-3-
SCENARIUSZ Tomasz Gałwiaczek RYSUNKI I OKŁADKA Damian Banasz OPRACOWANIE GRAFICZNE I SKŁAD TEKSTU klauDyna Banasz DRUK Drukarnia kiD s.c., ul. DŁUGOSZA 2-6, bud. nr 5, 51-162 WROCŁAW ©COPYRIGhT by insTyTuT Pamięci naroDowej - komisja ŚciGania zBroDni przeciwko naroDowi Polskiemu, 2019 r. ISBN 978-83-8098-744-9
Pro log Polska, 1945 rok. Dobiega końca Druga wojna światowa. kraj jest zrujnowany trwającą Prawie sześć lat wojną, w której zginęło blisko sześć milionów Polskich obywateli. ci, co Przeżyli wojenną Pożogę, w obawie PrzeD rePresjami ze strony komunistów Pozostali na emigracji. rząDy sPrawują luDzie wierni związkowi raDzieckiemu, który traktuje Polskę jako kraj PoDbity. rosjanie wywożą Dobra Polskiej kultury, elementy wyPosażenia zakłaDów Przemysłowych, a Przeciwko luDności Polskiej terror stosuje nkwD oraz jego Polski oDPowieDnik - ub, ale roDzi się oPór Dużej części sPołeczeństwa. naróD, mimo że zmęczony wojną, nie chce PogoDzić się z narzuconym Polsce Dyktatem. wywiązuje się walka o właDzę, którą komuniści wygrywają, Ponieważ wsPiera ich wojsko i system rePresji związku raDzieckiego. w efekcie Polska staje się wielkim więzieniem. na Przełomie lat czterDziestych i PięćDziesiątych Powstają liczne młoDzieżowe organizacje niePoDległościowe, tworzone Przez uczniów szkół PoDstawowych i śreDnich.
-1-
Dolny Śląsk, lipiec 1945 r.
na ziemie zachoDnie jeDzie transport osaDników ze wschoDu.
pociąg zatrzymuje się na stacji w laskowicach oławskich.
-2-
myŚlę, że tu już osiąDziemy?
przecież nie można tak całe życie na walizkach...
moi DroDzy, należy się raDować. w was młoDych naDzieja!
zachęcam i zapraszam. potrzebna jest pomoc w parafii.
jesteŚmy chętni, aby pomóc.
na peronie stoi ks. Dr wilhelm Dorożyński, który wita przybyłych.
-3-
ks. wilhelm opowiaDa o traDycjach niepoDległoŚciowych kresowiaków.
wy jesteŚcie spaDkobiercami traDycji polskich kresów.
przypomina wojnę polsko-bolszewicką 1919-1921...
wŚróD słuchaczy byli: franek sumisławski, rysiek sławik i bolek telip.
...walki o lwów 1918.
chłopcy po namowie księDza zostają ministrantami.
-4-
laskowice oławskie, marzec 1951 r.
właDze komunistyczne włączyły zhp Do związku młoDzieży polskiej.
sami sobie załóżmy Drużynę, którą nam zlikwiDowali.
Ś w i i i st
a to znaczy, że trzeba zejŚć Do poDziemia.
Dobrze, ale porozmawiajmy o tym w mniej publicznym miejscu. wsiaDaj pierwszy.
czekajcie! muszę zawiązać but.
za trzy Dni u mnie w Domu.
Dobrze.
-5-
trzy Dni później w Domu franka.
Ślubujemy być wiernymi traDycji niepoDległoŚci polski. nie ulegać wpływom komunizmu, który zatruwa Dusze i umysły!
-6-
a teraz czas przyjąć pseuDonimy.
franek sulisławski, komenDant.
marian kalaciński, zastępca.
zygmu nt
józek
tam, skąD pochoDzę, w poDhajcach przy koŚciele jest pomnik organizacji s o k ó ł .
proponuję, żebyŚmy nazwali się jeDnostka sokołów.
myŚlę, że to Dobry pomysł. co, chłopaki?
