, A. R.: T oroslarda Karatepeli B ölgesi, Ankara 1950. YILMAZ, A.: T ahlactlarda Gelcnckler, Ankara 1948.

148

ZELENIN, D.: Russichc (Ostslawische) Volkskunde, Berlin und Leipzig 1927. ZENDER, M.: Die Grabbeigaben im heutigm deutschen Volksbrauch, Z.f.V., Nr. 455, 1959. Derlemeler

ARTAN, G.: Gülnar'da Bazz lnanzJlar, TFA., Cilt 8, No. 164, lstanbul 1963. BATUR, M.: Olü Gömüldükten Sonra Kurban, TFA., Ci1t 2, Sayt 32, lstanbu11952. BEHlRE, M.: lstanbul'da Ha/k ifdctlcri vc lnanma/ar, Hl3H., Cilt 3, Sayt 35, lstanbu1 1934. DUMAN, H.: N!alatya'da Cenaze Adetleri, HBH., Ci1t 7, Say1 80, lstanbul 1938. EROL, K.: Van Beddua/an III, TFA., Sayt 234, lstanbu1 1969. GÜSAR, V.: 9erkederde Cenaz:e Törenleri, YKD., Cilt V, Sayt 25, 1961. lNAN, M.: Urja ve Siverek'de 0/üm/e lli;kili Adel ve ltikatlar, Hl3H., Cilt 6, Say1 66, lstanbu1 1938. KO~AY, H. Z. KILIQ, S.: Güze/oua'dan D erlemeler, TED., Sayt VI, Ankara 1963. MÜMTAZ, T.: Kastamonuda Halk lnanmalan, Hl3H., Ci1t 3, Sayt34, l stanbul 1934. OY, A.: Dede Korkut Kitabznda ras-Olüm Törenleri, TD. Cilt IX, Sayt lOB, Ankara 1960. ÖZALP, 1.: Olüevin'dc 0/üm uc ras Göreneklcri, TFA., Cilt 5, Sayt 116, lstanbul 1959. TAN, N. K.: Karahan'da Otü Gömme ue ras Tutma, TFA., Ci1t 9, No: 189, lstanbu11965 Mezuniyct Tezleri

ATALAY, N.: Haymana ve 9euresinde Olümle llgili Adel ue lnanmalar, Dil ve Tarih, Cografya Fakü1tesi, Etno1oji Kürsüsü, Ankara 1969. KABADAYI, M.: Dogankent'de "Giresun" Olümle llgili Adel ve lnanmalarla Bunlarzn Türkiye'deki Benzerlikleri, Dil ve Tarih, Cografya Fakültesi, Etnoloji Kürsüsü, Ankara 1966-1967. ÖZTÜRK, T.: 9arzk/ar Köyü'nde Hayalm tJ; Ana Dönemiylc llgili Adel ve lnanmalarzn Etnolojik Tetkiki, Dil ve Tarih Cografya Fakültesi, Etnoloji Kürsüsü, Ankara 1968. TANSU, 0.: Etno/oji A;wndan Olüm (Dat;a 9alz;masz), Di1 ve T arih, Cografya Fakü1tesi, Ankara 1968-1969.

149