1
FARS DİLİ: Fars: Bu kelime aslında “Pars” olup arapçada p harfi olmadığı için “Fars” şeklini almıştır. Pers, iranın yüksek bölgelerinde yaşayan bir kavim idi. Medler zagroslarda kalırken Persler, ovalara indiler. İlk imparatorlukları olan Ahamenit (Hehamenişiler) imparatorluğunu m.ö 550 yılında kurdular. Ahamenitler, iran bölgesine Pars demekteydiler. Ahamenitler döneminde konuşulan farsça Hint Avrupa dil ailesinin bir koludur m.ö. 1500 yıllarında Hintçe ile tek dil olduğu söylenir, milletlerin ayrılmasıyla müstakil olarak gelişti Üç Döneme Ayrılır: 1-ESKİ FARSÇA: Medlerin kruluşundan(758) Ahameni İmparatorluğunun yıkılışına (m.ö.330)kadar geçen sürede konuşulan, yazılı belgeleri bulunan Med dili, saka dili, Eski Farsça ve Avesta dillerini kapsar. Med dili: -Eski Farsçanın medlerden alındığını söyleyenler de vardır. -med saraylarında iran efsanelerinin konularını işleyen şairler vardı -Med dönemine ait bir çok hikaye yunan kaynaklarında aktarılır -fakat med diliyle yazılı hiçbir belge günümüze ulaşmamıştır -Asur krallarının kitabelerinde (m.ö 835), medlerden bahsedilir -yunanca ve Latince eserlerde de birkaç medce kelime vardır. -Medlerin yerine geçen Ahamenit krallarının kitabelerinde med dilinden kelimeler çoktur. Eski Farsça -Eski Farsça, Ahamenitler döneminde (m.ö. 559-330) İranın resmi dili oldu -sanskrit ve Avesta dilleriyle yakın akrabalığı vardır -en önemli belgeleri, Ahamenit krallarına ait kitabelerdir - kelimelerin son harfleri, değişebilir - Bisutun, Nakş-ı Rüstem, Şuş, ve Taht-ı Cemşid gibi kitabeler kalmıştır Avesta ve Dili -Avesta kutsal kitabının dilidir -İranın Kuzey bölgelerinde kullanılmaktaydı -Kitap beş bölümden oluşur(Yansa, Yaştlar, Vispered, Vendidad, Hurda) -sasanilere kadar (m.s. 226-651) sözlü olarak aktarıldı -Sasanilerde giderek bozulmasını engellemek için yeni bir yazı icat ederek Avesta yazıldı -Sasani hükümdarı Erdeşir-i Babekan ve oğlu zamanında yazıya geçirildi -Avestanın 12.000 öküz derisi üzerine yazıldığı fakat iskenderin saldırı sırasında kaybolduğu belirtilir -bu yazı, arami alfabesinden olup, sağdan sola doğru idi Sanskritçe: -Eski Farsça ile aynı dönemde Hindistanın güney bölgelerinde konuşulmaktaydı -gramer olarak Eski Farsça ve Avesta diliyle benzerlik gösterir. -Dil benzerliğinden dolayı İran ve Hint medeniyetinin aynı kökten geldiği söylenir 2- ORTA FARSÇA, PART DİLİ, EŞKANİ ve SASANİ PEHLEVİCESİ VE MANİ dilleridir. Part Dili: -eşkaniler (m.ö. 250-m.s224) devletini kuranlar, part kavmidir. -partça ve Orta Farsça dillerine sasani padişahlarıyla ilgili yazılarda rastlanır -part dili, sasanilerin baskılarıyla ortadan kalktı -Pehleviceye partçadan bazı kelimeler geçmiştir. -ortaasyadaki pek çok kazıda çıkan eserler, Süryani yazısıyla yazılan partça eserlerdir SASANİ PEHLEVİCESİ: -Sasani Pehlevicesi, Sasaniler döneminde İranın resmi diliydi -Pehlevi kitabeleri arami yazısıyla yazılmış olup bu dönemin temel eserleridir 3- YENİ FARSÇA, İSLAMDAN SONRAKİ DÖNEMDEN ŞİMDİYE KADAR -Derî, Farsi-yi derî gibi isimleri de vardır. -9. ve 10.yy dan itibaren İranın doğu bölgelerindeki devletlerin resmi dili oldu -saray ve yönetim dili olunca şairler edebi eserlerle güçlendirdiler -Rudeki, Dakiki, Firdevsi ve Kisai-yi Mervezi gibi şairlerin eserleri edebiyatını geliştirdi -İslamiyet etkisiyle Arapçanın etkisi altına girdi - kelimelerin son harfleri, değişebilir
2
ESKİ FARSÇA
AHAMENİTLER
m.ö 550- 330
ORTA FARSÇA
EŞKANİLER (Partlar), SASANİLER
m.ö 256-. İslama kadar
YENİ FARSÇA
TAHİRİLER.....