-7-
Jednostka sokołów była Jedną z wielu, Jakie powstały w tym czasie na dolnym Śląsku. JeJ członkami byli:
Franciszek sumisławski marian kaliciński bolesław telip
zbigniew kapiciak
ryszard sławik
aleksander trznadel Jan selwa
wacław stramski
Fryderyk surowiec
-8-
laskowice oławskie, kwiecień 1951 r.
franek słuchaj, poD starym Dębem znaleźliŚmy trochę broni. po wyczyszczeniu może nam się przyDać.
bęDziemy gotowi, jak wybuchnie kolejna wojna. przyłączymy się Do walki przeciwko komunistom.
lepiej zastanówmy się, co możemy teraz zrobić. na przykłaD: gminny sekretarz pzpr nachoDzi roDziców i namawia ich Do wstąpienia Do spółDzielni proDukcyjnych.
-9-
k u p
pu
co oni sobie myŚlą?
panie trznaDel, potrzeba nam przewoDniczącego Do spółDzielni proDukcyjnej.
po prostu nie chcę tego stanowiska, nie interesuje mnie ono.
k
puk
niestety muszę oDmówić. mam roDzinę i...
co mam zrobić? wybrzyDzacie? nie pasuje wam? a jak stracicie pracę, to wteDy przyjDziecie po jałmuznę?
kieDy wstąpisz, to tak jakbyŚ był jeDnym z nich, rozumiesz?
- 10 -
Dlatego... ...myŚlę, że najlepszym rozwiązaniem bęDzie, jak rozwiesimy ulotki, żeby nie wstępować Do tych spółDzielni. bojkot o treŚci...
każDy wie, co Do niego należy? Do Dzieła panowie.
- 11 -
nieDziela rano, kwiecień 1951 r.
luDzie z uwagą czytają treŚć ulotki przeciwko komunistom.
proszę spojrzeć, ktoŚ rozkleił plakaty przeciwko zakłaDaniu spółDzielni proDukcyjnych.
ha! Dobre sobie.
- 12 -
gmach powiatowego urzęDu bezpieczeństwa publicznego w oławie
w ostatnim czasie oDnotowaliŚmy wzmożoną DziałalnoŚć elementów reakcyjnych. w związku z szerzeniem wrogiej propaganDy wy, towarzyszu płaziak, zajmiecie się sprawą rozklejania ulotek w laskowicach i piekarach.
pamiętajcie, że na zachoDnią propaganDę narażona jest młoDzież! głównymi prowoDyrami są imperialistyczne rozgłoŚnie raDiowe.
- 13 -
polana w lesie, miłoszyce, lato 1951 r.
gDybyŚcie wiDzieli swoje miny...
nie spoDziewałem się oDnaleźć całego arsenału rzeszy.
- 14 -
kilka Dni wczeŚniej w laskowicach
bolek? czy to nie bunkier z byłego obozu pracy w jelczu?
skrrrzyp
może znajDziemy jakąŚ broń?
i co?!
no to chłopaki zwątpią...
Dawaj tu jakieŚ Światło! chyba coŚ znalazłem!
- 15 -
wieczorem w Domu franka weź bolek ustaw bbc.
z s z s z s
...sytuacja w korei pogarsza się...
kieDy wybuchnie iii wojna Światowa pomięDzy stanami zjeDnoczonymi a związkiem raDzieckim, polska znowu bęDzie mogła oDzyskać wolnoŚć, a Do kraju wróci generał anDers i jego żołnierze.
- 16 -
kilka Dni później w biurze szefa powiatowego urzęDu bezpieczeczeństwa publicznego w oławie oDbywa się naraDa. biorą w niej uDział właDysław sroczyński, właDysław kolasa, stanisław tucholski i marian maDej.
Dzięki informacjom otrzymanym oD t.w. j a n k o w s k i oraz t.w. a n D r z e j ustaliliŚmy, że oDpowieDzialnoŚć za rozwieszanie plakatów ponosi ksiąDz franciszek kutrowski z oławy, który zorganizował przy parafii matki bożej pocieszenia w oławie soDalicję mariańską Dla uczniów ii klasy lo.
wszczynam rozpracowanie o kryptonimie s p i s k o w c y .
i wręczył je ks. wilhelmowi Dorożyńskiemu.
który następnie przekazał je swojej gosposi - obywatelce bolkowej, aby rozplakatowała je w DroDze Do Domu w wiDocznym miejscu.
rozpracować to jak najszybciej!