M. 821.....islamdan sonra
İRAN ve İRAN EDEBİYATI İRAN: Eski farsça olan avesta dilinde Airyana, Sanskritçede Ariya, pehlevi ve dersi Farsçasında ise İr olarak geçer. Kelime anlamları ise Asil ve Üstün, özgür demektir. İran ise İr kelimesinin çoğulu olarak Özgür kişiler demektir. İran kelimesi, Rıza Pehlevi döneminde ilk kez ülke adı olarak kullanılmış ve kabul edilmiştir. İran, sözlük anlamı olarak Aryailerin memleketi demektir. iran edebiyatının özelliği destansı olmasıdır. Yani olan olayların destansı bir şekilde anlatılmasıdır. İslamiyetten sonra mesnevi çok gelişmiştir Genellikle mütekarib ve hezec bahirleri kullanılmış
İSLAM ÖNCESİ -med döneminden günümüze bir belge ulaşmamıştır -Ahamenitler döneminden kaya yazıları vardır - avestadaki metinler, en eski edebiyat eseri örneği sayılır. -sasani söneminde ortaya çıkan mani’nin yazdığı belgelerin de edebiyatta önemli yeri vardır bu belgeleri eşkani pehlevicesiyle yazmış olup mani diniyle ilgilidir. -Orta Farsça döneminde iran edebiyatı Milli destan ve münazara alanında gelişmiştir.
MEDLER: (m.ö.728-MÖ.550) -Medler, Aşur ve Babil kentlerini ele geçirip Aşurileri yendiler -Aşurilerin yenilgisiyle Med padişahlığı büyük bir imparatorluğa dönüştü. -Aşuriler, asurilerin dedeleridirler -Medler, ilk ve en güçlü padişahı Hevexşetre döneminde geniş bir alana hükmetmiştir -Yunanlılar Hevexşetre’ye Key Hüsrev demişlerdir -bugünkü Hemedan bölgesinde kurulmuş olan Ekbatana, Medlerin başkentiydi. -m.ö. 6.yy da Azerbaycanın kuzeyine, ortaasyaya ve afganistana kadar uzanan bir alanda imparatorluk kurmuştur -batı asyanın en güçlü devletiydi -Med kavmiyle ilgili işaretler, kitabelerde Asur padişahının Kürdistan bölgesi olan Parsvaya saldırısıdır -Parsva, Kürdistan dağlarında 27 küçük yerleşim yerinin olduğu bölgeye verilen isimdir -Büyük bir medeniyet kurmuşlardı -Persler, Aryai dilini ve 36 harflik alfabelerini Medlerden almışlardır -yine Medler, perslerin toprak levhalar yerine deri kağıtlar ve kalem kullanmasına vesile olmuştur Heredot şöyle yazmıştır: Aşuriler, asyada 500 yıl yaşadılar, onlara itaat etmekten çıkan ilk kimseler Medlerdir. Bunlar, özgürlük için savaştılar ve kölelikten kurtuldular.
AHAMENİTLER: MÖ.559-MÖ.330 -Bu dönemde kendilerine pers denilmekteydi. -Önceleri Medlere tabi idiler -Medlerin bir eyaleti olan İlam’da -dağlık bölgelerden ovalara indiler -yerleşim yerleri Şiraza yakın olan Pasargad şehridir. -Adını, Pers imparatoru Ahamenit’ten alır. -sonra II.Kruş (kyros) (Büyük Kruş) döneminde güçlenip Medlere karşı ayaklandılar -II.kruş Medleri hakimiyeti altına aldı -büyük Kruşun mezar anıtı hala Pasargad’tadır -Makedonya kralı Büyük İskender tarafından yıkıldılar Meşhur Padişahaları 1.Kruş 2.Kruş (Büyük Kruş) 1.Daryuş (Büyük Daryuş)
3
-Bu dönemden kalan en önemli belgeler, Kirmanşah’ın Bîsutun dağındaki yüksek kayalara kazınan yazılardır. -Bisutun kelimesi, eski farsçada Bagastana şeklinde idi. Pehlecide Bahistan ve sonra Bahistun olmuş. İslami dönemde Behsutun ve günümüzde ise Bîsutun olmuş. -Nakş-ı Rüstem, Şuş, ve Taht-ı Cemşid gibi kitabeler kalmıştır -Ahamenit krallarının kitabeleri günümüze ulaşmıştır
PARTLAR (EŞKANİLER):MÖ.256-MÖ.226 -Part eyaletindeki kabileler birleşip Part imparatorluğunu kurdu -partlar m.s 77 yılına kadar paralarında yunan harflerini kullandı -daha sonra ortadoğudaki en güçlü imparatorluk oldu -kendi kültürleri mezopotamyaya hakim oldu -Romalılarla çokça yapılan sınır savaşları partları zayıflattı.
SASANİLER: M. 224-652 Partların zayıfladığı dönemde Fars eyaleti hükümdarı ERDEŞİR-İ BABEKAN güçlenmişti. Fars eyaletindeki yerel hükümdarlardan olan SASAN, kendi adıyla SASANİ İMPARATORLUĞUNU kurdu. Erdeşirle birlikte geniş topraklara hakim oldu. Başkenti Şimdiki ırakta olan Medain veya Farsça adıyla Tifus idi. Kirmanşah, ikinci bir başkent gibi önemli bir şehirdi Erdeşirin oğlu 1.ŞAPUR, Roma ordusunu yendi Bu dönemde MANİ, peygamber olarak çıktı 1.Behram döneminde MANİ, öldürüldü Sasanilerde ZERDÜŞTLÜK devlet dini oldu I. ve II.HÜSREV ile güçlendi Antakya ve Dimeşk’e (Şam) kadar ilerledi Hz.Peygamber II.Hüsrev’e İslam daveti elçisi yolladı, Peygamberin mektubunu yırttı ve Peygamber ona bedduada bulundu Hz.ÖMER, Sasani ordusunu 636 yılında KADİSİYE’de mağlup etti Son sasani padişahı III.Yezdigerd de zayıfladı ve Merv şehri ele geçirilince öldürüldü Sasani imparatorluğu yok oldu Aslı Hintçe olan Kelile ve Dinme, nasrullah munşi tarafından bu dönemdeki orta Farsçaya çevrildi Pehlevi kitabeleri bu dönemin telem eserleridir Erdeşir-i Babekan I.Şapur I.Hürmüz I.Behram I.Hüsrev (Enuşirevan) II.Hüsrev III.Yezdigerd SASANİLERDEN SONRA TAHİRİLERE KADAR GEÇEN 200 YILLIK DÖNEMDE ARAP DİLİ VE KÜLTÜRÜ HAKİM OLDU. BAZI YAZARLAR BU DÖNEMİ FARSLAR AÇISINDAN KAYIP DÖNEM OLARAK ADLANDIRIRLAR.
TAHİRİLER: 821-873 Abbasi devleti içinde kurulan ilk müstakil hanedan idi İslam sonrası ilk dönem olduğu için daha çok Arapça rağbet gördü Farsça pek ilgi görmedi Padişahlar pehlevi kitaplarının yayılmasına engel oluyordu İran edebiyatı duraklama dönemine girdi Kaynaklarda sadece aşağıdaki şairlerin isimleri ve birkaç beyitleri mevcuttur Hanzala-i Bağdisi Mahmud-i Verrak-ı Herevi
SAFFARİLER: 867-903 Hanedanın kurucusu olan Yakub b Leys Arapça bilmediği için şairleri Farsçaya teşvik etti ve onlara sahip çıktı Farsça gelişmeye başladı İslam sonrası ilk fars şiiri bu dönemde ortaya çıktı Eski deri Farsçası sarayın resmi dil idi Bessam-ı kurdi harici Firuz-ı Maşriki
4
Ebu salik-i gurgani Muhammed b. Vasıf-ı sigezi Muhammed b. Muhalled-i sigezi
SAMANİLER:874-999 Fars edebiyatının çok geliştiği bir dönem oldu Buhara ve Semerkant şair ve yazarların merkezi oldu Padişahlar şairlere bir çok eseri yazdırmış ve nazmettirmişlerdir Farsça Nazım ve Nesir’in temelleri bu dönemde atılmış Arap edebiyatının etkisinden kaçılmıştır Şiirde lafız gelişmiş fakat anlam zenginliği zayıftır Tercume-i Tarih-i Taberi Tercume-i Tefsir-i Taberi Tarih-i Bel’ami (Ebu Ali Bel’ami) Şahname (sadece mukaddimesi var) -(Ebu mansur)
Dakiki-yi Belhi * Ebu şekur-i Belhi Ebu müeyyed-i Belhi Ebu şuayb-ı Belhi Ebu Ali Bel’ami Ebu mansuri Kisai-yi Mervezi Revnaki Rudeki *
GAZNELİLER: 962-1186 Afganistanda kurulmuştur Fars Edebiyatı büyük bir gelişme göstermiştir. Şiir hem lafız hem mana açısından güçlendi Felsefi düşünceler de şiire girmiştir Gazneli padişahı Sultan Mahmud sarayında 400 kadar şaire destek olmuştur Gaznelilerin Abbasi Halifelerine yakınlığı nedeniyle Arapça kelime ve terimler artmıştır Şahname-----------------------------------------Firdevsi Münşeat-----------------------------------------Ebu Nasr-ı Mişkan Tarih-i Beyhaki --------------------------------Muhammed b. Huseyin el-Beyhaki Firdevsi Ebul Feth el-Busti Ferruh-i Sistani Esedi-yi Tusi Escedi Unsuri Menuçihr-i Damğani Ferruhi