- 17 -
prowaDzić obserwację ŚroDowisk reakcyjnych, szczególnie wymienionych figurantów sprawy - ks. kutrowskiego i ks. Dorożyńskiego.
- 18 -
laskowice oławskie, 1951 r. wiecie, że ubecy węszą...
to było Do przewiDzenia.
z tymi ulotkami.
wiDać czarne chmury naD miastem.
oby tylko przyniosły Deszcz.
bęDzie Dobrze.
- 19 -
Dlatego ustaliliŚmy, że bezpieczniej bęDzie, jak na jakiŚ czas zawiesimy DziałalnoŚć.
to nikt nie bęDzie czuwał naD organizacją?
franciszek sumisławski przekazuje kierowanie jeDnostką sokołów marianowi kalicińskiemu.
na czas, kieDy razem z ryŚkiem i bolkiem pojeDziemy Do kłoDzka, tobie powierzam opiekę naD jeDnostką.
- 20 -
po kilku Dniach
poD moją nieobecnoŚć kieruj Dobrze organizacją.
oczywiŚcie, franek.
trzymajcie się. powoDzenia i Do zobaczenia!
- 21 -
laskowice oławskie, nieDziela, 25 listopaDa 1951 r., goDzina 10 rano wacek stramski i zbyszek kapiciak spotykają się w stoDole poD nieobecnoŚć roDziców.
trzeba wyczyŚcić broń. później możemy poćwiczyć strzelanie.
parabellum bęDzie się naDawać w sam raz.
roDzice są na mszy w koŚciele, mamy czas.
- 22 -
c zy k c zy k
szur
ta p kling
zbyszek czekaj!!!
chyba się zaciął. może źle wyczyszczony...
- 23 -
buuum!!! n i e e e!!! nie wiem jak to się mogło stać...
przyjacielu! żyjesz?!
najważniejsza jest przyszłoŚć jeDnostki. powiemy, że broń znaleźliŚmy w ziemnym wykrocie... po prostu polowaliŚmy na Dzikie króliki w lesie.
- 24 -
matko! ojcze! trzeba pomóc wackowi!
iDę zaprzęgnąć konia. zawieziemy go Do lekarza.
co się stało?
pręDzej!
sam nie wiem. postrzał...
wacek, trzymaj się!
szybko! lekarza!
- 25 -
boli!
wyciągnąłem kulę.
ŚwiaDkowie zajŚcia.
ting wypaDek z użyciem broni.
- 26 -
spisz jego zeznania.
parę Dni później.
biuro szefa urzęDu bezpieczeństwa, stanisława ozimińskiego.
p a kl przeprowaDźcie ŚleDztwo w sprawie postrzału stramskiego.
postrzał nastąpił z pistoletu fn, a nie, jak zeznał, z parabellum.
FN
ta p ta p
pa ra b e llu m
obserwujcie poDejrzanych! skontaktujcie się z informatorem „jankowski”.
i informatorem „anDrzej”.
- 27 -
liceum peDagogiczne w kłoDzku, 4 marca 1952 r.
ryszarD sławik, bolesław telip, franciszek sumisławski wystąp!
tak, panie Dyrektorze.
czy to ci uczniowie?
Do mnie, Do gabinetu!
wr
zostajecie aresztowani Do wyjaŚniena sprawy.
- 28 -
Dalej! ruszać się Do samochoDu!
puFF
o jezu! popatrz. tacy młoDzi.
gDzie nas wieziecie?
zamknąć się! nie Dyskutować!
wrrr um
areszt powiatowego urzęDu bezpieczeństwa publicznego w oławie
- 29 -
laskowice oławskie, 5 marca 1952 r. Dom jeDnego z chłopców
otwierać!!!
bach
o niczym nie wiem...
mówcie, gDzie ukrywacie materiały propaganDowe?!
- 30 -
my nic nie ukrywamy. Dlaczego to robicie?
oława, wieczór, 5 marca 1952 r. gmach powiatowego urzęDu bezpieczeństwa publicznego
jazDa Do cel! pojeDynczo.
boże, jak zimno. nawet kaloryfer zamarzł.
ale tu nie ma miejsca.
chcę Do roDziców.
zimno... barDzo zimno.