SELÇUKLULAR: 1040-1300 Padişahlar, şair ve ediplere destek olmuşlardır Nizamül-Mülk, Bağdat, İsfahan, Herat, Nişaburda Nizamiye medreseleri kurdurmuştur Anadolu Selçuklularında resmi dil Farsça dır Irak üslubu bu dönemde ortaya çıkar Sınırları geniş olduğu için farklı edebi akımlar görülmüştür Irak ve Azerbeycan şairlerinde süslü, sanatlı, zor Irak üslubu hakim idi Horasanda yetişen şairlerde, klasik Horasan üslubu hakim idi Moğol saldırılarıyla yok edildiler Siyasetname------------------------Nizamul mulk Qabusname-------------------------Keykavus Tezkiretul-Evliya------------------Feriduddin-i Attar Tarih-i Beyhaki--------------------Ebul fazl-ı Beyhaki Kimya-yı Saadet-------------------Gazali İhya-yı Ulumud-din---------------Gazali Çahar Makale----------------------Nizami-yi Aruzi Lugat-ı Furs------------------------Lugat-ı Furs Lubabbu-l Elbab-------------------Muhammed Avfi
Enveri Hakani-yi Şirvani Nasır-ı Husrev Nizami-yi Gencevi Reşid-i vatvat Mesud-ı Sad-ı Selman Ömer hayam Baba tahir-i uryan Muizzi Ebu said Ebul hayr
5
MOĞOLLAR VE TİMURLAR: 1220-1505 Moğol istilası cengiz hanın İrana saldırısıyla başlar Selçukluları ve harzemşahları yok ettiler Harezm, horasan, ırak ve maveraunnehir Moğolların hakimiyetine girdi Yağma, katliam ve saldırılarla tarihi ve kültürel pek çok şey yok edildi Edebiyat, ilim ve medrese mekanları yok edildi Bu saldırılardan dolayı pek çok alim, şair, edip ve tarihçi ya iranın uzak yerlerine veya Hindistan, Iraki ve Anadoluya kaçtılar (Cengiz handan sonra oğlu Oktay kaan İranı yağmaladı Cengizin torunu Hulagu Alamut kalesini alıp Bağdatı ele geçirdi ve Başkenti irandaki Merağe şehri olan İlhanlılar devletini kurdu) Timurların padişahı Aksak Timur, alimlere ve ediplere biraz saygı göstermiş Huseyin baykara, Heratı ilim merkezi yapmış ve Mecalisul-Uşşak eserini yazmış Hint Üslubunun ilk temelleri Timurlar döneminde atıldı Farsçaya pek çok Moğolca ve Türkçe kelime girdi Matematik, Tarih, Astronomi, Tasavvuf, Mantık,Coğrafya gibi farklı alanlarda pek çok kitap yazıldı. Sa’di Mevalana Mahmud-i Şebusteri Nasıruddin-i Tusi Abdurrahman Cami Devletşah Selman-i Saveci Hafız Evhadi-yi Merağei Emir Husrev-i Dihlevi Xacu-yi Kirmani Ubeyd-i Zakani
Bostan, Gulistan Mesnevi, fih-i ma fih, Divan-ı şems, Mecalis-i seb’a Gülşen-i Raz Tezkiretuş-şuara Lubabul Elbab (En eski Farsça tezkire)
SAFEVİLER:1502-1722 Şah İsmail, 1500de tahta çıktı Osmanlılara karşı birlik oluşturmak için Şiiliği devletin resmi mezhebi yaptı padişahlar şairleri kendilerini öven kasideler yerine Al-i Beyte ağıtlar yazmaya yönelttiler şairler bu nedenle saraydan uzaklaşıp halk arasında yer edinmeye başladılar şairler artık horasan üslubunu bırakıp hz.ali ve al-i beyt hakkında mersiyeler yazdılar eserler Arapça yerine Farsça ile yazılmaya başlandı Bazı şairler bu gidişata tepki olarak hindistana gitti ve orda Hint Üslubunu oluşturdular ince duygular ve hayallerle süslü Hint Üslubu yaygınlaştı ve edebi sanatlar doruğa ulaştı gazel ve tasavvufi şiir terk edildi kafiye, teşbih, cinas, istiare gibi zor sanatlar kullanıldı pek çok şair ve edip yetişmesine rağmen Fars edebiyatı için bir gerileme dönemidir Bu dönemde Osmanlı padişahı yavuz sultan selim Farsça Divan yazdı Baba Figani-yi Şirazi (Hint üslubu banisi) Hatıfi Ehli-yi Şirazi Vahşi-yi Bafki Muteşem-i Kaşani Kelim-i Kaşani Saib-i Tebrizi
Tezkireler: Tuhfe-i sami (şah ismailin oğlu sam mirza) Mecalis-i Nefais –Ali şir nevai Heft iklim Hülasatul eş’ar
Sözlükler: Ferheng-i Cihangiri Ferheng-i sururi Burhan-ı Qatı’ Ferheng-i Reşidi
KAÇARLAR: 1776-1925 Moğol saldırılarından kaçıp İrana gelen Türkmen Kaçar boyudur Aka Muhammed han uzun savaşlar sonunda zendleri yok ederek Kaçar devletini kurdu Bu dönemde şairler sanatlı ve zor olan hint üslubunu bırakıp klasik şairlerin üslubuna yöneldiler bu edebi geriye dönüşe Bazgeşt-i Edebi adı verildi (Hint üslubundan Horasan ve Irak üslubuna dönüş) Dönemin padişahları edebiyata ilgi duyuyor ve şairlere destek oluyorlardı Kaside ve mesnevi en çok ilgi gören türler oldu İngiliz, Fransız ve Rusların saldırıları oluyordu Güçlü bir yönetim olmadığı için halkta isyanlar oluyordu Muzafferuddin şah ve sonra Muhammed ali şah döneminde baskı yönetimine karşı olaylar oldu
6
1906 yılında kanun-i esasi ile meşrutiyet ilan edildi Sosyal içerikli gazete ve dergiler çıkmaya başladı Meşrutiyetle birlikte şiire sosyal ve siyasal konular girdi Fakat eski kalıplar kullanılıyordu Aka Muhammed han (ilk padişah) Fethali Şah Muhammed şah Nasıruddin şah Muzaferuddin şah Muhammed ali şah Ahmed şah (Son padişah)
ÇAĞDAŞ İRAN EDEBİYATI KAÇARLAR -Bu dönemde sonlarında siyasi ve ekonomik krizler yaşanıyordu -Muzafferuddin şah, halkı dinlemiyor ve çok savurgan bir yönetim hakimdi. -Din adamları herkesin işine karışıyordu -İşsizlik, fakirlik ve hastalıklar artmıştı -Pek çok kişi Rusya ve Osmanlıya kaçıyordu -Abdulhamitin kanun-i esasiyi bozarak istibdada tekrar başlaması özgürlükçüleri umutsuzluğa sevketti -Halkın durumundan korkan muzafferuddin şah mecburen 1906’ da Meşrutiyet fermanıyla oluşan meclisin kurulmasını kabul etti. EDEBİ DURUM: -Kaçar padişahları edebiyatla ilgileniyor ve şairleri himaye ediyorlardı -Safeviler dönemindeki hint üslubuna tepki olarak bazgeşt üslubu esas alındı -tamamiyle eski şairlerin üslubu esas alındı -firdevsi, sadi, enveri, hakani gibi şairler örnek alındı Fethalihan Saba Micmer-İ İsfehani Furuğ-I Bistami Visal-İ Şirazi Rızakulihan Hidayet MEŞRUTİYET ÖNCESİ ŞAİR ve YAZARLAR: Fethali han saba Neşat-i İsfahani Micmer-i İsfahani Visal-i Şirazi Kaani-yi şirazi Furuğ-ı bistami Suruş-ı İsfahani Rızakuli han Hidayet Sipihr-i kaşani Mahmud han melikuş-şuara MEŞRUTİYET -meşrutiyetle beraber Osmanlıya giden bilim adamları dönmeye başladı -1.Dünya savaşıyla İngliz ve Ruslar, İranda hakim olmak istedi -Yabancı devletlerin baskısı arttı -bir çok yerde isyanlar oldu 1925’te meclis hükümeti lağvetti -1926’da pehlevi hanedanı Rıza han ile kuruldu EDEBİ DURUM: -Meşrutiyetle birlikte batı ile ilişkiler arttı -şiire yeni konular girdi - sosyal ve siyasi konular şiire hakim oldu -kadın sorunları işlendi -kasidede memduhun ve gazelde sevgilinin yerine vatan oturdu -şiire emperyalizm karşıtlığı hakim oldu -aruz vezni hakim oldu
7