- 31 -
następnego Dnia wczesnym rankiem ruszcie się, Do cholery!
telip! wychoDzić!
to co nam powiecie?
ta
p
ty banDyto! chciałeŚ przemocą obalić ustrój polski luDowej!
cóż, może pomóc? mów! ty Śmieciu!
- 32 -
kolasa uDerza pięŚcią w twarz bolka, który paDa i uDerza głową w kaloryfer.
b u u łu wstawaj! jeszcze nie skończyłem, słyszysz?!
poDnieŚć go!
to co masz Do powieDzenia? może życiorys?
ale ja już mówiłem...
powtórzyć nie zawaDzi.
- 33 -
jak nie chce współpracować, to może w karcerze zmąDrzeje!!
niech to się skończy...
może tu ci wróci rozum?
bieDna matka. jak ona to zniesie?
aaa! szkło!
h c a r r k - 34 -
w innym biurze, przesłuchiwany ryszarD sławik powieDzcie mi, sławik...
...to jak to było? kierował wami ktoŚ inny? może starszy oD was?
ta p t ap koleDzy już zeznawali, a ty co powiesz? ja chciałbym, żebyŚcie wyszli na luDzi. mam takiego syna jak wy.
Dlaczego nie chcecie współpracować? ty Świnio, pożałujesz!
Do karceru z nim!
też taki zbroDniarz?
- 35 -
w tym samym czasie olek trznaDel pracuje w prokuraturze rejonowej w oławie aleksanDer trznaDel?
tak?
pójDzie Pan z nami...
cap
i po co to panu było?
powtórz życiorys, bo nie zapamiętaliŚmy.
rr
skąD jesteŚcie i tak Dalej?
hr
c
wysuń się za linię, to zobaczysz...
- 36 -
po kilku tygoDniach, powiatowy urząD bezpieczeństwa publicznego w oławie jest tam kto?
proszę otworzyć.
my Do synów.
czego?
kilka goDzin później Dlaczego nie zostaliŚmy poinformowani?
mamy oDzież i jeDzenie Dla synów. prosimy o przekazanie.
czy wszystko z nimi Dobrze?
proszę się nie martwić.
co z nimi bęDzie?
frajerzy.
a koc przyDa się Dla mnie.
- 37 -
oława, kwiecień 1952 r.
chwila, chwila. to munDurowi. areszt powiatowego urzęDu bezpieczeństwa publicznego
rysiek sławik wiDzi iDących w kierunku pubp oficerów wojska polskiego
teraz to już koniec. sąD i Do piekła. to po nas...
zakończyliŚmy ŚleDztwo! pora, aby przekazać je prokuraturze we wrocławiu.
- 38 -
maj 1952 r. oskarżeni zostają przewiezieni Do aresztu ŚleDczego we wrocławiu.
w
u i z zz
m m m
tu wchoDzicie Do celi.
ale tłok.
- 39 -
szeŚć misek?
smakuje ci więzienne żarcie?
w oławie DostawaliŚmy tylko starą i ŚmierDzącą kaszę. gotowali ją w DoDatku wartownicy - jerzy Domagalski i waDysław korczowski.
zróbcie coŚ, bo się poDusimy!!!
jak tak Dalej pójDzie, to ten upał nas zabije.
w czerwcu ’52 upały DoprowaDzają Do tego, że wzywana jest sraż pożarna, aby chłoDzić mury więzienia.
zaraz! nie Drzeć się! Dzwońcie po straż pożarną.
- 40 -
wojskowy sąD rejonowy we wrocławiu, 3 lipca 1952 r. sąD w skłaDzie: przewoDniczący kpt. stanisław romanek. sęDziowie wojskowi st. strz. romualD jurewicz i st. strz. sylwester grabowski
wobec zarzutów m.in. założenie i werbunek członków Do „nielegalnej ogranizacji”, „nielegalne posiaDanie broni”, „próby obalenia ustroju przemocą”, „sporząDzanie ulotek o treŚci antypaństwowej”... ...oskarżeni...
franciszek taDeusz jan sumisławski kuriata selwa
wacław stramski
bolesław aleksanDer telip trznaDel
ryszarD marian fryDeryk sławik kaliciński surowiec
kolasa przygląDa się bolkowi telipowi z szyDerczym uŚmiechem.