-sanat toplum içindir ilkesi hakim oldu MEŞRUTİYET (1906) SONRASI ŞAİR ve YAZARLAR: Naim Edibul-Memalik Edib-i nişaburi Işki İrec mirza Edib-i pişaveri Arif-i kazvini Vahid-i destgirdi Melikuş-şuera (Muhammed taki bahar)-vatan konusunu çok işlemiştir Lahuti -şiirde realizm öncülerinden Nizam-i vefa ARAYIŞ DÖNEMİ: 1914-1925 Bu dönemde şairler yenilenme çabası içindeydiler fakat tam bir yenilik gerçekleştiremediler Şairler eskileri taklit etmekten kaçındılar Yeni konular işlendi fakat eski kalıp ve şekillerde idi Işki ve lahuti yeni bir üslup oluşturdu YENİ ŞİİR -Meşrutiyetle beraber şiire giren yeni konular hala eski kalıplarda olduğundan bir arayış vardı -yenilikçi gruplar da farklı kollara ayrıldı Yeni fars şiirinin kurucusu Nima yuşic(1897-1959) tir Şiirdeki çevre ve toplum tasvirlerini serbest bir şekilde şiire dökerek değişimi başlatmıştır -yeniliği sağlayanlar ve devam ettirenler Nima yuşici takip edenler oldu -yeni şiir tam olarak 1940 larda başlar (nimanın ilk yeni şiir yılı) Nima Yuşic Feridun-i tevelleli Muhammed ali-yi islami Feridun-i muşiri Nadir nadirpur Furuğ-ı feruhzad Ahmed şamlu Sohrab-ı sipihr Nima Yuşic: 1897-1959 -Önce horasan üslubuyla yazdı. -Sonra semboller, istiareler, ve teşbihler ile serbest bir üslupla yazdı -Şekilsel ve kafiyesel değişimi yeterli bulmaz -Önce romantizm içerikli sonra realist şiirler yazdı -Kısse-i reng-i peride -(hayatının acıklı hikayesini anlatıp toplumu suçlar) -efsane-(toplumsal bozukluğa karşı çıkış) -xanevade-i serbaz (Rus savaşına gönderilen bir askerin yalnız kalan ailesi hakkında) -mahbes (bir çiftçinin ağaya baş kaldırışını ve hapse atılmasını anlatır) -------Ey Şeb Kaknus Ğorab NİMADAN SONRAKİ ŞAİRLER: Muhammed-i İslami Feridun-i Muşiri Huşeng-i İbtihac Nadir nadirpur Mehdi ahavan-ı salis Furuğ-ı ferruhzad Ahmed şamlu Sohrab-ı sipihri
8
EDEBİ SANATLAR: Moğollar ve Timurlar ile başladı, Safeviler devrinde en üst noktaya ulaşır. Hint Üslubu hakimdi HORASAN ÜSLUBU Özellikle Samaniler, Gazneliler’de ve Selçuklular’ın ise ilk dönemlerinde kullanılan bir edebi tarzdır. Türkistani üslup olarak da bilinir. Horasanda, Tacikistan ve Özbekistan bölgesinde kullanılmaktaydı. Zor terkipler bulunmaz Anlatım ve benzetmeler sade ve tabiidir. Arapça kelime sayısı yok denecek kadar azdır Daha çok kaside türünde kullanılmıştır HİNT ÜSLUBU Safevi padişahlarının medihe ve medih şiirlerine önem vermemesi nedeniyle bir grup şairin Hindistana gitmiş ve orda bu üslüpu oluşturmuşlar. İnce anlamlar ve kapalı ifadeler ağırlıklıdır Zor hayali unsurlar oldukça fazladır Mübalağa önemli bir yer tutar Acı ve ızdırap konuları fazladır Tasavvufi konular önemli yer tutar Az bilinen kelimelere ağırlık verilmiş kelime ve cümle oyunları IRAK ÜSLUBU: Selçuklular döneminde Horasan, Irak ve Azerbeycanda ortaya çıkmıştır Iraktaki ve Azerbeycanda yetişen şairlerce geliştirildi Lafzi sanatlar pek çoktur Teşbihler ve kinayeler fazladır Tasavvufi konular fazladır Arapça kelime ve ıstılahlar çoktur Ayet hadis ve kıssalara çok yer verilir
MODERN HİKAYECİLİK VE ROMANCILIK - CEMALZADE: Modern fars hikayeciliğinin kurucularındandır İlk hikayesi “Farsi şeker est” Halk dilini kullanmıştır “Ferheng-i Lugat-i amiyane” eseri önemlidir -SADIK HİDAYET: İran edebiyatında avrupa tarzı hikayeciliğin kurucusudur. Buf-ı Kur (ruhsal hayatının öyküsüdür) Hacı aga (Halkı ezen yöneticilerden bahseder) Zinde be Gur (1940 lı yılların iranını farklı durumlarını değerlendirir -SADIK ÇUBEK: Toplumun ezilen kesimini işledi ve kısa hikayeler yazdı Seng-i Sabur Tengsîr
9
KAYNAKLAR: TEZKİRELER: -Kelime anlamıyla "zikredilen, zikri geçen" anlamına gelen tezkire, -Farklı alandan kişilerin biyografisini çeşitli yönleriyle ele alan eserlerdir. mensur veya manzum olabilir -Tezkireler konularına, kapsadıkları kişilerin mesleklerine göre çeşitli adlarla anılmışlardır -200 civarında tezkire var 1-Çahar Makale – Nizami-yi Aruzi (tam tezkire değildir -Edebiyat tarihi) -4 BÖLÜM Katipler Şairler Astronomi Tıp 2-Lubabul Elbab–Muhammed Avfi -1221 (Şairler tezkiresi –ilk tezkire budur) 8.yy’a kadar olan şairleri alır (Tahirilerden selçuklulara kadar) 3-Tezkiretuş-Şuara –Devletşah-ı Semerkandi -1486 135 şairi ele alır (Rudeki-…) 4-Baharistan –Abdurrahman-ı Cami -1487 35 şairi ele alır (Rudeki- Ali Şir Nevai) 5-Mecalisun-Nefais – Ali Şir Nevai -1491 6-Tuhfe-i Sami- Sam mirza - 1550 7-Heft İklim –Emin Ahmed-i Razi – 1587 7 Coğrafi Bölge hakkındadır
EDEBİYAT TARİHLERİ 1-Şi’rul Acem- Şibl,-yi Numani- 1905 2-Tarih-i Edebiyat-ı Farısi – Herman Ethe – 1917 (Rızadade-i Şafak çevirdi) 3-Fars Edebiyatı Tarihi – Edward Granville Brown- 1924 4 Cilt olup her cildini farklı biri tarafından çevrildi 4-Tarih-i Matbuat-ı İran der Devre-yi Meşrutiyet - Edward Granville Brown- 1926 Meşrutiyet öncesi Meşrutiyet Sonrası Matbaa alındaki gelişmeler 5-İran Edebiyat Tarihi-Jan Rypka -1968 Avestadan çağdaş edebiyata kadar 8 bölüm
MODERN EDEBİYAT TARİHLERİ 1-Tarih-i Edebiyat der İran - Zebihullah Safa 2-tarih-i Edebiyat-ı İran piş ez İslam –Ahmed-i Tefezzuli 3-tarih-i edebiyat-ı iran- rızadade-i şafak 4-edebiyyat-ı novin-i iran- yakub ajend 5-edebiyat-ı muasır-ı iran – İsmail hakimi
10
TARİH İlk Farsça tarih yazımı şehnamelerle başlamıştır. ŞAHNAMELER: 1-Şahname-i Ebul mueyyidi-İ Belhi – Ebul mueyyed belhi-963 –günümüze tamamı ulaşmamıştır 2-şahname-i ebu mansuri- 957 (fars nesrinin en eski metnidir) 3-şahname – Ebul kasım-ı firdevsi – 1004 Dakikinin yazdığı geştasbname den esinlenmiş 60.000 beyitten oluşur TARİH KİTAPLARI Tarih-i Bel’ami – Ebu ali-yi bel’ami – 963 – ilk farsça tarih kitabı Tarih-i beyhaki- Ebul fazl-ı beyhaki – 1059 Siyasetname – Nizamul-mülk – 1091 Adab-ı muaşeret Siyaset Ahlak Toplum tabakaları MEŞHUR DİVANLAR 1-divan-ı hafız –hafız-ı şirazi 2-şahname – Ebul kasım-ı Firdevsi 3-gülşen-i raz – şeyh mahmud-i şebüsteri 4-rubaiyyat-ı hayam – ömer b. İbrahim hayam 5-mesnevi-yi manevi- celaluddin-i Muhammed-i belhi 6-divan-ı cami- nureddin abdurrahman-ı cami SÖZLÜKLER 1-Lugat-ı furs – Esedi-yi tusi 2-Luğatname – Ali Ekber Dihhuda 3-Ferheng-i Amid – Hasan-ı amid TASAVVUF KİTAPLARI 1-Şerh-i Taarruf – Müstemli-yi Buhari 2-Kimya-yı Saadet – imam gazali 3-tezkiretul evliya – feriduddin-i atar 4-Mesnev-yi manevi- Mevlana celaluddin Muhammed 5-Fihi ma fih – Mevlana celaluddin Muhammed
11
Firdevsî Tusî (Ebul kasım) -samaniler ve gazneliler döneminin önemli şairidir -önemli eseri şehnamedir. -bu eser, ilk insandan sasanilerin son kralı 3. Yezdigerde kadarki iran tarihi hikayelerini anlatır -gazneli mahmuta sundu -60.000 beyitten oluşur -mewsnevi tarzında yazılmıştır.