...uznani są winnymi zarzucanych im czynów.
mamo, nie martw się.
tylko Dwa lata. a mimo to przegraliŚmy...
- 41 -
sąD Śląskiego okręgu wojskowego, 1991 r. rozprawa rehabilitacyjna
sąD na posieDzeniu w Dniu...
...wyrok wojskowego sąDu rejonowego we wrocławiu z Dnia 3 lipca 1952 roku uznaje za nieważny.
a jeDnak jest sprawieDliwoŚć na tym Świecie.
lepiej późno, niż wcale.
nie wierzę...
cieszę się, że uDało nam się tego Doczekać.
nareszcie!
- 42 -
powieDz mi, po tym wszystkim. warto było?
warto...
ko n i ec - 43 -
w Procesie oDbywającym się PrzeD wojskowym sąDem rejonowym we wrocławiu Prokurator Por. aleksanDer Duszyński PrzeDstawił oskarżonym szereg zarzutów - m.in.: założenia i werbunku członków Do “nielegalnej organizacji”, “nielegalnego PosiaDania broni”, “Próby obalenia ustroju Przemocą”, “sPorząDzania ulotek o treści antyPaństwowej”. na rozPrawie 3 liPca 1952 roku sąD rejonowy w skłaDzie: PrzewoDniczący kPt. stanisław romanek, sęDziowie wojskowi st. strz. romualD jurewicz i st. strz. sylwester grabowski orzekł, że oskarżeni są winni zarzucanych im czynów i skazał: * franciszka sumisławskiego - na 6 lat więzienia z PrzePaDkiem mienia oraz utratę Praw Publicznych i honorowych na okres lat 3; * taDeusza kuriatę - na 1 rok Pozbawienia wolności i PrzePaDek mienia, utratę Praw Publicznych i obywatelskich Praw honorowych na okres 1 roku, zaliczając jeDnocześnie na Poczet kary okres oD Dnia aresztu tymczasowego tj. oD 4 kwietnia 1952 r.; * jana selwę - na łączną karę 3 lat więzienia i utratę Praw Publicznych i obywatelskich Praw honorowych na okres 1 roku wraz z PrzePaDkiem mienia; * wacława stramskiego - łącznie na 5 lat więzienia, utratę Praw Publicznych i obywatelskich Praw honorowych na okres 1 roku oraz PrzePaDek mienia; * bolesława telipa - na 5 lat więzienia, utratę Praw Publicznych i obywatelskich Praw honorowych na okres 2 lat oraz PrzePaDek mienia; * aleksanDra trznaDla i ryszarDa sławika - na kary Po 2 lata więzienia i utratę Praw Publicznych i obywatelskich Praw honorowych na okres 1 roku wraz z PrzePaDkiem mienia;
- 44 -
* mariana kalicińskiego - na 5 lat i 6 miesięcy więzienia, utratę Praw Publicznych i obywatelskich Praw honorowych na okres 2 lat wraz z PrzePaDkiem mienia; * fryDeryka surowca - na łączną karę 3 lat więzienia, utratę Praw Politycznych i obywatelskich Praw honorowych na okres 1 roku, wraz z PrzePaDkiem mienia. PonaDto Po aPelacji obrony i Ponownym rozPatrzeniu sPrawy najwyższy sąD wojskowy w warszawie 27 sierPnia 1952 roku Postanowił nieco złagoDzić wyrok Dla wacława stramskiego i taDeusza kuriaty.
epilog ta historia wyDarzyła się naPrawDę. jej bohaterami byli mieszkańcy jelcza, laskowic, miłoszyc i Piekar. nie wszyscy Doczekali w zDrowiu i sile uczciwej Pamięci i uznania Dla walki o wolną i suwerenną Polskę. jakkolwiek byłaby oceniana Próba Przeciwstawienia się reżimowi komunistycznemu, stali się sPaDkobiercami starszych kolegów z szarych szeregów, armii krajowej, Powstania warszawskiego. chcieli żyć w wolnej Polsce… oDbywali karę w więzieniach karno-śleDczych wrocławia, sztumu, starogarDu gDańskiego oraz w obozach Pracy Dla więźniów Politycznych w sosnowcu i jaworznie. Po wyjściu na wolność sPotykały ich szykany, infamia śroDowiskowa, Problemy ze znalezieniem Pracy. Po zmianach Politycznych 1956 roku większość z nich znalazła zatruDnienie w jelczańskich zakłaDach samochoDowych.
- 45 -
s ło w n i k p oj ęć w yk o r zys ta n yc h w te kŚ ci e a g e n t u r a /s i e ć a g e n t u r a l n a – niejawni/tajni wsPółPracownicy Pracujący na rzecz urzęDu bezPieczeństwa e le m e n t y r e a k c y j n e – w języku urzęDu bezPieczeństwa PogarDliwe określenie gruP i organizacji niePoDległościowych karcer – cela więzienna o znacznie surowszych warunkach, m.in. Pozbawiona światła, miejsca Do snu i załatwiania Potrzeb fizjologicznych. w karcerze nie można było ani stać, ani sieDzieć, ani też leżeć, z uwagi na ciasne wymiary oraz woDę i szkło znajDujące się na murowanej PosaDzce n kw D (ros . n a ro Dynyj ko missa riat w n u trie n nich Die ł) - luDowy komisariat sPraw wewnętrznych. w związku raDzieckim ministerstwo oDPowieDzialne za Polityczne bezPieczeństwo Państwa. w Potocznym rozumieniu - instytucja Państwowa oDPowieDzialna za zbroDnie PoPełnione na obywatelach związku raDzieckiego, a także Państw bęDących PoD jego Politycznym zwierzchnictwem. Pro Paga n da – agitacja. Działania Polegające na szerzeniu własnych iDei oraz Przekonywaniu Do nich rozpraco wanie – ogół czynności oPeracyjnych służących zbaDaniu okoliczności sPrawy s e k c j a p o ls k a r a D i a b b c – ( b r i t i s h b r o a D c a s t i n g c o rpo rat i o n) b ry tyjs ka ko rpo racja n a Da w cza – rozgłośnia raDiowa w latach PięćDziesiątych naDająca w języku Polskim z terenu wielkiej brytanii. informowała o PrawDziwym obliczu komunistycznej właDzy w Polsce, PoPularnie nazywana raDiem lonDyn
- 46 -
s k s (s t u D e n c k i k o m i t e t s o l i D a r n o Ś c i ) - oPozycyjna organizacja stuDencka Działająca w Prl w Drugiej Połowie lat sieDemDziesiątych XX w. s pó łDzielnie pro D u kcyj n e – sPółDzielcze gosPoDarstwa rolne, zakłaDane w Polsce PoD Przymusem oD 1949 r. tworzenie sPółDzielni Polegało m.in. na wstęPowaniu rolników inDywiDualnych oraz wnoszeniu Przez nich majątku jako wsPólnej własności. niechętnych rolników PoDDawano rozlicznym szykanom, aresztom, grzywnom i zastraszaniu u b - w łaŚc. u bp - urząD bezPieczeństwa Publicznego. Potoczna nazwa Placówek ministerstwa bezPieczeństwa Publicznegokomunistycznej Policji Politycznej Działającej w Polsce w okresie stalinowskim, tj. w latach 1944 - 1956.
- 47 -
jeDn os tka soko łó w z laskowic na zDjęciach
oD lewej: eDwarD rzePski (niezwiązany), stanisław muszyński, bolesław teliP, ryszarD sławik
oD lew ej: bo les ław teliP, fryDeryk s u rowiec , franciszek sumisławski
bolesław teliP Po zwolnieniu z obozu Dla młoDocianych więżniów Politycznych w jaworznie oD lewej: nn, bolesław teliP
oD lewej: marian kaliciński, ryszarD sławik, franciszek sumisławski
oD lewej: bolesław teliP, franciszek sumisławski
oD lewej stoją: eDwarD rzePski, aDam hrechorowski, ks. wilhelm Dorożyński, bolesław teliP, fryDeryk surowiec oD lewej sieDzą: wiktor łata, właDysław zabirka, nn
- 48 -
lu Dzie związa ni z u rzęDem BezPiecze ńs Tw a w oławie
WŁADYSŁAW KOlASA
STANISŁAW KoRCZowSKI
FRANCISZEK PŁAZIAK
-5-
-2-