Rûdekî: -Kelile ve dimneyi nazmetmiştir. -gazel ve kasidede meşhurdur -pek çok şair onu övmüştür. -farsça ilk rubai rudekiye aittir
Hafız-ı Şirazi (Hace şemseddin muhammed) İran tasavvuf şiirinin öncüsü sayılır Gazel şairidir Şiirlerinde ayetlerden mülemmalarda bulup hafızlığını da gösterir Şiirlerinde şarap ve meyhaneden çok bahseder Hayyamdan etkilenmiştir Dini pek çok kitabı okumuştur
Sa’dî: Şirazda doğup şirazda vefat etti Moğol saldırılarından dolayı bağdata gitti Bağdatta nizamiye medresesinde tahsilini tamamladı Pek çok ülkeyi dolaşıp şiraza döndü Söz ustası olarak bilinir Farsça açısından Ferdevsiden sonra en önemli kişi olarak kabul edilir Dili hem çok kolay hem çok zor olarak bilinir GÜLİSTAN: NESİR hikayeler olup içerisinde nazım parçalar da vardır 8 bölümden oluşur -hükümdarların halleri -derviş ahlakı -kanaat etme -susmanın önemi -sevgi ve gençlik -ihtiyarlık -terbiyenin önemi -sohbet adabı BOSTAN : NAZIM tarzında kısa hikaye ve menkibeleri içerir
12
Mevlana: (muhammed) Belhte doğdu ve konyada vefat etti Lakabı celaleddindir Babası harzemşah padişahından dolayı mevlana(13 yaşında iken) ile birlikte belhi terketti Alaaddin keykubat bir elçi yollayıp onu konyaya çağırdı Babası konyada vefat ettiğinde mevlana 25 yaşındaydı Müridler artık onun etrafında toplandı 40 yaşında iken büyük bir arif idi Şemseddin muhammed tebrizi konyaya gelip onunla karşılaşınca ona bağlandı Şems bir gün aniden konyadan ayrıldı ve kayıplara karıştı Mevlana onun ayrılığıyla gece gündüz sema etmeye başladı Onu bulmak için şama gitti ve bulamayınca konyaya döndü Sonunda şemsin kendi içerisinde olduğunu anladı Sonra bir zaman salahaddin-i zerkubla karşılaştı ona tabi oldu 10 yıl ona tabi kaldı ve zerkub vefat etti. MESNEVİ: En önemli özelliği dini içerikli ve yol gösterici bir eser olmasıdır DİVAN-I KEBİR: Gazel kitabıdır RUBAİYYAT FİHİ MAFİH (nesir) talebelerinin mevlananın sözlerini topladığı eser
13
NAZIM ŞEKİLLERİ: Klasik kalıplar: 1-Gazel: sevgili ve aşktan bahseden şiirlerdir. İlk beytine matla’ son beytine beytu-l gazel denilir. (Hafız, Mevlana) 2-Kaside: daha çok övgü içerir fakat her alanda yazılabilir. (Ferruhi) 3-Mesnevi: Beyit sayısı sınırsızdır. Baştan sona aynı vezinle yazılır. Her konuda yazılabilir. (Firdevsi-Mevlana) 4-Rubai: dört mısralı parçalardan oluşur. Daha çok felsefi, irfani ve aşk konusu içerir. (Ömer hayyam) Yeni şiir kalıpları 1-Nimai şiir: Aruz bahirleriyle yazılan kafiyesiz serbest şiir. 2-sepid veya özrgür şiir: özellikle Ahmed Şamlu ile belirginleşen özrgür şiirde vezinsiz ve kafiyesizdir. LAFZİ SANATLAR: Redif: mısra sonunda kafiyeden sonra tekrar edilen aynı anlam ve yazılıştaki kelimedir. Cinas: yazılışları tamamen aynı veya kısmen aynı fakat anlamları farklı olan kelimelerdir. Tam: aynı خویش ـkendi – خویشakraba Nakıs: hareke farklı گزیده- seçmiş – گزیدهısırmış Zaid: bir harf fazla olması – نالkıl – نالهağlama Mürekkeb: biri tek diğeri bileşik kelime. – تازندهsağ oldukça – تا زندهkoşan Kalb: kelimelerdeki harflerin yer değiştirmesi: Ba’z: bazı harfler yer değiştirir. – جادوbüyücü – جاودانهebedi Küll: tam ters çevrilmesi. – رازsır زار- üzüntülü Hazf: Şiirde bazı harflerin kullanılmaması. Mesela hiç elif yok. Noktalı harfler yok gibi. Kafiye: mısra sonlarında son asıl harfi aynı olan farklı kelimelere denilir. Revi: Kafiye kelimelerin en son asıl harfidir. MANEVİ SANATLAR: Müraat-i Nazir: aynı tür (Gül-Lale, Güneş-Ay, Dudak-Ağız) veya birbiriyle anılan kelimelerin (MumKelebek, Leyla-Mecnun, Boy-Selvi) kullanılmasıdır. Hüsn-i Ta’lil: Bir olayın hayali bir sebebe dayandırılması. Mübalağa: Mümkün veya mümkün olmayan şeyleri abartarak aktarma Tezat: Birbirine zıt kelimeler kullanmak (ilk-son, ateş-su, doğru yanlış) Leff û neşr: ilk mısrada verilen bazı kelimelere ikinci mısrada aynı sayıda ilgili kelimeyle değinmek Tecahul-i Arif: Bildiği bir şeyi bilmezlikten gelme Sual ve Cevap: muhatapla konuşur gibi soru sorup cevap vermektir. EN ÖNEMLİ VEZİNLER: Hezec: (Meçhul kalıplar) مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن فعولن مفاعیل مفاعیل
Remel: (Fail kalıplar) فاعلن فاعلنتن فاعلنتن فعلنتن فعلنتن فعلنتن فعلنتن Müctes: (Tersler birlikte) فعلنتن مفاعیلن فعلنتن مفاعیلن Recez: (müfteilun veya Müstefilun fazlalı)
14
مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن فعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن