Autoportret PLANOWANIE by Małopolski Instytut Kultury

planowanie

Pod koniec minionego roku w Internecie krążył filmik przedstawiający komika i dziennikarza obywatelskiego Johna Oliviera wysadzającego w powietrze konstrukcję z wielkich cyfr układających się w napis „2016”. Rok, który przyniósł Brexit, wygraną Trumpa, pogłębiającą się katastrofę humanitarną na Bliskim Wschodzie

w autoportrecie

autoportret. pismo o dobrej przestrzeni ISSN 1730–3613, kwartalnik, nakład: 1000 egz.

muzea 1 (2002)

WYDAWCA

biblioteki 2 (1/2003) rewitalizacja 4 (3/2003)

to zapewne dopiero preludium do dalszych nieszczęść. Oczywiście trudno w sytuacji

przestrzenie dźwięku 5 (4/2003)

świata chwiejącego się w posadach zapisywać się do frakcji optymistów. Ale może należy w prognozach nadchodzącej przyszłości bardziej skupić się na tych, które niosą

ogrody 7 (2/2004) społeczności lokalne 8 (3/2004) przestrzenie dziecięce 9 (4/2004)

nia inną od tej, która doprowadziła nas do obecnego położenia?

przestrzenie komunikatu 10 (1/2005)

nowaniem. Nie łudzimy się, że realną zmianę mogą przynieść jakieś delikatne korekty

wokół funkcjonalizmu 11 (2/2005) przestrzenie sakralne 12 (3/2005) blokowiska 13 (4/2005)

zbankrutowanego, ale wciąż dominującego systemu neoliberalnego; zadajemy więcej

przestrzenie starości 14 (1/2006)

pytań, niż znajdujemy odpowiedzi, pamiętamy o zagrożeniach płynących z diabelnie

przestrzenie handlu 15 (2/2006)

efektywnych strategii planowania z przeszłości, dostrzegamy coraz groźniejsze objawy globalnej zmiany klimatycznej. Nie możemy jednak dalej tkwić w dusznej pułapce ponurego diagnozowania. Musi być jakieś wyjście.

architektura organiczna 16 (3/2006) przestrzenie książki 17 (4/2006) przestrzenie pustki 18 (1/2007) przestrzenie sceny 19 (2/2007)

Warto najpierw określić, dokąd chcemy zmierzać i w oparciu o jakie wartości. „Musi istnieć etyczny fundament tego, co robimy” – przypomina w rozmowie z „Autoportretem” Krzysztof Nawratek. – „W świecie, w którym ksenofobia wróciła do głów-

przestrzenie zdrowia 20 (3/2007) przestrzenie prywatne 21 (4/2007) przestrzenie władzy 22 (1/2008) przestrzenie niczyje 23 (2/2008)

nego nurtu polityki, w którym kwestionowanie równego statusu wobec prawa staje

śmierć w Europie Środkowej 24 (3/2008)

się uprawnioną narracją, przypominanie etycznego, uniwersalistycznego fundamen-

przestrzenie światła – światło w przestrzeni

tu jest absolutnie kluczowe”. Inicjatywy polityczne głoszące hasła włączania i empatii rosną, choć wciąż nie są w stanie przeważyć prawicowego radykalizmu albo przejmu-

25–26 (4/2008–1/2009) przestrzenie wirtualne 27 (2/2009) bezkres 28 (3/2009)

jącego język tego radykalizmu liberalnego centrum. Społeczne i ekonomiczne formy

przestrzenie kolonialne 29 (4/2009)

działania oparte na solidarności ciągle stanowią niewielkie wyspy na oceanie miej-

nowoczesności 30 (1/2010)

skich gospodarek uzależnionych od przepływów globalnego kapitału. Lecz to między innymi dzięki tym oddolnym inicjatywom tworzą się ponadlokalne sieci i przestrzeń do zakwestionowania obowiązujących paradygmatów. Być może te paradygmaty same załamią się pod ciężarem kolejnych kryzysów – wynikających z przemian technologicznych (robotyzacja pracy) czy przeludnienia miast. Czy wszystkie te czynniki zdążą jednak zmienić rzeczywistość w sposób ewolucyjny, zanim społeczne konflikty wywołane rosnącymi nierównościami, wojnami i katastrofami klimatycznymi do reszty rozsadzą ramy świata, jaki do tej pory znaliśmy? Im szybciej weźmiemy się za planowanie lepszej przyszłości, tym większą mamy szansę na uniknięcie realizacji scenariuszy wieszczonych przez pesymistów.

dom w Polsce 31 (2/2010) wyobrażanie narodów 32 (3/2010) język i przestrzeń 33 (1/2011) utopie 34 (2/2011) zmysły/percepcja 35 (3/2011) tożsamość po ’89 36 (1/2012) partycypacja i partycypacja 37 (2/2012) postciało 38 (3/2012) wieś 39 (4/2012) przemysłowe poprzemysłowe 40 (1/2013) przestrzeń jako taka 41 (2/2013) zrównoważony rozwój? 42 (3/2013) ograniczenie 43 (4/2013) przestrzenie wiedzy 44 (1/2014)

Marta Karpińska

Aktorzy tworzący miasto Levente Polyák 5

ulice i place 6 (1/2004)

nadzieję na to, że zatrzymamy się nad urwiskiem i odnajdziemy logikę funkcjonowaW pierwszym numerze „Autoportretu” z 2017 roku postanowiliśmy zająć się pla-

Spis treści

dworce 3 (2/2 003)

i wiele innych kryzysów. W opcji „szklanki do połowy pustej” sekwencja tych faktów

ruch 45 (2/2014) wojna 46 (3/2014) niesamowitość 47 (4/2014) materiał/materialność 48 (1/2015) krajobraz 49 (2/2015) mity modernizmu 50 (3/2015) architektura wspólnoty 51 (4/2015) człowiek w sieci 52 (1/2016) konserwacja / rekonstrukcja 53 (2/2016) transformacja 54 (3/2016) organiczność 55 (4/2016) planowanie 56 (1/2017) regionalizmy 57 (2/2017) …

Małopolski Instytut Kultury ul. 28 Lipca 1943, 17c, Kraków tel.: 012 422 18 84 www.mik.krakow.pl RADA PROGRAMOWA Adam Budak, Andrzej Bulanda, Wojciech Burszta, David Crowley, Piotr Korduba, Ewa Kuryłowicz, Maciej Miłobędzki, Agostino de Rosa, Ewa Rewers, Tadeusz Sławek, Łukasz Stanek, Magdalena Staniszkis, Dariusz Śmiechowski, Gabriela Świtek, Štefan Šlachta REDAKTORKA NACZELNA Dorota Leśniak‑Rychlak ZASTĘPCA REDAKTORKI NACZELNEJ Emiliano Ranocchi SEKRETARZ REDAKCJI Marta Karpińska PROJEKT MAKIETY, SKŁAD I ŁAMANIE Kuba Skoczek REDAKCJA I KOREKTA Ewa Ślusarczyk, Agnieszka Stęplewska, Magdalena Matyja-Pietrzyk WSPÓŁPRACA REDAKCYJNA Barbara Grela, Agnieszka Lula, Dominika Zyśk PRENUMERATA Marta Karpińska STALE WSPÓŁPRACUJĄ Michał Choptiany, Paweł Jaworski, Dorota Jędruch, Krzysztof Korżyk, Piotr Winskowski, Michał Wiśniewski, Jakub Woynarowski, Marcin Wicha kontakt autoportret@mik.krakow.pl OKŁADKA ilustracja: Kuba Skoczek winieta: Marcin Hernas s.112: Bartold Brecht, Nowe epoki z tomu Bertold Brecht. Elegie bukowskie i inne wiersze, przeł. R. Krynicki, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1980, s. 37 PRZYGOTOWANIE DO DRUKU Wojciech Wilczyk DRUK Drukarnia Leyko Redakcja zastrzega sobie prawo do nadawania tytułów i redagowania nadesłanych tekstów. Redakcja dołożyła wszelkich starań, żeby dotrzeć do autorów materiałów ilustracyjnych zamieszczonych w tym wydaniu „Autoportretu”. W wypadku błędnej atrybucji prosimy zainteresowane strony o kontakt, stosowne sprostowanie zostanie opublikowane w kolejnym numerze. Kwartalnik dostępny w sprzedaży internetowej (www.mik.krakow.pl), salonach empiku, w prenumeracie oraz w wersji na tablety. PRENUMERATA Najprościej zamówić prenumeratę w e‑sklepie Małopolskiego Instytutu Kultury: http://e‑sklep.mik.krakow.pl/autoportret‑prenumerata/ Cena prenumeraty czterech kolejnych numerów „Autoportretu” wynosi 50 zł (koszty wysyłki pokrywa wydawca). Wpłaty prosimy kierować na konto Małopolskiego Instytutu Kultury: Bank BPH 31 1060 0076 0000 3310 0016 4770. W tytule wpłaty prosimy wpisać „Autoportret – prenumerata” oraz podać adres do wysyłki i dane kontaktowe (telefon lub e‑mail). Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Urbanistyka wysokich częstotliwości rozmowa z Kacprem Pobłockim 13 Tarcza wielu możliwości rozmowa z Krzysztofem Nawratkiem 19 25 Zwinna urbanistyka Paweł Jaworski, Anna Karłowska Lepiej sprawdzić, czy ten system jest wydolny rozmowa z Marleną Happach 31 Planowanie. Odnowa Magdalena Staniszkis 36 Metropolitalny Plan dla Pragi Mariana Pančíková, Oldřich Ševčík 44 Futurologia jako komunikacja architekta ze społeczeństwem Zdena Zedníčková 48 Chwiejna dyktatura Dorota Jędruch 56 Planowanie i higiena Gabriela Świtek 63 Auschwitz, miejsce wieloprzemysłowe Jean-Louis Cohen 68 Manifest powojennej urbanistyki Michał Wiśniewski 72 Planowanie po planowaniu w Londynie Owen Hatherley 83 Planują wszyscy i cały czas Rafał Woś 92 Zarządzanie czasem w kulturze audytu Jacek Gądecki 96 Planowanie obozu dla uchodźców Kacper Kępiński 103

LEVENTE POLYÁK

ILUSTRACJE: KUBA SKOCZEK

Aktorzy tworzący miasto Rozwój urbanistyczny jest jednym z głównych

zmian w prawie i regulacjach oraz modyfikacji

i operacyjnych parametrów urbanizacji” 2

procesów produkcji przestrzeni miejskiej. Jako

możliwości wpływu i działania poszczególnych

poprzez badanie przemian mechanizmów pla-

„uwarunkowany przestrzennie proces społecz-

aktorów, co z kolei powoduje ewolucję ich kon-

nowania urbanistycznego, zmieniające się po-

ny” zachodzi on w dziedzinie, w której działają

cepcji i priorytetów.

zycje i stanowiska państwowych, prywatnych

różni aktorzy: państwo, władze lokalne, prywat-

i obywatelskich „aktorów” oraz roli, jaką te

ni deweloperzy, inwestorzy, planiści, projektan-

nia na transformację dziedzin planowania

mechanizmy i ci aktorzy odgrywają w produk-

ci, społeczności lokalne, a każdy z nich ma „od-

urbanistycznego i rozwoju oraz ich aktorów.

cji przestrzeni. Za cel stawiam sobie nakreślenie

mienne cele i plany, pomiędzy którymi dochodzi

Aktorzy angażują się we współpracę czy

zmieniającego się polityczno-ekonomicznego

do interakcji za sprawą szczególnej konfiguracji

dyskusję zgodnie ze swoimi zazębiającymi

kontekstu, począwszy od zdominowanego przez

nakładających się na siebie praktyk przestrzen-

się lub spornymi interesami, odwołując się

sektor publiczny planowania państwowego,

nych” . Rozgrywka, która toczy się między

do albo kwestionując uprzednie uzgodnienia,

przez neoliberalną urbanistykę i finansjaliza-

działaniami i celami, sojuszami i konfliktami

logikę działań, systemy wiedzy i hegemonicz-

cję, aż do stopniowego rozszerzania dziedziny

poszczególnych aktorów, kierunkuje rozwój

ne koncepcje tego, w jaki sposób powinny się

i multiplikacji mechanizmów urbanizacji.

urbanistyczny, a w jej ramach dochodzi do

dokonywać rozwój urbanistyczny, zarządzanie

przekształcenia kontekstu socjoekonomicznego,

nieruchomościami i, ogólnie rzecz ujmując,

wanego rozwoju urbanistycznego nieustannie

produkcja przestrzeni miejskiej, oraz okre-

popełniany jest błąd niewłaściwego rozumienia

D. Harvey, From Managerialism to Entrepreneurialism: The Transformation in Urban Governance in Late Capitalism, „Geografiska Annaler. Series B, Human Geography” 1989, vol. 71, no. 1, s. 5.

autoportret 1 [56] 2017 | 4

Niniejszy artykuł stanowi próbę spojrze-

Z jednej strony w planowaniu scentralizo-

ślając, jaka jest pożądana rola poszczególnych aktorów w tych procesach. Celem tego eseju jest naszkicowanie hegemonicznych koncepcji czy też „ideologicznych

autoportret 1 [56] 2017 | 5

J. Peck, N. Theodore, N. Brenner, Neoliberal Urbanism Redux?, „International Journal of Urban and Regional Research” 2013, vol. 37, no. 3, s. 1091.

potrzeb i niedoceniania znaczenia „użytkow-

uprzednio ustanowionych i częstokroć arbi-

w planowaniu urbanistycznym i rozwoju nie-

w formie długoterminowych kredytów, są

Istotnym wymiarem tej zmiany jest „zwrot

wyspiarską”, model, w ramach którego mamy do

ników” zamieszkujących i przywłaszczających

tralnych, „racjonalnych” reguł, nieuznawania

koniecznie musiało oznaczać śmierć instytucji

wprowadzane w ruch w procesie rozwoju

przedsiębiorczy” w zarządzaniu planistyką

czynienia z „ograniczeniem do małych, podob-

sobie przestrzeń. Z drugiej, projekty kierujące

nierządowych aktorów w procesie kształtowa-

planistycznych, ale raczej przeorganizowanie

urbanistycznego .

urbanistyczną, odejście od praktyk związanych

nych do wysp obszarów rozwoju” 15.

się logiką przedsiębiorczości często powstają po

nia przestrzeni często prowadziła do konfliktów

państwa opiekuńczego w rodzaj gwaranta usług

to, aby przyciągać dalsze inwestycje, a w ich ra-

pomiędzy przedstawianymi i doświadczanymi

obejmujących rynek i aktywnych członków

mach stawia się na widowiskowe urbanistyczne

przestrzeniami. Konflikt ten był podnoszony

społeczeństwa obywatelskiego . Luuk Boelens,

przedsięwzięcia i wydarzenia, które nie zawsze

i analizowany przez przedstawicieli ważnych

mówiąc o holenderskiej planistyce, dochodzi

dostarczają obiecywanego zwrotu inwestycji

krytycznych tradycji intelektualnych.

do wniosku, że teorie poststrukturalistyczne i przedsiębiorcze, behawioralne lub interaktyw-

Teoria i praktyka planowania nie mogły być

i pozostawiają za sobą struktury, nieodpowiada-

z zarządzaniem we wcześniejszych dziesięciole-

Poleganie na działaniach inwestycyj-

ciach, „skoncentrowanym na lokalnym zapew-

nych i budowlanych zmusiło również władze

nianiu usług, wygód i korzyści dla populacji

miejskie do nowego rodzaju konkurencji:

miejskich, do nowych sposobów zaszczepiania

inwestowanie w ikoniczne, ale ryzykowne

Podczas gdy na gruncie poststrukturali-

i zachęcania lokalnego rozwoju i wzrostu

przedsięwzięcia było pojmowane jako sposób

stycznych teorii planowania scentralizowane

zatrudnienia” 11. Podążając za tą logiką, zamiast

na przyciągnięcie „klasy kreatywnej” oraz elity

NEOLIBERALNA TRANSFORMACJA PLANOWANIA URBANISTYCZNEGO

jące już na żadne potrzeby. Finansowe ustalenia

odporne na analizy dokonywane na gruncie

ne praktyczne propozycje planistyczne były

mechanizmy planistyczne były atakowane za

skupiać się na redystrybucji i zapewnianiu

finansowej i nadawano mu priorytet wyższy

związane z inwestycjami w nieruchomości trak-

krytycznych teorii przestrzeni. Poststruk-

„mniej skuteczne w promowaniu efektywnych

nieskuteczność i zanikającą adekwatność, wraz

opieki, władze miejskie coraz intensywniej

niż utrzymywaniu podstawowej infrastruktu-

tują budynki jako aktywa finansowe, podobne

turalistyczna teoria planowania okazała się

i/lub zrównoważonych praktyk […], alternatywy

z kryzysami lat 70., obejmującymi dezindustria-

zaczęły się zajmować przyciąganiem „wysoce

ry i usług społecznych, przyczyniając się w ten

do innych produktów finansowych 3, a nie jako

skuteczna w atakowaniu kontrolowanej przez

te były nieustannie formułowane w ramach

lizację i wzrost bezrobocia, mechanizmy te zo-

mobilnych i elastycznych strumieni produkcji,

sposób do uelastycznienia międzynarodowych

finansów i konsumpcji do swoich przestrzeni” .

korporacji i kapitału finansowego oraz do pre-

przestrzenie, które mają zaspokajać podstawo-

istniejącej planistycznej ramy pojęciowej,

stały również zaatakowane przez nowe koalicje

we potrzeby, takie jak mieszkanie czy rekreacja.

z konkretnego rządowego lub przynajmniej

państwa i rynku, które namawiały do radykal-

Rynek nieruchomości podąża za logiką inwe-

związanego z rządem punktu widzenia, od

nej reorganizacji sposobu, w jaki środki publicz-

miejskich i logiki rozwoju urbanistycznego:

stycji podejmowanych przez rady nadzorcze,

środka na zewnątrz” .

karyzacji pracy i jej warunków 16. Neoliberalna transformacja planowania i za-

ne są gromadzone i dystrybuowane. Poprzez

zamieniając urbanistykę w działalność gospo-

rządzania miastem przyczyniła się w tym czasie

narodowe polityki wymuszające decentralizację

darczą, neoliberalizm doprowadził do wzrostu

również do rozszerzenia dziedziny aktorów

nie czekała jednak na to, aż praktyki planistycz-

i redukcję państwa opiekuńczego, administracje

podatności miast na oddziaływanie rynków

w obszarze rozwoju urbanistycznego: nastąpiło

ne obejmą nowych aktorów, zwłaszcza tych re-

miejskie, tradycyjni główni klienci i zarządcy

finansowych i uzależnienia od stałego wzrostu

przejście od procesu zdominowanego przez

alizujących prywatne interesy. Narastająca rola

podstawowych działań realizowanych w mia-

wartości gruntów. Wraz z narastającą niewy-

sektor publiczny do wieloaktorskiego procesu,

kapitału w produkcji przestrzeni stopniowo

stach, stopniowo utracili wiodącą rolę w proce-

starczalnością dochodów z podatków służących

„partnerstwa publiczno-prywatnego, za którym

procesów ewaluacji aktywów i obostrzeń wpisa-

OD CENTRALNEGO PLANOWANIA DO PRZESTRZENI OBYWATELSKICH

Miało to istotne konsekwencje dla budżetów

Transformacja rozwoju urbanistycznego

nych w umowy kredytowe.

zmieniła rozwój urbanistyczny w lukratywną

sie planowania i rozwoju miast. Transformacja

do realizacji podstawowych zadań, budżety

ciągnęły się wszystkie trudności i zagroże-

Planowanie urbanistyczne było przez stulecia

dziedzinę przedsiębiorczości, często cechu-

ta, często opisywana jako neoliberalizacja,

miast stały się coraz bardziej zależne od budow-

nia związane ze spekulacją przeciwstawianą

wyłącznie procesem odgórnym: „zakładało kon-

jącą się bliską współpracą władz centralnych

przyniosła z sobą przejście od „polityki dystry-

nictwa, a dokładnie od przychodów płynących

racjonalnie planowanemu i koordynowanemu

trolę nad całym terytorium, funkcjonowanie

i prywatnych deweloperów i finansistów, jak to

bucji, względów opiekuńczych i bezpośredniego

z działalności deweloperskiej 13.

rozwojowi” 17. Ponieważ nowe reguły rządzenia,

państwa jako centralnego dewelopera i istnienie

miało miejsce w wypadku Hausmannowskiej

zapewniania usług do podejścia zorientowanego

modeli państwa opiekuńczego, które pozwalają

Ryzyko tych inwestycji leży w ich spekula-

określane jako „nowe zarządzanie publiczne”,

przebudowy Paryża w drugiej połowie XIX

na zysk i uzależnionego od rynku” . W rezulta-

tywnym charakterze, „niemożliwości przewi-

były oparte na wierze w to, że aktorzy prywat-

zapewnić dobre warunki życia dla wszystkich

państwo planistyki. Argumenty za bardziej

wieku. Produkcja przestrzeni i urbanizacja

cie cele i priorytety planowania przestrzennego

dywania, co się powiedzie, a co nie, w świecie

ni działają dla dobra publicznego, państwowe

mieszkańców” . Hegemonia nowoczesnego

inkluzywnym modelem rządzenia zawierały

stały się

również uległy zmianie. W wielu państwach

względnej gospodarczej niestabilności i płynno-

i lokalne władze zaczęły „prywatyzować i doko-

i modernistycznego planowania na poziomie

w sobie wizję systemu planowania, w którym

europejskich planowanie zostało „ograniczone

ści” 14. Ta logika rozwoju pozostawia z tyłu, z jed-

nywać outsourcingu zadań i usług publicznych

państwowym w organizacji otoczenia według

„regiony i miejsca nie były wyłącznie biernymi

jednym z kluczowych sposobów, w jaki

do skupienia się na ułatwianiu rozwoju gospo-

nej strony, wiele naznaczonych niepowodzeniem

do organizacji pozarządowych, stowarzyszeń

przestrzeniami, które należy zaplanować lub

absorbowana jest nadwyżka kapitału.

darczego i konkurencyjności regionów” 10.

„ruin” – niesprzedanych, niewynajętych i nie-

lokalnych, korporacji non-profit, fundacji i firm

zaprojektować poprzez narzucenie władzy, ale

Znaczna część całkowitej globalnej siły

używanych przestrzeni, pozostałości nieudanych

prywatnych” 18. Proces ten dostarczył „jednost-

aktywnymi środowiskami, które wpływają na

roboczej jest zatrudniona przy budowaniu

inwestycji. Z drugiej strony, tworzy „urbanistykę

kom i zbiorowościom możliwość aktywnego

tice, ed. R. Hyde, New York–London: Routledge, 2012;

aktorów i na które reagujący z sobą aktorzy

i utrzymywaniu zabudowanego środowiska.

Real Estates, eds. J. Self, S. Bose, London: Bedford

oddziałują” 5. Uwzględnienie nowych aktorów

Duże kwoty kapitału, zwykle zgromadzone

Por. W. Vanstiphout, The Historian of the Present, [w:] Future Practice. Conversations from the Edge of Prac-

D. Harvey, The Enigma of Capital and the Crises of

B. Waterhout, F. Othengrafen, O. Sykes, Neo-libera-

Capitalism, London: Profile books, 2010, s. 166. 15 P. Oswalt, dz. cyt., s. 13.

Press, 2014; R. de Graaf, Architektura jako narzędzie

lization Processes and Spatial Planning in France,

11 D. Harvey, From Managerialism…, dz. cyt., s. 3.

16 Zob. D. Harvey, From Managerialism…, dz. cyt.

kapitału, przeł. M. Choptiany, „Autoportret. Pismo

Germany, and the Netherlands: An Exploration,

12 Tamże, s. 11.

17 Tamże, s. 7.

Zob. A. Giddens, The Third Way. The Renewal of

„Planning Practice & Research” 2013, Vol. 28, no. 1,

13 Zob. W. Vanstiphout, The self-destruction machine,

18 M. Purcell, Resisting neo-liberalization: Communi-

Social Democracy, Cambridge: Polity, 1998.

s. 143.

o dobrej przestrzeni” 2015, nr 3(50), s. 84–90. 4

L. Boelens, Theorising Practice and Practising

P. Oswalt, Shrinking cities, vol. 2: Interventions,

Theory: Outlines for an Actor-Relational-Approach in

Ostfildern: Hatje Cantz, 2006, s. 13.

Planning, „Planning Theory” 2010, Vol. 9, no. 1, s. 32.

autoportret 1 [56] 2017 | 6

6 7

L. Boelens, dz. cyt., s. 30.

10 Tamże, s. 154.

[w:] Real Estates, dz. cyt., s. 57–66. 14 D. Harvey, From Managerialism…, dz. cyt., s. 11.

autoportret 1 [56] 2017 | 7

cative planning or counter-hegemonic movements?, „Planning Theory” 2009, Vol. 8, no. 2, s. 145.

uczestnictwa w rozwiązywaniu konkretnych

FINANSJALIZACJA MIASTA

kwestii i problemów” 19 poprzez konsekwentne

i biurowe, które budowano z myślą o możliwo-

stało się gatunkami zagrożonymi i ujmuje się je

Finansjalizacja rozwoju urbanistycznego wiąże z

instrumentalną” 38. Podczas gdy kryzys „narodził

ściach inwestycyjnych, a nie o miejscach do życia

w kategoriach nadających się pod zabudowę me-

sobą wielu aktorów: inwestorów, władze lokalne,

się w miejskich i podmiejskich przestrzeniach”,

obarczanie odpowiedzialnością tychże jedno-

W kontekście wzrastającego nacisku na to, aby

czy pracy. Z takiej perspektywy nieruchomości

trów kwadratowych, a nie potencjalnych czyn-

przedsiębiorców zajmujących się nieruchomo-

z czasem stał się kryzysem państwowym, które-

stek i zbiorowości.

administracja publiczna nabrała charakteru

(obejmujące zarówno zabudowę mieszkaniową,

ników ulepszających jakość życia. Podczas gdy

ściami, planistów i projektantów oraz finansi-

go konsekwencje dało się zobaczyć w skali całych

przedsiębiorczego, urosło znaczenie kapitału

jak i budynki użyteczności publicznej, prze-

budownictwo mieszkaniowe stanowiło kluczowy

stów, a każdy z nich odgrywa inną rolę w całym

miast i regionów” 39.

niu sfery publicznej od prywatnych i obywatel-

finansowego w procesie kształtowania miast na

strzenie produkcji i rekreacji, instytucje kultury

komponent finansjalizacji, było ono tylko jednym

tym procesie: podczas gdy inwestorzy „przenoszą

skich deweloperów i dostawców usług, wymaga-

całym świecie. Miasta z kolei zaczęły odgrywać

i budynki usługowe) zostały stopniowo prze-

z elementów „fundamentalnych instytucji miej-

decyzje o inwestycji z poziomu lokalnego na glo-

niż regularny rynek papierów wartościowych

ła ukształtowania „polityki koalicyjnej”: zadania

coraz większą rolę w inwestowaniu kapitału fi-

kształcone z zasobów zaspokajających prywatne

skiego życia, które zostały poddane finansjaliza-

balny […], władze lokalne i przedsiębiorcy działa-

czy kryzysy bankowe, ponieważ „inwestycje

zebrania „regionalnej izby handlu, grupy lokal-

nansowego: wraz ze wzrostem inwestycji w pro-

lub zbiorowe potrzeby w „nowe zyskowne tereny

cji, a tym samym zamienione w towary w ramach

ją po to, aby wznosić i wyceniać na nowo nieru-

w nieruchomości są zwykle związane z kredy-

nych finansistów, przemysłowców i kupców czy

dukcję w Chinach w latach 80., proces intensyfi-

pod kapitalistyczną produkcję dodatkową i jej

neoliberalizmu, obok transportu, aż po żywność

chomości, […] następnie zabezpieczenie, ubezpo-

tem, odznaczają się wysokim ryzykiem i zajmują

też jakiegoś rodzaju «okrągłego stołu» liderów

kującej się konkurencji doprowadził do spadku

absorpcję” 28. Proces ten zbiegł się z finansjali-

i dobra związane z wypoczynkiem” 32.

średnienie, globalna bankowość oraz technologie

dużo czasu” 40. Środki oszczędnościowe wprowa-

biznesu i deweloperów nieruchomości” z „insty-

cen i zmniejszenia zysków z produkcji; „coraz

zacją miasta, która umożliwiła „przekształcenie

informatyczne (ICT) umożliwiają specjalistom

dzone po wybuchu kryzysu przez rządy państw

tucjami edukacyjnymi i religijnymi, różnymi

więcej i więcej pieniędzy płynęło do rynku spe-

nieruchomości w płynne aktywa” 29.

finansowym dokonanie kalkulacji opartych

i instytucje europejskie miały na celu redukcję

gałęziami władz (od militarnej, przez badawczą,

kulacji wartościami aktywów, ponieważ to tam

na stopie zwrotu, i to niekoniecznie w oparciu

deficytów budżetowych poprzez ścięcie wydat-

po administracyjną), lokalnych organizacji pra-

należało spodziewać się zysków” 24. Aktywa te

o jakąkolwiek szczegółową wiedzę na temat loka-

ków, zmniejszenie kosztów pracy, prywatyzację,

cowniczych (w szczególności tych związanych

zaś znajdowano przede wszystkim w miastach .

funkcji użytkowej,

„dóbr społecznych, pew-

lizacji budynków czy infrastruktury” .

ograniczenie lokalnej administracji i rekonfigu-

Rosnące inwestycje w aktywa miejskie, czyli

[są] tylko czymś, co

nej części, co do której

będzie się posiadać

społeczeństwo zgadza

najbardziej uchwytne w postaci braku przystęp-

jeszcze oddziaływanie neoliberalnej polityki,

Konstelacja ta, zasadzająca się na uzależnie-

z branżą budowlaną i konstrukcyjną) oraz partii

Podobnie wiele innych funkcji miejskich (przestrzenie kulturalne, socjalne, społecz-

W sfinansjalizowanym mieście

nościowe czy edukacyjne) utraciły

budynki „nie pełni[ą] już 25

swoje definicyjne znaczenie

Społeczne koszty finansjalizacji miast,

Kryzys w 2008 roku wyrządził więcej szkód

rację służb publicznych. Środki te, wzmacniające

politycznych, ruchów społecznych i lokalnego

grunty i budynki, oraz wynikająca z tego urbani-

aparatu państwowego” .

zacja zależały od finansowej innowacji: „zabez-

(w nadziei na stop-

się, aby ją dzielić lub

nych cenowo mieszkań i ograniczeniu usług pu-

uderzyły szczególnie mocno w miasta”, za po-

pieczenie i tworzenie pakietów z lokalnych kre-

niowy, następujący

udostępniać tym,

blicznych, stały się nawet jeszcze bardziej odczu-

średnictwem „przedłużonego okresu spowolnio-

walne wraz z nastaniem kryzysu gospodarczego

nego wzrostu”, podatkami uzależnionymi od fi-

w 2008 roku. Zestaw nowych instrumentów

nansowej stabilności oraz odpowiedzialnościami

W rezultacie neoliberalna forma rządzenia

którzy mają mniejsze

miastem, poza „eksternalizacją funkcji państwo-

dytów hipotecznych na sprzedaż dla inwestorów

z upływem czasu wzrost

wych poprzez prywatyzację i deregulację i eks-

z całego świata i tworzenie nowych finansowych

[ich] wartości inwestycyjnej,

kluzywizacją rządzenia” na rzecz międzynarodo-

instytucji ułatwiających funkcjonowanie rynku

nie zaś użytkowej)” . Kiedy wartość

bogactwa” . Nasycone funduszami

użytych do zamienienia nieruchomości w płyn-

przerzuconymi z poziomu państwa na poziom

wych organizacji” umożliwia również dostęp do

sprzedaży kredytów” 26 doprowadziły do erozji

wymienna budynków zyskuje na znaczeniu

emerytalnymi, hedgingowymi i private

ne aktywa rozprzestrzenił, a nie wyeliminował

władz lokalnych. Wiele miast, starając się spłacić

rządzenia „lokalnymi” praktykami i ustaleniami,

standardów kredytowych i zamiany restrykcyj-

w stosunku do ich wartości użytkowej, tracą one

equity, duże obszary rynku nierucho-

ryzyko. W gruncie rzeczy zachęcił on ludzi do

swoje zadłużenie, osiągnęło granice możliwości

które prowadzą do zwiększenia lokalnego zróżni-

nej polityki kredytowej w jej przeciwieństwo

związek z faktycznymi potrzebami i zaczynają

mości (w tym również część mieszkanio-

podejmowania jeszcze bardziej ryzykownych

zapewniania podstawowej infrastruktury swo-

cowania w połączeniu z pragnieniem włączania

(reversed redlining), w wyniku czego mieszkańcy

działać w sposób „podobny do tego, jak tworzone

wa) stały się „fikcyjnymi towarami” w ramach

działań . Kryzys gospodarczy był rezultatem

im mieszkańcom i znalazło się w „spirali, która

nowych aktorów społecznych do do areny rzą-

o niskich dochodach stali się celem ofert opar-

i sprzedawane są produkty finansowe, które

ruchu, który doprowadził do „przemiany «śpiącej

rozprzestrzenionego i skumulowanego ryzyka,

dawała nikłe szanse na wspięcie się w górę” 41.

dów” . Dlatego też niektóre z nowych form „rzą-

tych na kredytach wysokiego ryzyka . W re-

utraciły jakikolwiek związek z rzeczywistą

królewny» – aktywów posiadanych w tradycyjny

ekspansji kredytów wysokiego ryzyka i innych

W obliczu spadających przychodów i bez

dzenia ponad państwem” pokazują, że poza ne-

zultacie łatwiejszy dostęp do kredytów zapew-

produkcją czy rzeczywistą gospodarką” . Stając

sposób – w «fantastyczny balet», w którym akty-

niebezpiecznych typów kredytów zachęcanych

możliwości tworzenia deficytu, a zatem walcząc

gatywnym wpływem miejskiej przedsiębiorczo-

niany przez relatywnie pozbawione ograniczeń

się celem spekulacji, wiele miejsc dotychczas

wa przechodzą z rąk do rąk w toku nieustannych

przez państwowe legislacje 37 i na wiele sposobów

ze znacznie ograniczonymi budżetami operacyj-

ści na coraz bardziej bezbronną sferę publiczną,

rynki finansowe napędził boom budowlany

związanych z opieką społeczną czy działalnością

i szybkich transakcji” .

był powiązany z rozwojem miejskim: „zapaść

nymi, wiele miast zostało zmuszonych do „cięć

niesie ona z sobą możliwość rzucenia wyzwania

w europejskich miastach i wokół nich, dzięki

kulturalną (szpitale, szkoły, parki, teatry, kina)

finansowa, której początków należy upatry-

w finansach przeznaczonych na szkolnictwo,

dynamicznej kapitalistycznej akumulacji .

czemu powstały nowe kwartały mieszkaniowe

wać w rynkach nieruchomości, [pokazała, że]

usługi społeczne, wywóz śmieci, infrastrukturę

zasoby, środków do dystrybucji

32 U. Rossi, On Life as a Fictitious Commodity: Cities and 28 D. Harvey, Bunt miast. Prawo do miasta i miejska

the Biopolitics of Late Neoliberalism, „International

zabudowane środowisko nie ma wyłącznie

24 D. Harvey, The Enigma…, dz. cyt., s. 29.

rewolucja, przeł. A. Kowalczyk i in., Warszawa: Bęc

Journal of Urban and Regional Research” 2013,

incydentalnego charakteru w odniesieniu do sta-

Citizen: The Janus Face of Governance-beyond-the-Sta-

25 Por. J. Peck, N. Theodore, N. Brenner, dz. cyt.

Zmiana, 2012, s. 24.

Vol. 37, no. 3, s. 1071.

bilności gospodarki światowej, ale odgrywa rolę

te, „Urban Studies” 2005, Vol. 42, no. 11, s. 1998.

26 D. Harvey, The Enigma…, dz. cyt., s. 174.

19 E. Swyngedouw, Governance Innovation and the

20 D. Harvey, From Managerialism…, dz. cyt., s. 7.

27 Zob. B. Donald, A. Glasmeier, M. Gray, L. Lobao, Au-

29 S. Fainstein, Financialisation and justice in the city:

33 R. Rolnik, Late Neoliberalism: The Financialization

A commentary, „Urban Studies” 2016, Vol. 53, no. 7,

of Homeownership and Housing Rights, „Internatio-

s. 1503.

nal Journal of Urban and Regional Research” 2013,

21 E. Swyngedouw, dz. cyt., s. 1998.

sterity in the city: economic crisis and urban service

22 Tamże.

decline?, „Cambridge Journal of Regions, Economy

30 R. de Graaf, dz. cyt., s. 88.

23 Por. D. Harvey, From Managerialism…, dz. cyt.

and Society” 2014, Vol. 7, s. 3–15.

31 W. Vanstiphout, The Historian…, dz. cyt., s. 94.

autoportret 1 [56] 2017 | 8

Vol. 37, no. 3, s. 1059. 34 Tamże, s. 1058.

38 Real Estates, dz. cyt., s. 12. 39 Zob. B. Donald, A. Glasmeier, M. Gray, L. Lobao, dz. cyt.

35 S. Fainstein, dz. cyt., s. 1503.

40 D. Harvey, The Enigma…, s. 8.

36 D. Harvey, The Enigma…, dz. cyt.

41 B. Donald, A. Glasmeier, M. Gray, L. Lobao, dz. cyt.,

37 U. Rossi, dz. cyt., s. 1068.

autoportret 1 [56] 2017 | 9

s. 11.

itp.” 42, uderzając nieproporcjonalnie w „ubogich,

takich jak opieka społeczna, opieka przedszkol-

Swyngedouw opisuje tę konsensualną formę

kontrakt czy też konflikt, doprowadziło również

konsolidacja obecności jednych, wyłączenie

staje wiele społeczności: czy możliwe jest wyjście

młodych, mniejszości rasowe i starszych, prowa-

na, służba zdrowia i utrzymanie przestrzeni

rządzenia ponad państwem jako „horyzontalne,

do redefinicji interesu „publicznego” czy „wspól-

lub ograniczenie władzy innych grup, które

poza mediację władzy? Jaka jest przestrzeń

dząc do wzmocnienia społeczno-przestrzennej

miejskiej i infrastruktury. W odpowiedzi wiele

usieciowione i oparte na interakcji relacji mię-

nego”. Kwestionując rządzącą rozwojem miej-

wcześniej uczestniczyły w rządzeniu, a także

manewrowa dla inicjatyw społeczności pro-

segregacji dzielnic i miast” 43. Kryzys doprowa-

spośród tych społeczności zaczęło tworzyć

dzy niezależnymi lub zależnymi nawzajem od

skim logikę „biznesu jak każdy inny” (business

ciągłe wykluczanie innych aktorów społecz-

wadzących do względnej niezależności od sił

dził również wiele spekulatywnych inwestycji

swoje własne przestrzenie i usługi. Rezygnując

siebie aktorami, których łączy wysoki poziom

as usual), w ramach której prywatne interesy

nych, którzy nigdy wcześniej w sprawowaniu

politycznych i rynkowych? Chociaż musimy

miejskich do niewypłacalności, zamieniając

w niektórych wypadkach z czekania na pomoc

zaufania, pomimo wewnętrznego konfliktu

kontrolują rozwój miast, wiele społeczności

władzy nie brali udziału” 53. W owym procesie

zaakceptować niemożliwość całkowitego bycia

budynki i całe kompleksy zabudowań w nieużyt-

lub współpracę ze strony władz miejskich, w in-

i przeciwstawnych planów i w ramach inklu-

zażądało prawa do miast, to znaczy „wprowa-

nadawania i pozbawiania mocy sprawczej nowe

poza istniejącymi relacjami władzy, a spo-

ki zanim jeszcze zostały ukończone, w wyniku

nych zaś, ustanawiając nowe ramy współpracy

zywnych, partycypacyjnych, instytucjonalnych

dzeni[a] demokratycznej kontroli nad rozmiesz-

konstelacje władzy służącej planistyce, rozwojo-

łecznościowe inicjatywy znacznie różnią się

czego powstała masa porzuconych i pustych

z lokalnymi władzami, inicjatywy te stały się

czy organizacyjnych stowarzyszeń” . Jest to

czeniem nadwyżek za pomocą urbanizacji” .

wi i zarządzaniu przestrzenią cierpią na deficyt

między sobą pod względem sposobu akceptacji

budynków.

proaktywnymi siłami kształtującymi europej-

forma rządzenia, której wartości obejmują

W sercu tych żądań leżał wspólny interes. Z całą

demokracji, głównie na skutek braku przejrzy-

lub odrzucenia dynamiki rynku i współpracy

skie miasta poprzez wytwarzanie nowych prze-

„wspólny cel, wspólne działanie, wspólną ramę

pewnością jest to bardzo płynny termin i jest on

stości ustaleń dotyczących zarządzania i brak

z aktorami politycznymi, wiele prób stworzenia

strzeni dla społeczności i uruchamianie nowych

aksjologiczną, ciągłą interakcję i pragnienie

wytwarzany w nieustannie renegocjowanych

odpowiedzialności nowych aktorów na scenie

alternatywnych ram gospodarczych lub struktu-

usług społecznych za pośrednictwem równole-

osiągnięcia zbiorowych korzyści, których nie

sytuacjach i interakcjach pomiędzy zmieniają-

rozwoju urbanistycznego.

ry współwłasności doprowadziło do powstania

głej infrastruktury obywatelskiej. Wyłonienie

można uzyskać przez niezależne działanie” .

cymi się zespołami aktorów. W kontekście nara-

DOTKNIĘTE SPOŁECZNOŚCI I POJAWIENIE SIĘ NOWYCH AKTORÓW ROZWOJU MIEJSKIEGO

się tych nowych społecznych aktorów, usiłują-

W najbardziej spornym kontekście Europy

Niezaprzeczalnie dostęp do nowych form

względnie autonomicznych przestrzeni poprzez

stającego braku zaufania między administracją

partycypacji w formie eksperymentów ze

częściowe wyprowadzenie działań i własności

W kontekście neoliberalnej transformacji i fi-

cych zapełnić luki w systemie państwa opiekuń-

południowej pojawienie się nowych aktorów

publiczną i społecznościami, wartość działań

współdzieloną władzą i modelami zarządzania

z rynku z wykorzystaniem różnych form współ-

nansjalizacji rozwoju miejskiego wiele społecz-

czego i działających pod nieobecność mecha-

w procesie rozwoju miast oznacza „uczynienie

publicznych jest coraz mocniej kwestionowana,

kooperacyjnego nie ma wyłącznie lub całko-

pracy między społecznością i nowymi aktorami

ności lokalnych i kulturowych doświadczyło

nizmów planowania i rozwoju, stanowi część

bardziej złożonym i bogatszym procesu plano-

podczas gdy wiele funkcji publicznych zostało

wicie charakteru horyzontalnego. Główni

finansowymi.

zmniejszenia przestrzennych i ekonomicznych

procesu opisanego przez Erika Swyngedouwa

wania, wyzwolenie go z technicznej i reduk-

przejętych przez prywatne przestrzenie i usługi.

aktorzy rządów ponad państwem wywodzą się

zasobów na skutek drenażu finansowego i wy-

jako „rządzenie ponad państwem”, odwołującego

cyjnej idei projektu, który został stworzony

Jak ujął to założyciel budapeszteńskiej inicjaty-

konkretnych grup zawodowych, środowisk

na solidarnej gospodarce stanowią jedynie

cofania instytucjonalnego wsparcia. Redukcja

się do „nowych form instytucjonalnych, które

w kulturze nowoczesności” 48. Zdaniem Carla

wy, „prywatne to nowe publiczne” 51.

politycznych i sieci osobistych powiązań, mają

wyspy w oceanie rozwoju miejskiego opartego

budżetów operacyjnych zmusiła organizacje

w znaczący sposób opierają się na większym

Cellamare klasyczny projekt „nie koresponduje

określone umiejętności, interesy i zdolności do

na spekulacji. Istnieje jednak wiele prób po-

państwowe i miejskie do akceptacji „znacznych

zaangażowaniu jednostek czy aktorów ze społe-

już z rzeczywistymi warunkami, w jakich do-

zaangażowania się. W kontekście erozji władzy

wiązania ich z sobą w większą tkankę miejskiej

cięć w korzyściach czerpanych z modelu opie-

czeństwa gospodarczego i obywatelskiego .

chodzi do miejskiej transformacji i planowania”,

politycznej i coraz bardziej złożonego związku

samoorganizacji. Poprzez dyskurs, politykę,

DEMOKRATYCZNE DEFICYTY WSPÓŁRZĄDZENIA

Bez wątpienia inicjatywy społeczne oparte

kuńczego i przeniesienia odpowiedzialności za

Podczas gdy w wielu miastach Europy

zaś w wyłaniających się trybach „współdzielo-

między państwem i społeczeństwem obywa-

sieci współpracy i fundusze solidarnościowe

pewne usługi socjalne na poziom lokalny, które

południowej czy wschodniej, które walczyły

nego planowania”, mieszkańcy stają się „prota-

Jak zauważyło wielu komentatorów, „nowe

telskim „wiele jednostek i grup społecznych

pojawiają się w całej Europie podmioty, które

wywarły znaczny wpływ na ubogich i ekono-

o utrzymanie nawet najbardziej podstawowych

gonistami w budowaniu ich własnej przestrzeni

układy rządów wytworzyły nowe instytucje

w pełni lub częściowo wycofało się z uczest-

wywierają coraz większą presję na istniejące

micznie bezbronnych” 44.

elementów swojej infrastruktury w trakcie

zamieszkiwania”, przekraczając tym samym

i obdarzyły władzą nowych aktorów, pozba-

nictwa w polityce i albo wybrało inne formy

układy polityczne i wskazują kierunki polityki

kryzysu, który uderzył w gospodarki państwo-

tradycyjne środki kontestacji i partycypacji oraz

wiając jej innych” , w wyniku czego nastąpiły:

działalności politycznej, albo też całkowicie ją

urbanistycznej. Powodzenie tych inicjatyw za-

nych obszarach całej Europy zostały szczególnie

we i lokalne, aktorzy społecznościowi podjęli się

autorytarną ideę projektu urbanistycznego” 49.

„wzrost znaczenia nowych aktorów społecznych,

odrzuciło” 54.

leży od tego, na ile interakcja aktorów w ramach

dotknięte przez środki oszczędności i zawiesze-

próby zapełnienia pustki pozostawionej przez

nie lub zarzucenie kluczowych lokalnych usług,

władze miejskie i państwa, wielu miastom Euro-

Społeczności w pokrzywdzonych i zubożo-

Wkroczenie nierządowych aktorów do

Analiza Swyngedouwa opiera się na

konkretnych miast może wytworzyć konteksty

procesu planowania i rozwoju, czy to poprzez

założeniu, że „partycypacja jest niezmiennie

usieciowionej współpracy, wolne miejsce i me-

zapośredniczona przez władzę” . Stwierdzenie

chanizmy dla rozwoju przestrzeni obywatelskiej

to doprowadza nas do dylematu, wobec którego

i w jaki sposób konteksty te łączą się z sobą i po-

py północnej i zachodniej udało się przetrwać

Neoliberalism!, „International Journal of Urban and Regional Research” 2013, Vol. 37, no. 3, s. 1085.

lić się” usługami ze społecznościami w bardziej skoordynowany, kontraktowy sposób.

44 Tamże, s. 10.

Independent and Safe Place, [w:] Vacant City. Experi46 Tamże, s. 1995.

ments in Inclusive Urban Transformation, Nether-

47 Tamże, s. 1994.

lands-Hungary, eds. L. Polyák, J. Oravecz, Budapest:

48 C. Cellamare, Progettualità dell’agire urbano, Roma:

KÉK – Hungarian Contemporary Architecture

Carocci editore, 2011, s. 12.

43 B. Donald, A. Glasmeier, M. Gray, L. Lobao, dz. cyt., s. 4. 45 E. Swyngedouw, dz. cyt., s. 1992.

autoportret 1 [56] 2017 | 10

50 D. Harvey, Bunt miast, s. 46. 51 J. Bársony, We Knew That We Needed To Create and

recesję we względnie dobrej kondycji i „podzie42 M. B. Aalbers, Neoliberalism is Dead… Long Live

49 Tamże, s. 13.

Centre, 2015. 52 E. Swyngedouw, dz. cyt., s. 1993.

magają w podejmowaniu eksperymentów ponad 53 Tamże, s. 2003.

granicami miast i państw. ■

54 Tamże, s. 2000. 55 Tamże, s. 1998.

autoportret 1 [56] 2017 | 11

Tłumaczenie z angielskiego: Michał Choptiany

Urbanistyka wysokich częstotliwości

FOT. M. SHICK WIKIMEDIA COMMONS CCA 2.0 GENERIC

Z Kacprem Pobłockim antropologiem miasta, autorem książki „Kapitalizm. Historia krótkiego trwania” – rozmawia Marta Karpińska Marta Karpińska: Twierdzisz, że urbanisty-

mainstream i był zdania, że głównym za-

częstotliwości. Równocześnie wśród dzisiej-

ka to ostatnia dziedzina, w której planowanie

daniem ekonomii jest przygotowanie się na

szych ekonomistów jest też zainteresowanie

nie zostało skompromitowane.

przyszłość, tak pojmował ideę planowania. To

bardzo oddalonym w czasie horyzontem wzro-

bardzo ciekawe, że dzisiaj wyłącznie w ar-

stu. Natomiast w złotych czasach planowania

Kacper Pobłocki: Idea planowania w połowie

chitekturze i urbanistyce mówi się o plano-

John Maynard Keynes mawiał: „W dłuższej

XX wieku była bardzo popularna, głównie

waniu w perspektywie kilku lat. Natomiast

perspektywie wszyscy będziemy martwi”.

w ekonomii. W dyskusji Friedricha von

współczesna ekonomia zajmuje się bardzo

Postulował tym samym zajęcie się perspek-

Hayeka i Oskara Langego o istocie planowa-

bliską perspektywą czasową, niemal czasem

tywą bliskiej przyszłości, stąd idea planów

nia, w której von Hayek podważał zdolność

rzeczywistym. Znaczna część tej dziedziny

pięcio- czy dziesięcioletnich, które jesteśmy

planistów do przewidywania przyszłości,

skupia się na analizie bardzo szybkich zjawisk

w stanie ogarnąć, mówiąc kolokwialnie. I ta

głosił to z perspektywy marginalnej, nato-

temporalnych – transakcji przeprowadzanych

idea zupełnie wyparowała z ekonomii. Wielu

miast Lange reprezentował ekonomiczny

w nanosekundach, tzw. handlu wysokich

badaczy uważa, że między innymi przez brak

autoportret 1 [56] 2017 | 13 Wieżowce otoczone slumsami. Santiago de Guayaquil na wybrzeżu Pacyfiku – jedno z największych miast w Ekwadorze

zainteresowania tym, co będzie się działo

Kotkina o Magnitogorsku 1, niezbyt doceniana

ideologiczne, tworząc standardy odmienne

MK: W odniesieniu do bliższej przyszłości

pięć, dziesięć czy piętnaście lat. Powstają

wyznaczamy linię metra – supernowocze-

w perspektywie paroletniej, ekonomiści nie

w studiach miejskich. To historia stalinowskie-

od intencji stojących za powstaniem miasta.

pojawiają się głosy, że być może musimy

oczywiście projekty „Polska 2040” czy „2050”,

sną, która w kilkanaście minut jest w stanie

byli w stanie przewidzieć kryzysu z 2008

go miasta, która pokazuje, że Magnitogorsk,

To, co się tam wydarzyło, było z jednej strony

się pożegnać z urbanistyką planową, że to

ale wszyscy wiedzą, że to jest totalna ściema, że

przetransportować mieszkańców ze świeżo

roku. Współcześnie idea planowania została

czyli taki protoplasta Nowej Huty, w latach

kontestacją planu na Nową Hutę, ale ta kon-

żywiołowa urbanizacja jest modelem, który

nikt tego nie będzie wdrażał, nikt nawet tego

zurbanizowanego pola do ścisłego centrum

przeniesiona na przestrzeń, nie mówimy

30. wybudowany w środku niczego od zera,

testacja, paradoksalnie, była w jakiś sposób

nas czeka w globalnej skali, i jedyne, co

nie czyta. Wszyscy odmówili, skapitulowali

miasta. Wokół tej wybudowanej dosłownie

w tym momencie o planowaniu w kontekście

był miastem planowanym, rozwijającym się

wpisana w ten plan. Ludzka historia jest pełna

możemy zrobić, to skierować ten żywioł na

przed tym, co się dzieje, zakładając, że jakoś to

w polu infrastruktury szybko zaczynają

zarządzania czasem. Myślę więc, że dobrze

jednak wbrew planowi. Pracowali tam plani-

paradoksów, które są także częścią planowania

określone tory. Jakie to tory?

będzie. Ale nie będzie. Widzimy przecież, że te

wyrastać jakieś architektoniczne wypasy,

by było przywrócić naukom społecznym czy

ści, między innymi sprowadzony z Niemiec

modernistycznego.

społeczno-ekonomicznym ideę planowania

Ernst May, ale ostatecznie jego plan nie został

i może to właśnie architektura jest tym miej-

wdrożony. Kotkin opisuje niezwykle ciekawe

scem, z którego można zapożyczyć strategie

zjawisko – miasta rozwijającego się bardzo

planowania.

problemy z różnych nieoczekiwanych stron do

którymi będzie się można pochwalić na

KP: Na tym właśnie polega różnica między

nas wracają. Shlomo Angel twierdzi, że można

łamach „Mark Magazine”. No i jest opcja dla

MK: Oportunizm planistyczny – pojęcie, któ-

tym, co jest dzisiaj, a Magnitogorskiem. To

temu rozlewającemu się światu nadać pewien

Angoli – ubita droga, wokół której zaczną

rym się posługujesz w stosunku do polskich

już nie jest tak, że możemy sobie wymyślić, że

kształt. Proponuje stworzenie siatki takich

powstawać slumsy.

spontanicznie, które w dużej mierze przypomi-

realiów, wiele mówi o współczesnej kondycji

wybudujemy według planu miasto w środku

ubitych dróg (an arterial grid of dirt roads),

nało dzisiejsze slumsy południa, w tym sensie,

urbanistyki.

niczego, tylko to miasto już gdzieś się pojawiło.

twierdząc, że trzeba zaakceptować fakt, że te

KP: Historia pokazuje, że tendencję do po-

MK: Tylko czy te same procesy, które

że dużo osób mieszkało w biedadomkach

Moją ulubioną odpowiedzią na to pytanie jest

miasta będą coraz bardziej podbijać, koloni-

głębiania się nierówności zatrzymują dwie

opisujesz w odniesieniu do ekonomii, nie

robionych z kilku kawałków dykty czy z gliny.

KP: To nawet widać na folderach architek-

propozycja Shlomo Angela, który wychodzi

zować te obszary, które jeszcze nie zostały

rzeczy: albo rewolucja, albo wojna.

podmywają od kilku dekad planowania

To były czasy wielkiego terroru, ale z punk-

tonicznych, które pokazują ogólną wizję

z założenia, że nie da się zapanować nad eks-

zurbanizowane, i że należy zapewnić bardzo

w urbanistyce? Chodzi mi o skalę globalną,

tu widzenia codzienności tych ludzi życie

przyszłości. W ekonomii jej odpowiednikiem

plozją demograficzną i miejską, która zaszła

prostą infrastrukturę, czyli dać kręgosłup

MK: Mówiłeś o przewidywanej liczbie dzie-

a nie o takie czy inne budujące przykłady

w mieście było ciekawym doświadczeniem,

jest horyzont wzrostu: przekonanie, że rynek

w ciągu ostatnich trzech dekad lat. W ciągu

temu zjawisku i wokół niego umożliwić samo-

więciu miliardów ludzi na planecie. Martín

planowania urbanistycznego ciągle funk-

nie zawsze negatywnym. Plan, który próbo-

będzie rósł w nieskończoność, że będziemy

minionego ćwierćwiecza przybyło na tej plane-

budowanie organizmu.

Caparrós w swojej głośnej książce Głód 3

cjonującego w kilku zamożnych krajach

wano wcielić w życie, stał się jedynie ramą

żyli długo i szczęśliwie, a w odniesieniu do

cie dwa miliardy ludzi, a ma być nas dziewięć

europejskich. W międzynarodowej debacie

dla spontanicznej rozbudowy. Jest taka rycina

teraźniejszości mamy działania doraźne,

miliardów – przewiduje się, że po osiągnięciu

MK: Czyli to nie jest jakieś ambitne zało-

starczyłoby dzisiaj do wyżywienia dwuna-

architektonicznej także pojawiają się głosy

z tamtego okresu, na której widać, że to miasto

gaszenie pożarów. W planowaniu, w architek-

tego pułapu populacja globu przestanie rosnąć.

żenie, że wybudujemy realną drogę, tylko

stu miliardów, ale jakoś tak się składa, że 800

wyrażające tęsknotę za banalnym dobrem

wyrasta niejako z fabryki. Magnitogorsk funk-

turze i urbanistyce to jest właśnie oportunizm

Ale zanim to nastąpi, przybędzie nas jeszcze

wyznaczymy jakiś trakt w polu i tyle? Nie

milionów głoduje.

trzech dekad po II wojnie światowej, kiedy

cjonował jako osada fabryczna i jednocześnie

planistyczny, oparty na tzw. wuzetkach – czyli

kolejne dwa miliardy i te osoby będą mieszka-

mamy już żadnych zasobów, więc nawet nie

budowane na całym świecie osiedla z pełną

wielki eksperyment społeczny: jego mieszkań-

decyzjach o wydaniu warunków zabudowy.

ły w tzw. międzymieściach – przestrzeniach

planujemy budowania linii kolejowej czy

KP: Tak, to jest kwestia dystrybucji, a nie pro-

infrastrukturą: szkołami, szpitalami,

cy sami odkrywali na nowo, jak można z sobą

Ryszard Grobelny, były prezydent Poznania,

pomiędzy miastem a wsią. Angel mówi, że

transportowej?

dukcji. Powinniśmy być wegetarianami.

parkami i obiektami kulturalnymi odzwier-

żyć i mieszkać. To było też niezwykle wyzwa-

określał nawet wuzetki mianem miniplanów.

trzeba się z tym pogodzić, natomiast można

ciedlały nadzieję na zbudowanie – według

lające dla wielu osób, miasto tworzyło realne

Nie interesuje nas całe miasto, studium nie

nadać temu pewien kształt. W tym momencie

KP: Tak, to jest w pewnym sensie taka metafo-

MK: Między innymi. Caparrós pokazuje, że

określonego planu – nowego porządku

możliwości emancypacji. To nie było wyłącznie

ma takiej mocy prawnej, jaką mogłoby mieć.

dzieje się to bardzo żywiołowo, a ogół decy-

ra. To jest coś, co można zrobić bez żadnych za-

naszą współodpowiedzialnością jest tkwie-

społecznego.

opresyjne środowisko – opresja i wyzwolenie

Co prawda mamy te miejscowe plany, które są

dentów, urbanistów, ekonomistów i polityków

sobów. Wiadomo, że jeżeli je mamy, to możemy

nie w systemie pogłębiającym nierówności.

przeplatały się z sobą. Podobnie było z Nową

realną jednostką zarządzania przestrzenią,

odmawia zainteresowania się tymi procesa-

z nich korzystać i możliwości jest bardzo dużo.

Wrócę jeszcze do handlu wysokich częstotli-

KP: To jest kwestia oceny sukcesów i porażek

Hutą. Jest świetna książka Katherine Lebow

ale ona jest dalej rozbijana na coraz mniejsze

mi. Są zajęci tym, co się dzieje tu i teraz – ten

Tokio jest bardzo dobrym przykładem miasta,

wości, o którym mówiłeś na początku. Mo-

modernizmu. Warto otwarcie o tym rozma-

o Nowej Hucie 2, która opisuje podobne procesy.

kawałki – jedna inwestycja może mieć nawet

horyzont czasowy w polityce też się bardzo

które rozwija się wokół kolei. Dlaczego w Tokio

żesz być emerytem weganinem w Szwecji,

wiać, uświadomić sobie, że nie ma powrotu do

Nowa Huta wyznaczyła pewne ogólne ramy,

kilka wuzetek, bo dzięki temu można obejść

zawęził. Żaden rząd nie jest w stanie przepro-

jest mało samochodów? Bo miasto rozwijało

który całe życie głosował na socjaldemokra-

tamtej powojennej sytuacji, że funkcjonujemy

nie tylko urbanistyczne, ale też społeczne czy

jakieś przepisy budowlane, na przykład te

wadzić długoterminowych reform, bo już po

się w oparciu o kolej i to nadało temu miastu

cję, ale twój fundusz emerytalny inwestuje

w zupełnie innej rzeczywistości. Możemy

o wymaganej liczbie miejsc parkingowych.

roku czy półtora od momentu przejęcia władzy

określone ramy. Więc jeżeli mamy zasoby, to

na giełdzie, gdzie spekuluje się żywnością

natomiast nauczyć się wyciągać wnioski

To jest przestrzenny odpowiednik tych

zaczyna się kampania związana z kolejnymi

można to zrobić, natomiast Angel mówi raczej

i w ten sposób przyczyniasz się do podno-

szybkich transakcji w ekonomii, czyli tam

wyborami. System polityczny, w którym

o rzeczywistości krajów typu Angola.

szenia cen tej żywności. Żyjemy w cieniu

mamy nanosekundy, bardzo małe jednostki

funkcjonujemy, sprawił, że interesujemy się

and Polish Society 1949–1956, Ithaca: Cornell Univer-

czasowe, a tu mamy bardzo małe jednostki

wyłącznie takim gaszeniem pożarów. Nikt nie

MK: W Kopenhadze budujemy nową dziel-

przestrzenne.

jest w stanie przygotować polityki na kolejne

nicę Ørestad na podobnej logice – najpierw

sity Press, 2013.

z sukcesów i porażek przeszłości, zwłaszcza że tych pierwszych było, moim zdaniem, jednak trochę więcej niż klęsk. Jedną z moich ulubionych książek jest publikacja Stephena

S. Kotkin, Magnetic Mountain. Stalinizm as a Civilisation, Orlando: University of California Press, 1995.

K. Lebow, Unfinished Utopia. Nowa Huta, Stalinism

autoportret 1 [56] 2017 | 14

pisze, że żywności, którą produkujemy,

autoportret 1 [56] 2017 | 15

M. Caparrós, Głód, przeł. M. Szafrańska-Brandt, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2016.

doktryny neoliberalnej, która zbankrutowa-

narodowym, systemy edukacji były bardzo

międzynarodowym. Myślę, że nawet otoczenie

się przyzwyczailiśmy. Tak się nie da. Jak mówi

przegramy, to to jest koniec prawdopodobnie.

technologicznych. Być może za chwilę cała

ła w 2008 roku, ale ciągle dominuje. Co w tej

wyizolowane itd. Dziś żyjemy w rzeczywistości,

Donalda Trumpa zdaje sobie sprawę z powagi

Naomi Klein: klimat zmienia wszystko. Musimy

Ale nie walka jest celem samym w sobie. Celem

rewolucja może dokonać się właśnie dlatego,

sytuacji? Co jeszcze proponuje Angel?

której różne sfery – gospodarka, kultura, infor-

sytuacji w kwestii globalnego ocieplenia, choć

dokonać rewolucji w głowie i uświadomić sobie,

samym w sobie, moim zdaniem, jest radykalna

że te zmiany mogą dotknąć klasę średnią: al-

macja – zostały zglobalizowane. Polityka jest

w mediach udaje, że jest inaczej. Interesuje ich

że świat za pięć, dziesięć czy piętnaście lat nie

rewizja porządku międzynarodowego w skali

gorytmy w niektórych dziedzinach zaczynają

KP: Proponuje tylko tyle, ale myślę, że to jest do-

ostatnią dziedziną, która oparła się globalizacji.

inna logika: po prostu będziemy mieli wielką

będzie wyglądał tak, jak wygląda dzisiaj. Czy

globalnej. W tym momencie Chiny wysuwają

sobie radzić lepiej od ludzi. Czy w obliczu

bry punkt wyjścia, żeby pociągnąć planowanie

Państwo narodowe cały czas było podmiotem

walkę o zasoby i w interesie bogatych krajów

tego chcemy, czy nie, uczestniczymy w podróży

się na pozycję światowego lidera w walce z glo-

tych zmian możemy myśleć o planowaniu

trochę dalej. Budujemy drogę, to może buduje-

i cały czas nim pozostaje. Wybieramy Parlament

Zachodu jest to, żeby stworzyć twierdzę, która

od punktu A do punktu B. Zastanówmy się,

balnym ociepleniem, ale wciąż nie wiadomo,

nowego porządku społecznego?

my też szpital, może budujemy szkołę. I koniec

Europejski, ale życie polityczne wciąż zamyka

będzie odizolowana i pilnie strzeżona, a reszta

czy chcemy być biernymi pasażerami, pod-

kto będzie tym podmiotem, głównym motorem

końców, lądujemy w punkcie wyjścia, czyli w tej

się w państwach. Nie mamy globalnego rządu.

świata niech skacze sobie do gardeł. Ta doktry-

miotami tego procesu, i za dziesięć lat doznać

zmiany. Natomiast w perspektywie najbliższej

KP: Tak, to też byłaby absolutna rewolucja.

na tworzenia kotła z „reszty świata” jest właśnie

wielkiego szoku i zorientować się, że coś się

przyszłości, tej wyobrażalnej przyszłości, czyli,

W 1930 roku Keynes napisał esej „Możliwości

realizowana na Bliskim Wschodzie.

zmieniło, coś umarło, coś zniknęło, że świat już

powiedzmy, kolejnych pięciu lat, to jest walka

ekonomiczne dla naszych wnuków”. Zapowia-

doktrynie planowania z lat 50. i 60. XX wieku. Neoliberalizm był pewną odpowiedzią na pro-

MK: Polityka też ulega globalizacji. Świad-

blemy keynesizmu, natomiast należy też pamię-

czy o tym choćby niedawna decyzja podjęta

nie będzie taki, jaki był? Teraz w Ameryce, to

o państwo narodowe, która jeszcze nie została

dał w nim, że wzrost produktywności przez

tać, że to była w pewnym sensie kontrrewolucja

w obrębie poszczególnych państw o podpi-

MK: I co my, jako ta globalna opinia publicz-

jest to doświadczenie, przez które liberałowie

przegrana: są jeszcze Francja, Holandia, Niem-

automatyzację sprawi, że praca przez dwa

polityczna. Neoliberalizm wszedł nam w krew,

saniu traktatu CETA, żeby wskazać jeden ze

na, możemy z tym zrobić?

przechodzą po elekcji Trumpa, bo zakładali, że

cy. Rewolucja neofaszystowska jest jeszcze do

dni w tygodniu wystarczy, żeby zaspokoić

w tym sensie, że dla wielu jest oczywistością, ale

świeższych przykładów.

wystarczy wystawić Hilary Clinton i business as

zatrzymania.

potrzeby społeczeństwa. To jest technologicz-

nie zawsze tak było. Ten system w Wielkiej Bry-

KP: Wróćmy do idei planowania. Elementem

usual można utrzymać. Okazuje się, że nie. Ta

nie możliwe już w tym momencie. Dlaczego to

tanii, ale też w Stanach, został wprowadzony na

KP: Właśnie do tego zmierzam. To się teraz

światopoglądu planistycznego było założenie,

zmiana i tak się dzieje. Możemy więc być albo

MK: Czy możemy mówić o planowaniu

się jeszcze nie wydarzyło? Antropolog David

bagnetach żołnierzy. W 1968 roku w USA była

zmienia. Pierwszym takim kluczowym wy-

że jeżeli mamy plan pięcioletni, a po nim mamy

biernym podmiotem tego procesu i jak on nas

w trakcie tego procesu transformacji, prze-

Graeber odpowiada, że w pracy nie chodzi

praktycznie wojna domowa. Gwardia narodo-

darzeniem, które zmieniło politykę w sensie

kolejny plan pięcioletni, to przyszłość nie jest

zaprowadzi w zupełnie nieznane miejsce, to

mieszczania się z punktu A do B? Czy jest

wyłącznie o to, żeby coś wytworzyć, tylko

wa pacyfikowała, i to dosłownie, Waszyngton,

globalnym, były ogólnoświatowe protesty

zwykłą kontynuacją teraźniejszości, w tym

się obudzić prawdopodobnie z ręką w nocniku,

możliwa jakakolwiek strategia, na której

o to, żeby kontrolować ludzi. Czyli cały postęp

Chicago itd. Więc to była odpowiedź elit na to, że

przeciwko inwazji w Iraku w 2003 roku. Wzięły

sensie, że przyszłość się zmienia. Zakładamy, że

albo starać się faktycznie w jakiś sposób tym

możemy cokolwiek zbudować?

technologiczny, który widzimy od lat 50., 60.

klasa ludowa na Zachodzie zaczęła realnie przej-

w nich udział dziesiątki milionów osób na ca-

po realizacji planu, będziemy w innym punkcie

procesem sterować.

mować władzę. Oni się bali, że będzie rewolucja

łym świecie, które wyszły tego samego dnia na

niż na początku. Natomiast ten paradygmat neo-

KP: Kolejne pięć lat to walka o przejęcie

cież technologia miała nas wyzwolić. Obecnie

w sensie dosłownym. To była odpowiedź bardzo

ulice w jednej sprawie. Wiadomo, że już w 1968

liberalny, który z jednej strony redukuje czas

MK: Kto by miał sterować tym procesem?

państwa. Pytanie, kto przejmie państwo

technologia służy temu, żeby nas kontrolować,

brutalna, można wymieniać to, co CIA zrobiło

roku dochodziło do masowych protestów

do tych nanosekund operacji finansowych albo

Bo na razie stery trzymają Trumpowie tego

od liberałów: faszyści czy lewica? Ja mam

głównie w miejscu pracy. Wyobraź sobie, co

i w Chile, i w Indonezji. Ktoś podliczył, że łącznie

w różnych miejscach, ale każdy z nich – czy to

odległych horyzontów wzrostu – bo wzrost jest

świata.

nadzieję, że lewica. W momencie, kiedy lewica,

by się wydarzyło, gdyby odwrócić proporcje

ofiary polityki zagranicznej USA w XX wieku to

w Czechosłowacji, czy w USA, czy we Francji –

świętą krową, którą uwielbiają i do której modlą

ta prawdziwa, odzyska państwo, kolejnym

– dwa dni pracy, pięć dni odpoczynku. Myślę,

około 10 milionów osób. Więc neoliberalizm

dotyczył innej kwestii. Natomiast w 2003 roku

się ekonomiści – z drugiej strony eliminuje ten

KP: Rewolucja neofaszystowska, która odbywa

krokiem na pewno będzie zorganizowanie

że przez pierwsze pół roku ludzie by odsy-

to nie była wyłącznie intelektualna odpowiedź,

chodziło o jedną sprawę i to jest pierwszy przy-

średni, paroletni okres. Co oznacza założenie, że

się na całym świecie, jest rewolucją przejęcia

nowego porządku międzynarodowego. Tutaj

piali, a potem zaczęliby robić, no właśnie, nie

tylko siłą narzucona doktryna, która po prostu

kład pojawienia się globalnej opinii publicznej.

przyszłość będzie kontynuacją teraźniejszości,

państwa. Radykałowie przejmują teraz państwo

należy wyciągnąć lekcję i z sukcesów, i z pora-

wiadomo co. I to jest duże zagrożenie. Ludzie

później za pomocą mediów, między innymi,

Drugim przykładem takiej mobilizacji politycz-

czyli business as usual: za rok, dwa, trzy świat

od liberałów, a w zasadzie to, co z państwa zo-

żek wieku XX. Pomysły się pojawiają. Tak, to

robiliby to, na co mają ochotę. Byliby pro-

została rozpowszechniona. W tym kontekście

nej na zupełnie niespotykaną skalę są strajki

będzie wyglądał tak samo jak dzisiaj, może

stało po tym, jak liberałowie bardzo skutecznie

nie jest problem produkcji tylko redystrybucji,

duktywni, tylko robiliby rzeczy, które nie są

warto zrehabilitować pewne pomysły, które

generalne w Indiach, w których w zeszłym roku

ilościowo będzie inny, to znaczy będzie więcej

państwo zwinęli. Ewidentnie funkcjonuje taka

co też nie było w ogóle istotne w horyzoncie

częścią tego biegu ekonomicznego. Organizo-

poprzedzały neoliberalizm i które się spraw-

wzięło udział około dwustu milionów osób.

tego albo tamtego, ale jakościowo będzie tym sa-

mniej lub bardziej świadoma nacjonalistyczna

dwudziestowiecznej lewicy. Teraz kwestia

waliby spotkania, pisaliby książki, spędzaliby

dziły. Natomiast nowością faktycznie jest to, że

Myślę, że to są zjawiska, z którymi należy się

mym. Przyzwyczailiśmy się do pewnego życia,

międzynarodówka, która uczy się nawzajem od

redystrybucji będzie kluczowa dla ekonomii,

czas z przyjaciółmi, może by kupowali. Myślę,

żyjemy w bardziej zglobalizowanym świecie i to

zmierzyć. I teraz pytanie: jak można je zopera-

chcielibyśmy utrzymać jego poziom, chcieliby-

swoich emanacji: Trump uczy się od Brexitu,

czyli dyskusje: czy wprowadzać pełne zatrud-

że ludzie, którzy większą część wolnego czasu

różni nas właśnie od świata z połowy ubiegłego

cjonalizować? Na pewno nie da się rozwiązać

śmy, żeby faktycznie nasza przyszłość wyglą-

Le Pen uczy się od Trumpa, Kaczyński uczy się

nienie czy dochód gwarantowany.

oglądają telewizję, robią to, bo są po prostu

wieku. Teraz możemy obserwować powrót do

tych problemów w skali państwa narodowego.

dała tak jak teraz, może żebyśmy mieli trochę

od Orbana i Bóg wie, ile Trump nauczył się od

państw narodowych i tendencji izolacjonistycz-

Co nie oznacza, że państwo narodowe nadaje

większe mieszkanie, może trochę większą

Kaczyńskiego. Widać, że oni przejmują państwo

MK: Przy tych dyskusjach o dochodzie gwa-

chcą. Wystarczy dać im trochę więcej wolnego

nych. W latach 60. był jeden czy dwa kanały

się do kosza, ono jest moim zdaniem bardzo

pensję, może trochę więcej wolnego czasu, ale

narodowe, więc trzeba zawalczyć o to państwo,

rantowanym pojawia się pytanie o przyszłość

czasu i zaczynają racjonalnie i produktywnie

telewizji, każdy czytał gazetę w swoim języku

potrzebne, ale powinno działać w kontekście

generalnie utrzymali ten styl życia, do którego

to jest ta walka, która się teraz odbywa. Jeżeli ją

pracy w kontekście zachodzących zmian

ten czas wykorzystywać. ■

autoportret 1 [56] 2017 | 16

nie idzie w kierunku emancypacji, choć prze-

zmęczeni. To nie jest tak, że ludzie tego właśnie

autoportret 1 [56] 2017 | 17

ILUSTRACJE: DAN GREEN

Tarcza wielu możliwości Z Krzysztofem Nawratkiem, urbanistą, architektem i nauczycielem akademickim z Sheffield University rozmawia Dorota Leśniak-Rychlak Dorota Leśniak-Rychlak: Czym jest planowa-

socjologię, miejską ekonomię. Teoria urba-

utraty legitymizacji zawodu. Nie bardzo więc

nie? Jak byś sformułował definicję tego pro-

nistyczna jest – mówiąc pół żartem – każdą

wiadomo, po co są urbaniści i komu służą. Z jed-

cesu? I od razu zapytam też, o relację między

teorią, która w jakimkolwiek stopniu opisuje to,

nej strony mamy tradycję participatory planning,

teorią a praktyką. Rzeczywistość urbani-

co dzieje się w mieście. Czy istnieją fenomeny,

która dziś ujawnia się wśród planistów działają-

styczna a teoria urbanistyczna, w jakim

które są jedynie miejskie, i nie mogą być użyte

cych na obrzeżach ruchów miejskich – zarówno

paradygmacie planowania teraz jesteśmy?

do tego, by wychodzić w bardziej uniwersalne

tych formalnie zatrudnionych w pracowniach

rejestry – pozostawiłbym jako pytanie otwarte.

czy w miastach, jak i tych działających trochę na

Co do obowiązującego paradygmatu pla-

zewnątrz (ale nie do końca) systemu (jak funda-

Krzysztof Nawratek: Planowanie to próba

autoportret 1 [56] 2017 | 18

zmierzenia się z nieznaną przyszłością. Próba

nowania – nie jestem praktykującym planistą,

cja Napraw Sobie Miasto). Ja na swoje potrzeby

jej oswojenia, najczęściej w postaci ekstrapola-

więc nie jestem prawdopodobnie najlepszą

mówię też o paradygmacie modernistycznym –

cji istniejących tu i teraz trendów, czasem z pró-

osobą, by o tym mówić, ale patrząc trochę

projektowaniu przyszłości jako lepszej teraź-

bą „zaklęcia” tej przyszłości w pożądane formy.

z zewnątrz, okiem najpierw praktykującego

niejszości; paradygmacie postmodernistycz-

Pytanie o teorie urbanistyczne jest trudne,

architekta i urbanisty (urban design), a potem

nym – projektowaniu przyszłości jako lepszej

bo w zasadzie ciężko powiedzieć, czym jest,

akademika, powiedziałbym, że planowanie

przeszłości i paradygmacie post-postmoderni-

albo raczej czym nie jest – niemal wszystko, co

przestrzenne jest w ciężkim kryzysie od dłuż-

stycznym (głównie związanym z ideą smart city)

dzieje się w mieście, dostaje oznacznik „miej-

szego czasu. Nie tylko w Polsce, rozwiązanie Izb

jako o powstrzymywaniu przyszłości poprzez

ski”, wiec mamy miejską geografię, miejską

Urbanistów widziałbym w szerszym kontekście

kontrolowanie teraźniejszości.

autoportret 1 [56] 2017 | 19

DLR: Chciałabym chwilę zatrzymać się

DLR: Projektowanie partycypacyjne stało się

systemu. Jakie widzisz możliwości wpro-

by nie tyle planować miasta, a je tworzyć; by

KN: W odniesieniu do miasta, postsekularyzm

stabilizację nie ma zgody, bo ona odrzuca owo

przy tym ostatnim (do partycypacyjnego

ważnym postulatem między innymi ruchów

wadzania innej logiki na poziomie bar-

wytworzyć „tarczę wielu możliwości”. Żeby

jest niemal całkowicie zanurzony w interwen-

doświadczenie religijne, o którym mówiłem. To

planowania jeszcze powrócimy). Przeczy-

miejskich, równocześnie, jak piszesz, jest to

dziej ogólnym, choćby skali miasta, wobec

to się jednak udało, punkt ciężkości musiałby

cji Jurgena Habermasa z początku XXI wieku.

jest sytuacja, w której musimy wciąż iść naprzód

tałam u ciebie ważne zdanie: „Współczesne

odpowiedź na brak legitymizacji neoliberal-

wszechogarnialności kapitalizmu (nawet

zostać przesunięty na rozumienie i analizę

W skrócie, Habermas postulował wprowadze-

– jeśli się zatrzymamy, to upadniemy.

planowanie flirtuje z big data i koncepcjami

nego planowania. Uczestnictwo jest łatwo

w wersji zombie)?

skutków, jakie owo eksperymentowanie

nie języka religijnego do sfery publicznej tam,

smart city – próbuje kontrolować teraźniej-

przechwytywane przez logikę rynku i służy

przynosi. Tu byłoby więc miejsce na smart

gdzie język świecki nie wystarcza aktorom

DLR: Naprzód, ale dokąd? Piszesz o etycznym

szość, by zaplanować przyszłość”. Te teorie

często z jednej strony właśnie uzasadnieniu

KN: Od pewnego czasu interesuje mnie per-

city i big data jako elementy „feedbacku”, jaki

społecznym, by się poprawnie wypowiedzieć. To

celu naszych działań, na przykład miasta do-

zyskują ogromną popularność w Polsce, są

niepopularnych decyzji władz, a z drugiej

spektywa postsekularna w radykalnej wersji,

otrzymujemy. Musimy też wiedzieć, czego

był (jest?) postulat pewnego przeorientowania

brego dla mieszkańców, czyli, jak rozumiem,

też napędzane przez korporacje sprzedające

bywa już wykorzystywane po prostu jako

czyli takiej, która w zasadzie kwestionuje zało-

chcemy od przyszłości. Musi istnieć etyczny

granic świeckiego, liberalnego społeczeństwa

wprowadzeniu innej niż kapitalistyczna, logi-

poszczególne smart technologie. W jaki spo-

narzędzie marketingowe. Autentyczne

żenie, że kiedykolwiek byliśmy rzeczywiście

fundament tego, co robimy. Kiedyś to brzmia-

Zachodu. Z tej perspektywy, postsekularna

ki czy bardziej nawet aksjologii. Dlaczego idea

sób można wprowadzać krytyczny element

uczestnictwo jest zbyt sfragmentaryzowane,

w świecie świeckiego społeczeństwa. Oczywi-

łoby banalnie, ale dziś, w świecie, w którym

teoria miejska zajmuje się na przykład dystry-

the commons – dóbr/dobra wspólnego wydaje

do dyskusji na temat smart city? Czy też

by stawić czoła narracji kapitalistycznej. Co

ście w polskim kontekście, takie zainteresowa-

ksenofobia wróciła do głównego nurtu polity-

bucją przestrzenną nowych ruchów religijnych,

ci się niewystarczająca (czy nawet błędna)?

należy je porzucić jako manifestacje systemu

zatem należy z nim zrobić?

nia są podejrzane i lokują mnie potencjalnie

ki, w którym kwestionowanie równego statusu

czy też charytatywną działalnością organizacji

I pytanie oczywiście jeszcze – jak ten nasz

neoliberalnego? KN: Jestem bardzo sceptyczny jeśli chodzi

po stronie jakiejś kleroprawicy. Nic bardziej

wobec prawa staje się uprawnioną narracją,

religijnych w miastach. To, o czym ja mówię,

marsz naprzód ma wyglądać, z czego stworzy-

KN: Myślę, że dotknęłaś sedna sprawy – tego,

błędnego. Ja wychodzę od obserwacji, że mia-

przypominanie etycznego, uniwersalistycz-

czyli radykalna postsekularna teoria miejska

my tę tarczę wobec Nieznanego/Obcego?

że projektowanie partycypacyjne jest zbyt

sta o silnym elemencie religii w polityce, takie

nego fundamentu jest absolutnie kluczowe.

całkowicie odrzuca (albo ignoruje) stanowisko

o możliwości krytycznego wykorzystania

fragmentaryczne, by stanowić jakąkolwiek

jak Dubai, Kuala Lumpur czy Teheran, niczym

Mówiąc wprost – ustalmy etyczny cel naszych

Habermasa. Zamiast traktować grupy religijne

KN: Dobro wspólne jest bardzo fajne, tyle

(przejęcia) idei smart city w wersji propono-

przeciwwagę dla rynkowych spekulacji.

się nie różnią w mechanizmach rozwoju od

działań, na przykład: chcemy miasta, w którym

jako subkultury, proponuję odejście od trakto-

tylko, że angażuje nas w ciągłą aktywność,

wanej przez IBM… Mam też fundamentalny

Z drugiej jednak strony, jest to malutki wyłom

miast, gdzie religia nie ma znaczenia. Tehe-

wszyscy jego mieszkańcy mogliby wieść dobre

wania ich esencjonalnie i przyjęcia feministycz-

by nim zarządzać, by je utrzymywać. Z tego

problem, o którym wspomniałem powyżej

w systemie, dający (albo mogący dawać)

ran jest szczególnie interesujący, bo islamski

życie, i eksperymentujmy z różnymi rozwiąza-

nej perspektywy skupiającej się intersekcjonal-

punktu widzenia, jest po prostu kosztowne –

– flirt z big data raczej zamyka niż otwiera

ludziom poczucie sprawczości. Myślę, że warto

rząd realizuje założenia planistyczne z lat 60.

niami, które mogą nas do tego celu przybliżać.

ności (intersectionality), czyli traktującej grupy

przykład budżetu partycypacyjnego z Porto

przyszłość. Również dlatego, że big data

bardzo bacznie obserwować dwa miasta, gdzie

XX wieku, sformułowane przed rewolucją,

Zamiast planowania, skupmy się na analizie

religijne nie jako jednorodne struktury, lecz

Alegre, gdzie ludzie się po prostu zmęczyli –

wprowadza radykalną zmianą w uprawianiu

rządzą ludzie jakoś tam kojarzeni z ruchami

żeby było śmieszniej – przez amerykańskich

i dyskusji skutków. Planiści powinni działać

jako pewien stan istnienia różnorodnych sieci

jest tu moim zdaniem bardzo ważny. Dlatego ja

nauki – nie tylko usuwa znaczenie małych

miejskimi i etosem partycypacji – myślę oczy-

planistów. Religia działa więc jako stabilizator

z jednej strony jak dzieci, które nie wiedzą, że

społecznych. Bycie wyznawcą/wyznawczynią

używam (w nawiązaniu do Murraya Bookchi-

próbek i badań jakościowych (zostawmy na

wiście o Gorzowie i o Słupsku. Moja intuicja

lub/i jako proteza. Tym, co mnie interesuje,

tak nie można, a z drugiej strony jak strażacy,

jakiejś religii jest tylko jedną z charakterystyk.

na) pojęcia „druga przyroda”. Czegoś co jest

chwilę kwestie, na ile rozróżnienie na badania

bowiem jest taka, że (za przykładem Kurytyby

jest pytanie znacznie bardziej fundamental-

którzy zapobiegają pożarom, albo je gaszą, gdy

Jednocześnie mój radykalny postsekula-

wspólne, ale jest dane – nie musimy się tym

jakościowe i ilościowe ma sens), ale przede

i Jaime Lernera) pewna „rama instytucjonalna”

ne – pytanie o nieznane. Rudolf Otto w swej

już wybuchną.

wszystkim kwestionuje potrzebę konceptuali-

na poziomie miasta, jeśli zostaje sprzęgnięta

pracy o świętości (z 1912 roku) wskazał relację

zacji, potrzebę istnienia jakiejkolwiek teorii.

z oddolnymi działaniami, może dać dobre

pomiędzy człowiekiem a Absolutnie Niezna-

DLR: Pojawiło się w twojej wypowiedzi

Big data stwarza pokusę niemal dowolnego

rezultaty. Taki był początkowo pomysł na

nym jako fundament każdej religii. Religia po

układania danych w różnorodne narracje. To

Łódź, ale wygląda na to, że stare struktury tam

prostu próbuje owo przerażenie ze spotkania

jest jednak moment, w którym potencjalnie

zwyciężyły i choć miało być dobrze, jest dziś

może pojawić się element transgresji (wydaje

jak zawsze bywało.

ryzm uznaje „doświadczenie religijne” i „wy-

zajmować. A dokąd? Do lepszego, inkluzyw-

obraźnię religijną” za składową część ludzkiego

nego świata oczywiście! Jak taki świat miałby

myślenia i działania. W skrócie – doświadczenie

wyglądać, jest właśnie kwestią z jednej strony

bardzo wiele wątków. Jakbyś mógł jeszcze,

zderzenia z Absolutnie Nieznanym jest uniwer-

dyskusji narracji, z drugiej ciągłego ekspery-

zanim przejdziemy do szczegółów twojej

salne. Różne religie w różny sposób usiłowały

mentowania. To właśnie to sprzężenie zwrotne:

z Nieznanym zmniejszyć, a Nieznanego oswoić.

propozycji, powiedzieć więcej o postsekula-

sobie z tym doświadczeniem radzić, mecha-

eksperyment – feedback – stabilizacja/kolejny

Ów Nieznany czai się również w przyszłości

ryzmie w urbanistyce. Wtedy będzie można

nizmy radzenia sobie są obecne w ludzkim

eksperyment jest mechanizmem owej „tarczy”.

– tu jest moment, w którym doświadczenie

zobaczyć radykalność w kontekście myśli

myśleniu i działaniu na różnych poziomach. Są

łaniach w tym kierunku – mówię o wystawie

DLR: Wróćmy jeszcze do opisu stanu, w któ-

religijne spotyka się z planowaniem prze-

Habermasa, do której się odwołujesz. I uwa-

oczywiście również obecne w ustabilizowanych,

DLR: Pierwsze moje pytanie, to skąd wziąć

w Katowicach i nowej wystawie w Muzeum

rym jesteśmy. Mamy kryzys planowania

strzennym. Z tej perspektywy moja wizja

ga na marginesie: w określeniu postsekula-

zinstytucjonalizowanych religiach. Szanuję

mobilizację do poszukiwań (skoro nadal

Warszawy), gdy nie tworzymy teorii, ale two-

globalnie – urbanistyka jest sprowadzona

planowania jest w gruncie rzeczy odrzuceniem

ryzm jest pewne ograniczenie, określenie

pracę, jaką religie wykonywały i wykonują, po

naszą najbardziej witalną aktywnością

rzymy opowieści. Dla mnie to jednak brzmi

do roli facylitatora przepływu kapitału.

wszystkich wspomnianych wcześniej para-

mówi więcej o kontekście niż samej propo-

prostu nie uznaję tej pracy za skończoną. Religie

pozostaje robienie zakupów), a drugie to,

dość postmodernistycznie, więc nie jestem

Propozycje, które się pojawiły z rejestru

dygmatów, które starają się przed przyszłością

zycji. Jak ewentualnie można by to przefor-

stabilizują społeczne doświadczenie kontaktu

ile mamy czasu… To ostatnie oczywiście

przekonany, że to jest kierunek, w którym

urbanistyki taktycznej, wydają się zale-

uciekać. Ja proponuję, by się z nią zmierzyć,

mułować dla celów głębszego zrozumienia

z Obcym/Nieznanym, ulegają więc pokusie

w kontekście nadchodzącej katastrofy

powinniśmy iść…

dwie próbą hakowania neoliberalnego

by zradykalizować miejskie prototypowanie,

konceptu?

radykalnej stabilizacji. Na taką radykalną

klimatycznej.

mi się, że Paweł Jaworski idzie w swych dzia-

autoportret 1 [56] 2017 | 20

autoportret 1 [56] 2017 | 21

KN: Pytania o mobilizację i o czas się splata-

w stanie zakumulować sprawczość. Karatani

zużywamy. I pytanie o doświadczenie

sensu. Metafizyczna? Może trochę bardziej.

inkluzywnym mieście z niemarskistowskiej

ją – z Nieznanym/Obcym mamy do czynienia

wyróżnia cztery mechanizmy wymiany: (A)

religijne, które, o ile dobrze rozumiem, ma

Prawdę mówiąc, za bardzo nie wiem jeszcze,

perspektywy. Bo albo mamy marksistowską

ciągle. Możemy tego nie dostrzegać, albo się

wymuszony dar (na poziomie wspólnot, nie

być źródłem wspólnych wartości? Jakie one

jakiego słowa chciałbym użyć. Tak, próbuję ra-

krytykę, albo rożne rodzaje „miękkiego neoli-

z owym Nieznanym/Obcym odważnie zmie-

jednostek), (B) grabież i dystrybucja (to jest

mogłyby być, czy faktycznie jest możliwe

dykalnie odrzucić TINA, natomiast na ile mój

beralizmu”. Myślę, że najbliżej mi do różnych

rzyć. Z oczekiwaniem patrzę na nową politykę

poziom państwa – dziś obecne w podatkach),

ich uwspólnienie – oprócz inkluzywizmu,

głos jest odosobniony? Rozmawiamy ostatnio

propozycji feministyczno-zielonych gospo-

nadziei, która zaczyna się rodzić w różnych

o którym już wspomniałeś.

z Justinem Beaumontem, który był redaktorem

darek miejskich. Z wielką ciekawością patrzę

miejscach świata. Wydaje mi się, że rok 2016

„translacji” każdej rzeczy i każdej usługi),

wydanej w 2012 książki Postsecular City. Justin

na eksperymenty w Barcelonie, które łączą

pokazał nam czarną, przerażającą wizję

to jest wymiar globalnego kapitalizmu oraz

KN: No właśnie po to jest owa „druga natura”,

dość wydaje się entuzjastycznie podchodzić

radykalną lewicę z ruchem DYI, z makersami,

przyszłości, a w 2017 zaczną pojawiać się wizje

(D) „niewymuszony dar”. To ostatnie istnieje

by nie niszczyć tej pierwszej. To jest ekosystem

do tez, które głoszę. Ale może jego entuzjazm

z ruchem wokół fab-labów. Ale za wcześnie,

znacznie pogodniejsze. Inkluzja i empatia

tylko szczątkowo w niektórych wspólnotach

na wyższym poziomie. Zresztą, nie wiem, czy

jest tylko potwierdzeniem, że przemykam się

by coś więcej o tym, co się w Barcelonie dzieje,

zaczynają być słowami z języka polityki, uży-

religijnych, w rodzinach, to jest wizja komu-

widziałaś, kiedyś sobie narysowałem miasto

opłotkami głównej debaty o współczesnym

powiedzieć. Mam tylko nadzieję, że gdzieś tam

wanymi przez nieprawicowych kandydatów

nizmu w ujęciu Karataniego, jako ostatniego

dla 9 miliardów ludzi o gęstości Barcelony,

mieście. Wydaje mi się, że jestem jednym

w zielono-konserwatywno-postsekularno-fe-

we Francji, Holandii.

etapu rozwoju ludzkości. Ja oczywiście nie

wyszło mi, że powierzchniowo to byłoby około

z nielicznych, którzy myślą o progresywnym,

ministycznym mieście się spotkamy. ■

wierzę w żaden ostatni etap, dlatego widzę

2/3 Francji… Więc to raczej nieefektywność,

DLR: W twoim ostatnim nieopublikowanym

jego „niewymuszony dar” raczej jako poprze-

rozrzutność i marnotrawstwo jest problemem,

jeszcze tekście Engagin with an agency of the

dzający A, ten moment, w którym człowiek

a nie brak środków, miejsca itd. Natomiast

unknown: Towards radical postsecular urban

był jeszcze zanurzony w swej zwierzęcości,

co do doświadczenia religijnego, to przede

theory odnosisz się do krytyki samej logiki

był zanurzony w naturze, z której czerpał, ile

wszystkim chodzi mi o doświadczenie Innego/

dobra wspólnego zaproponowanej przez

chciał (i mógł).

Inności i tego, jak sobie z tym radzimy. Inklu-

Kojina Karataniego, który przeanalizował

zywizm czy radykalny uniwersalizm to już jest

sposoby wymiany, zwracając uwagę na

DLR: Rozwiń proszę pojęcie drugiej natury

projekt, on nie wychodzi bezpośrednio z do-

logikę „daru” bez konieczności jego odwza-

czy drugiej przyrody? Jest dana, ale przez

świadczenia religijnego, choć moim zdaniem

jemniania. Jakbyś mógł streścić idee Karata-

kogo?

może z niego brać swą inspirację. Ale jako taki,

niego i powiedzieć, jak ta preferowana przez

ten początkowy impuls religijny jest neutralny

niego logika „daru” mogłaby się materializo-

KN: Druga natura to właśnie powrót do

wać w mieście…

mechanizmu bezwarunkowej dystrybucji. To

aksjologicznie.

może się wiązać z Bezwarunkowym Dochodem

DLR: Rozumiem, że poprzez postulat rady-

KN: Co do Karataniego, dokonał on bardzo cie-

Podstawowym, to może się wiązać z miejską

kalnej postsekularnej teorii urbanistycznej

kawego przesunięcia z zainteresowania „środ-

infrastrukturą (Wi Fi, woda, mieszkania,

(pytanie raz jeszcze, czy mógłbyś ją nazwać

kami produkcji” na środki wymiany. Jego

urban farming). Druga natura to coś, z czego

bez odniesień „post” – jakie słowo by wtedy

najnowsza książka jest dostępna jedynie po ja-

możemy czerpać, bo jest tego w nadmiarze.

padło? – religijnej, metafizycznej, ontolo-

pońsku, więc na rozwinięcie tej myśli musimy

A jest w nadmiarze, bo jest tworzone jako ele-

gicznej?) wpisujesz się w próbę stworzenia

chwilę poczekać, ale z tego co powiedział nam

ment stabilizacji, który ma trwać, a nie który

alternatywy dla TINA (czyli narracji, że nie

w poprzedniej, ciekawe jest zwrócenie uwagi

jest elementem systemu wymiany C. Nie jest

ma żadnej alternatywy dla kapitalizmu), czy

na akumulację sprawczości. Karatani pokazał,

projektowany i tworzony po to, by mógł przez

w politykę nadziei. Do jakiego stopnia twój

jak mechanizm wymiany barterowej, obudo-

niego przepływać kapitał.

głos na gruncie urbanistyki jest odosobniony? Jakie są inne, inkluzywne propozycje

wany kulturowym przymusem odpowiedzi

i co oznaczają w praktyce?

na dar (co wyraża się również w mechanizmie

DLR: Czy faktycznie drugą naturę mamy

zemsty rodowej), uniemożliwia akumulację

w nadmiarze, ostatecznie nasz Spaceship

sprawczości i że tu państwo / imperium oka-

Earth ma jednak ograniczone zasoby, które

KN: Ontologiczna teoria miejska fajnie brzmi,

zywało się po prostu skuteczniejsze, bo było

systematycznie i w coraz większym tempie

ale semantycznie to jednak za bardzo nie ma

autoportret 1 [56] 2017 | 22

autoportret 1 [56] 2017 | 23

PAWEŁ JAWORSKI ANNA KARŁOWSKA

ILUSTRACJE: DOMINIKA WILCZYŃSKA

Zwinna urbanistyka

Podstawowym 1 narzędziem pracy urbanistów

lub – bardziej współcześnie – masterplanów

Dyskusje o specyfice planu urbanistycznego

był, i jest nadal, plan regulujący użytkowanie

dużych firm deweloperskich, tworzących

mają więc dwa wymiary: techniczno-narzędzio-

oraz zagospodarowanie przestrzeni miejskiej.

nowe dzielnice. W modelu rozproszonym,

wy (jak planować?) i społeczno-polityczny (kto

W hierarchicznych modelach zarządzania,

w którym decyzje podejmowane są przez

i co planuje?), co precyzyjnie opisał Lucius Burc-

z wyodrębnionym ośrodkiem decyzyjnym

wiele podmiotów, plany przypominają raczej

khardt 2. Pierwszy wymiar, dość oczywisty, to teo-

w postaci jednej albo kilku osób lub instytucji,

instrukcję lub zestaw reguł gry, ponieważ

ria planowania przestrzennego, właściwa dla da-

które swobodnie dysponują gruntem na cele

opisują zasady, a nie sposób kształtowania

nego systemu organizowania przestrzeni miej-

budowlane, taki dokument jest przeważnie

przestrzeni. Pełnią funkcję koordynacyjną

skiej, która wskazuje, jak poprawnie wykonać

bardzo szczegółowy. Formą właściwie zbliża

– ich zadaniem jest porządkowanie różnych

dokument, żeby móc ową przestrzenią sprawnie

się do projektu architektonicznego w dużej

interesów i wizji na etapie programowania,

i skutecznie zarządzać. Drugi związany jest nato-

skali, podobnego do opracowań dotyczących

a inwestycji w fazie wdrożenia, czy raczej

miast z pytaniami o kształt wspólnoty, w której

przebudowy śródmieść i realizacji osiedli

funkcjonowania jako przepis prawny (plany

żyjemy: o to, kto jest autorem planu i skąd czer-

mieszkaniowych przygotowywanych w XX

miejscowe). Wyjątkiem mogą być opracowania

pie prawo do jego tworzenia; o wartości reali-

wieku przez państwowe biura projektowe dla

dla przestrzeni publicznych o specjalnym

zowane przez taki dokument, ich uzasadnienie

państwowych inwestorów oraz wykonawców

statusie: ze względu na wspólną własność,

i sposób poznania; o jego zakresy merytoryczne

publiczny arbiter może wpływać na nią jako 1

Pojęcia „zwinna urbanistyka” używamy na wzór koncepcji „zwinnego programowania”, czyli metody

autoportret 1 [56] 2017 | 24

inwestor, przekształcając ją w taki sposób, jak dzieje się to w modelu hierarchicznym,

wytwarzania oprogramowania w sposób przyrosto-

lub moderując negocjacje pomiędzy różnymi

wy (w krokach zwanych iteracjami).

użytkownikami takich miejsc.

autoportret 1 [56] 2017 | 25

Por. L. Burckhardt, Who plans the planning?, [w:] tegoż, Lucius Burckhardt writings. Rethinking manmade environments: politics, landscape & design, ed. J. Fezer, M. Schmitz, Wien: Springer, 2012, s. 85.

i to, co się poza nimi znajduje, a także o konse-

wielkie plany nigdy nie przyspieszały rytmu bi-

kwencje planowania oraz kompensowanie jego

cia kobiecego serca; kobiety zawsze były skłonne

negatywnych skutków.

rozważać małe plany” 6. W ten sposób chciała zaznaczyć, że – w jej opinii – środowisko miejskie

PLANY DUŻE I MAŁE

(poddane rewitalizacji) jest kształtowane przez wizje powstające w wyniku negocjowania roz-

Do pełnej formy dyskusję o politycznej wartości

wiązań przez różne i liczne podmioty. Zagospo-

planu urbanistycznego doprowadził dopiero mo-

darowanie oraz funkcjonowanie miasta jest sumą

dernizm i jego krytycy. Stało się tak za sprawą

małych planów, snutych i realizowanych w trak-

zderzenia dwóch postępujących stopniowo pro-

cie załatwiania codziennych spraw, a nie wyni-

cesów: racjonalizacji zarządzania przestrzenią,

kiem świadomego wysiłku ekspertów. W jed-

skutkującej stworzeniem kompleksowego syste-

nym z artykułów Jacobs wskazywała wprost, że

mu planowania, oraz demokratyzacji życia pu-

„ze względu na swoją zależność od map jako pew-

blicznego, która musiała prędzej czy później zro-

nej formy wyższej rzeczywistości planiści i urba-

dzić krytykę totalnego charakteru tego systemu.

niści zakładają, że mogą stworzyć deptak poprzez

Ścieranie się obu tendencji można było zaob-

naniesienie go na mapę w wybranym miejscu,

serwować na konferencji Great Cities w Bostonie

w którym potem zostanie zbudowany. Ale dep-

w 1980 roku, w trakcie której Jane Jacobs polemi-

tak potrzebuje pieszych. Ludzie mają bardzo kon-

trudnych do przyjęcia założeń. Pierwsza musi od-

nieprawidłowe rozwiązanie, ponieważ od po-

później analiz. Będzie to jednak wymagało

obecnie „urbanistyka taktyczna”, niezależnie

zowała z tezami dewelopera Jamesa Rouse’a . Roz-

kretne powody, żeby poruszać się po takich ścież-

woływać się do obiektywnych źródeł swej prawo-

czątku nie dopuszczamy żadnej alternatywy

otwarcia systemu planowania.

od tego, co właściwie miałoby się kryć pod tym

mowę rozpoczęły – przywołane przez Rouse’a –

kach w śródmieściu, którymi chodzą […]” 7.

mocności, takich jak: niepodważalny system, nor-

i przez to właściwie jesteśmy zamknięci na in-

W przypadku koncepcji małych planów

hasłem 10. Niskobudżetowe interwencje w prze-

my urbanistyczne, z którymi nie można dyskuto-

formację zwrotną o zaistnieniu sytuacji krytycz-

teza, że suma pojedynczych decyzji daje nową

strzeni publicznej, prowadzące do czasowej

rzucenia „małych planów”, pozbawionych „magii,

dzajów planów – dużych i małych – mają jeden cel:

wać, wyróżniony zakres wiedzy określonej grupy

nej. W tym kontekście odwołanie się do słów

jakość, nie wytrzymuje zderzenia z rzeczywi-

zmiany w skali lokalnej, mogą dość szybko oka-

która sprawia, że ludzkie [man’s] serca biją szyb-

chcą zapewnić stabilność i ciągłość rozwoju prze-

społecznej czy pozycja suwerena. Druga przyjmu-

Burnhama o „logicznym diagramie” przypomi-

stością. W jakich sytuacjach? Po pierwsze, gdy

zać się jednorazowym wydarzeniem, ekspery-

ciej” 4. Wprowadzenie takiego punktu odniesie-

strzeni miejskiej. Pierwsza grupa chce użyć narzę-

je natomiast, że miasto jako całość nie ma swojej

na jedynie magiczne zaklęcie, które ściąga nam

sklejamy z sobą małe plany oparte na przy-

mentem, którego nie jesteśmy w stanie powtó-

nia od razu zdefiniowało dyskusję: jej uczestni-

dzi opartych na szczegółowej kontroli pojedyn-

własnej wartości i jest jedynie zbiorem jednostek

na głowę kolejne kłopoty i pytania o to, co wła-

zwyczajeniach różnych osób, wynikających

rzyć, zinterpretować, zrekonstruować anali-

cy znaleźli się w tradycji planowania rozumia-

czych zmian, pozwalających na podporządkowa-

sąsiedzkich, w których w sposób względnie bez-

ściwie z tej perspektywy pozostaje „nielogicz-

z ich własnego i ograniczonego doświadcze-

tycznie i rozszerzyć. Działania typy guerrilla

nego jako tworzenie „diagramów logicznych” ,

nie konkretnych projektów koncepcji docelowej,

pieczny i przewidywalny możemy realizować na-

ne”, czyli na przykład inne logiki niż lansowana

nia, a w efekcie otrzymujemy źle funkcjonują-

urbanism (urbanistyka partyzancka) mogą na-

które porywają wyobraźnię współczesnych i ko-

która została wcześniej opracowana na podstawie

sze małe plany. W tym świecie, za kulisami proce-

w dokumencie (logika pieszego, wzmiankowa-

cą całość. Może tak być na przykład w związku

tomiast być tylko wrzuceniem projektu bom-

lejnych pokoleń swoją spójnością, kompletnością

analiz i prognoz. Druga grupa zakłada natomiast,

sów miejskich, działa „niewidzialna ręka” prowa-

na przez Jane Jacobs, inny model inwestowa-

z budżetem obywatelskim, przeprowadzonym

by, której wybuch przyniesie bezproduktywne

oraz rozmachem i dzięki swojej skali oraz zakre-

że z równoważenia poszczególnych interesów i in-

dząca nas do szczęśliwego finału gry o miasto.

nia itd.). Problemem jest również przyjęta w ta-

bez poprzedzającej dyskusji o strategicznych

skutki, wbrew założeniu o jego sile, przypomi-

sowi zapobiegają – przynajmniej w teorii – poja-

dywidualnych decyzji wyłoni się później specy-

kim sposobie myślenia perspektywa długiego

kierunkach rozwoju dzielnic, co prowadzi do

nającym wiarę w efekt motyla.

wieniu się przypadkowych rozwiązań i marno-

ficzny porządek . Żadna z perspektyw – lotu pta-

trwania, trudna do pogodzenia z powszechnymi

ich zaśmiecania inwestycjami o przypadkowej

trawieniu zasobów. Ten sposób myślenia spotkał

ka czy pieszego 9 – nie jest przy tym pozbawiona

trudnościami, choćby dezaktualizacją założeń

funkcji. Po drugie, gdy uczestniczymy w kon-

Podobnie sprawa wygląda, gdy pod lupę weź-

wynikającą ze zmiany celów, potrzeb lub zaso-

fliktach przestrzennych o dużej skali, w któ-

miemy ryzyko powstania dużych błędów, wpisa-

bów. Starając się temu zapobiec, można poprzez

rych gra interesów prowadzi do ich polaryzacji,

słowa Daniela Burnhama, nawołującego do od-

Od razu zauważmy jednak, że obrońcy obu ro-

się z ironiczną ripostą Jane Jacobs: „śmieszne,

FAŁSZYWA ALTERNATYWA

W związku z tym, jeżeli – chcąc uniknąć problemów modelu wielkich planów

R.B. Gratz, dz. cyt.

J. Jacobs, Downtown is for People, „Fortune Magazi-

ne w każdy z modeli. W przypadku „dużych pla-

negację wskazywać, że to duże plany wyznaczają

a jej aktorzy nie wykazują woli współpracy, co

Planners, www.citylab.com, http://bit.ly/2dICT9R

ne”, kwiecień 1958, przedruk w witrynie fortune.

nów” przede wszystkim nie wiemy, czy w ogó-

nam ramy artykułowania naszych potrzeb, lub

obserwujemy chociażby przy wdrażaniu zmian

taktycznej (por. L. Pfeifer, Tactical Urbanism and

(dostęp: 16 stycznia 2017).

com, http://for.tn/1EjkESX (dostęp: 16 stycznia 2017).

le jesteśmy gotowi na ich realizację, co już może

poszukiwać pomysłu na wzbogacenie urbani-

komunikacyjnych, zakładających odbieranie

the Role of Planners, Montreal: School of Urban

powodować problemy z ich wdrożeniem. Ponad-

styki o system monitorowania wprowadzonych

lub ograniczanie przywilejów jednej z grup.

R.B. Gratz, Jane Jacobs and the Power of Women

Ch. Moor, Daniel H. Burnham. Architect. Planner

Por. A. Wasilkowska, A. Nowak, Warszawa jako

of Cities, t. II, Boston–New York: Houghton Mifflin

struktura emergentna: Em_Wwa 2.0, Warszawa:

Company, 1922, s. 147.

Fundacja Bęc Zmiana, 2009.

to nie jesteśmy w stanie zabezpieczyć się przed

zmian, a także uelastyczniania przyjętych na

J. Jacobs, dz. cyt.

tym, że z nieprawidłowych założeń wyłoni się

wstępie ram na podstawie przeprowadzanych

5 Tamże.

autoportret 1 [56] 2017 | 26

Jeszcze więcej problemów rodzi inna odmiana systemu małych planów – popularna

autoportret 1 [56] 2017 | 27

10 Prototypowanie urbanistyczne można również klasyfikować jako jedno z narzędzi urbanistyki

Planning McGill University, 2013, http://bit. ly/2j6Gkce (dostęp: 16 stycznia 2017). Dla jasności wywodu przyjmujemy jednak, że jest to oddzielna metoda planowania.

mieszkańców „w wirze procesu projektowego” 12,

reprezentowane przez mieszkańców poglądy

zdefiniowane wymagania oraz nieuzasadnione

który pozwoliłby uniknąć opisanych powyżej pro-

(doxa) dalekie są od wiedzy (episteme) ze wzglę-

założenia. Makietę możemy konstruować wielo-

blemów urbanistyki małych planów). W jaki spo-

du na niepełne rozpoznanie sytuacji, w której się

krotnie lub udoskonalać w kolejnych krokach,

sób miałoby się to jednak odbywać?

znaleźli, czy kontekstu społecznego własnych za-

żeby w sposób przyrostowy zbudować ostatecz-

chowań, jak to się dzieje w trakcie debaty o ruchu

ny produkt poprzez wykluczanie fałszywych hi-

Wiedza wykorzystywana przez urbanistów jest gromadzona – dzięki narzędziom kartogra-

samochodowym w mieście? Jaka równowaga bę-

potez na jego temat. Prowadzone wówczas bada-

ficznym i bazodanowym – przeważnie w formie

dzie wynikiem zderzenia poglądów takich osób

nia – podobnie jak proces falsyfikacji w nauce –

danych statystycznych i przekrojowych, a tak-

znajdujących się w „wirze procesu planistyczne-

nie pozwalają nam oczywiście rozstrzygnąć, która

że w sposób sektorowy. Pomimo rozwoju apara-

go”, które bez krytycznego dystansu wypowiada-

jego wersja jest dobra, ale mogą wyeliminować na

tu analitycznego zasadniczą jej wadą jest to, że,

ją się wyłącznie w kategoriach żądań i roszczeń,

wczesnym etapie złe założenia i przez to przybli-

jak zauważa Friedrich August von Hayek, nigdy

a nie potrzeb, albo wręcz nie respektują intere-

żyć się do rozwiązania. W tym punkcie dodajmy

nie będzie obejmować informacji o wszystkich

sów innych osób ? Jane Jacobs próbowała pora-

drugi kontekst naszych rozważań: koncepcję po-

okolicznościach planowania 13, co czyni problem

dzić sobie z tą kwestią za pomocą dyscypliny mo-

lityk publicznych opartych na dowodach (eviden-

pełnego uzasadnienia decyzji planistycznej z sa-

ralnej, co dość łatwo może uciec naszej uwadze

ce-based policy), która uzasadnienia dla przyjęcia

mej swej istoty nierozwiązywalnym. Austriac-

podczas lektury jej pism: z jednej strony mówi-

określonych ustaleń merytorycznych poszukuje

ki ekonomista wskazuje, że lepiej więc skupić

ła o p r a w i e mieszkańców miasta i użytkow-

w wiedzy o działających lub nieprawidłowo funk-

się na tym, jak poszczególni ludzie mogą wyko-

ników przestrzeni do wpływania na jej kształt,

cjonujących instytucjach i konstrukcjach praw-

rzystać dostępne im dane. W pismach Jacobs jest

z drugiej – o o b o w i ą z k u wytworzenia w so-

nych, ciągłej ewaluacji prowadzonych działań

wiele przykładów takich prób zastąpienia my-

bie postawy, którą cechuje „nastawienie obserwa-

i ich doskonaleniu na bazie zebranych informacji.

ślenia w kategorii sieci i systemów urbanistycz-

cyjne, zainteresowanie ludźmi i chęć przemiesz-

nymi interpretacjami wiedzy lokalnej, związanej

czania się pieszo” . Istnienie tej konstrukcji po-

punktów odniesienia – prototyp urbanistycz-

z miejscem o konkretnej lokalizacji i specyficz-

jęciowej o funkcji podpory całego systemu rzuca

ny, który stanowi jednocześnie swoisty dowód

nej wartości społecznej. Towarzyszą im wska-

nam wyzwanie: czy można zbudować nowy mo-

w trakcie tworzenia polityki przestrzennej w mie-

zówki, że taki typ wiedzy jest wystarczający do

del urbanistyki, która wygórowane oczekiwania

ście? To czasowa organizacja ruchu w dzielnicy,

skutecznego skonstruowania małego planu w da-

zamieni w sytuację edukacyjną?

wprowadzona na kilka dni, makieta placu w ska-

nym otoczeniu, dobrze nam znanym ze względu na codzienne użytkowanie. Trudno zaprzeczyć

li 1 : 1, która pokazuje, jakie funkcje będzie peł-

PROTOTYPOWANIE URBANISTYCZNE

trafności tej obserwacji, gdyż faktyczny ruch bu-

– skierujemy naszą uwagę na małe plany,

PROBLEM WIEDZY

próba zaprzeczenia takiemu sposobowi pracy, lecz

dość szybko możemy trafić na indywidualne

głos za jego uelastycznieniem. Problemem nie jest

Czym jest – na tle powyżej zarysowanych

nił po przebudowie, przygotowana z użyciem elementów mobilnych itd. To – uogólniając – uprosz-

dowlany i funkcjonowanie zagospodarowanych

Szukając odpowiedzi, sięgnijmy w pierwszej ko-

czona wersja kompleksowego dużego planu, czyli

już przestrzeni jest w dużym stopniu wynikiem

lejności do teorii projektowania produktu, na

hipoteza dotycząca przyszłego kształtu wybra-

właśnie uzgadniania takich planów w ramach do-

gruncie której rozwija się namysł nad proto-

nego miejsca, którą stawiamy z uwzględnieniem

brosąsiedzkich stosunków.

typowaniem. O co dokładnie chodzi? Prototyp

najlepszej dostępnej w danym momencie wiedzy

to uproszczony model rozwiązania docelowe-

urbanistycznej, nie twierdząc jednak, że to pro-

Warto jednak powtórzyć, że powyższa kon-

działania, wypełniające wizję zaprogramowaną

Wróćmy do słów Jane Jacobs. Opisując proces

samo istnienie burnhamowskiego „logicznego dia-

cepcja zacina się w przypadku rozwiązywa-

go, stworzony przy wykorzystaniu minimalnych

jekt/model skończony. Ten model, dzięki jego

wcześniej, albo racjonalizację niemożności

tworzenia planów dla centrów amerykańskich

gramu” na początku planowania, lecz jego wyklu-

nia problemów urbanistycznych, które wywo-

zasobów, który możemy poddać testom i dzię-

otwartej formie, na podstawie wyników badań za-

rozwiązania zagadnień strukturalnych, o które

miast, wskazywała, że są wykonywane przez zbyt

czający charakter i jego utrwalanie. Można o du-

łują kontrowersje społeczne. Co zrobić, gdy

ki temu rozpoznać brakujące lub nieprawidłowo

chowań użytkowników, ich sposobu doświadcza-

musi zatroszczyć się ktoś inny – skutecznie

małą liczbę osób, żeby mogły skutecznie rozstrzy-

żym planie pomyśleć jako o inicjującym zestawie

i szybko. W każdym przypadku rodzi się

gać o wszystkich aspektach życia miejskiego . To

zasad czy nawet dość szczegółowej hipotezie pro-

więc pytanie o strategiczne ramy, w których

słuszny wniosek, jeżeli nie będzie rozumiany jako

jektowej, która będzie przeformułowana przez

się poruszamy, a właściwie o kwestię władzy w procesie planowania.

kolejne osoby i instytucje w trakcie trwania pro11 J. Jacobs, dz. cyt.

autoportret 1 [56] 2017 | 28

cesu (taki mógłby być sens apelu o umieszczenie

nia przearanżowanej infrastruktury oraz opi12 Tamże. 13 Por. F.A. von Hayek, Indywidualizm i porządek ekonomiczny, przeł. G. Łuczkiewicz, Kraków: Znak, 1998, rozdz. IV: Wykorzystanie wiedzy w społeczeństwie.

14 Por. J. Sadik-Khan, S. Solomonow, What Would Jane Jacobs Do?, www.citylab.com, http://bit.ly/1QTlC7V (dostęp: 16 stycznia 2017). 15 J. Jacobs, dz. cyt.

autoportret 1 [56] 2017 | 29

nii na ten temat może być przekształcany, nawet bardzo znacząco, co sprawia, że praca nad koncepcją docelową staje się procesem negocjowania różnych interesów i wizji, artykułowanych

w zderzeniu z fizyczną przestrzenią, a nie projek-

przestrzeni miejskiej na transformację. Może

informacyjne, ale również drogą poszerzania

tem jej przebudowy. W jaki sposób tak rozumia-

do tego służyć mniej lub bardziej rozbudowany

i pogłębiania dyskusji o mieście oraz zasadach

ne prototypowanie urbanistyczne odnosi się do

zbiór elementów, za pomocą których analizuje-

jego rozwoju.

analizowanych przez nas wcześniej problemów

my warianty zagospodarowania przestrzeni pu-

wynikających z myślenia w kategoriach dychoto-

blicznej, jak działo się to w przypadku projek-

mii: plany duże – plany małe? Ze względu na to, że

tu „Żywa ulica” . Jednocześnie – badając reakcje

plan nie może mieć zewnętrznego oparcia w po-

użytkowników – będziemy mogli dowiedzieć się

Najbardziej fascynująca w opisanej rozbudowie

staci systemu lub specjalnej grupy ekspertów, bę-

więcej o ich potrzebach. Pozwoli nam to odnieść

myślenia o projektowaniu urbanistycznym w ka-

dących wyłącznym podmiotem poznania warto-

się do dwóch kwestii jednocześnie: zmienności po-

tegoriach „logicznego diagramu” jest możliwość

ści urbanistycznych, prototypy mogą nam pomóc

trzeb w czasie, ponieważ będziemy mogli się im

potraktowania miasta jako laboratorium. Wy-

uczytelnić w empirycznej formie zasady, którymi

przyglądać w trakcie usprawniania lub po pro-

obraźmy sobie zapętlony proces prototypowa-

się kierujemy w planowaniu, a także przybliżyć

stu zmiany prototypu, a także trudności w ich wy-

nia przestrzeni na różnych poziomach: funkcji,

sens przyjętej wizji przestrzennej. Wówczas sam

dobyciu, gdyż będzie je można obserwować w re-

układu, ale również poszczególnych obiektów,

dokument, który wcześniej odzwierciedlał „grę

alnym działaniu. Ponadto będziemy w stanie wy-

które ją wypełniają. Wówczas ciągle generujemy

szklanych paciorków”, zamienia się w komunikat

kryć błędy w przyjętych przez nas założeniach

i przesiewamy pomysły urbanistyczne, co zwięk-

formułowany w najprostszym, intuicyjnym ję-

w trakcie jednej z pośrednich faz, a nie na końcu

sza szanse na wyłonienie dobrych rozwiązań. Nie

zyku, bez straty dla jego wartości, a my unikamy

realizacji dużego planu, po zainwestowaniu dużej

musimy jednocześnie sięgać do wątpliwych za-

rozmowy o rzeczach trudnych do wyobrażenia, co

ilości zasobów. W takiej sytuacji nasz plan będzie

łożeń estetyki genialistycznej, która ich źródeł

jest głównym problemem konsultowania koncep-

mógł ewoluować w sensowny sposób poprzez ko-

upatruje w twórczej jednostce (autorze dużych

cji urbanistycznych.

lejne iteracje, a my sami unikniemy przywołane-

planów), ponieważ uruchamiamy proces opar-

go problemu braku kompleksowej wiedzy.

ty na wiedzy obywatelskiej, w której wiedza eks-

W tej sytuacji edukacyjnej możemy jednak działać również w sposób bardziej krytyczny

MIASTO JAKO LABORATORIUM

Zrealizowanie opisanego scenariusza jest

percka ma swoje ważne, ale nie uprzywilejowa-

Lepiej sprawdzić, czy ten system jest wydolny Z Marleną Happach, główną architektką Warszawy, założycielką stowarzyszenia Odblokuj i byłą prezeską Oddziału Warszawskiego SARP rozmawia Dorota Leśniak-Rychlak

i wykorzystać przygotowany model do tego, żeby

możliwe oczywiście tylko wówczas, gdy z proto-

dyskusji o mieście nadać największą wartość: cha-

typowania uczynimy metodę prowadzenia poli-

rakter performatywny, a nie wyłącznie spekula-

tyki przestrzennej, a nie wyłącznie instrument

pracowywać, testować i eliminować różne pomy-

cyjny. Idąc dalej, możemy zaprojektować deba-

do testowania rozwiązań przez architektów lub

sły, a także ponosić tanie porażki bez spektaku-

tę, w której obok technicznych komentarzy do

urbanistów w ramach realizacji zlecenia projek-

larnych upadków. Jeżeli będziemy to robić w pu-

planów tworzonych w formie rozważań o możli-

towego jako usługi lub narzędzie dydaktyczne

blicznej formie, to nasze działanie będzie miało

wych skutkach zmian lub ich modelowania, poja-

w procesie kształcenia projektantów. Takie zasto-

również moc emancypacyjną. Będziemy mogli do-

wiają się na równych prawach argumenty oparte

sowania nie są same w sobie złe, jednak mają z de-

wiedzieć się, czego oczekujemy od zmian w mie-

na wynikach testowania instalacji przestrzennej.

finicji ograniczony zakres, więc adresatem my-

ście, a także, w jaki sposób rozkładają się potrze-

Dorota Leśniak: Co to jest planowanie – co to

spokojnie przemyśleć scenariusze rozwoju

i daje się adaptować. To bardzo trudne, ale też

Wówczas pojawia się szansa na sprawne tłuma-

ślenia poza fałszywą alternatywą plany duże –

by z nimi związane i dzięki temu, jak na to miasto

jest za sytuacja? I czym jest planowanie mia-

miasta i zapisać kierunki rozwoju najpierw

niezwykle inspirujące pracować nad miastem –

czenie informacji sformułowanych w języku kul-

plany małe powinien być samorząd jako podmiot

lepiej wpływać. Za pomocą doświadczeń będzie-

sta dzisiaj? Jakie są dominujące teorie urbani-

w strategii, potem w studium i wreszcie w pla-

żywym organizmem, którego nie wymyślamy od

tur eksperckich, w którym opisywane są duże

prowadzący politykę opartą na dowodach. Tyl-

my uczyć się, a później spekulacyjnie oraz pro-

styczne, a jakie praktyki?

nach miejscowych. Ale taki proces jest dzisiaj

początku do końca, ale możemy wpływać na jego

plany, i języku codziennego doświadczenia, za-

ko w tej sytuacji prototypowanie może być spo-

jektowo rozszerzać zdobytą wiedzę i tworzyć in-

niemożliwy. Żyjemy w dynamicznie zmieniają-

funkcjonowanie poprzez różnego rodzaju bodź-

pewniającego dostęp do treści małych planów. To

sobem prowadzenia badań i pozyskiwania oraz

strukcje, które będą budowały repozytorium do-

Marlena Happach: Jako architekt miasta właści-

cym się świecie, musimy na bieżąco reagować na

ce. Mam nadzieję, że widać to choćby na przykła-

znowu jest warunkiem możliwości zintegrowania

włączania wiedzy lokalnej w większe struktury

brych koncepcji urbanistycznych. Nie będzie to

wie ciągle poruszam się pomiędzy planowaniem

nowe zjawiska i procesy. Myślenie, że jesteśmy

dzie warszawskiej Pragi, w której rewitalizację

może przyspieszało bicia naszego serca w taki

a zarządzaniem. Rozpoczynając pracę, liczyłam,

w stanie przewidzieć, co się może wydarzyć

udało się włączyć politykę lokalową i społeczną,

sposób jak śmiało zakrojone wizje w wielkiej ska-

że będę mogła się skupić właśnie na projektowa-

w perspektywie dziesięciu czy kilkudziesięciu

a także działania stymulujące przedsiębiorczość.

li, ale na pewno uczyni nas mniej podatnymi na

niu przyszłości, ale prawda jest taka, że większość

lat jest nieodpowiedzialne. Planowanie dzisiaj to

To proces kompleksowy, jednocześnie staramy

manipulację. ■

czasu zjadają bieżące problemy. Idealnie byłoby

raczej wymyślanie systemu, który jest elastyczny

się dołączać do systemu miejskiego ogrzewania

obu porządków, bez przeceniania żadnego z nich. Prototypy możemy również wykorzystywać w celach badawczych, gdy chcemy sprawdzić naszą gotowość do zmian, ale również otwartość

16 Projekt polegał na zmianie na jeden dzień organizacji ruchu na jednej z ulic Katowic. Zob.: P. Jaworski, Miejskie prototypowanie, „Miasta” 2016, nr 2(14).

autoportret 1 [56] 2017 | 30

ne miejsce. W takim laboratorium możemy szybko do-

autoportret 1 [56] 2017 | 31

Pawilon do konsultacji społecznych – zrealizowany przez Miasto Stołeczne Warszawa i Stowarzyszenie „Odblokuj”

kolejne kamienice, zbudowaliśmy Muzeum Pragi,

bym stracić przy tym indywidualnego podejścia.

handlowe, przedmieścia, zamknięte osiedla. Co

intensywnie rozwijające się w obszarach już

pracujemy nad rewitalizacją Bazaru Różyckiego,

Każde miejsce ma swoją specyfikę i swoją histo-

z tym można zrobić z punktu widzenia archi-

zurbanizowanych, przy maksymalnej ochronie

prężnie działa nowe centrum przedsiębiorczości.

rię. Dlatego w bezpośrednich działaniach bardzo

tekta miasta? To też pytanie o planowanie ziele-

obszarów cennych przyrodniczo. Priorytet dla

liczę na zespół, a moim zadaniem jest tworzenie

ni, infrastruktury edukacyjnej i społecznej.

transportu zbiorowego, nawet kosztem wygo-

DLR: Wywodzisz się właściwie z ruchów

warunków dla pracy moich współpracowników

miejskich , bo stowarzyszenie Odblokuj chyba

i koordynowanie działań w skali miasta.

można podciągnąć pod tę agendę, a znalazłaś

dy dla kierowców indywidualnych. To wszystMH: Widzę przyszłość w jasnych barwach,

ko z myślą o przyszłych pokoleniach, których

ale najpierw musimy sobie poradzić z tym, co

jakość życia jest zagrożona przez gęstniejący

się w urzędzie – czyli w establishmencie,

DLR: Poruszamy się Polsce w obrębie agre-

już się wydarzyło. Grodzone osiedla, wielkie

smog. Kolejna ważna sprawa – wielofunkcyj-

i to na dodatek w największej w Polsce ska-

sywnej doktryny wolnorynkowej, gdzie pla-

galerie handlowe, zabudowane kliny zieleni…

ność. Ważne, by pamiętać, że różnorodność

li – Warszawy. Jak przemodelowałaś swoje

nowanie w zasadzie sprowadza się do gwaran-

W myśleniu o tych problemach dużo mi dała

kryje się nie tylko w różnorodności funkcji

myślenie wraz ze zmianą stanowiska – z ak-

towania stopy zwrotu z inwestycji – zgodzisz

rozmowa z architektką Berlina. To były pierw-

(handel, usługi, mieszkania), ale też w ich

tywistki w czynnik decyzyjny (wiem, że po

się z taką diagnozą?

sze tygodnie mojej pracy i pewna dezorienta-

wielkości. We współczesnym mieście musimy

cja – w co tu ręce włożyć. Przejmowałam się

mieć dostęp do zróżnicowanej oferty mieszkań,

drodze była jeszcze prezesura SARP)?

każdym przedsięwzięciem. Regula Lüscher jest

sklepów – wielkich, mniejszych i targowisk,

mi czy inwestorami wynoszę właśnie takie od-

już bardzo doświadczona – pracowała najpierw

musimy dbać o możliwość rozwoju wielkich,

ralna, chociaż sama jestem zaskoczona tempem

czucie. Patrząc wstecz, mam też wrażenie, że jest

jako architekt miasta w Zurichu, potem, już

średnich, ale i małych przedsiębiorstw. No

tych zmian. Zaczynałam od działań z grupą

trochę lepiej i mamy już za sobą okres, w którym

od wielu lat w Berlinie. I ona bardzo spokojnie

i przestrzeń publiczna – miejsce styku wszyst-

przyjaciół, z którymi dzieliłam marzenie o lep-

zwrot z inwestycji zdecydowanie przesłaniał

zwróciła mi uwagę, żeby nie koncentrować się

kich funkcji, gdzie mogą się spotkać wszyscy

szym mieście. Kolejne realizowane projekty

wszystko inne. Miasto to nie firma i chociaż

na każdym problemie. Trzeba znaleźć te kluczo-

mieszkańcy i użytkownicy miasta bez względu

mieszczanych w lokalnej prasie, przez spacery

MH: Właśnie fragmentaryzacji staramy się

doprowadziły nas do współpracy z miastem.

aspekty ekonomiczne mają tutaj wielkie znacze-

we i te rozwiązać. Nie zapobiegnę każdej zabu-

na status materialny czy wiek.

badawcze, spotkania z projektantami i eksperta-

zapobiegać, włączając ogólne standardy.

Stanowisko w warszawskim oddziale SARP dało

nie, to nie większe niż jakość życia mieszkań-

dowie klina. Lepiej sprawdzić, czy ten system

mi, po mobilny pawilon z wariantowym projek-

Punktowe działania są potrzebne szczególnie

mi możliwość działania na większą skalę. Wresz-

ców. Dobrobyt nie zastąpi przecież dobrostanu.

jest wydolny, jak działa po tylu zmianach, co

DLR: Plan na plan. Partycypacja w planowa-

tem planu miejscowego w formie makiety.

w fazie przygotowawczej. Lepiej poznać słabe

cie nasz głos stał się słyszalny. A kiedy okazało

Taka świadomość na pewno jest obecna w bu-

najbardziej przeszkadza, a co jeszcze można

niu miejscowym – publikacja wydana przez

Nie obyło się też bez porażek. W planach,

strony swoich pomysłów w mniejszej skali. Ale

się, że te pomysły stają się mainstreamem, a kon-

dowanej strategii rozwoju Warszawy. Ale nie

uratować. Ostatecznie jeśli jedna inwestycja mi

miasto i stowarzyszenie Odblokuj, czyli ze-

przy których narzędzia partycypacji zostały

skuteczność zapewniają tylko działania konse-

struktywna krytyka pociąga za sobą racjonalne

chce udawać, że dla wszystkich jest tak samo

umknie, ale utrzymam 80 procent sprawności

staw konkretnych narzędzi dla uczestnictwa

uruchomione na ostatnim etapie, doszło raczej

kwentne, w których liczy się cały proces, a nie

zmiany w sposobach działania urzędu, przejście

ważna. Nie dalej jak w zeszłym tygodniu w we-

systemu, to ma to dla miasta większy sens.

mieszkańców w planowaniu – jakie to narzę-

do eskalacji napięć niż mediacji. To nas wiele

jednorazowe, nawet spektakularne, konsulta-

na drugą stronę było już tylko kwestią czasu.

wnętrznej dyskusji między miejskimi biurami

dzia? I w jakiej skali mogą być stosowane?

nauczyło. Wiemy już, że najważniejszym działa-

cje. No i najważniejsze – wyniki partycypacji

niem jest samo informowanie. Ludzie nie rozu-

trzeba skutecznie wdrażać. Nie ma nic bardziej

FOT. K. DĄBROWSKI

MH: Niestety z rozmów z wieloma deweloperaMH: Dla mnie ta droga okazała się bardzo natu-

Na pewno wpływ na moją decyzję miały zmiany

usłyszałam, że my, w architekturze, projektu-

DLR: Mówimy o twardej rzeczywistości, ale

w zarządzie miasta. Wiceprezydent odpowie-

jemy za dużo dróg publicznych, a to kosztuje.

rozumiem, że działając, musisz mieć określo-

MH: Plan na plan to publikacja podsumowująca

mieją, o co chodzi w planowaniu miejscowym

demotywującego niż dobre konsultacje, które

dzialny obecnie za architekturę, czyli Michał

Myślenie takimi kategoriami mnie przeraża.

ny plan i wizję dobrego miasta. Jaka ona jest?

nasze doświadczenia – jeszcze w ramach aktyw-

i protestują często z zasady – dając wyraz nieza-

nie kończą się realizacją. Nie warto podchodzić

Olszewski, to osoba, do której mam ogromne

Ale to się zmienia. Coraz częściej spotykam też

ności pozarządowych, ale we współpracy z mia-

dowolenia z pominięcia w procesie. Pracujemy

do konsultacji bez zapewnienia możliwości

zaufanie. Myśląc o mieście, patrzymy w jednym

świadomych inwestorów, których co prawda nie

MH: Obejmując nadzór nad działaniami archi-

stem – w zakresie uczestniczenia mieszkańców

teraz nad wdrożeniem działań partycypacyj-

wdrożenia wyników. A jeśli już do czegoś takie-

kierunku, co jest dla mnie wielkim wsparciem –

podejrzewam o charytatywne myślenie o jakości

tektonicznymi i przestrzennymi w Warszawie,

w procesach planistycznych. W Warszawie

nych do wszystkich planów. Nie zawsze takich

go dojdzie, trzeba szczerze wyjaśnić przyczyny.

szczególnie, że praca w urzędowych realiach to

życia, ale którzy rozkładając ryzyka i zyski na

miałam to szczęście (albo pecha), że weszłam

udało nam się dotąd wdrożyć działania pilota-

samych, bo dostosowanych do typologii planu,

Stracone zaufanie trudno odzyskać.

dla mnie nowe i nie zawsze pozytywne doświad-

dekady, są w stanie dostrzec także ekonomicznie

w tryby w momencie, w którym wrze praca

żowe angażujące odbiorców w przygotowanie

ale, co ważne, systemowych i spójnych.

czenie. Zupełnie inna jest też specyfika pracy

pozytywne strony planowania z myślą o jakości.

nad nową strategią miasta, obecne studium ma

miejscowego planu zagospodarowania prze-

w tak ogromnej skali. Dotąd mogłam zajmować

Zysk wtedy może nie jest tak szybki, ale pewny

dziesięć lat i duża jego część jest już nieaktual-

strzennego. To były akcje modelowe – w najbar-

DLR: Mówi się dużo o tym, że ograniczeniem

stycznej po ‘89 roku na pierwszy plan wysuwa

się każdym szczegółem, pracować w skali po-

i gwarantowany także w przyszłości.

na, ale planów miejscowych jest wciąż za mało.

dziej udanym przypadku od samego początku:

partycypacji jest fragmentaryzacja. Pojawiają

się absolutyzację własności prywatnej. Co cie-

Pracując równolegle na tak różnych skalach,

wszczęcia procedury planistycznej, przez pełną

się też liczne głosy, że często służy legitymiza-

kawe, często ta deklarowana ważna własność

dwórka, nawiązywać bardzo osobiste relacje

DLR: W dyskusji na temat katastrofy plani-

z odbiorcami naszych działań. Działanie w skali

DLR: Tutaj jest jeszcze kwestia radzenia sobie

musimy więc przyjąć wspólne priorytetowe

informację dla mieszkańców w formie publika-

cji niepopularnych działań władzy. Jak można

prywatna, to interes globalnego kapitału. Jak

miasta daje nową perspektywę, ale nie chciała-

z tym, co się wydarzyło – na przykład galerie

zasady. Na pewno stawiamy na miasto zwarte,

cji dostarczanych do skrzynek pocztowych i za-

uniknąć ograniczeń i zagrożeń?

widzisz, możliwości wprowadzania innej

autoportret 1 [56] 2017 | 32

autoportret 1 [56] 2017 | 33

hierarchii wartości do narracji o mieście?

DLR: Jak wprowadzać poszczególne pojęcia do

To skrajny przykład. Najwięcej jednak osiedli to

DLR: Jaki jest stelaż prawny dla działań

strzeni. No i kolejny poziom – wuzetki, czyli

DLR: Miasto przyszłości – jakie będą najważ-

Myślę tutaj o dobru wspólnym (the commons)

hierarchii wartości? Czy udaje wam się w gro-

średni poziom – nie bardzo złe, ale i nie dobre.

architekta i jakie jest prawo w odniesieniu

decyzje o warunkach zabudowy wydawane tam,

niejsze problemy, wyzwania, przemiany

czy o aprecjacji wspólnoty?

nie pracowników Urzędu definiować dobre

Odpływają zamożniejsi mieszkańcy, przybywa

do planowania urbanistycznego, dzisiaj, po

gdzie nie ma planów. Niestety nasza plaga, bo

– związane z komunikacją, modelem pracy

miasto i osiągać jakiś rodzaj konsensu?

mieszkań na wynajem, co samo w sobie nie jest

deregulacji zawodu urbanisty? Co określają

zgodność ze studium i projektami planów zależy

i życia? Tutaj proszę trochę o zabawę w futu-

złe, ale nie pomaga w budowaniu wspólnoty. To

wuzetki, a co studium?

tylko od intencji, a nie prawa. Prawo pozwala

rologię.

MH: W pracy dla miasta dyskusja o własności prywatnej i władztwie planistycznym ciągle

MH: Jako miasto staramy się te zasady nie tylko

właśnie najczęstszy problem blokowisk – apatia,

wraca. To bardzo trudne rozmowy. Może to

narzucać, ale przede wszystkim edukować,

zamknięcie w czterech ścianach mieszkania

MH: Niestety mam czasem wrażenie, że usta-

więć miesięcy, jeśli przygotowywany jest plan,

MH: No cóż, zaczęłam swoją pracę w urzędzie

kwestia naszych doświadczeń jako społeczeń-

dyskutować, wypracowywać w uspołecznio-

i wąskim kręgu rodziny. Niestety sprzyja temu

wodawca zmusił nas do pływania w dość mętnej

a to często za mało. Dla jasności dodam jeszcze,

wywiadem, któremu autor Dariusz Bartosie-

stwa – wciąż postrzegamy własność prywatną

nym procesie, co dobrze widać choćby przy

monofunkcyjność osiedli mieszkaniowych, brak

wodzie. Mam nadzieję, że zmieni to opracowy-

że w Warszawie kompetencje wydawania wu-

wicz nadał tytuł Warszawa zielona i siwa. I coś

jako odzyskane dobro, z którego nie można

tworzeniu Strategii 2030. Ale też musimy ściśle

usług społecznych i słaba jakość przestrzeni

wany obecnie kodeks urbanistyczno-budow-

zetek (jak i pozwoleń na budowę) podzielone

w tym jest. Może widzę miasto przez pryzmat

ustąpić nawet o krok. A przecież to właśnie

współpracować między poszczególnymi sek-

publicznych. Receptą na te problemy jest między

lany. W tym momencie sprawy przestrzenne

są między ogólnomiejskie Biuro Architektury

siebie, swoich znajomych i bliskich, ale tak

na wartościach wspólnoty opiera się nasza

torami. Jedną z najważniejszych zmian, jakie

innymi program budowy i rozwoju centrów

reguluje kilkadziesiąt aktów prawnych – ustaw

i Planowania Przestrzennego, którym kieruję,

właśnie widzę przyszłość miast – jako prze-

cywilizacja. Nasze miasta powstały w oparciu

wprowadza nowy zarząd miasta, jest matryco-

lokalnych. W ramach tego projektu szukamy

i rozporządzeń, niekoniecznie spójnych. Pod-

oraz dzielnice. My zajmujemy się tylko inwesty-

strzeni dostępnych, dobrych do życia dla ludzi

o umowy społeczne, w ramach których zawsze

wa struktura urzędu w miejsce dotychczaso-

istniejących i potencjalnych przestrzeni styku

stawy planistyczne określa dla miasta studium,

cjami powyżej 15 tysięcy metrów kwadratowych

w różnym wieku i o różnym statusie. Do tego

zyskom z życia w mieście towarzyszyły zwią-

wych pionów. W obrębie biur też staramy się

funkcji handlowych, usługowych, rekreacyj-

jak wspomniałam – w Warszawie już dziesię-

albo 30 metrów wysokości.

w bliskości z przyrodą. W szaleńczym trybie

zane z tym obowiązki na rzecz wspólnoty – od

łączyć działania i ustalać hierarchię wartości.

nych, kulturalnych, gdzie naturalnie generuje

cioletnie. A przecież w czasie dekady tak wiele

jedynie na zawieszenie wydania decyzji na dzie-

życia czasem nie dostrzegamy nawet rytmu pór

podatków po dbałość o piękno i czystość. O sta-

W nieformalnej grupie analizujemy projekty

się ruch mieszkańców, przedstawicieli różnych

się zmieniło – przede wszystkim podejście do

DLR: W opinii aktywistów miejskich i bada-

tusie przedwojennej kamienicy świadczyło też

przestrzenne ze stołecznym konserwatorem,

grup i pokoleń. I w te miejsca chcemy inwesto-

transportu. Już nikt nie wierzy, że kolejne pasy

czy, chaos utrzymywany jest celowo – wiele

dział na noc i dzień. Można się tym zachłysnąć,

jej przedpole – gospodarz zamiatał i polewał

zarządem zieleni, zarządem dróg.

wać, by podnosić jakość bezpośredniej prze-

ruchu i większe skrzyżowania zlikwidują korki.

czynników na nim korzysta. Czy zgodzisz się

ale to krótkotrwała przyjemność. W zrównowa-

strzeni życia mieszkańców. Obecnie realizujemy

Studium jednak wciąż wyznacza taki kierunek

z taką diagnozą?

żonym życiu potrzebujemy zrównoważonego

wodą także chodnik przed wejściem. Dziś

roku, jaskrawe światła zakłócają naturalny po-

mam wrażenie, że czasem nawet luksusowym

DLR: Stowarzyszenie Odblokuj mierzyło się

dziesięć lokalizacji pilotażowych – bardzo roż-

rozwoju, rezerwując na przykład duże po-

sklepom czy restauracjom nie przeszkadzają

z realnością, najpierw praskich podwórek,

nych – targowisk, skwerów, placów, zespołów

wierzchnie na drogi, które, jak już wiemy, nigdy

MH: Jako planista specjalizuję się przede

siebie – zarywając noce za młodu, wychowując

śmieci przed drzwiami. Obowiązek kończy się

a potem osiedli. Jaki powinien być „plan” na

modernistycznych pawilonów. Te prototypowe

nie powstaną. Podstawowym aktem prawa

wszystkim w patrzeniu w przyszłość. Szanuję

dzieci, pracując i zarabiając, i po prosu żyjąc

tam, gdzie własność. I podobnie jest z prawem.

wielkopłytowe osiedla w Polsce?

działania mają dać nam wiedzę, jak prowadzić

miejscowego jest plan miejscowy, który musi

tych, którzy zajmują się badaniem źródeł pro-

w swoim miejscu na świecie.

ten proces w większej skali.

być zawsze zgodny ze studium. Czasem dlatego

cesów, ale nie fascynuje mnie to aż tak bardzo.

stoimy z planem i nie możemy go uchwalić, bo

Dlatego nie potrafię powiedzieć, czy niejasność

niają nasze życie. W coraz bardziej zdomino-

Co z tego, że wszyscy mogą zyskać, jeśli zabu-

miasta, w którym możemy znaleźć miejsce dla

Rozwijające się technologie bardzo zmie-

dowa ulicy będzie spójna i elegancka, kiedy

MH: To pytanie ma wiele odpowiedzi. Są różne

w grę wchodzi zysk z jeszcze kilku kondygna-

osiedla – niektóre to świetne przestrzenie do

DLR: Czego dowiedzieliście o mieście z per-

zakonserwowałby tylko w przestrzeni już nie-

przepisów i brak transparentności w procesach

wanym przez urządzenia i wirtualność świecie

cji. I oczywiście kiedy chodzi o mój zysk – bo

życia, które jeszcze posłużą pokoleniom. Ale

spektywy bardziej rozczłonkowanej? I jak te

aktualne decyzje studium. W dużej części jed-

decyzyjnych to rezultat działań świadomych. Na

widać też potrzebę powrotu do prostych ży-

jeśli te kilka kondygnacji wybuduje sąsiad,

są też osiedla o tak słabej lokalizacji, struk-

centra są przyjmowane?

nak powstające plany bez problemu mogą odpo-

pewno ja i mój zespół staramy się to nadrobić.

ciowych przyjemności – sporządzania i spoży-

to nagle wraca odpowiedzialność za dobro

turze i co tu dużo mówić – złej sławie, że nie

wiadać zapisom studium i powinny powstawać

Podejmujemy naprawdę wiele działań, które

wania posiłków w gronie rodziny i przyjaciół,

wspólne i pytania do planistów i urzędników,

warto inwestować w ich modernizację. Takim

MH: Te działania cieszą się poparciem, choć

jak najszybciej. Napotykają jednak różne prze-

zmierzają do uczytelnienia procesu planistycz-

kontaktu z przyrodą przez spacery ale też

jak mogli do tego dopuścić. Niestety – jedyna

przykładem jest słynna już Dudziarska w War-

nie bez przeszkód. Wiele dyskusji dotyczy na

szkody, które spowalniają prace. Czasem przy-

nego i standaryzacji procedur. Pracujemy na

własnoręczną uprawę roślin i utrzymanie w do-

szansa na zmiany to rosnąca świadomość

szawie. Zastanawialiśmy się nad możliwością

przykład kwestii parkingowych. Co jest bardziej

gotowywane są tak długo, że ich założenia prze-

przykład nad ujednoliceniem procedur pozyski-

mach zwierząt. Te bardzo pierwotne instynkty

i edukacja. To lekcja, którą musimy odrobić.

przekształceń tego osiedla, zwłaszcza że dotąd

potrzebne – szerokie chodniki dla pieszych,

stały być już aktualne. Obecnie w Warszawie

wania warunków zabudowy i pozwoleń na bu-

dają nam realne poczucie spełnienia. Oczywi-

Zasad życia we wspólnej przestrzeni musimy

peryferyjna lokalizacja teraz jest atutem, bo

skwery czy miejsca dla pojazdów. Ale przeważa-

1/3 powierzchni pokryta jest planami, kolejna

dowę we wszystkich dzielnicach. Mam nadzieję,

ście nowe technologie to cenne narzędzie dające

uczyć od najmłodszych lat. Ale wierzę, że to

ruszyły nowe połączenia komunikacyjne. Ale

ją reakcje bardzo pozytywne i wielkie poparcie

1/3 jest w opracowaniu, przy czym celem nie jest

że wyniki będą już wkrótce bardzo widoczne.

nam dostęp do informacji o mieście i mieszkań-

możliwe. Przyzwyczailiśmy się do sortowania

położenie między torami zawsze będzie genero-

dla kolejnych tego typu działań. Ten projekt

pokrycie 100 procent powierzchni. Berlin czy

Ale nie mogę się oprzeć refleksji, że w tej mętnej

cach, których dotąd nie można było pozyskać.

odpadów. Korzystamy z rowerów i autobusów.

wało wypadki. Ludzie nie mogą żyć zamknięci,

pokazał wielką potrzebę lokalności i ujawnił,

Wiedeń mają pokrycie na poziomie czterdziestu

wodzie niektóre ryby nauczyły się bytować

Miasto „smart” to przede wszystkim miasto,

Może zrozumiemy, że w mieście są miejsca do

nawet na luksusowej wyspie. Ten teren przezna-

jak wiele jest wspaniałych miejsc w Warszawie,

paru procent i jest to całkowicie wystarczają-

lepiej niż inne. To nie są działania bezprawne,

które z tej wiedzy potrafi skorzystać. ■

budowy bloków i są miejsca do budowy domów

czymy więc na inne funkcje, które są w mieście

znanych tylko najbliższym sąsiadom – czy to

ce, pod warunkiem, że plany regulują zasady

a raczej na granicy przepisów, których niepre-

jednorodzinnych.

potrzebne – zajezdnię czy sortownię odpadów.

w Ursusie Niedźwiadku, czy na Bródnie.

kształtowania kluczowych w skali miasta prze-

cyzyjność to umożliwia.

autoportret 1 [56] 2017 | 34

autoportret 1 [56] 2017 | 35

CELE, ZADANIA I ZASADY GOSPODAROWANIA PRZESTRZENIĄ

MAGDALENA STANISZKIS

Planowanie. Odnowa

Na poziomie tak ogólnie sformułowanych

Wysoka jakość życia to pojęcie bardzo względ-

celów, zadań i zasad planowania przestrzen-

ne zarówno w rozumieniu indywidualnych

nego wszystko wydaje się jasne i niebudzące

oczekiwań, jak i – tym bardziej – zbiorowych

Podstawą tworzenia każdego prawa jest przede

wątpliwości. Ocena stanu zagospodarowania

lokalnych społeczności, zwłaszcza że wysoka

wszystkim zdefiniowanie celów, jakiemu ma

przestrzeni wskazuje jednak na brak ładu prze-

jakość życia dotyczy dużo szerszego zakresu

ono służyć. Zatem prawo regulujące gospo-

strzennego, a stosowanie zasad zrównoważo-

zagadnień niż te, na które ma wpływ zagospo-

darowanie przestrzenią powinno wynikać

nego rozwoju jest bardziej deklaracją zawartą

darowanie przestrzeni i planowanie prze-

z odpowiedzi na podstawowe pytania: jakie

we wszystkich dokumentach niż faktycznym

strzenne. Tak więc bezcelowe jest podejmowa-

cele chcemy osiągnąć?, poprzez jakie zagospo-

kryterium ich tworzenia czy oceny. Konieczne

nie próby ogólnego prawnego definiowania

darowanie przestrzeni?, przy jakich zasadach

wydaje się zatem podjęcie próby zdefiniowa-

wysokiej jakości życia, mimo iż ustawodawca

jej przekształceń?

nia czy doprecyzowania pojęć stanowiących

słusznie określa ją jako cel gospodarowania

podstawę dalszych zapisów prawa, nawet

przestrzenią. Natomiast wiedza o zachowa-

ne, jako że są od dawna sformułowane w prze-

wtedy gdy sformułowanie precyzyjnej, „ostrej”

niach człowieka w przestrzeni, o pozytywnym

pisach związanych z planowaniem przestrzen-

definicji nie jest możliwe.

lub negatywnym oddziaływaniu określonego

Teoretycznie odpowiedzi powinny być zna-

jej ukształtowania na różne potrzeby różnych

nym, funkcjonują powszechnie. Jednak kodeks, ponownie definiując ogólne zasady gospoda-

Ład przestrzenny został określony w obowią-

jej użytkowników istnieje. Należy oczekiwać,

rowania przestrzenią w bardzo syntetycznym

zującej ustawie jako „takie ukształtowanie

że ta profesjonalna wiedza będzie podstawą

zapisie: „zasada zrównoważonego rozwoju jest

przestrzeni, które tworzy harmonijną całość

odnowy w planowaniu przestrzennym.

podstawą gospodarowania przestrzenią przez

oraz uwzględnia w uporządkowanych rela-

władze publiczne, dążące poprzez osiąganie ładu

cjach wszelkie uwarunkowania i wymagania

Zasada zrównoważonego rozwoju określa

przestrzennego do zapewnienia wysokiej jakości

funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środo-

obowiązek, jakim ustawodawca w aktualnej

Jakość przestrzeni, w której żyjemy, czyli

tym stwierdzić, że świadomość takiego związku

ostatni należy rozumieć szerzej – jako mar-

życia” [art. 4] 3, mobilizuje do ogólnej refleksji

wiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-es-

ustawie nakazuje się kierować w planowaniu

naszej ulicy, osiedla, dzielnicy i miasta, jest

jest powszechna. Szeroko pojęta opinia publicz-

ginalizację wiedzy zawodowej w planowaniu

i do uporządkowania pojęć związanych z ce-

tetyczne” [art. 2, pkt. 1] . Pomimo że podana

przestrzennym, a w Kodeksie nawet szerzej

bezpośrednio związana z jakością planowania

na nie mobilizuje organów władzy rządowej do

przestrzennym.

lami i zadaniami planowania przestrzennego.

definicja, prawie identycznie powtórzona

– w gospodarowaniu przestrzenią. Chociaż

przestrzennego. Świadomość wpływu plano-

ciągłego monitorowania skutków ustawodaw-

Celem planowania przestrzennego jest zawsze

w kodeksie, jest „nieostra” i skomplikowana,

zasada zrównoważonego rozwoju, wywiedzio-

wania przestrzennego, władzy samorządowej

stwa w zagospodarowaniu przestrzennym i do

staje się koniecznością, jednym z warunków

wysoka jakość życia użytkowników przestrzeni,

a nawet trudna do zapamiętania i bezbłędnego

na bezpośrednio z ustawy zasadniczej [art. 5

oraz urbanistów sporządzających studia

reagowania bez zbędnej zwłoki na złe prawo

naprawy planowania jest stworzenie nowego

oczywiście w tym zakresie, w jakim ona na tę

cytowania, to funkcjonuje w potocznym języku,

Konstytucji], jest postawiona bardzo wysoko

i plany na jakość życia każdego z nas wydaje się

poprzez jego ewolucyjne nowelizacje i zmiany.

prawa regulującego racjonalne gospodarowa-

jakość wpływa. Zadaniem planowania prze-

chociaż nie zawsze przytaczana jest ze świa-

w hierarchii podstaw planowania przestrzen-

nie przestrzenią, a podstawą do wprowadzania

strzennego jest realizacja tego celu poprzez takie

domością pełnego znaczenia pojęcia. Definicję

nego, brakuje definicji tego pojęcia. Ustawa

Spośród zdiagnozowanych przyczyn

powszechna. Adresat częstych pretensji o złą

Zatem odnowa planowania przestrzennego

przestrzeń, a także rzadkich pochwał za prze-

kryzysu w zagospodarowaniu przestrzennym

tych zmian powinna być urbanistyczna wiedza

kształtowanie przestrzeni, które nazwano ładem

ładu przestrzennego można jednak uznać za

o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen-

strzeń dobrą jest lokalnie zidentyfikowany.

wymienia się zarówno brak racjonalnej poli-

teoretyczna i zawodowa.

przestrzennym. Mimo to dążenie do wysokiej

kompleksową, wskazującą na szeroki aspekt

nym „odsyła” [art. 2, pkt 2] do ustawy Prawo

jakości życia poprzez ład w zagospodarowaniu

zagadnień wpływających na jakość zagospoda-

ochrony środowiska 6, w której z kolei czytamy,

I plany, i studia są jednak – niezależnie od

tyki przestrzennej, dysfunkcjonalny system

Mówiąc o odnowie planowania przestrzen-

dobrej woli i dobrych chęci, wiedzy czy talentu

planowania przestrzennego, wadliwe prawo,

nego i nowym prawie gospodarowania prze-

przestrzeni musi podlegać ogólnym zasadom

rowania przestrzeni, a równocześnie jedno-

że poprzez zrównoważony rozwój „rozumie się

naszej władzy samorządowej i planistów –

jak i kryzys zawodu urbanisty , z tym że ten

strzenią, trudno nie odnosić się do projektu

zrównoważonego rozwoju, co wynika wprost

znacznie odnoszącą się do lokalnych uwarun-

[…] taki rozwój społeczno-gospodarczy, w któ-

Kodeksu urbanistyczno-budowlanego 2, jednak

z zapisu ustawy zasadniczej [art. 5] 4 .

kowań osiągania tego stanu w tworzeniu prawa

rym następuje proces integrowania działań

miejscowego.

politycznych, gospodarczych i społecznych,

uwarunkowane wieloma artykułami i paragrafami bardzo licznych aktów prawnych uchwa-

Zob. np. A. Kowalewski, Skutki i źródła chaosu

odniesień tych nie należy traktować jako opinii

lanych w ustawach lub zarządzanych przez

urbanizacyjnego, [w:] Opinie i ekspertyzy na kon-

czy oceny tego dokumentu.

organy władzy rządowej rozporządzeniach.

ferencję „O ekonomicznych stratach i społecznych

Zatem na jakość przestrzeni wpływa także prawo regulujące gospodarowanie przestrzenią i planowanie przestrzenne. Nie można przy

3 Tamże. 4 Zob. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

kosztach niekontrolowanej urbanizacji w Polsce”, [Warszawa] 2014, http://www.kongresbudow-

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i za-

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony

Projekt ustawy – Kodeks urbanistyczno-budowlany,

z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz.

gospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2003 nr 80

środowiska, Dz.U. 2001 nr 62 poz. 627, http://isap.

nictwa.pl/pliki/konferencja%20kongresu%20

http://www.konsultacje.gov.pl/node/4338 (dostęp:

483, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=W-

poz. 717, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=W-

sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20010620627

2014.06.30.pdf, s. 4–10 (dostęp: 31 stycznia 2017).

31 stycznia 2017).

DU19970780483 (dostęp: 31 stycznia 2017).

DU20030800717 (dostęp: 31 stycznia 2017).

(dostęp: 31 stycznia 2017).

autoportret 1 [56] 2017 | 36

autoportret 1 [56] 2017 | 37

HafenCity w Hamburgu, przykład rewitalizacji terenów poprzemysłowych

Osada Gencz – osiedle pod Wrocławiem, przykład „żabiego skoku”

trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń” [art. 3, pkt 50]. Ta ogólnie słuszna definicja ustawowa jest w zasadzie powtórzeniem ogólnej treści tzw. Raportu Brundtland, opublikowanego w 1987 roku . Zasady zrównoważo 7

nego rozwoju w gospodarowaniu przestrzenią to zagadnienie bardzo szerokie i w zasadzie niemożliwe do ujęcia w pełnej i jednoznacznej

Miasto zielone. Odpowiednia relacja pomiędzy terenami zurbanizowanymi a terenami przyrody jest uznawana za jedną z podstawowych zasad zrównoważonego rozwoju w zagospodaFOT. FOTOFRIZZ / HAFENCITY HAMBURG GMBH

FOT. E. HEVELKE, M. JANUSZANIEC, DZIĘKI UPRZEJMOŚCI MUZEUM SZTUKI NOWOCZESNEJ W WARSZAWIE

z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz

rowaniu przestrzennym. We wspomnianych wyżej teoretycznych modelach przestrzennych zrównoważonego miasta 14 tereny zabudowy miejskiej o wysokiej i średniej intensywności zawsze mają kontakt z miejskimi terenami otwartymi lub strefą niezurbanizowaną albo tereny zieleni stanowią integralną część terenów zabudowy ekstensywnej. Koncepcje integracji miasta i przyrody powstałe, kiedy nowoczesne idee urbanistyki kiełkowały – przybierające

definicji prawnej.

ZASADY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W ZAGOSPODAROWANIU PRZESTRZENI

powinno tylko umożliwić realizację tych zasad,

na środowisko”, wymieniana na pierwszym

zarówno na układy satelitarne nowych miast,

strefą zurbanizowaną a obszarami chroniony-

formy gwiaździstych klinów napowietrzających,

a w jakim zobowiązywać władze samorządowe

miejscu w Manifeście zrównoważonego

w tym miast ogrodów oraz kompaktowych

mi przed urbanizacją. Tak rozumiana ogólna

jak w Warszawie czy Frankfurcie, charaktery-

do ich stosowania.

miasta . Priorytet rozwijania miasta wewnątrz

miast o bardzo intensywnej zabudowie, jak

zasada jest na przykład w praktyce planowania

styczny układ w kształcie dłoni w Kopenhadze

Poniższe rozważania należy traktować

obszarów zurbanizowanych poprzez rewita-

i na policentryczne układy metropolitalnych

przestrzennego w Wielkiej Brytanii realizowa-

czy zielone obwodnice Londynu i Moskwy – są

jako głos w dyskusji na temat relacji pomiędzy

lizację terenów zdegradowanej zabudowy jest

konglomeracji różnych jednostek osadniczych,

na poprzez prawne regulacje krajowe obligują-

nadal aktualne z punktu widzenia współczesnej

Brak formalnego czy choćby uzgodnionego sta-

wiedzą, prawem i planowaniem przestrzennym,

także podkreślany w Nowej Karcie Ateńskiej 10

a nawet ekstensywną zabudowę jednorodzinną

ce władze samorządowe do nadania priorytetu

wiedzy o zrównoważonym rozwoju urbanizacji.

nowiska na temat nawet najbardziej ogólnych

którego celem jest osiąganie wysokiej jakości

i Karcie Nowej Urbanistyki , a zagęszczanie

na dużych działkach. Przedstawione przez

rozwoju na brownfields, czyli terenach już

Cliff Moughtin 15 wręcz zestawia strukturę wiel-

zasad zagospodarowania przestrzeni zgodnych

życia, ale zgodnie z zasadami zrównoważonego

istniejącej struktury urbanistycznej wskazy-

Haughtona i Huntera 13 cztery modele prze-

„odebranych” przyrodzie, i maksymalnej, choć

koprzestrzenną zrównoważonego miasta jako

z zasadami zrównoważonego rozwoju można

rozwoju.

wane w wielu raportach jako wyzwanie do

strzenne zrównoważonego miasta pokazują,

nie bezwarunkowej, ochronie przed zabudową

zintegrowaną figurę pozytywu terenów zabudo-

poprawy jakości życia w miastach 12. Zrówno-

jak różne zagospodarowanie przestrzeni

greenfields, czyli terenów zielonych.

wanych z negatywem terenów przyrodniczych,

uznać za istotną przyczynę degradacji prze-

strzeni, dysfunkcyjności planowania prze-

Miasto zwarte. Terytorialne ograniczenie

ważone miasto zwarte może się realizować

miejskiej, wykorzystujące różne historycznie

strzennego, a wreszcie kryzysu zaufania do

terenów zabudowy miejskiej, powstrzy-

poprzez różne formy wielkoprzestrzennej

sprawdzone i współcześnie realizowane idee

działa rozproszonej urbanizacji, ale także –

minimum 30 procent powierzchni miasta,

zawodu urbanisty.

manie rozlewania się miasta na tereny

struktury urbanizacji, w której jest miejsce

budowania miasta, mogą współtworzyć urba-

między innymi poprzez powszechnie stoso-

Zygmunt Ziobrowski 16 ocenia zaś tę wielkość na

Obowiązujące prawo nie tylko nie przeciw-

wskazując, że tereny otwarte powinny stanowić

niezurbanizowane, a także przeciwdziałanie

nizację zgodną z zasadami zrównoważonego

wane decyzje administracyjne o warunkach

35 procent. Racjonalność funkcjonalna i ekono-

pozwala na podjęcie próby sformułowania

niekontrolowanym „żabim skokom”, jak Peter

rozwoju. Zasada miasta zwartego nie jest zatem

zabudowy, tak zwane wuzetki – jest przeciw-

miczna struktur osadniczych zwartego miasta

katalogu zasad zrównoważonego zagospodaro-

Calthorpe nazywa zespoły zabudowy realizo-

promowaniem jedynego słusznego przestrzen-

skuteczne dla planowania miasta zwartego.

musi zatem równorzędnie uwzględniać fakt, że:

wania przestrzeni, a w konsekwencji prowadzi

wane w oderwaniu od miasta, jest nadrzędną

nego modelu zabudowy miejskiej ani unifikacji

Projekt Kodeksu w dużej mierze poświęcony

„To nie natura jest intruzem w mieście, chociaż

do planowania przestrzennego opartego na

zasadą „zrównoważonego miasta” w dążeniu

Wizja miast XXI wieku, przekł. z ed. franc. S. Wyga-

ładu przestrzennego. Zrównoważone miasto

jest właśnie ograniczaniu niekontrolowanego,

współcześnie na to wygląda, ale to miasto jest in-

tych zasadach. Nawet jeżeli zasady takie byłyby

do racjonalności funkcjonalnej i ekonomicznej

nowski, przekł. porów. z ed. ang i red. S. Furman,

może spełniać różne oczekiwania co do wyso-

także nieuzasadnionego potrzebami rozwoju

truzem w naturze” 17, przy czym stwierdzenie to

określone albo uzgodnione, to otwartą kwestią

struktur osadniczych, a równocześnie ochrony

B. Wyporek, Lizbona 2003, http://www.zabytki-tonz.

kiej jakości życia w różnych formach zabudo-

gospodarczego i społecznego, terytorialne-

tym bardziej znaczące, że zostało sformułowane

jest odpowiedź na pytanie, w jakim zakresie

terenów przyrodniczych. Miasto zwarte to

wy, zarówno wysokiej, średniej, jak i niskiej

go rozwoju zabudowy. Zatem w tej kwestii

prawo regulujące planowanie przestrzenne

jedna z form realizacji zasady „szacunku

Stan współczesnej wiedzy urbanistycznej

dla natury i minimalizacji oddziaływania 7

G. Haughton, C. Hunter, Sustainable cities, London: Routledge, 2003.

10 Europejska Rada Urbanistów, Nowa Karta Ateńska.

pl/pliki/karta%20atenska%202003_pl.pdf (dostęp: 31 stycznia 2017).

intensywności. Zatem zwartość zrównoważo-

nowe prawo w planowaniu przestrzennym

14 Tamże.

G.A. Buczek, współpr. P. Choynowski, Warszawa

nego miasta należy rozumieć przede wszystkim

bezpośrednio wykorzystuje wiedzę związaną

15 C. Moughton, Urban design – Green dimensions,

2005, https://www.cnu.org/sites/default/files/cnu-

jako terytorialne ograniczenie miejskiej

z realizacją zasad zrównoważonego rozwoju

zabudowy i definiowanie granic pomiędzy

i obliguje władze samorządowe do jej stosowa-

11 Karta Nowej Urbanistyki, przeł. M.M. Mycielski,

charter_polish.pdf (dostęp: 31 stycznia 2017).

Zob. np. UNESCO a zrównoważony rozwój, http:// www.unesco.pl/edukacja/dekada-edukacji-nt-zrow-

P. Cathorpe, The next American Metropolis – Ecology,

12 Np. G. Clark, T. Moonen, Korzyści związane z zagęsz-

nowazonego-rozwoju/unesco-a-zrownowazony-roz-

Community and the American Dream, Princeton:

czaniem: rozwiązania dla rozrastających i kurczących

woj/ (dostęp: 31 stycznia 2017).

Princeton Architectural Press, 1993.

się miast, 2015.

autoportret 1 [56] 2017 | 38

nia w planowaniu przestrzennym.

London: Routledge, 2005. 16 Z. Ziobrowski, Urbanistyczne wymiary miast, Kraków: Instytut Rozwoju Miast, 2012. 17 T. Sedláček, Ekonomia dobra i zła, przeł. D. Bakalarz, Warszawa: Studio Emka, 2012.

13 G. Haughton, C. Hunter, dz. cyt.

autoportret 1 [56] 2017 | 39

Miasto zielone – Obertürkheim, część Stuttgartu, której krajobraz tworzą winnice

funkcjonowanie swojego terytorium. Ta wiedza

tereny otwarte pełnią nie tylko funkcje

o społecznościach jest podstawą kształtowania

przyrodnicze, rekreacyjne, krajobrazowe, ale

struktury obszarów zurbanizowanych jako

także – co bardzo ważne – funkcje klimatyczne.

„miasta małych miast” lub „miejskich wiosek”,

FOT. R. KAELCKE / WIKIMEDIA COMMONS CC SA 3.0

przez ekonomistę Tomáša Sedláčka. Miejskie

Tereny zieleni są ważne przy ograniczaniu negatywnego wpływu miejskiej wyspy ciepła na lokalne warunki klimatyczne, w dążeniu do zapewnienia wysokiej jakości życia. Cytat z Nowej Karty Ateńskiej: „Kontakt człowieka z przyrodą nie jest tylko warunkiem dobrego samopoczucia, ale warunkiem przetrwania” 18, trafnie syntetyzuje rolę terenów zieleni w mieście. Wpływ na praktykę planowania przestrzennego chroniącego stosowną po-

została również wykorzystana już na początku lat 40. XX wieku przez Patrica Abercrombiego do analizy Londynu w słynnym „Potato Plan” 25. Wielkość miasta w mieście, czyli liczebność grupy, która może konstytuować autonomiczną społeczność, w zależności od wielu uwarunkowań jest różna, natomiast występuje duża zgodność co do maksymalnej i minimalnej liczby jej mieszkańców 26. Autonomiczność lokalnej spo-

FOT. MAREK BUDZYŃSKI ARCHITEKT SP. Z O. O.

Lokalne centrum – Ursynów Północny, Warszawa

łeczności wymaga między innymi wyposażenia

wierzchnię terenów otwartych w mieście mogą

w ostatnich ponad dwudziestu latach ilustruje

zrównoważonego miasta 22. Spojrzenie na mia-

mieszkańców w dostępne w zasięgu pieszego

przedszkola, domy kultury, siedziby władzy

standardy, które Zygmunt Ziobrowski nazywa

mieć przykłady realizacji „zielonej polityki”

właśnie ten problem .

sto z perspektywy przede wszystkim społecz-

dojścia instytucje organizacji życia społecz-

lokalnej, kościoły, parki i obiekty sportowe,

urbanistycznymi wymiarami miast 29. Wymierne

ności lokalnej jest charakterystyczne dla Nowej

ności lokalnych, jak Victor Papanek 27 nazywa

a także sklepy i punkty usługowe.

cechy zagospodarowania przestrzennego decydu-

rze zurbanizowanym jest szczególnie trudnym

Urbanistyki, co oddają już tytuły publikacji

obiekty infrastruktury społecznej – szkoły,

w Niemczech, między innymi poprzez promo-

Ochrona terenów przyrodniczych w obsza-

wanie rolnictwa miejskiego, opisanego przez

Istotne dla kształtowania przestrzennej

jące o jakości życia to między innymi wskaźniki

Andrzeja Jędraszkę na przykładzie Stuttgartu ,

wyzwaniem dla rozwoju miasta równocześnie

propagatorów tego ruchu, na przykład The New

organizacji miasta w mieście są jego czytelne

intensywności zabudowy, gęstości zaludnienia,

czy warszawskie rozwiązanie ukształtowania

zwartego i zielonego i właśnie w tym aspek-

Urbanism, toward an architecture of community

granice, tożsamość przestrzenna, a bezwzględnie

minimalna powierzchnia terenu przeznaczona

w strukturze miasta strefy przyrodniczej,

cie można by oczekiwać regulacji prawnych

[Nowa Urbanistyka, w kierunku architektury

lokalne centrum. Miasto małych miast to także

pod obiekty infrastruktury społecznej i zieleni

którą konstytuują nie tylko tereny zielone, ale

wspomagających planowanie przestrzenne.

wspólnoty] 23 czy Architektura wspólnoty 24. Léon

miasto policentryczne, złożone z wielofunkcyj-

parkowej przypadająca na mieszkańca oraz

także tereny zabudowane o różnym sposobie

Lektura projektu Kodeksu wskazuje jednak,

Krier pisząc, że miasto nie rośnie przez hiper-

nych (o zróżnicowanych funkcjach wiodących)

maksymalny dystans pieszego dojścia do tych

użytkowania i wysokim udziale powierzchni

że ustawodawca, poza nielicznymi ogólnymi

trofię, tylko przez zwielokrotnienie jednostek

miasta”, które tworzy 10 do 20 sąsiedzkich jednostek

dzielnic powiązanych transportem publicznym,

obiektów, do lokalnego centrum, do przystan-

biologicznie czynnej . Jednak tereny otwarte,

zasadami gospodarowania przestrzenią, jak

miejskich, w zasadzie kontynuuje ideę Jane

o liczbie mieszkańców od 5000 do 10 000, określa

jak definiuje to Peter Calthorpe w swojej teorii

ku transportu publicznego. Przykłady takich

niezabudowane podlegają w mieście bardzo

choćby uwzględnienie potrzeb w zakresie mity-

Jacobs, która mówiła, że duże miasto to nie jest

jako 50 000, a w zależności od uwarunkowań liczba

TOD – Transit Oriented Development 28, czyli

standardów można znaleźć zarówno w opraco-

silnym naciskom inwestycyjnym, także

gacji i adaptacji do zmian klimatu, planowanie

powiększone małe miasto. Badania na temat

w swobodnym tłumaczeniu „rozwoju opartego

waniach teoretycznych 30, jak i w dokumentach

argumentowanym racjonalnością miasta

miasta zielonego pozostawia w gestii władzy sa-

związków, jakie zachodzą pomiędzy grupami

in design and architecture, London: Thames & Hudson,

na transporcie publicznym”. Struktura terenów

planistycznych 31. Planowanie przestrzenne oparte

zwartego, zgodnie z zasadami zrównoważone-

morządowej i profesjonalnej wiedzy urbanisty.

mieszkańców w przestrzeni w zależności od

1995, s. 112). Leon Krier twierdzi, że autonomicz-

zurbanizowanych określająca wyodrębnienie

na wiedzy zawodowej powinno zatem zapewniać

wielkości tych grup, są podstawą do określania

na dzielnica pojęta jako miasto w mieście nie

lokalnych społeczności, w których wysoka jakość

kształtowanie właśnie takiej struktury funkcjo-

życia może być różnie – na miarę różnych ocze-

nalno-przestrzennej terenów urbanizacji.

go rozwoju. Zanikanie, zarówno w przestrzeni, jak i w planach, klinów zielonych w toku

Miasto społeczności lokalnych. „Partycypacja

wielkości lokalnej społeczności, która może

dynamicznych przekształceń Warszawy

społeczna i współodpowiedzialność mieszkań-

skutecznie uczestniczyć w podejmowaniu

ców” to jedna z cech zrównoważonego miasta

decyzji o kształtowaniu swojej przestrzeni,

wymieniona we wspomnianym Manifeście

mieć zapewnione warunki do życia o wyso-

18 Nowa Karta Ateńska, dz. cyt.

kiej jakości, a także aktywnie oddziaływać na

19 A. Jędraszko, Planowanie środowiska i krajobrazu 21 Zob. np. M. Staniszkis, Continuity of Change vs

christiaanse.arch.ethz.ch/index.php?page_id=474 (dostęp: 31 stycznia 2017). 26 Victor Papanek liczbę mieszkańców „ idealnego

ta może wynosić 20 000, ale nie więcej niż 100 000 (V. Papanek The green imperative – ecology and ethics

powinna przekraczać liczby 10 000 mieszkańców (L . Krier, Architektura wspólnoty, red. D.A. Thadani, P.J. Hetzel, przeł. P. Choynowski, Gdańsk: Słowo/

kiwań i możliwości – kształtowana, daje szansę

obraz terytoria, 2011. s. 134–140), Cliff Moughtin

na zagospodarowanie przestrzeni projektowane

zawodowa nie wystarczyła do planowania

analizując różne znaczenie przypisywane przez

zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju,

dobrych warunków życia poprzez kształtowanie

podporządkowane ruchowi pieszych i transporto-

struktury terenów urbanizacji właśnie w formie

różnych autorów pojęciu jednostki sąsiedzkiej, dzielnicy i miasta, także wymienia odpowiednio liczby mieszkańców 4000 do 7000, 18 000 do

wi publicznemu. Powyższe ogólne zasady kształ-

22 Zob. G. Haughton, C. Hunter, dz. cyt.

22 000 i 100 000 (C. Moughtin, Urban design. Green

towania funkcjonalno-przestrzennej struktury

23 P. Katz, The New Urbanism, toward an architecture of

dimensions, second edition, Oxford: Architectural

terenów zurbanizowanych wspierają rozmaite

w Niemczech. Na przykładzie Stuttgartu, Warszawa: Unia Metropolii Polskich, 1998.

25 Abercrombie. The potato plan collection, http://www.

20 Zob. np. Studium uwarunkowań i kierunków zagospo-

Change of Continuity. A Diagnosis and Evaluation

darowania przestrzennego Warszawy, Uchwała nr

of Warsaw’s Urban Transformation since 1990, [w:]

LXXXII/2746/2006 z dnia 10 października 2006 r.

Chasing Warsaw. Socio-Material Dynamics of Urban

z późniejszymi zmianami http://www.architektura.

Change since 1990, ed. M. Grubbauer, J. Kusiak,

P.J. Hetzel, przeł. P. Choynowski, Gdańsk: Słowo/

and ethics in design and architecture, London:

um.warszawa.pl/studium, (dostęp: 16 lutego 2017).

Frankfurt: Campus Verlag, 2012, s. 81–108.

obraz terytoria, 2011.

Thames & Hudson, 1995.

community, New York: McGraw Hill, 1994. 24 L. Krier, Architektura wspólnoty, red. D.A. Thadani,

Press an Imprint of Elsevier, 2005, s. 161–162).

Stan przestrzeni dowodzi jednak, że wiedza

29 Z. Ziobrowski, dz. cyt. 30 Zob. np. R. Dylewski, M. Nowakowski, M. Szopa, Poradnik urbanistyczny, Warszawa: Towarzystwo

27 V. Papanek, The green imperative – ecology,

Urbanistów Polskich Oddział w Warszawie, 2003. 28 P. Cathorpe, dz. cyt.

autoportret 1 [56] 2017 | 41

31 Np. Studium uwarunkowań…, dz. cyt.

Rejon Zakładów Lniarskich w Żyrardowie. Koncepcja urbanistyczna rozwoju centrum na terenach pofabrycznych. Proj. Staniszkis-Architekt: Magdalena Staniszkis, współpraca: Marta Malewska, Brak przestrzeni publicznych

Katarzyna Szoplik, Joanna Porębska – analizy historyczne, Marek Ziarkowski – akwarele, 2008

małych miast i w odpowiednio „zwymiarowa-

miasta, i zdefiniowanie kwalifikacji zawodo-

nych” standardach ładu przestrzennego. W pro-

wych projektanta takiej koncepcji. Zarówno ak-

jekcie Kodeksu znajdujemy „nakaz” kształto-

tualne ustawodawstwo, jak i projekt Kodeksu

wania wielofunkcyjnych, zwartych, opartych

nie dają szansy na stworzenie wartościowych

na transporcie publicznym i ruchu pieszym

przestrzeni do życia.

struktur urbanistycznych, lecz już kolejne prze-

WIEDZA I PRAWO W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM

pisy o podziale miasta na strefy zaprzeczają tej zapowiedź ustanowienia standardów urbanistycznych jest właściwym krokiem w kierunku FOT. J. MATLA

odnowy planowania, lecz dopóki standardy te nie zostaną określone, dopóty trudno ocenić jakość życia, którą planowanie przestrzenne

FOT. ARCHIWUM AUTORKI

słusznej zasadzie. Pojawiająca się w projekcie

Analiza stanu wiedzy urbanistycznej wskazuje na możliwość realizacji w planowaniu przestrzennym ustawowo określonych celów gospodarowania przestrzenią, czyli wysokiej ja-

będzie zapewniać. Projekt nowego prawa nie

kości życia, przy uwzględnianiu zasad zrówno-

daje jasnej perspektywy co do zobligowania

zdefiniowała postulaty kształtowania przestrze-

niezbędnych przede wszystkim dla ruchu ko-

Optymalny udział przestrzeni publicznej w ob-

terenów prywatnych na cel publiczny nie ułatwi

ważonego rozwoju. Dysfunkcyjność planowania

specjalistów od planowania do kształtowania

ni, a wiele publikacji koncentruje się na sposobie

łowego, maksymalnie ograniczając planowanie

szarze zurbanizowanym jest przez Léona Krie-

zapewne planowania odpowiednio gęstej sieci

i kryzys przestrzenny wynikają zarówno z po-

miasta zgodnie ze współczesną wiedzą.

zagospodarowania, wyposażenia przestrzeni

przestrzeni publicznych, których głównym użyt-

ra i Petera Calthorpe’a szacowany na 25–35%.

miejskich przestrzeni publicznych.

mijania tej wiedzy w praktyce, jak i z przepisów

ulic i placów, można więc powiedzieć, że „batalia

kownikiem ma być pieszy. Doprowadziło to do

Właśnie taki odsetek terenów do nieodpłatnego

Przestrzeń publiczna. Przestrzeń publiczna

o jakość przestrzeni rozgrywa się w małej

zabudowy skoncentrowanej wokół prywatnych

przekazania przez właścicieli prywatnych na

Egzystencjalne wartości przestrzeni. Zadaniem

ne. Nawet bardzo ogólna analiza projektu

jest istotnym elementem jakości życia w mie-

skali” 34. Natomiast przestrzeń publiczna ulic

dróg wewnętrznych w zabudowie „łanowej”

cele publiczne w procedurze scalenia i wtórnego

planowania przestrzennego jest kształtowanie

Kodeksu urbanistyczno-budowlanego pokazuje,

ście, a jej kształtowanie podlega ogólnym zasa-

i placów, zanim zostanie zdefiniowana archi-

i do kształtowania obszaru zurbanizowanego

podziału gruntów w planowaniu został ustalony

ładu przestrzennego, w którego ogólnej defi-

że organy władzy rządowej nie zdecydowały się

dom, które można za Kartą Nowej Urbanistyki

tekturą i atrakcyjnie zagospodarowana, musi

poprzez skierowane do wewnątrz enklawy

w przepisach Ustawy o gospodarce nieruchomo-

nicji wymieniane są także wartości estetyczne

na daleko idące regulacje prawa opartego na

sformułować następująco:

być zaplanowana. Układ ulic i placów, sieć

zamkniętych osiedli o powierzchni wielokrotnie

ściami z okresu II RP . Kształtowanie przestrze-

i kompozycyjne. Wartości te mogą powstać tylko

wiedzy, a zatem daleko idące ograniczenia suwe-

przestrzeni publicznych, które konstytuują

większej od tradycyjnego kwartału urbanistycz-

ni publicznych jako istotnego dla jakości życia

w twórczym procesie projektowania przestrze-

renności władz samorządowych w planowaniu

Ulice i place mają być bezpieczne, wygodne

strukturę miasta, może powstać tylko w procesie

nego wytyczonego przez układ miejskich ulic.

elementu ładu przestrzennego wymaga prawne-

ni w skali urbanistyczno-architektonicznej.

przestrzennym. Takie podejście do tworzenia

i ciekawe dla pieszych. Właściwie ukształ-

planowania przestrzennego. Plan zagospodaro-

Zbyt rzadka sieć przestrzeni publicznych nie

go wsparcia. Wprowadzenie w projekcie Kodek-

Zarówno warsztat takiej twórczości, jak i sposób

prawa można jednak ocenić jako brak wsparcia

towane stymulują ruch pieszy i umożliwiają

wania przestrzennego jest podstawą do wykupu

tylko nie stymuluje ruchu pieszego, ale go wręcz

su obowiązku związania struktury gruntowej

jej prezentacji znacząco różnią się od rutynowej

władz samorządowych i urbanistów dla odnowy

kontakty społeczne, sprzyjając tym samym

terenów publicznych ulic, placów, promenad,

utrudnia i w konsekwencji zachęca do korzy-

z procedurą planistyczną jest pozytywną zmianą

i przepisowo uregulowanej formy tworzenia pra-

planowania przestrzennego.

integracji i ochronie lokalnych społeczno-

bulwarów, pasaży, a następnie do ich realizacji

stania z samochodu. Odpowiednia gęstość sieci

prawa w stosunku do obowiązującej ustawy.

wa miejscowego, jakim jest plan zagospodarowa-

ści. Podstawowym zadaniem projektowania

i właściwego dla funkcji zagospodarowania.

prawa, które są z wiedzą urbanistyczną sprzecz-

W dyskusji o odnowie planowania prze-

przestrzeni publicznych, właściwa do kształto-

Przepis taki umożliwi kształtowanie miejskiego

nia przestrzennego. Kompozycja urbanistyczna

strzennego otwarte pozostaje pytanie, czy

Jednym z negatywnych zjawisk we współ-

wania miasta atrakcyjnego dla pieszych, i oczy-

układu ulic i placów, zwłaszcza na porolnych

i egzystencjalna wartość piękna przestrzeni zbyt

wiedza o związku pomiędzy jakością życia a za-

przestrzenne zdefiniowanie ulic i przestrze-

czesnym zagospodarowaniu przestrzennym jest

wiście zróżnicowana pod względem wiodących

terenach nowej urbanizacji. Natomiast brak

często schodzi na daleki plan szerokiego zakresu

gospodarowaniem przestrzeni powinna, a jeśli

ni publicznych jako obszarów wspólnego

właśnie brak przestrzeni publicznych w obsza-

funkcji obszarów, jest przedmiotem wielu analiz

regulacji dotyczących sposobu pozyskiwania

zagadnień, jakie planowanie musi uwzględniać

tak, to w jakim zakresie, być bezpośrednio

użytkowania .

rach nowej zabudowy. Planowanie przestrzenne

współczesnej teorii urbanistycznej. Wnioski

i rozstrzygać. Restytucja projektowania kom-

wykorzystywana do formułowania przepisów

koncentrowało się na wytyczaniu ulic i dróg

z tych analiz, które mogłyby być podstawą do

pozycji urbanistycznej w kształtowaniu ładu

prawa 38 lub czy prawo powinno co najmniej nie

36 P. Cathorpe, dz. cyt.

przestrzennego jest konieczna, jeśli traktuje się

uniemożliwiać implementacji tej wiedzy przy

37 Zob. np. [J. Koziński et. al.], Doktryna swobody

piękno jako naturalną potrzebę człowieka.

sporządzaniu studiów i planów miejscowych. ■

architektury i krajobrazu miejskiego jest

określenia standardu zagospodarowania prze-

Karta przestrzeni publicznej, przyjęta na III Kongresie Urbanistyki Polskiej w 2009 33 roku,

34 Cyt. za: Z. Ziobrowski, Przestrzeń publiczna a jakość życia w miastach, [w:] Opinie i ekspertyzy na konferencję „O ekonomicznych stratach i społecznych kosztach

strzennego, mierzonego procentowym udziałem przestrzeni publicznej w obszarze zurbanizowanym lub maksymalną czy minimalną wielko-

32 Karta Nowej Urbanistyki, dz. cyt.

niekontrolowanej urbanizacji w Polsce”, s. 67, http://

33 http://www.tup.org.pl/download/2009_0906_Karta-

www.kongresbudownictwa.pl/pliki/konferencja%20

ścią kwartału urbanistycznego wydzielonego

kongresu%202014.06.30.pdf, (dostęp: 16 lutego 2017).

ulicami publicznymi, są w dużej mierze zbieżne.

PrzestrzeniPublicznej.pdf, (dostęp: 16 lutego 2017).

autoportret 1 [56] 2017 | 42

35 L. Krier, dz. cyt.

budowlanej. Aspekty ekonomiczne i urbanistyczne, Zalesie Górne 2012, http://www.kongresbudownictwa.pl/pliki/nowelizacja%20prawa%20budowlane-

Rolą prawa byłoby wskazanie obowiązku poprzedzenia planu koncepcją urbanistyczno-

go/doktryna%20swobody%20budowlanej-%20aspek-

-architektoniczną, co najmniej w odniesieniu

ty%20ekonomiczne.pdf (dostęp: 31 stycznia 2017).

do obszarów najważniejszych w strukturze

autoportret 1 [56] 2017 | 43

38 Takie stanowisko zostało przedstawione między innymi w: M. Staniszkis, Paragrafy dobrego miasta, [w:] Opinie i ekspertyzy…, dz. cyt., s. 50–56.

MARIANA PANČÍKOVÁ OLDŘICH ŠEVČÍK

Metropolitalny Plan dla Pragi

Ilustracja dziesięciu założeń dla przyszłości Pragi zgodnie z Metropolitalnym Planem

Liczba publikacji na temat „coś dzieje się ze świa-

kolejny dynamiczny czynnik – deweloperzy. Zada-

z trudem utrzymywany poziom inwestycji i nie-

powodu myśleć, by nacisk ten – choć podlega

– jeśli Praga jako miasto, jako godna tej nazwy

jest zatrzymanie procesu rozlewania się

tem” pokazuje rozmiar i wagę zachodzących obec-

niem Instytutu Planowania i Rozwoju stołecznego

umiejętność sformułowania i zrealizowania ce-

koniunkturalnym wahaniom – miał w przyszło-

metropolia, chce przetrwać – muszą pokonać

miasta na zewnątrz.

nie zmian. Żyjemy w czasach globalizacji charakte-

miasta Pragi (IPR) jest właśnie opis obecnego stanu

lów strategicznych nie tylko nie rokują na przy-

ści zaniknąć. Trzeba się z nim liczyć. Co Pradze

wszystkie waśnie i ambicjonalne konflikty.

ryzującej się między innymi boomem budowlanym

i perspektyw rozwoju stolicy Czech .

szłość, ale są odczuwane już dziś. Pomimo wielu

zagraża? Jednym słowem – niepokój; pięcioma

W idealnej sytuacji do zgody tej dojdzie w wy-

rozdzielności starych i nowych części miasta

ciekawych realizacji architektonicznych i pew-

– długotrwały brak planu zagospodarowania

imaginowanej Pradze przyszłości: w mieście,

oraz ochrona całości.

nego rozwoju infrastruktury (Narodowa Bi-

przestrzennego.

które nie „rozlewa się” w krajobrazie; gdzie

w Azji i w innych częściach świata. Równocześnie wzrasta rola regionów, ponieważ globalizacja i regionalizacja są dwiema stronami tego samego me-

CO PRADZE ZAGRAŻA, A CO WCALE NIE?

blioteka Techniczna, nowe stacje metra, tunel Blanka, południowozachodni odcinek obwodni-

dalu. Do krajów czwórki wyszehradzkiej należy decyzja, w którą stronę pójść. Wspomniane tendencje

Dzisiejszej praskiej metropolii nie postrzega-

cy łączący autostrady D5 z D) trzeba się zgodzić

najbardziej widoczne są w przemianach metropo-

my jako dynamicznie rozwijającego się miasta:

z wypowiedzią Michala Kohouta: „Praga w cią-

CZTERY ZASADY METROPOLITALNEGO PLANU PRAGI

Celem zasady dwoistości jest utrzymywanie

Stabilność środowiska skupia się na opiece

panuje doskonała równowaga ochrony starego

nad rozwojem miejskiego krajobrazu, podobnie

i budowania nowego; gdzie przyroda, prze-

jak ochroną krajobrazu otwartego. Czwarta zasada – określenie potencjału –

strzenie i budynki publiczne wzmocnią swoją specyfikę i można będzie odróżnić jedno od

poszukuje możliwości pobudzenia nowej ener-

lii. Od przeszło dwudziestu pięciu lat Pragę, War-

gu ostatnich dwudziestu lat raczej straciła, niż

Podstawą koncepcji planu metropolitalnego

drugiego; w mieście bez olbrzymich niezago-

gii, która będzie stanowić o jakości środowiska.

szawę, Bratysławę i Budapeszt łączy budowa no-

W listopadzie 2013 roku doszło do przekształcenia

zbliżyła się do porównywalnych miast regionu:

są cztery zasady: intensyfikacja, dwoistość,

spodarowanych bezużytecznych miejsc. Plan

Można to osiągnąć drogą utworzenia odpowied-

wych ikonicznych budynków: bibliotek narodo-

Wydziału na rzecz Rozwoju Stołecznego Miasta Pragi

Wiednia, Monachium, Drezna” .

stabilność środowiska i określenie potencjału.

zagospodarowania przestrzennego stanowi

niego harmonogramu zadań i określenia objęto-

wych, sal koncertowych, muzeów. Bez wątpienia

w Instytut Planowania i Rozwoju Pragi (IPR), którego

Zasady te są nadrzędne w stosunku do

środek, który stworzy szanse dla naprawienia

ści poszczególnych planowanych kroków trans-

ków historycznych, deweloperzy już dzisiaj

cząstkowych interesów uczestników zainte-

błędów z przeszłości.

formacyjnych i rozwojowych 3.

mają decydujący wpływ na jej kształt i nie ma

resowanych planowaniem miasta. Uczestni-

to późnomodernistyczny upgrade tożsamości tych

założycielem jest stołeczne miasto Praga. IPR zajmuje się architekturą, urbanistyką, rozwojem i zarządza-

metropolii. W miastach regionu równocześnie po-

niem miastem. Opracowuje dokumenty strategicz-

wstały nowe centra handlowe, na obrzeżach metro-

ne, urbanistyczne i dotyczące rozwoju metropolii, za-

polii rozrosła się jednorodzinna zabudowa, kompensując tłumienie indywidualnych interesów w poprzednich dekadach. Do tego procesu dołączył

Praga nie stanie się skansenem budyn-

rządza i aktualizuje dane ważne dla rozwoju miasta, udziela konsultacji i zastępuje miasto w procedurach

2 Česká komora architektů, “Bulletin CKA” 2013, 03,

kami (których cele często stoją wobec siebie

z przeświadczenia o nieprzekraczalności

w sprzeczności) są dzielnice miejskie i ich

granicy miasta, określającej jego wielkość ekonomiczną i ekologiczną. W praktyce celem

planistycznych, wreszcie realizuje badania naukowe

https://issuu.com/bulletincka/docs/13_03_bulle-

samorządy, prywatni i publiczni inwestorzy,

(http://en.iprpraha.cz/).

tin_pages_150dpi (dostęp: 5 marca 2017).

wreszcie pojedynczy mieszkańcy. Prażanie

autoportret 1 [56] 2017 | 44

Pierwsza zasada – intensyfikacji – wynika 3

Plan Metropolitalny. Plan terytorialny stołecznego miasta Pragi. Część sądowa 2.2. Pracownia dla Metropolitalnego Planu, maj 2016. http://plan.iprpraha.cz/ cs/metropolitni-plan-ke-stazeni (dostęp: 5 marca 2017).

autoportret 1 [56] 2017 | 45

Z CZYM MUSI SIĘ UPORAĆ NOWY PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO?

miara obciążenia razem z innymi regulacja-

gwarantem jakości sąsiedztwa: nowe elementy

tylko brzegów rzeki; „klasy metropolitalne”

zapoczątkowanie tematu: jak miasto powinno

w projekcie metropolitalnego planu. Grozi

mi – z regulacją struktury, stabilnością (miej-

mają nawiązywać do historycznych.

zapowiadają metropolitalne priorytety, a co

rosnąć „naturalnie”, przy wszelkich obciąże-

mu niebezpieczeństwo: również dyskusja,

za tym idzie dokończenie kluczowej struktu-

niach treści tego pojęcia.

jeśli nie jest moderowana, jeśli nie toczy się

scowości mogą być ustabilizowane, rozwojowe

Metropolitalny plan jest ważny także

lub transformacyjne), regulacją wysokości za-

w kontekście inwestycji i budżetu: bez zrówno-

ry ulic; „rozwój jako przemiana struktury”

Poprzedni plan zagospodarowania przestrzen-

budowy i maksymalnym zagęszczeniem zabu-

ważonej relacji wydajności ekonomii, publicz-

namawia do wykorzystania pustostanów lub

nego Pragi, obowiązujący od roku 1999, ba-

dowy. Każda lokalność jest szczegółowo przed-

nych wydatków i obciążenia podatkowego

zaniedbanych obszarów wewnątrz Pragi.

zował na ideach modernistycznych liczących

stawiona i opisana w przyjaznym dla użytkow-

Praga nie będzie zdolna do życia. Owa równo-

prawie 100 lat. Infrastruktura i komunika-

nika informatorze. Lokalnościom rozwojowym

waga wszystkich aktorów, w tym i „milczącej

cja były w nim nadrzędne wobec struktury

i transformacyjnym poświęcono szczególną

większości”, jest bodaj najważniejsza w planie

miasta i ludzkiej miary. Decydująca była pró-

uwagę w opracowaniu planu metropolitalnego.

metropolitalnym .

ba oddzielenia funkcji i zarządzania nimi, do-

Plan metropolitalny ma strukturę

DZIESIĘĆ ZAŁOŻEŃ DLA PRZYSZŁOŚCI PRAGI

w duchu współuczestnictwa, może stać się

PROJEKT METROPOLITALNEGO PLANU I INICJATYWY OBYWATELSKIE

ELEMENTY INNOWACJI

drogą prowadzącą do zamknięcia się w twierdzy własnej wizji świata. Dlatego podkreślamy, że to, co łączy projekt Metropolitalnego Planu, jego krytyków i uczestników dyskusji

Inicjatywy obywatelskie wiążą się z założe-

to negatywny stosunek wobec poprzedniego

W projekcie metropolitalnego planu ważny jest

niem, że mieszkańcy metropolii umieją wy-

interwencjonistycznego stanu planowania

wybór narzędzi i jego konsekwencje. Podział

rażać potrzeby zwykłego codziennego życia.

przestrzennego z jego centralizmem oraz

terytoriów na lokalności, przeprowadzony

Pozornie proste rozwiązania są rezultatem

równocześnie niemniej dokuczliwy, niedający

w Projekcie Metropolitalnego Planu Pragi przez

zgromadzonego przez wiele pokoleń do-

się dłużej utrzymać brak planu zagospodaro-

minował model centralistyczny i interwen-

dwupoziomową. Górny poziom formułuje

cjonistyczny. Brak kompozycji w planowaniu

podstawowe zasady uporządkowania miasta

prowadził do nieodwracalnej i, jak się zdaje,

i prawo do zabudowy (lub jego brak), określa

Romana Kouckiego i jego zespół z IPR, wyzna-

świadczenia. Inicjatywy obywatelskie, ruchy

wania przestrzennego. Cel Metropolitalnego

niedającej się dłużej utrzymać ekspansji mia-

granicę między miastem a regionem i wyzna-

Pierwsze założenie „dośrodkowość” wyraża

cza kierunek, który od topologii metropolii

alternatywne znają z bliska „nasze środowisko

Planu i dyskusji, które się z nim wiążą, można

sta na zewnątrz. Konsekwencja? Wymogi in-

cza kierunki kompozycji i „obrazu miasta”.

intencję utworzenia współczesnego zwar-

(tj. od niedających się dłużej utrzymać „zuży-

naturalne”. Czasem do tego stopnia z bliska, że

streścić w jednym zdaniu: Plan Metropolitalny

frastruktury wzrastały niepomiernie. Wbrew

Dolny poziom zostanie opracowany w zależ-

tego miasta, które skupia się na rozwoju

tych” pojęć modernistycznych związanych ze

nie widzą horyzontu. W tym leżą ich zasługi

jest z założenia wezwaniem do zaangażowania

regulacjom mającym zapewnić staremu plano-

ności od potrzeb i priorytetów na podstawie

wewnętrznym i nie rozciąga na peryferia.

społecznością przemysłową) przechodzi do

i uciążliwość. Wyjście poza krótkowzroczne

się w świat współczesny.

wi przewidywalność i egzekwowalność, przez

zadań przedstawicielstwa miasta (będzie m.in.

Do dziedzictwa Pragi odsyła drugie założe-

topografii. Podejście, jakie przyjął autor planu,

happeningi w stronę współpracy może okazać

dziesięciolecia dochodziło do zaskakujących

porządkował lokalności lub zespoły lokalno-

nie, „historyczne miasto”, przeciwwagą dlań

nie podporządkowuje rozumienia miasta ideom

się połączeniem konkretnych wątków z myśle-

tek których ucierpiał, pokazują, jak trudno

zmian.

ści, poprzez opis charakteru zabudowy i prze-

zaś jest „modernistyczne miasto” i staranie

uniwersalnym, które wytworzyła epoka mo-

niem perspektywicznym. W praskiej metro-

w demokratycznym społeczeństwie osiągać

strzeni publicznych może wyznaczyć trasy ulic

o emancypację ważnego łańcucha zewnętrz-

dernizmu, przeciwnie – łączy miejsce, obecny

polii jesteśmy świadkami zarówno doskonałej

konsensus. Zupełnie wyjątkowe wsparcie, któ-

i miejsca do zabudowy).

nego praskich blokowisk. Następne trzy tezy

stan z perspektywą, nie narusza rzeczywistych

i przyjaznej współpracy z inicjatywami

rego środowisko zawodowe udzieliło zespoło-

dotyczą topografii i elementów przyrody

„funkcji”, lecz wiąże je z nowymi wartościami

obywatelskimi w ramach przygotowań do pro-

wi, doprowadziło do wznowienia pracy. Praga

w mieście – „krajobraz w mieście” broni

historycznie powstałego miasta.

jektu metropolitalnego planu, jak i konfliktu

potrzebuje planu strategicznego, wytycznych

z partią zielonych. W wypadku partii zielo-

i spojrzenia w przyszłość. Na skutek fatalnego

pierwsze nie przeciąga przeszłości na przy-

nych chodzi o zapobieżenie niebezpieczeństwa

zaniedbania w poprzednich dekadach musi uporać się nie tylko z urbanistyką sprzed

LOKALNOŚCI Plan metropolitalny przynosi nowy podział miasta na jednostki podstawowe – lokalności.

JAKIE SĄ TEORETYCZNE PRZESŁANKI PLANU?

absolutnej konieczności zachowania miejskich parków; „Wełtawa” przedstawia rzekę jako

Kluczem dla podziału na lokalności jest sza-

Jakie jest znaczenie takiego podejścia? Po

Turbulencje, które dotknęły IPR, i wsku-

cunek dla struktury miasta (dla struktury re-

W planie metropolitalnym można zauważyć

rekreacyjny potencjał; „obszar krajobrazowy

szłość, lecz stara się tworzyć nową przyszłość.

uczynienia z Metropolitalnego Planu na skutek

alnej; obecne jednostki administracyjne nie

odejście od technokratycznego myślenia, na-

i otwarty krajobraz” podkreśla konieczność

Architektura średniowiecznej Pragi Karola IV,

narzuconych przez władze tej partii wytycz-

roku 1989, ale także z przemianami ostatnich

odpowiadają już stanowi obecnemu, powsta-

cisk położony jest na kompozycję krajobrazu

wydzielenia tego, co na zewnątrz, od tego, co

barokowa Praga, rozmach budowlany Pragi

nych narzędzi, według których wszystko, co

dekad. Problemem jest stosunek instytucji,

łemu w wyniku przemian, które wydarzyły

i hierarchię elementów naturalnych w mieście.

wewnątrz miasta. Ostatnie cztery założenia

odrodzenia narodowego XIX wieku, wresz-

wykracza poza interes lokalny i aktualny, jest

przedstawicielstwa Pragi i IPR. Współczesna

się na przestrzeni czasu). Lokalność jest tere-

Przestrzenie publiczne znajdują się w centrum

skupiają się na poszukiwaniu nowych możli-

cie aspiracje współczesnej Pragi w Projekcie

niedopuszczane, przerywane i eliminowane.

Praga, reprezentowana przez magistrat, i IPR

nem wyznaczonym na podstawie przeważa-

opracowania, przypomniano pojęcie widoku.

wości i są podstawą planu. „Regulacja wysoko-

otrzymują szansę pokojowego współistnienia.

Inicjatywy obywatelskie potrzebują, naszym

będą musiały przedefiniować swoje relacje.

zdaniem, otwartego dokumentu.

Uchwalenie i stopniowa realizacja Metropoli-

ści i potencjał” pokazuje, że trzeba przemyśleć

Po drugie w świecie coraz bardziej przesiąk-

wynikają możliwe sposoby dalszego użytko-

sta w sposób naturalny i do pewnego stopnia

potencjał wieżowców; „komunikacja i nowe

niętym technologiami informacyjnymi i wir-

wania tego terenu: krajobrazowy, rekreacyj-

swobodny, ponieważ dużą część realizacji pla-

mosty” mówi o potrzebie nowych połączeń, nie

tualnością nadal istnieje i ma coraz większe

ciel partii zielonych, ani rzecznik inicjatyw

przestrzeni publicznej w czeskim społeczeń-

ny, mieszkalny (nie zawiera wyłącznie funkcji

nu powierzono demokratycznej umowie i za-

znaczenie „wydarzenie architektoniczne”,

obywatelskich nie są wszechwiedzący, ale

stwie, z jego niewielką produktywnością oraz

mieszkaniowej, lecz także budynki użyteczno-

ufaniu. Podział Pragi na lokalności umacnia

„stworzenie polifonicznej harmonii w sercu

mogą się spotkać i podążać wspólną drogą.

z tym, że zdanie mniejszości aż nadto często

ści publicznej, usługi, administrację i drob-

więzi społeczne, daje mieszkańcom poczucie

chaotycznej metropolii”. Projekt Metropoli-

Strach przed negatywną stroną działalności

jest podawane jako zdanie większości. ■

ne przedsiębiorstwa) i przemysłowy. Dla każ-

bezpieczeństwa i sprawia, że utożsamiają się

19-6. http://plan.iprpraha.cz/cs/koncept-ke-stazeni

talnego Planu stwarza ku temu niezbędne wa-

deweloperów i dążenie do zminimalizowania

dego z nich została ustanowiona maksymalna

z miejscem. Lokalności mają być równocześnie

(dostęp: 5 marca 2017)

runki. Chodzi o ofensywne, niedefetystyczne

jej wpływów są cały czas obecne i odczuwalne

jącego na danym obszarze charakteru. Z tego

Plan przywraca możliwość budowania mia-

autoportret 1 [56] 2017 | 46

Uzasadnienie Planu metropolitalnego. IPR, Pracownia Metropolitalnego Planu 2014. ISBN 978-80-87931-

Dlaczego? Ani architekt, ani przedstawi-

autoportret 1 [56] 2017 | 47

talnego Planu będzie się spotykać ze słabością

Tłumaczenie z czeskiego: Emiliano Ranocchi

ZDENA ZEDNÍČKOVÁ

Futurologia jako komunikacja architekta ze społeczeństwem

Pytania o historię, rozwój, znaczenie czy sens

nie tylko o tym, co się aktualnie dzieje, lecz

architektów i innych specjalistów przestrze-

oraz interpretację architektury, które mają ra-

także o tym, co będzie się działo, między

gają, że droga, którą podążamy, nie kończy

czej funkcję edukacyjną, mogą być przekazy-

innymi po to, by zapewnić sobie przygotowaną

się radosnym jutrem. Od początku XX wieku

wane jednokierunkowo i nie muszą zakładać

jednostkę, która dzięki temu łatwiej przyjmie

architekci intensywnie szukają wyjścia z nara-

dyskusji z publicznością; nie jest konieczne,

nadchodzące zmiany i upora się z nimi.

stającego kryzysu wielomilionowych metropo-

by przekazywał je bezpośrednio architekt,

Prognostyka/futurologia służy temu, by

lii, jednak rozwój miast pędzi, pozostawiając

a nawet wydaje się, że do tego celu bardziej

zbadać drogę przed nami – drogę, w którą

predestynowany jest historyk, teoretyk archi-

wyruszamy. Nasz zwiad w przyszłości usi-

tektury czy też filozof.

łuje sprawdzić, jak droga wygląda, na jakich

bardziej krytycznych dziedzinach, podczas

Pytania natomiast o przyszłość naszej prze-

ich plany za sobą. Pewna poprawa następuje wyłącznie w naj-

skrzyżowaniach się znajdziemy oraz dokąd

gdy problemy, które mniej rzucają się w oczy,

strzeni życiowej/środowiska oraz o punkty

prowadzą potencjalne boczne ulice, jakie

są odkładane na czas nieokreślony. Jednak cały

w niej newralgiczne wymagają komunikacji ze

niebezpieczeństwa nas tam czekają. Usiłuje

czas wydaje się, że sytuacja jest pod kontrolą,

sprzężeniem zwrotnym – dialogu.

ułatwić nam orientację. Nie powinna pozwolić,

a dopóki miasto dostarcza „chleba i igrzysk”,

Moja pierwsza hipoteza zatem brzmi: ażeby

byśmy weszli w ślepą uliczkę, lecz umożliwić

jest to zabawna jazda, na której zainteresowana

komunikacja między architekturą a społeczeń-

nam skręcić na czas, albo przynajmniej – jak

mniejszość nabija sobie kieszenie, a nieświa-

stwem mogła przebiegać efektywnie, należy

już się w niej znaleźliśmy – dać nam szansę się

doma, czy też zobojętniała, większość dała się

zapewnić jej treść i kierunek. Do tego mogłaby,

zatrzymać, zanim się „rozbijemy”.

mniejszości przekonać, że powinna się cieszyć

moim zdaniem, przyczynić się właśnie archi-

Pytanie, czy już osiągnęliśmy krytyczną

z jazdy i nie dbać o to, czy jest ona bezpieczna

tektoniczna i urbanistyczna prognostyka/

szybkość, przy której nie zdążymy skręcić,

futurologia oraz takie opracowanie jej funk-

kiedy znajdziemy się na ważnym skrzyżo-

cjonowania, by przyniosła konstruktywne

waniu albo wręcz na skraju przepaści, do

ci, którzy widzą efekty współczesnego rozwoju

wnioski, skutecznie wpływające na praktykę

której według wielu współczesnych myślicieli

(oprócz snucia wizji, które pojawiają się i na-

architektoniczną i urbanistyczną.

błyskawicznie się zbliżamy, nurtuje nie tylko

tychmiast znikają)?

Zakładam, że architektoniczna prognostyka/futurologia powinna dać przyszłemu

filozofów i socjologów, lecz także niektórych architektów.

ani którędy i dokąd wiedzie. Jakie szanse mają przyczynić się do zmiany

Prognostyka/futurologia, nie tylko zresztą architektoniczna, przestrzega, że nie wszyst-

architektowi orientację w korzystnych/pożą-

Prognostyka/futurologia do pewnego

ko jest w porządku. Jednak prawdopodobnie

danych i niepożądanych kierunkach rozwoju

stopnia stanowi stały składnik architektury.

dlatego, że na tej górskiej ścieżce prze ona do

i wspomagać komunikację z publicznością.

Jednak tutaj powinna pojawić się architek-

przodu, jej przestrogi , zagłuszane okrzykami

toniczna prognostyka/futurologia w nowej

radości innych, nie docierają do architektów

Szybkość zmian w dzisiejszym świecie jest Jeśli architektura nie chce pozostać wyłącz-

Wobec wyzwania, jakie stanowi konieczność

mu dostarczyć instrukcji lub wesprzeć go

zawrotna, czasem wydaje się, że już ledwo moż-

odsłonie – architektoniczna prognostyka/

i publiczności z tyłu. W tej sytuacji to właśnie

nie gettem dla wtajemniczonych, musi umieć

komunikacji architekta ze społeczeństwem za

w tej sytuacji? Czy jednokierunkowy przekaz

na śledzić ich kierunek. Co więcej, przeciętnej

futurologia komunikująca, która nie będzie

architektoniczna prognostyka/futurologia

się komunikować […] głównie na nieobliczal-

pośrednictwem środków masowego przekazu,

informacji wystarczy, żeby komunikacja była

jednostce orientację utrudnia wielość czynni-

się ograniczać do wskazywania problemów

powinna w pierwszej kolejności znaleźć sposób

nej płaszczyźnie architekt i społeczeństwo. Je-

uznałam, że zadanie sobie wielu pytań, które

udana, czy też należy wywołać dyskusję?

ków, które ulegają zmianie. Nic dziwnego, że

i ich rozwiązywania, lecz będzie informować

na skuteczną komunikację. Powinna wymyślić,

dynym możliwym narzędziem tej komunika-

z tej konieczności wynikają, jest potrzebne.

jednostka nie potrafi odbierać rezultatów tych

o nich zarówno architektów, jak i publiczność.

jak wykorzystać media, by za ich pośrednic-

cji są środki masowego przekazu – główny

Czy wymóg ten jest uzasadniony? Czy taka

jektowej, wychodząc z samej jej istoty, zastana-

zmian ani też swojej pozycji w tym zmieniają-

Rozwój miast nabrał zawrotnej szybkości

twem obudzić pozostałych, którzy jadą wesoło,

pośrednik dla informacji o otaczającym nas

komunikacja jest rzeczywiście niezbędna? Cze-

wia się nad przyszłością i musi ogarnąć reflek-

cym się świecie. Sposób, w jaki przeciętna jed-

i wydaje się, że nie podlega już niemal żadnej

pokazać im, dokąd jadą w ślad za swoimi przy-

świecie, również skuteczny korektor jego

mu ma służyć? Jakiej korzyści spodziewamy

sją przyszłe wydarzenia, odsłaniać problemy

nostka zmiany te zaznacza/rozważa i orientuje

kontroli. Nie wygląda też, by ktokolwiek miał

wódcami i zaproponować możliwości, które

rzeczywistości.

się po takiej komunikacji? O czym architektura

i różnego rodzaju konflikty. Zakładam, że

się w świecie, zależy dziś w dużej mierze od

siłę kierować drogą tego rozwoju w innym niż

są do dyspozycji, dać im wybór, może lepiej

miałaby dialogować ze społeczeństwem? Czy

właśnie na tym bazuje ten obszar architektury,

mediów i dzięki nim się odbywa.

do tej pory kierunku.

wyskoczyć z tego szaleńczo rozpędzonego, nie-

architekt jest w stanie prowadzić taką roz-

o którą w pierwszej kolejności powinno cho-

mowę? Jak powinien ją prowadzić? Kto może

dzić w komunikacji architekta z publicznością.

Współczesna architektura i czeskie media Rostislav Koryčánek

autoportret 1 [56] 2017 | 48

Każdy architekt w swojej działalności pro-

Media wykorzystują poszczególne dziedzi-

A to wszystko pomimo tego, że już od

ny ludzkiej działalności jako środki informacji

dziesiątków lat projekty i studia różnych

autoportret 1 [56] 2017 | 49

opanowanego powozu, próbować go zatrzymać, przyhamować albo przerzucić na inny tor.

Póki co przestrogi prognostyki/futurologii

cały czas nie przyniósł rozwiązania. I to nie

nad tym zastanawiać dopiero w trakcie jazdy,

tygodnia również staramy się spędzać poza

przestrzeni miasta rzeczywiście doświadczają

W przeszłości przy budowie miast dbano

słyszy tylko wąska grupa i nie ma co liczyć, że

dlatego, żebyśmy nie mieli do dyspozycji

ale od tych myśli odwodzi go ciągle zachwyt

środowiskiem miejskich ulic.

tylko jednostki niemające możliwości ucieczki

o uwarunkowania naturalne i poważnie trakto-

informacje te rozpowszechnią się pocztą pan-

potrzebnej technologii.

nad tym, jak to „pięknie świszczy”. Adrenalina

toflową – w ten sposób mogłoby dojść nie tylko

Jak jednak jest informowany mieszkaniec

do wygody wirtualnego świata. Ich frustracja/

wano również takie czynniki, jak przeważające

już przejęła władzę nad procesami chemicz-

łym/nieodpowiednim/nieprzyjaznym/„pry-

rozczarowanie/nienawiść/strach/cierpienie/

w danym miejscu wiatry, gospodarowanie wodą

Narastający kontrast między przestarza-

do zamazania przekazywanej informacji, lecz

miasta? Jakich dostarcza mu się możliwości?

nymi mózgu, a w ten sposób jasne myślenie

mitywnym” środowiskiem miasta a gospo-

niezgoda nasycają atmosferę miasta. To dlatego

deszczową itp. Życie w mieście pozbawiło nas

także do znacznego opóźnienia w czasie. Nasze

Kto ma mu je dostarczyć? I w jaki sposób? Czy

staje się niemożliwe. Latamy z jednego końca

darstwami domowymi/wnętrzami budynków

miasto staje się coraz mniej przyjemnym

uważności wobec sił/procesów naturalnych.

stare miasta nie są przystosowane do tej sza-

architektoniczna prognostyka/futurologia

świata na drugi, w krótkim czasie możemy

odznaczającymi się komfortem i wyposażony-

i przyjaznym środowiskiem.

Uważność ta zaczęła stopniowo znikać także

leńczej jazdy, dlatego stają się niebezpieczne

może udzielać rady użytkownikowi miasta, jak

dostać się nad morze, w góry czy do dziewi-

mi we wszelkie techniczne osiągnięcia zmusza

dla jadących, zagrażają ich życiu. Są jak stara

dobrze wybrać miejsce do życia, czy instrukcji,

czego lasu, możemy mieć zimę lub lato, jeśli

mieszkańców miast do tego, by zamykać się

nam tylu pożytków i technicznych osiągnięć,

i technologia oddalą wszelkie przeciwieństwa

drewniana kolejka górska, na której zamonto-

jak własnymi siłami poprawić warunki na

tylko sobie tego zażyczymy, miasta oferują

w przestrzeniach wewnętrznych, izolować od

nie mamy czasu o tym myśleć. Ba, przecież

przyrody. Wydajemy spore sumy na walkę

wano nowe tory i dużo szybsze wagony, a nowa

terenie, na którym żyje? Czy może inspirować

nam nieprzebrane zabawy i uciechy, w na-

środowiska miasta i żyć/uciekać do/przeżywać

w filmach, w których występuje wątek unice-

z żywiołami, które wystarczyłoby respektować

błyszcząca farba skrywa wszelkie wątpliwości,

jednostkę lub grupy do przeprowadzenia

szych sklepach dostaniemy wszelkie towary

w swoich wirtualnych światach, do których

stwienia czy załamania się systemu, zawsze

i liczyć się z ich istnieniem na etapie projekto-

czy stara drewniana struktura wytrzyma

zmian we własnym otoczeniu? Czy może po-

z całego świata, domowe sprzęty wykonują za

technika umożliwia im dostęp bezpośrednio

w odpowiednim czasie pojawia się bohater,

wania, a nie dopiero wtedy, gdy nie współgrają

napór nowych sił. Wszystkim dzisiaj bardzo

uczyć architektów, którzy ślepo wypełniają

nas większość nieprzyjemnej pracy, telewizja

ze swoich domów/wnętrz, i które dla wielu są

który wszystko ocali i przywróci na odpo-

z naszą wolą. Wydarzenia te należy jednak

zależy na życiu jednostek, na tym, by motocy-

życzenia inwestorów? Czy może dostarczyć

jest zawsze gotowa wypełnić nam wolny czas,

o wiele prawdziwsze i lepiej współgrają z du-

wiednie tory. Zatem po co się bać? Postawa ta

odbierać jako przestrogi, wykorzystać je jako

kliści czy sportowcy nie ponosili obrażeń i nie

pomysłów, jak rozpoznać złe zamiary? Jak

internet dostarcza nam wszelakich informacji,

chem czasu niż rzeczywista przestrzeń miasta.

nie jest w końcu aż tak nieuzasadniona, skoro

próby obciążeniowe i reagować na nie, na

ginęli. Wydaje się ogromne sumy na ochro-

wykształcić i wpływać na swoich inwestorów?

telefony komórkowe łączą nas kiedykolwiek,

Symulowana przestrzeń uliczna w centrach

w mieście można spotkać wiele osób walczą-

przykład, jak bywa w sporcie motocyklowym,

nę życia jednostek, tysiące badaczy pracuje

Jak modyfikować nietrafne zamiary i intencje

gdziekolwiek z kimkolwiek, umiemy wyleczyć,

handlowych jest czysta i bezpieczna, chroni

cych o jego ochronę i szukających sposobów,

poprawiając środki bezpieczeństwa. Każda

nad metodami i środkami, ale co się robi dla

używania miasta i jego mieszkańców? Optymi-

naprawić różne choroby i niedoskonałości

przez zmianami pogody, przed hałasem i wy-

jak zrealizować pożądane zmiany (na przykład

wielka awaria stanowi okazję, by analizować

ochrony mieszkańców miast przed wszystkimi

stycznie zakładam, że coś podobnego powinno

ludzkie. Postęp, który widać we wszystkich

ziewami z aut czy przed aspołecznymi osobni-

najróżniejsze stowarzyszenia obywatelskie).

jej przyczyny i konsekwencje, znaleźć nowe

zgubnymi wpływami urbanizacji?

być możliwe.

dziedzinach, na przestrzeni jednego ludzkiego

kami. W niej można się swobodnie poruszać

życia jest nieprawdopodobny. Ponoć nigdy

albo siedzieć w cichym otoczeniu, gdzie nie

w miastach (podaje się, że 50 procent ludności

nie mieliśmy tak dobrze jak dziś. To przecież

przeszkadza chaos miejskiej komunikacji. Ruch

świata dzisiaj mieszka w miastach, w Europie

zadziwiające! Zatem dlaczego ktoś miałby

ludzi jest tutaj spowolniony, nie ma potrzeby

to nawet 85) powoduje obniżenie procentu

czesnych i minionych mamy mnóstwo, ich

twierdzić, że coś jest nie w porządku?

się spieszyć, by opuścić niebezpieczną/nieprzy-

samodzielnych jednostek. Zależność jednostek

dokumentacja jest ciągle dostępna. Możemy

jemną/nieprzyjazną przestrzeń, jak to bywa

od funkcjonowania systemu narasta. Kruchość

z tego bogactwa informacji czerpać i próbować

Jeśli jednostka doznaje uszczerbku w wypadku samochodowym, reakcja, by ją chronić jest szybka i maksymalna. Kiedy jednak

KILKA TEMATÓW WSPÓŁCZESNEJ PROGNOSTYKI/FUTUROLOGII

ludzkie życia ponoszą szkody na skutek nega-

Wszystkie możliwości, jakie mamy do

Dopóki jednak system działa i dostarcza

Wysoki procent populacji zamieszkujący

z procesu projektowania. Ufamy, że technika

rozwiązania, zamiast ciągle łatać coraz częściej zacinający się i nie do końca sprawny system. Przykładów błędów i niepowodzeń współ-

tywnego wpływu środowiska, powszechną

Dzisiejsi myśliciele podważający idee postępu

reakcją jest udawanie, że problemu nie ma,

głoszą potrzebę powrotu do korzeni, potrze-

dyspozycji (choćby pozornie) odwracają

na ulicach miasta. Przestrzeń centrów handlo-

tego systemu obnażają jednak coraz częściej

formułować hipotezy, które przestrzegą przed

bagatelizowanie go czy ignorowanie. Zanie-

bę zakotwiczenia w nich swojego życia, żeby

naszą uwagę od jakości samego życia, od jego

wych skupia w sobie korzyści i przyjemności

rozmaite wydarzenia, katastrofy czy awarie,

błędami. Nie budować zamków na piasku,

czyszczone powietrze, zanieczyszczona woda,

nie utonąć w wirze zmian. Czy jednak takie

codzienności. Od tego, jak wygląda efektywne

miasta, eliminując zarazem jego niedostatki.

nie od razu trzęsienia ziemi, tajfuny czy wiel-

lecz określić jasne i jednoznaczne kroki, które

ciągły hałas i smród komunikacji, wzrost

zakotwiczenie jest jeszcze możliwe? Jak je

przeżywanie każdego dnia i skuteczne

Któżby jej nie przyznał pierwszeństwa wobec

kie powodzie – wystarczy ulewa, zamieć (albo

nie będą łatą na starym systemie, lecz częścią

odpadów, monofunkcyjne zespoły mieszkalne,

zdefiniować? Czy jest ono rzeczywiście do

wykorzystywanie potencjalnych możliwości

smutnej rzeczywistości miejskich dzielnic?

awaria prądu czy ciężarówka, która ugrzęzła

składową nowej wizji.

środowisko nieprzyjazne seniorom, niepeł-

pogodzenia ze współczesnym stylem życia

doby przez każdą jednostkę. Jakie jest życie

nosprawnym, matkom z dziećmi, młodzie-

miejskiego człowieka? Co by to miało oznaczać

w naszym realnym terytorium dzień za dniem?

nych miejsc/światów wirtualnych zapominają/

czym nie można powiedzieć, by deszcz czy

rozwinięte dziedziny, potrzebuje zatem pro-

ży, ubogim, psom czy innym zwierzętom,

dla architektury, dla miasta? Czy wielki rozpę-

We własnym mieście trawimy minimum

chcą zapomnieć, że cały show/iluzja straci swój

śnieg były zjawiskami historycznie nowymi,

gnostyki/futurologii, żeby zapewnić sobie roz-

niedostatek zieleni, krajobraz dewastowany

dzony okręt może zarzucić kotwicę, unikając

swojego czasu, wyglądamy przyjemniejszych

blask, gdy system raz się zepsuje i któreś z jego

a jednak ich skutki wydają się poważniejsze

wój. Prognostyka/futurologia bardziej niż inne

plątaniną baraków, magazynów i składów,

zerwania łańcucha?

miejsc. O regularnej weekendowej uciecz-

podstawowych źródeł stanie się niedostęp-

niż w przeszłości. Po dramatycznych wyda-

dziedziny zależy od zwrotnego komunikatu ze

ce z miast napisano już wiele. Przy każdej

ne, że z niedostatku środków show zgaśnie

rzeniach prominenci proponują jedynie (o ile

strony użytkowników/publiczności. Większość

szare powierzchnie parkingów, tereny poprze-

Człowiek nowoczesny rozpoczął ten bieg

Mieszkańcy/użytkownicy tych symulowa-

pod mostem), a miasto jest sparaliżowane. Przy

Architektura, podobnie jak i inne wysoko

mysłowe, przestrzeń miasta zajęta parkowa-

zmian, ale wyruszając był tak przejęty samą

możliwej okazji uciekamy z naszych siedlisk.

i smutek miasta wypłynie na powierzchnię

w ogóle) prowizoryczne rozwiązania, które

dziedzin w miarę swoich możliwości zajmuje

nymi samochodami, całkowity brak samowy-

czynnością, że nie przemyślał, dokąd pojedzie,

Na dodatek sami siebie przekonaliśmy, że jest

w swej prawdziwej postaci. Dopiero wówczas

wprawdzie umożliwiają powrót systemu do

się pewnego rodzaju prognozowaniem/zgadu-

starczalności i inne problemy nie są nowością

jak już się rozpędzi, ani też czy umie tym

to osiągnięcie, a nie instynkt samozachowaw-

przestrzeń miasta dla jednostki bez środków

funkcjonowania, ale w dłuższej perspektywie

je tendencje rozwoju i potrzeby, żeby umieć

w naszych miastach, a mimo to postęp jeszcze

kierować, a co dopiero zatrzymać. Zaczął się

czy. Krótkie odcinki wolnego czasu w ciągu

staje się realna, można wręcz powiedzieć, że

niczego nie rozwiązują.

ukierunkować swoje badania/rozwój tak,

autoportret 1 [56] 2017 | 50

autoportret 1 [56] 2017 | 51

aby odpowiadał(y)/wyprzedzał(y) potrzeby naszych czasów, rozwiązywał(y) powstałe kry-

PROJEKT „FREE_PH1” 2005 ZDENA ZEDNÍČKOVÁ

FREE_PH1 – CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU

Projekt powstał jako studium pilotażowe na

2000–2010

zysy albo unikał(y) innych możliwych. Wydaje się, że architektura i urbanistyka

2008

CZAS NASILONEGO ZALEWANIA ULIC PRASKIEJ STARÓWKI TURYSTAMI I TURYSTYCZNYMI ATRAKCJAMI

potrzeby pracy dyplomowej; został przed-

nego/futurologicznego przewodnika, albo

stawiony w ramach wystawowego projektu

wizja nieprawdopodobnej przyszłości pra-

Na skutek tragicznego wypadku na moście Karola pod naciskiem

ignorują jego istnienie. Problemy miast są

„Futura Pragensis” studentów FA ČVUT

gi przedstawiana jako spojrzenie wstecz na

masy zwiedzających wypchnięto za balustradę mostu pięcioro hindu-

rozwiązywane „na bieżąco”, krótkofalowo

(Wydział Architektury – Cze-ska Szkoła

rozwój wydarzeń za pośrednictwem wirtu-

skich turystów, którzy wpadli pod przepływający parowiec i odnie-

i jednostronnie, rozwiązania przeważnie nie

Wyższa Techniczna) i VŠUP (Wyższa

alnego przewodnika po fikcyjnym instytu-

śli poważne obrażenia. Wypadek sprawił, że wprowadzono turnikiety

opierają się na jasnej koncepcji czy znajomości

Szkoła Rzemiosła Artystycznego w Pradze),

cie historii europejskiej

wstępu regulujące liczbę przechodniów na moście.

szerszych kontekstów i możliwych niebezpie-

w 2005 roku w Pałacu Wystaw (Veletržní

czeństw. Dotąd nie spotkałam się z żadną ogól-

palác) w Pradze. Jak sugeruje tytuł wysta-

nie uznawaną koncepcją, do której przeciętny

wy – Futura Pragensis – wspólnym tematem

architekt mógłby się odnieść, z żadną ramą dla

prac były wizje przyszłej Pragi.

krytycznego wartościowania jej konsekwen-

Forma prezentacji free_ph1, czyli wi-

2011–2020

2021–2030

Pasożyty zalały południową część miasta

2023

Turnikiety na moście Karola

w obecnej dobie albo nie mają prognostycz-

MIEJSCOWOŚĆ

CZAS PODSTAWOWEJ TRANSFORMACJI PRAGI1 W MASZYNĘ TURYSTYCZNĄ

EPOKA WIELKICH INWESTYCJI BUDOWLANYCH W STREFIE BEZPIECZEŃSTWA PRAGA1

centrum starej pragi, žižkov, dejvice, pankrác, bohnice, černý most, ďáblice…

cji/rezultatów. Także obywatel nie ma skąd

zja rozwoju Pragi, była inspirowana z jed-

czerpać wiadomości o tym, gdzie architektura

nej strony futurologiczną metodą pisania

i urbanistyka zmierzają i jakie będą skutki

scenariusza, z drugiej postacią wirtual-

tego rozwoju dla niego.

nego przewodnika w muzeum przyszło-

od roku 2000 aż do fikcyjnej teraźniejszości

Struktura popularnych pasożytów i pijawek już całkiem zalała blo-

ści z filmu opartego na motywach książki

roku 2073

ki w południowej części miasta i sztuczny miejski krajobraz miesz-

W niektórych dziedzinach być może wystarczy, jeśli prognozy rozwoju są dyskutowa-

H. G. Wellsa Wehikuł czasu w reżyserii Si-

ne wyłącznie w gronie fachowców, ich wpływ

mona Wellsa (2002).

na ludzkość jest bowiem mniej brzemienny

Zdecydowałam się na pokazanie

CZAS

kalny przerastający całą wolną przestrzeń między blokami stworzył witajcie w infosystemie instytutu europej-

idealne warunki dla miejskich sportów i dla rozwoju mniejszościo-

skiej historii możliwej (IEHM)

wych, często nielegalnych subkultur.

w skutki. Jednak nie należą do nich architektu-

długiego odcinka czasowego w formie

…cieszymy się, że przewodnik naszej bazy

ra i urbanistyka. Przeciwnie, powinny się one

możliwego scenariusza, by uniknąć trady-

danych wzbudza Państwa zainteresowa-

Pragę1 ogłoszono skansenem → wyprowadzka mieszkańców

zaliczać do tych dziedzin, w których toczone

cyjnej architektonicznej prezentacji pro-

nie

i instytucji

są namiętne dyskusje, mogą się one bowiem

jektów. Chciałam nie tylko pokazać wizu-

**wybrane hasło – praga

Praski urząd konserwacji zabytków pod presją UNESCO ogłasza pra-

wiązać z poważnymi niebezpieczeństwami dla

alizację możliwej przyszłej postaci miasta,

***wybrana specyfikacja – przemiany ar-

ludzkości. Refleksja o przyszłości architektury

lecz także wytłumaczyć, dlaczego do cze-

chitektury i zespołów urbanistycznych

i urbanistyki musi oczywiście funkcjonować

goś doszło, oraz wytworzyć przestrzeń dla

w sposób bardzo złożony, gdyż to, jaki wpływ

uchwycenia ciekawych zjawisk naszych

ma urbanizowane środowisko na swoich mieszkańców, nie jest tylko sprawą mierzalną,

gę1 skansenem i wprowadza zakaz trwałego pobytu dla osób fizyczInauguracja budowy pierścienia hoteli G6

nych oraz ograniczenie działalności instytucji tylko do stowarzy-

w odniesieniu do wydarzeń – od roku

Sześć ważnych zagranicznych spółek hotelarskich zainaugurowało

szeń zajmujących się ruchem turystycznym. Urząd konserwacji uza-

2000

inwestycję o roboczej nazwie G6 – obwodnicę historyzujących

sadnia decyzję koniecznością zakonserwowania sposobu mieszkania

czasów wypowiedzenia się. Chciałam też,

****wybrany poziom – zaawansowany – za-

hoteli okalających granicę starej Pragi – usankcjonowaną nowym

w XX wieku dla przyszłych pokoleń i innych kultur.

by prezentacja była zabawna.

kładana wiedza: podstawowe wiadomości

przestrzennym planem praskiego magistratu. Fachowcy wyrazili

jak czystość powietrza, poziom hałasu czy

o pradze i o sytuacji do roku 2000

wątpliwości co do jednomyślnej zgody praskich konserwatorów.

praktyczne rozwiązania w komunikacji, ilość

*****wybrana wersja – skrócona

Magistrat broni inwestycji, posiłkując się argumentem wkładu

2011

CZAS CYWILNYCH ZAMIESZEK

2031–2040 5.07.2036

zieleni albo przestrzeni dla spędzania wolnego

w rozwój ruchu turystycznego i zwiększeniem szans Pragi na

Zakończenie budowy pierścienia hoteli G6

czasu. Miasta przede wszystkim tworzą zaple-

kandydaturę do organizacji igrzysk olimpijskich w roku 2020.

Ukończono budowę ostatniego hotelu w pierścieniu G6. Hotele otacza-

cze kulturalne. Zakorzeniają swoich mieszkań-

ją teraz jak mur obronny pragę1. W uroczystości otwarcia wewnętrz-

ców w przestrzeni i w czasie. A także ujawniają

nej obwodnicy drogi magnetycznej wziął udział także prezydent

sytuację społeczną swoich mieszkańców.

UNESCO. Ten kamień milowy w rozwoju Pragi doczekał się komentarza wielu osobistości ze świata kultury: „tym czynem konserwatorzy

autoportret 1 [56] 2017 | 52

2024

autoportret 1 [56] 2017 | 53

EPOKA NOWEGO ROZWOJU MIAST WIELKIEJ PRAGI

2041–2050

się swoistą architektoniczną koncepcją łączącą cyberpunk i high-tech,

Černym moście kolejną bramę do równoległego świata, tym razem oczy-

w której zaszyfrowane są liczne symbole. Na składowisku odpadów

wiście w jedenastym wymiarze. Ten pomysł, wzbogacający ofertę usłu-

i wystawili w muzealnej gablocie…” – „teraz już nie tylko symbolicznie

minionej epoki, zatopionych w wypolerowanym, przezroczystym akry-

gową, uczynił ze spółki Centrum Černý Most najpopularniejsze centrum

UNESCO odcięło starą Pragę od reszty miasta. Nasz idol, nasze centrum

lu wyrasta pozornie pływający świat. Nad hałaśliwym poziomem barów

handlowe roku. Studenta Jana Pačkala podano do sądu, a następnie ska-

zamknęło się w ten sposób na życie i włączyło w błędne koło iluzji po-

i kabaretów wznoszą się struktury podobne do liści, które ukrywają

zano na więzienie za kradzież patentu na bramy wielowymiarowe oraz

wrotu epok historycznych sprzed roku 2000…” – „skąd wzięliście pa-

w sobie dmuchane, a po użyciu samoczyszczące się, pokoje.

za niebezpieczne obchodzenie się z nowymi technologiami.

EPOKA KRYZYSU STAREJ PRAGI

Z pha1 na Księżyc skrótem przestrzennym

doprowadzili do końca swojego brutalnego, chirurgicznego cięcia, wyjęli serce z jeszcze żywego organizmu Pragi, zanurzyli je w spirytusie

tent na rozum – wy porewolucyjni konserwatorzy, którzy z mocy swe2051–2060

go urzędu decydujecie, że żaden czeski architekt czy budowniczy już nie jest na tyle utalentowany i wykwalifikowany, by był godzien wsta-

Wynajęcie pha1 firmie Disney → powstanie parku zabaw Hradčany

Černym Moście doszło do wielkiego wycieku grawitacji z jedenaste-

nie na przestrzeni swoich dziejów pokazała swoją zdolność i swoją du-

Stara Praga została w całości wynajęta firmie Disney, która w ten sposób

go wymiaru do naszego świata. Grawitacja spowodowała gwałtowne

chową siłę. Duchowi temu podporządkowała ona niejednego architek-

na 50 lat pozyskała prawo do zarządzania miastem. Następuje przemia-

skrzywienie przestrzeni naszego trzeciego wymiaru, na skutek któ-

ta i niejeden styl historyczny. Przyozdobiła nimi swoją różnorodność

na miasta w historyczny park zabaw Hradčany. Staronowymi maskotka-

rego powstał przestrzenny skrót między Černym Mostem a Mare Hu-

i unikatowość. Wy zaś, porewolucyjni konserwatorzy, odważyliście

mi miasta zostały figurki Golema i Kafki. Już w ciągu kolejnych pięciu

morum na Księżycu. Černý Most stał się zatem autentycznym mo-

się odciąć serce Pragi od teraźniejszości i przyszłości i z nieskończoną

lat firmie udało się podnieść zwiedzalność starej Pragi do średnio 35

stem rzuconym przez otchłań przestrzeni międzyplanetarnej. Student

butą pozwalacie sobie nie ufać zdolności Pragi do tego, by dawać sobie

milionów zwiedzających rocznie.

Pačkal został wypuszczony na wolność za kaucję, którą wpłaciła spółka

2057

wić swoje dzieło do organizmu starej Pragi, która przecież tak ewident-

radę z nowymi stylami nowoczesnej architektury…” – „dla reszty Pra-

Nowa struktura mieszkalna nad Žížkovem

gi dzień ten stał się zwieńczeniem procesu utraty tożsamości, który dał

Miasto Žížkov jako pierwsze zrozumiało znaczenie nowo zdobytej wol-

się odczuć, kiedy ostatni zameldowany tu na stałe mieszkaniec starej

ności. W latach 2037–2042 udało się tutaj zrealizować od razu kilka wi-

Na znak protestu przeciwko wynajęciu Starej Pragi spółce Disney zbudo-

Pragi się wyprowadził, a wstęp do symbolu miasta i narodu – Hradča-

zjonerskich projektów z lat 20., które zajmowały się eksperymentalnym

wano centrum handlowe Megahradčany – wierne powiększenie katedry

ny – stał się płatny”.

wykorzystywaniem nowych technologii w architekturze. Hasłem pro-

św. Wita i praskiego Zamku.

2042

Centrum Černý Most. 2059

Megahradčany w Bohnicach

jektu stały się słowa Nigela Coatsa – „ubóstwo architektury trwa już dość

TERAŹNIEJSZOŚĆ

2071–2073

Zedná – ożywienie wielowymiarowego pasożyta

2072

Architektka Zedná przy okazji swoich 100. urodzin po 70 latach znowu

EPOKA PRZENIKANIA DO INNYCH WYMIARÓW

6.07.2036,

Histeria samobójstw w Pradze oraz powstanie Wielkiej Pragi

długo”. Nad starymi žížkovskimi domami wyrosła zupełnie nowa struk-

godz. 12.00

Doszło do samospalenia 12 mieszkańców Pragi przed ważnymi zabytka-

tura mieszkalna, w której zastosowano elementy budowlane z kilkakrot-

ła zapierać ludziom dech, jak to robiły w XIV wieku gotyckie katedry?”.

mi starej Pragi. Następnego dnia samospalenia dokonało 6 osób w holach

ną cieplnie indukowaną pamięcią kształtu. Za jej pomocą w ciągu roku

Przed katedrą św. Wita wetchnęła życie w swój pierwszy żywy „budy-

hoteli G6. W kolejnym dniu 24 osoby wyskoczyły z wież kościołów sta-

doprowadzono do różnego rozmieszczenia i przegrupowania pojedync-

nek” – pulsujący i bezustannie przemieniający się organizm mieszkalny,

rej Pragi. W następnych trzech autodestrukcyjna histeria mieszkań-

zych elementów mieszkalnych, które w rezultacie mogły dawać cień lub

który rusza się i przeplata między superstrunami, a poprzez membranę

ców jeszcze wzrosła i liczba osób, które zapragnęły zginąć razem z Pra-

ogrzewać. Nowa struktura okazała się bardzo korzystna dla zabudowy

sam sobie otwiera bramy do innych wymiarów i w ten sposób otwiera

gą, przekroczyła kilkaset. Siódmego dnia magistrat wprowadził tym-

starego Žížkova, gdyż to przyrodopodobne dynamiczne środowisko

nam możliwość zamieszkiwania różnych miejsc, nie tylko naszego, ale

czasowy zakaz wstępu do pragi1. Histeryczne nastawienie mieszkańców

przejmowało niektóre funkcje brakującej zieleni miejskiej. Powodzenie

i wielu innych równoległych światów. Jest to autentyczny pasożyt wielo-

przerzuciło się na poszukiwanie nowego serca miasta, które przerodzi-

nowej struktury komentuje także prasa – „nowe dynamiczne środowisko

wymiarowy, który żywi się wszechobecnymi falami magnetycznymi. Do

ło się w otwartą walkę między miejskimi dzielnicami o nowe przywódz-

stało się wyzwaniem dla swoich mieszkańców, którzy czynnie zaczęli

rozpoczęcia swoich przemian i wzrostu, jeśli jest o to proszony, może wy-

two w mieście. Po długich negocjacjach poszczególne dzielnice, idąc za

brać udział w zarządzaniu i tworzeniu swojego życiowego środowiska.

korzystać na przykład przekazywane w eterze informacje audycji radio-

przykładem Dejvic, ogłosiły niepodległość. Powstały stowarzyszenia sa-

Pobudziło ich to do poszukiwania nowych technologii i sposobów ich

wych czy programów telewizyjnych, dane przekazywane przez internet,

modzielnych miast pod nazwą Wielka Praga – potocznie jednak przyję-

wykorzystywania do poprawienia warunków życiowych…”.

muzykę i inne fale dźwiękowe, grę światła i cieni rzuconych, deszcz albo

2061–2070

zadała pytanie: „co architektura musiałaby dzisiaj «robić», by potrafi-

tylko wiatr i prądy powietrzne, a niebo reaguje na fale mózgowe życzeń

ło się raczej określenie Praga Zewnętrzna. Nowe miasta skupiły swoją uwagę na poszukiwaniu swoich serc – centrów.

2069

Zaledwie trzy miesiące po otwarciu bramy do równoległego świata na

Otwarcie obszaru turystyki seksualnej w Ďáblicach

2043

wysyłanych przez mieszkańców. Ta symbiotyczna struktura – organizm mieszkalny – swymi zdolnościami wywołuje pytanie, czy jego inteligen-

Inauguracja działalności obszaru turystyki seksualnej na „ďáblickim placu składowym”, w którym zmieści się aż 35 tysięcy zwiedzających

2069

cję można jeszcze uważać za sztuczną… ■

Černý most – kolejna brama do równoległego świata

dziennie. Budowę sfinansowała rosyjsko-tajska spółka inwestycyjna

Studentowi Janowi Pačkalowi, wykluczonemu z zespołu profesora

w odpowiedzi na ogłoszenie magistratu z 2005 roku. Projekt odznacza

Úžasnego za udział w komercyjnym projekcie udało się otworzyć na

autoportret 1 [56] 2017 | 54

Tłumaczenie z czeskiego Emiliano Ranocchi

autoportret 1 [56] 2017 | 55

DOROTA JĘDRUCH

ILUSTRACJE: DOMINIKA WILCZYŃSKA

Chwiejna dyktatura Napięcie między modernistycznym planem i projektem dziedzictwa, ale celowo przeciwstawia mu

Le Corbusier konsekwentnie proponował

technokratyczny planista dysponuje pełnią

(zwłaszcza w pracach powstałych przed II woj-

plan, nie projekt: gotowy schemat, optymalny,

władzy, niezależną od systemu, niepodlegającą

ną światową) argumenty z zakresu technologii

bezkonkurencyjny, przygotowany do realizacji.

kontroli i weryfikacji.

„Plan jest generatorem” 1, pisał w latach 20. XX

budowli społecznej. Plan dyktator ustanawia

miasta. Ta forma prezentacji pozostaje odległa

narzędziem autorytarnego państwa, w którym

wieku Le Corbusier, którego teorię i praktykę

schemat realizacji nowego porządku społecz-

od tradycyjnego miejskiego projektowania, tj.

twórczą przywołuje się często jako norma-

nego. „Piramida naturalnych hierarchii” ustala

tworzenia wizji jakiejś przestrzeni – mieszkal-

tywny wzorzec mechanizmów tworzenia

wieloetapowy sposób podejmowania decyzji,

nej, rozrywkowej, przemysłowej czy komer-

architektury nowoczesnej. „Plan jest dyk-

poczynając od rad delegatów zakładów pracy

cyjnej. Miasto promienne zostaje wyłożone

tatorem”, twierdził ten sam autor zaledwie

po delegatów regionalnych oraz – kolejno – de-

dekadę później . W tym krótkim czasie w myśleniu „papieża modernizmu” dokonała

i metod produkcyjnych, ze słynną maszyną

Jego koncepcje mają zawsze charakter modu-

Absolutna władza planu, planisty i pla-

do mieszkania jako maszyną do produkowa-

łowy: od podstawowego elementu – komórki

z użyciem argumentacji technicznej, poszcze-

nowania uwierzytelnia sens modernistycz-

nia wzruszeń (a zatem doznań estetycznych).

mieszkaniowej dla samotnego mężczyzny –

legatów krajowych i radę generalną. Propono-

gólne zadania, jakie spełniać ma miasto, są

nego projektu, ustanawia jego wykonalność,

Ta techniczna metaforyka i racjonalistyczny

multiplikują się w mieszkanie dla rodziny, blok,

wany system korporacyjny, sprzężony z silną

ilustrowane przez rozpisane na geometryczne

oczywistość, przełamuje wewnętrzne sprzecz-

sposób wykładania przekonań nie pozwalają

miasto, megastrukturę. Wykresy i diagramy

się błyskawiczna ewolucja (rewolucja?). Plan

władzą państwa, przypomina rozwiązania

wykresy plansze. Jedynie makieta zespołu, któ-

ności i paradoksy. To, co może się wydawać

jednak pozbyć się wrażenia, że również logika

znajdują urzeczywistnienie w planach dostoso-

tłumaczony jako rozkład części budynku, ich

faszystowskie. Tylko jedna grupa osób wyłą-

rej fotografie architekt umieścił w swojej pu-

artystyczną wizją, wizualną propozycją, jest

i ścisła racjonalność są tu jedynie pewną figurą

wanych do konkretnych lokalizacji – w wielu

układ funkcjonalny i estetyczna kompozycja,

czona jest w nim ze ścisłej hierarchii – planiści,

blikacji, uświadamiają, jak mogłoby wyglądać

legitymowane przez technokratyczny argu-

retoryczną. Już w książce W stronę architektury

przypadkach są to propozycje spontaniczne,

której źródła tkwią w tradycji antycznej, został

których decyzje wykonuje się bezdyskusyjnie

planowane w ten sposób miasto. Jednak różnica

ment i zyskuje wymiar autorytetu.

Le Corbusier rozwodził się na temat planu, bry-

niezwiązane z żadnym zamówieniem. Mamy

zastąpiony przez plan totalny – plan nowej

i niezwłocznie.

między tą skromną makietą a skalą wyłożone-

ły i powierzchni, czyli danych, które odnoszą

wrażenie, że autor sprawdza i ustawicznie

go w ville radieuse zadania, jest ogromna jak

w odniesieniu do zamiarów twórczych archi-

się raczej do substancjalnej formy architektury.

uwiarygadnia swoje pomysły, rozwija je

rozpadlina między realizacją a wizją. Z czasem

tekta prawie żadnych określeń zaczerpniętych

Pisał zatem tak, jakby jego celem było stawiać

i rozbudowuje, tworząc wrażenie, że mamy

plan Le Corbusiera jeszcze zwiększa skalę

z teorii sztuk wizualnych, jak projekt, wizja,

budynki, w kasku i ubłoconym drelichu nad-

do czynienia z rozumowaniem wielokrotnie

Treść planu, będącego ich przyszłym dziełem,

i ambicje – powstają megastruktury, koncepcje

utopia, zamysł (disegno) czy koncept. Te są

zorować wylewanie betonu (te, które postawił,

zweryfikowanym w praktyce. W rzeczywistości

zdaje się znana – to koncepcja miasta promien-

miasta liniowego i układy przestrzenne two-

bowiem dziełem natchnionej jednostki, artysty,

faktycznie urzekają sensualnością i namacal-

mamy do czynienia z manipulacją, Le Corbusier

de l'Architecture d'Aujourd'hui, Collection de

nego, wyłożona przez Le Corbusiera w postaci

rzone w perspektywie regionalnej, kontynen-

który dysponuje ograniczonym językiem form

nością materialnych struktur), tymczasem

używa terminologii planu, by mówić o projek-

l'équipement de la civilisation machiniste, 1935.

serii diagramów rozbitych na różne funkcje

talnej, planetarnej. Tak rozumiany pozostaje

plastycznych. Le Corbusier nie odrzuca tego

produkował przede wszystkim obrazy.

cie. Projekt to propozycja z dziedziny wizji,

Le Corbusier, W stronę architektury, przeł. T. Swobo-

GOTOWY PLAN

da, Warszawa: Centrum Architektury, 2012. 2 Tenże, La Ville radieuse. Éléments d’une doctrine d’urbanisme pour l’équipement de la civilisation machiniste, Boulogne-sur-Seine :Éditions

autoportret 1 [56] 2017 | 56

Nie przypadkiem Le Corbusier nie używa

autoportret 1 [56] 2017 | 57

operująca swobodnym językiem artystycznych

a dziełem sztuki. Mówiąc o dziele sztuki, mam na

mieszkaniowe. Opinia się burzy, budzi się za-

na przedmieściu, które miało się łączyć z głów-

dekoracyjnymi. Można powiedzieć: nadają

Przytoczona wyżej historia Pessac mieści w sobie

form. Wizja pozostaje poza czasem, nie wymaga

myśli obiekt będący wyrazem wrażliwości wi-

wiść, do głosu dochodzą korporacje zawodowe,

ną arterią komunikacyjną miasta, zostaje od

modernistycznej architekturze rys bardziej tra-

wiele typowych zwrotów akcji modernistycz-

jednoznacznego określenia warunków realiza-

zualnej swojego twórcy, funkcjonujący poza sfe-

wszyscy – od niewielkich lokalnych przedsię-

niego odcięte. Z projektu wykreślona zostaje

dycyjny, choć właściwie domy te nie są już ani

nych realizacji mieszkaniowych: idealistyczny

cji, bazuje na wycinkowym obszarze problemów

rą bezpośredniej użyteczności, który sam dla sie-

biorców po architektów – są zaniepokojeni

również cała infrastruktura komercyjno-socjal-

modernistyczne, ani tradycyjne. Stają się raczej

prototyp, kompromis realizacyjny, odcięcie

wizualnych, a gdy mówi o problemach społecz-

bie jest powodem istnienia. Autonomiczne dzieło

nowymi metodami, które mogą zburzyć utarte

na, niemal regułą jest bowiem, że w procesie

wyrazem pasji majsterkowania swoich właści-

funkcji dodatkowych, eliminację zbyt nowo-

nych albo politycznych, to w zakresie możliwo-

samo wyznacza reguły, którym podlega, kosz-

schematy. Powoli narasta atmosfera niechęci .

realizacji właśnie te funkcje ulegają redukcji.

cieli, wzorem własnym i niepowtarzalnym.

czesnych technologii i metod konstrukcyjnych,

ści sztuk plastycznych, nawet jeśli możliwości te

tem funkcjonowania na marginesie zjawisk, któ-

W 1969 roku w swoim słynnym studium

nieuświadomione użytkowanie lub odrzucenie

absolutyzuje. Plan pochodzi z domeny chłodnej

re podporządkowują się dominującym zasadom

kalkulacji, wymaga określenia harmonogramu

gry. Jego oddziaływanie jest nieznane, może po-

realizacji, w relacji z innymi dziedzinami życia

zostać całkowicie zapomniane, może też znacząco

społecznego, z którymi musi korelować. Projekt

zmienić świat. Le Corbusier bardziej niż architek-

może być jednostkowy i indywidualny, plan jest

tem był artystą. I mimo że każdy architekt zawsze

na temat nowoczesnego mieszkania, stawia

dziełem wspólnym, zespołowym lub społecz-

jest w jakimś stopniu artystą, w przypadku fran-

diagnozę i wysuwa całościową propozycję roz-

nym i wymaga zbiorowego uwiarygodnienia.

cuskiego wizjonera skutkowało to szczególnym podejściem do projektu. Pierre Jeanneret tworzył

nować? Na pewno tak, wiele budynków, osie-

Odpadają lub ulegają deformacji innowa-

Realizację osiedla można opisać w kilku

■

społecznego odbioru osiedla Philippe Boudon

wyjściowych reguł funkcjonowania przestrzeni

punktach.

cje techniczne i elementy eksperymentalne,

próbuje przedstawić diagnozę tego stanu rzeczy:

mieszkalnej, a czasem także uznanie i mitologi-

zarówno funkcjonalne, jak i formalne. Pod nie-

być może mieszkańcy dopasowują awangardowy

zację realizacji. Projektowane modelowe miasto

obecność projektanta ekipy budowlane pracują

projekt do swoich tradycyjnych oczekiwań, co

redukuje się do funkcji mieszkaniowej – odpo-

często zgodnie z własnymi przyzwyczajeniami.

jednak nie zmienia faktu, iż otwartość i elastycz-

wiedzi na najbardziej palącą potrzebę Europy

W Pessac specjalnie zakupione kosztowne

ność tej architektury sprawia, że mogą to zrobić

zdewastowanej klęską wojny, pęczniejącej

wiązania pojawiających się problemów (W stro-

pistolety do tynków cementowych nigdy nie

z taką łatwością. To jeszcze nie koniec. W latach

w związku z rozwojem technologii i rozrostem

nę architektury i koncepcja domów seryjnych).

zostaną użyte, ponieważ robotnicy budowlani

60., gdy zdano sobie sprawę ze stopnia defigu-

populacji, dławiącej się postkolonialną czkawką.

niezwykle szczodrze i gratisowo. Świetnie przy

Koncepcja jest na tym etapie pewną zamkniętą,

nie umieją się nimi posługiwać.

racji gwiazdorskiego projektu Le Corbusiera,

Konieczne są mieszkania, nie miasta, brakuje

dli, a nawet miast i megastruktur zrealizowa-

tym rysował i znakomicie opakowywał swoje

wielowątkową i wielofunkcyjną całością.

postanowiono poddać osiedle rekonstrukcji

czasu, idealizm ulega pragmatycznej kalkulacji.

no według ścisłych planów (może nawet czasem

projekty w designerskie gadżety, dbał o wizual-

U Le Corbusiera niedługo później ewoluuje od

■

Na scenę wkracza kolejny aktor – lokal-

i nadzorowi konserwatorskiemu. Dziś miesz-

Realizuje się więc fragmenty, trochę na oślep

trzymając się założonych budżetów i harmo-

ną jakość prezentacji swoich idei. Choć promował

pomysłu osiedla domów indywidualnych do mo-

ne władze. Pessac dotyka bojkot środowiska

kańcy Pessac żałują tego ruchu, w rezultacie

– rezygnujemy ze szkoły, ale pozostawiamy

nogramów), wiele pozornie utopijnych futury-

swoje koncepcje tak dobrze, że nawet dziś pozo-

delu mieszkania wspólnotowego, który – przy

architektów, a w ramach bojkotu władze miasta

stali się bowiem eksponatami w swoistym parku

ekscentryczny plac zabaw.

stycznych wizji uda się jeszcze w przyszłości za-

stajemy pod ich urokiem, poniósł porażkę, która

dużej dawce antycypacji – nazwalibyśmy proto-

odmawiają podłączenia do osiedla prądu, kanali-

tematycznym radykalnego modernizmu, któ-

planować i zrealizować. Jednak niemal zawsze

stała się jedną z romantycznych figur jego argu-

typem bloku, a przy bardzo złej woli – zobaczy-

zacji i wody.

rego ulicami przechadzają się grupy turystów

oprócz tych najbardziej oczywistych – eko-

okoliczności realizacji sprowadzają projekt do

mentacji i którą świetnie rozgrywał.

libyśmy w nim wzorzec miasta blokowiska.

Czy projekt modernistyczny da się zapla-

■

Architekt wizjoner publikuje swoje teorie

modernistycznego, o którym mówi Habermas,

z całego świata. To przecież jeden z nielicznych

nomiki środków i technokratycznej wiary, że

■

zrealizowanych w tak dużej części projekt proro-

łatwiej kontrolować proces, jeśli rozdzieli się

kilkoma znajomymi inwestora, którzy kupują

ka nowoczesności.

poszczególne funkcje – jest monumentalizacja

Domy nie znajdują nabywców, poza

pewnego fragmentu. Niedokończenie projektu

NIEDOKOŃCZONY PROJEKT

■

wydaje się pozostawać jego immanentną cechą.

Oświecony inwestor (prywatny lub pu-

bliczny – w przypadku realizacji Le Corbusiera z Bordeaux) postanawia sfinansować realizację

wielkoskalowych projektów Le Corbusiera.

projekty osiedli tkwią mocno w mechanizmach

modelu. Ma oczywiście swój własny cel i liczy,

o niskich dochodach w ramach państwowego

Wystarczy przypomnieć tylko, że z jego wizji

sztuk wizualnych. Tutaj pojawia się zasadniczy

że koncepcja zostanie do niego przykrojona.

programu dofinansowania zakupu domu (efekt

promiennych miast, złożonych z równomier-

problem – ponieważ w dziedzinie ekonomii, i to

ustawy Loucheura z 1929 roku).

nie rozstawionych majestatycznych jednostek

po obydwu stronach żelaznej kurtyny, miesz-

niści tak często przedstawiają plan jako projekt,

na wyznaczyć niemal modelowy proces ampu-

dzieło gotowe do realizacji, choć w zetknięciu

tacji składowych projektu modernistycznego.

z potrzebą planu ujawnia ono swoją nieprzysta-

Dobrym przykładem może być osiedle w Pessac

jącą do jego wymagań strukturę.

– jedyny duży zespół mieszkaniowy, jaki Architekt porównywał proces realizacji osiedla do narracji autora Komedii ludzkiej:

Przywołany wyżej przypadek Le Corbusiera jest

budownictwa mieszkaniowego. Jak bardzo nie byłyby „funkcjonalistyczne”, modernistyczne

prywatny, Henri Frugés, właściciel cukrowni

Le Corbusier wzniósł przed II wojną światową .

Podobny scenariusz powolnej eliminacji i zubożania programu dotyczył większości

Analizując wiele realizacji Le Corbusiera, moż-

SKOŃCZONE DZIEŁO

pawilony ze względów snobistycznych. ■

Być może wynika to właśnie z faktu, że moder-

Jednym z powodów takiego procederu,

W końcu wille sprzedaje się rodzinom

Powstaje projekt wykonawczy, pierwotny

mieszkalnych, zrealizowano jedynie pięć – poje-

kanie jest zagadnieniem czysto ilościowym,

zamiar, którego – jeśli trzymać się typowego

Tu powinien nastąpić szczęśliwy koniec. Użyt-

dynczych i wyrwanych ze swego planowanego

w którym poszukuje się przede wszystkim

■

schematu – nie powinno się realizować w cało-

kownicy zasiedlają swoje nowe siedziby. Jednak

kontekstu miejskiego – bloków, a i to w ramach

rozwiązań oszczędnych. Tymczasem w teorii

ści; na poszczególnych etapach będzie pozba-

realizacja trwa dalej. Już od lat 30. mieszkańcy

realizacji eksperymentalnych i prototypowych.

modernistycznej widzi się w nim ukoronowa-

tu najbardziej oczywistym odwołaniem, nie tyl-

Pessac jest jak powieść Balzakowska. Pe-

wiany kolejnych elementów. W Pessac powstaje

aktywnie zmieniają kształt swoich domostw,

Jeśli nawet zachowało się coś programu społecz-

nie poszukiwań architektonicznych, podsta-

ko dlatego, że spośród ogromnej liczby jego pro-

wien szczodry człowiek postanawia pokazać

tylko połowa zaplanowanych domów, a osiedle

zamieniają pasowe okna na bardziej konwencjo-

nego, w każdym z przypadków było stopniowo

wową komórkę wizji nowego miasta i nowej

jektów tak niewiele zostało zrealizowanych, ale

swojemu krajowi, jak rozwiązać problemy

nalne, nad płaskimi dachami-tarasami wznoszą

ograniczane – ulica handlowa, szkoła podstawo-

cywilizacji. Niemal żaden z proponowanych

daszki, dobudowują dodatkowe pomieszczenia,

wa na dachu, nawet dostawy mleka i bagietek,

w tych projektach „ekscesów” – technologiczne

przede wszystkim dlatego, że spośród architektów heroicznej generacji modernizmu najsilniej balansował on pomiędzy pomysłem na budynek

4 3

Le Corbusier, P. Jeanneret, Oeuvre complète 1910–

Ph. Boudon, Pessac de Le Corbusier. Etude socio-

–1929, vol. 1, pub. W. Boesiger, O. Stonorov, Zurich:

przemalowują oryginalne polichromie elewacji

pierwotnie przesyłane do mieszkań za pomocą

i materiałowe nowatorstwo, zasady kompozycji

-architecturale, 1929–1985, Paris: Dunod, 1985.

Les Editions d’Architecture 1967, s. 78 (tłum. D.J.).

i nierzadko upiększają je różnymi elementami

specjalnych wind, nie przetrwały próby czasu.

urbanistycznej, nowe funkcje – nie pochodzi

autoportret 1 [56] 2017 | 58

autoportret 1 [56] 2017 | 59

z rejestru utopii i sennych marzeń. Te same in-

WYPACZONY SYSTEM

telektualne i techniczne ekstrawagancje dają się

przedszkole, a na końcu pozostaje goła funkcja

moralnego rozdarcia, nieodwracalnego wyboru,

mieszkaniowa. Z tonącego w błocie placu bu-

zrównanego z innymi życiowymi porażkami:

NIEPEWNY KOMPROMIS

powoli patrzymy na to wszystko jak na pewną estetykę, specyficzną dla swoich czasów. Pomimo tych wątpliwości najważniejsze

świetnie realizować w prywatnych siedzibach,

Nie da się oderwać modernizmu od jego

dowy wyłaniają się prostopadłościany bloków

utratą dziecka, zdradą przyjaciela, rozwodem.

Jakby nie było, powyższy przykład pokazuje,

wielkich korporacyjnych gmachach, hotelach,

specyficznego czasu, choć jako dzieło sztuki

z wielkiej płyty, z nieodmiennie ziejącymi pusty-

Do tego wszystkiego w jednej ze scen Gintrow-

jak bardzo historyczny kontekst modernizmu

źródło nieporozumień narosłych wokół pro-

nawet instytucjach publicznych. Co więcej,

modernistyczny projekt ma sens ponadczasowy.

mi oczodołami okien. Przypomina to bardziej

ski z Kaczmarskim śpiewają, bijąc z całych sił

wpłynął na interpretację i ocenę tego

jektu modernistycznego tkwi, moim zdaniem,

w ogromnych zespołach, w których oprócz

Takim wyraźnym obrazem jego relacji z epoką

jakąś deliryczną ruinę, która zresztą w ostatniej

w struny gitar, Modlitwę o wschodzie słońca: „Ale

kierunku. Nie wiemy w sumie, czy to fakt, że

poza historycznym i ideowym kontekstem

funkcji mieszkaniowej zrealizowano wiele

jest późnomodernistyczne blokowisko Polski lat

scenie zamienia się w fortecę opozycji. Zza

chroń mnie, Panie, od pogardy. Od nienawiści

modernizm łączył się ze społeczną utopią,

modernistycznych realizacji. Dotyczy on

innych, dodatkowych (jak w zespole Toulouse-

80., temat wielu tekstów kultury tamtego czasu.

płotu, za którym trwa strajk budowlańców,

strzeż mnie, Boże”. Pogarda, nienawiść – wydają

tak nam w nim przeszkadza, czy raczej to, że

samej kondycji dzieła sztuki, które zawsze jest

-Le Mirail czy londyńskim Barbican), drażni

Widzimy ten czas między innymi, a może przede

powiewają biało-czerwone flagi, jedna z projek-

się pochodzić raczej z rejestru egzystencjalnych

realizował coś, czego się realizować nie dało.

światem zbudowanym w świecie, osobnym

sztywny i arbitralny projekt społeczny, a tam,

wszystkim przez pryzmat ponurego blokowi-

tantek grzeje dla nich zupę w polowym kotle.

niepokojów epoki niż dylematów znad deski

A może niepokoi nas, że ten projekt nie był

i rządzącym się osobnymi zasadami. Nie da się

gdzie te funkcje odcięto (czyli w większości),

ska, na którym zimą lub błotnistą jesienią szaro

Niedokończone osiedle, jakich wiele można było

kreślarskiej. Ale czy dziś nie wydaje się nam,

realizowalny? Czy w opisanym przykładzie

przełożyć na plan, wymaga przetłumaczenia

monofunkcyjność miejskich sypialni.

ubrani mieszkańcy zlewają się z szarymi elewa-

wówczas zobaczyć na obrzeżach miast, to pars

nauczonym, że architektura to komercyjny

krytykujemy blokowisko za to, że realizowało

na zupełnie inny język – język społecznego

cjami swoich domów, równie jak one pozbawie-

pro toto kondycji systemu późnego PRL. Wła-

produkt, to trochę za mocne? Nie przemawia już

idee socjalizmu, czy właśnie za to, że jej nie

kompromisu i nieuchronnej amputacji. Gdy

nej strony, artystycznej z drugiej – nastąpiło

ni indywidualności. Dylematy moralne Dekalogu

dza jest obecna, decyzje zapadają centralnie,

do nas postawa ludzi, którym obiecano coś, czego

realizowało? Czy też po prostu krytykujemy

projekt staje się rzeczywistością lub adaptuje

pęknięcie modernistycznego projektu. Rys jest

Kieślowskiego kiełkują w domach z betonu,

coś jest planowane i narzucane, ale to ludzki

wcale nie zamierzano spełnić. A może to właśnie

socjalizm? Czy zarzucamy projektowi

się do funkcjonalnych reguł potocznej rze-

wiele, wśród nich: zbyt kosztowna, często pro-

blokowisko jest tematem komedii Stanisława

byt, szarość, nijakość, poczucie unifikacji stają

my powinniśmy wrócić do tych „dziecinnych py-

modernistycznemu, że jego realizacja była

czywistości, nieuchronnie wywołuje spięcia

totypowa technologia budowy, zbyt rozbudo-

Barei. Prawie żaden zespół mieszkaniowy nie

się znakiem prawdziwego zniewolenia. System

tań” – tych najbardziej podstawowych, głupich

fragmentaryczna, czy to, że próbował tworzyć

i pęka. Tylko wówczas daje się wyrazić w logice

wany program funkcjonalny, eksperymentalny

został wówczas wybudowany według projektu

nie jest złowrogi, totalny, utopijny, ale frag-

i uporczywych, jakie towarzyszyły moderni-

całościowe modele? Być może zresztą za chwilę

bieżącego planowania lub wymaga odłożenia

scenariusz życia mieszkańców, model kulturo-

(a mowa o projektach, których utopijność mie-

mentaryczny, bylejaki, nieszczelny, pękający.

stycznemu projektowi?

zupełnie przestanie nas to obchodzić. Już

na daleką przyszłość. ■

wy zamieszkiwania daleki od tradycji i nieli-

rzyło się ekscesami uliczek handlowych, placów

Jego odbiciem nie są wielkie, majestatyczne

czący się z lokalną tradycją. Jednocześnie ob-

zabaw i zróżnicowanych brył bloków). Dobrym

zespoły mieszkaniowe, ale nieudane, sterczące

raz modernizmu jako autorytarnego schematu

przykładem jest sytuacja pokazana w filmie

w nie-miejscach, nigdy do końca niewykonane

funkcjonowania człowieka nie do końca odpo-

Dziecinne pytania Janusza Zaorskiego .

osiedla. Dylemat, czy dać ludziom po prostu

To właśnie w wizji domu – technicznej z jed-

wiada ambicjom teoretyków ruchu, którzy pro-

Film opowiada historię grupy architek-

jakiekolwiek mieszkania, których tak bardzo

ponowali otwarte plany, swobodnie kształtowa-

tów, przyjaciół ze studiów, którzy wygrywają

oczekują, czy też zapewnić im godne środowisko

ne elewacje, wnętrza możliwe do elastycznego

konkurs na budowę osiedla mieszkaniowego.

życia, instytucje kultury i miejsca przyzwoitej

kształtowania w zależności od upodobań użyt-

Pojawiająca się w różnych momentach migawka

rozrywki sprzyjające spajaniu więzi społecz-

kowników. Już w okresie międzywojennym pro-

makiety osiedla pozwala sądzić, że chodziło

nych, dotyczy nie tyle osiedla mieszkaniowego,

wadzono wśród przyszłych mieszkańców bada-

tu o zespół niskich tarasowych budynków,

ile całego państwa jako centralnie planowanego

nia pozwalające następnie kształtować wnętrza

nakrytych czerwonymi spadzistymi dachami

organizmu.

zgodnie z indywidualnymi potrzebami. I to oka-

i zatopionych w zieleni, którą sygnalizują liczne

zało się pomysłem ekstrawaganckim – szuka-

drewniane kulki oznaczające drzewa. W jednej

Warszawy z tabliczką: „Absolwent uczelni tech-

no przede wszystkim projektów typowych, sami

ze scen w tle rysuje się coś, co wygląda jak drew-

nicznej szuka pracy niewymagającej kompromi-

mieszkańcy zaś nie dali się uwieść „piekłu wy-

niany kościół z wysmukłą wieżą. Projekt nie ma

sów” (w tej roli Adam Ferency), może być tylko

boru”. Modernistyczny projekt wyrastał ze swo-

jednak nic wspólnego, z tym, co jest budowane.

wspaniały i przekonujący, Gustaw Holoubek,

jego czasu, ale jego realizacja nie trafiła na swój

Z Warszawy wciąż dochodzą wieści, że „spadły”

profesor oportunista, cytujący Le Corbusiera,

czas: wiele pomysłów, jak swobodne kształtowa-

z niego kolejne elementy: kino, dom kultury,

gra jak zawsze Gustawa-Konrada, rozdzierająco

nie planu czy partycypacja mieszkańców, budzą zainteresowanie dopiero obecnie, inne czekają jeszcze na odpowiedni moment. Więc jednak projekt niedokończony.

Architekt Miś, przechadzający się po ulicach

i romantycznie nieprzekonujący. To bohatero5

Fragmenty scenariusza filmu publikowane

wie tragiczni, jakich polska kultura zna wielu.

w miesięczniku „Architektura & Biznes” 2003, nr 6

Każda zmiana w planie, każdy kompromis

(numer poświęcony architekturze PRL).

w realizacji nowo narodzonego osiedla to znak

autoportret 1 [56] 2017 | 60

autoportret 1 [56] 2017 | 61

GABRIELA ŚWITEK

Planowanie i higiena W lutym 2015 roku w warszawskiej Zachęcie

przywiezionego do Auschwitz w grudniu 1943

W 1923 roku w Vers une architecture

– Narodowej Galerii Sztuki w białą ścianę wbi-

roku: „Obiekt był podzielony na dwie czę-

Le Corbusier sformułował kilkanaście

to cztery głowice prysznicowe, nieco skorodo-

ści: stronę czystą i stronę nieczystą. Na prze-

postulatów dotyczących nowoczesnego domu,

wane, z ludzkimi włosami. Była to praca Stock

cięciu tych stron stały kotły do dezynfekcji.

którym nadał tytuł Podręcznik mieszkania.

z 2011 roku szwedzkiego artysty Magnusa Wal-

W krótszym boku sauny była łaźnia, czysto

Pierwszym postulatem była luksusowa

lina, pokazana w ramach wystawy Postęp i hi-

urządzona. […] Nad płaską misą zwisały z sufi-

łazienka: „Żądajcie nasłonecznionej łazienki

giena . Cztery głowice o średnicy kilku centy-

tu prysznice. Tyle się o nich jeszcze przed za-

w jednym z największych pomieszczeń, na

metrów zauważyłam w kącie ogromnej sali za-

mknięciem dowiedziałem, że spojrzałem na nie

przykład w dawnym salonie. W jej ścianie

pewne dlatego, że kilka dni wcześniej, w czasie

nieufnie. Ale uspokajała duża szklana ściana

powinny być wielkie okna, najlepiej wycho-

obchodów 70. rocznicy wyzwolenia Auschwitz-

z lewej strony i wahadłowe drzwi bez mocniej-

dzące na taras do kąpieli słonecznych; do tego

-Birkenau, słuchałam w wiadomościach świa-

szego zamknięcia. A więc, chyba nie gaz! […]

porcelanowe umywalki, wanna, prysznic

dectw byłych więźniów. Ocaleni często wspo-

Trysnęła woda, na przemian zimna i gorąca” 2 .

i przyrządy gimnastyczne” 3. Skoro dom miał

minali prysznice „jako pierwszy etap wcho-

Głowice prysznicowe, dostrzeżone na wysta-

być maszyną do mieszkania – higieniczną,

dzenia w obóz”. To określenie Józefa Ciepłego

wie Postęp i higiena, przeniosły nas z codzien-

nasłonecznioną, zaopatrzoną w ciepłą i zimną

nych higienicznych rytuałów w rzeczywistość

wodę, przechowującą żywność w optymalnych

obozów zagłady.

warunkach – to umywalnię Le Corbusier

Postęp i higiena, red. A. Rottenberg, katalog wystawy, Warszawa: Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, 2014, s. 222–223. Prezentowany tekst jest poszerzoną

FOT. M. KRZYŻANEK, CC BY-SA

wersją wystąpienia w ramach sesji Postęp i higiena

Wybór relacji i wspomnień byłych więźniów obozu

Le Corbusier, W stronę architektury, przeł. T. Swo-

(panel: Modernizm, higiena i eugenika), 14 lutego 2015,

Auschwitz, red. A. Białecka i in., Oświęcim: Pań-

boda, Warszawa: Fundacja Centrum Architektury,

Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa.

stwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2012, s. 93.

2012, s. 160.

autoportret 1 [56] 2017 | 63 Magnus Wallin, Stock, 2011, widok wystawy Postęp i higiena, kuratorka: Anda Rottenberg, Zachęta — Narodowa Galeria Sztuki, 29.11.2014–15.02.2015

Auschwitz – „jedyne prawdziwe miasto, które zbudował nazizm”. Zdjęcie wykonane w ramach lotu zwiadowczego samolotu RAF, 1944

nazwał „maszyną do mycia” 4. Dwadzieścia lat

jedynie z punktu widzenia eksperta w kwe-

Codzienne rytuały higieniczne – uwzględ-

Dwork i Roberta Jana van Pelta potwierdziły

zagłady 19. Obaj ostatecznie przyznali, że uczest-

później, w Auschwitz-Birkenau prysznic stał

stii budownictwa”, „nie znał się na estetycznej

niane w nowoczesnym projektowaniu – były

jednak, że żadne standardy – ani higieniczne

niczyli w ludobójstwie, ale zaprzeczali, że był to

konsekwencją XIX-wiecznych odkryć

(przypomnijmy, że w KL Auschwitz do wiosny

udział świadomy i intencjonalny. Byli więźnio-

w dziedzinie medycyny, w tym rozpoznania

1943 roku działał Instytut Higieny SS), ani ko-

wie powołani na świadków-ekspertów (między

się kamuflażem maszynerii ludobójstwa.

stronie architektury” .

Wystawa Postęp i higiena, w założeniu jej

Przywołując znane przykłady retoryki

kuratorki Andy Rottenberg, próbowała uchwy-

Le Corbusiera z lat 20. XX wieku, sławiącego

bakteryjnego przenoszenia chorób . Miały

szarowe, ani wynikające z międzynarodowego

innymi polscy inżynierowie, architekt Alfred

cić momenty, w których – na przykład – mo-

estetykę maszyn i pracę inżynierów („inżynie-

chronić przed chorobami cywilizacyjnymi,

prawa chroniącego jeńców wojennych – nie

Przybylski 20) zgodnie twierdzili, że Dejaco

dernistyczne postulaty higieny przeradzały

rowie są zdrowi i męscy, aktywni i użyteczni,

związanymi, między innymi, z gwałtowną

były zastosowane w projekcie architekta Fritza

i Ertl doskonale zdawali sobie sprawę z funkcji

się w „higienę rasy”. Podążając tym tropem,

moralni i radośni”, w przeciwieństwie do

urbanizacją i migracją ludności. Jak to ujął Le

Ertla dla Birkenau: „jedna umywalnia przy-

i celu swych projektów. Jeden ze świadków

możemy stwierdzić, że architekci obozów za-

„rozczarowanych i bezczynnych” architektów 8),

Corbusier, „maszyna, którą zamieszkujemy,

padała na siedem tysięcy ośmiuset więźniów,

zeznał również, że Ertl zaprojektował bara-

głady doprowadzili postulaty funkcjonalizmu

nie twierdzę, że związek między architekturą

to stary, zagruźliczony powóz” , a nie nowo-

– na wzór fabrycznej linii montażowej – do

modernizmu a architekturą obozów ma prosty,

czesny samochód. Należało się więc przenieść,

granic potwornej efektywności. „Wydajnością”

przyczynowo-skutkowy charakter. Co więcej,

na przykład z ciemnej sutereny czynszowej

Austriacki architekt Fritz Ertl (1908–1982),

gdyż „ściany zewnętrzne miały jedynie 13 cm

Auschwitz-Birkenau przechwalał się w czasie

postulaty dotyczące higieny nie przynależą

kamienicy do pełnego światła, zdrowego

jeden z projektantów obozu Auschwitz-Bir-

grubości” 21. Sędziowie uznali, że zachowane

procesu komendant Rudolf Höss, porównu-

jedynie architekturze lat 20. i 30. XX wieku.

mieszkania na nowoczesnym osiedlu. Jak

kenau, studiował w Bauhaus Dessau w latach

plany architektoniczne budowli nie wskazywa-

jąc efekty swego zarządzania do pracy Odila

Gloryfikując znaczenie łazienki w nowoczesnym

przypomniano na wystawie Elements of

1928–1931 17. Razem z innym austriackim

ły bezpośrednio na to, że były w nich instalacje

Globocnika w Treblince . Określenie „linia

domu, Le Corbusier powołuje się na wynala-

Architecture Rema Koolhaasa (ekspozycji

architektem, Waltherem Dejaco (1909–1978),

i komory gazowe, co więcej, architekci nie mieli

montażowa” pojawia się w notatce archiwalnej

zek Thomasa Williama Twyforda z lat 70. XIX

tematycznej w ramach 14. Międzynarodowej

podlegał Karlowi Bischoffowi, kierownikowi

pojęcia o przeznaczeniu budynków w trakcie

dotyczącej rozplanowania budynku przyjęć

wieku, firmy istniejącej do dzisiaj 9. Łazienki

Wystawy Architektury w Wenecji, 2014),

Centralnego Zarządu Budowlanego SS, który

ich budowy 22 . Ertl i Dejaco zostali uwolnieni.

więźniów, zawierającego pomieszczenia reje-

jako osobne pomieszczenia były projektowane

w dziale zatytułowanym Toilet, moderni-

pełnił nadzór nad budową krematoriów

stracji, komory dezynsekcyjne, łaźnie i pral-

od lat 80. XIX wieku w miejskich domach klasy

styczne postulaty higieny były rezultatem

i komór gazowych. Bischoff zmarł w 1950 roku

of Historicism (której tytuł jest parafrazą Archi-

nię. Budynek miał powstać w ramach „planów

średniej 10. Prysznic, którego widok poruszył

wielowiekowych przemian w projektowaniu

w Bremie. Nigdy nie był sądzony. Jego pod-

tectural Principles in the Age of Humanism Ru-

rozwoju obozu koncentracyjnego Auschwitz”,

mnie na wystawie Postęp i higiena, jest emble-

architektonicznym – od wspólnych, kosza-

władni Ertl i Dejaco byli sądzeni w procesie

dolfa Wittkowera z 1949 roku) Robert Jan van

za które odpowiadał Karl Bischoff, od 1941

matyczny nie tylko dla obozów zagłady czy

rowych toalet w rzymskich fortach przy

w Wiedniu w 1972 roku.

Pelt uznaje Auschwitz za najbardziej znaczącą

roku kierownik SS-Zentralbauleitung (Central-

wcześniej, dla modernistycznych, zdrowych

Murze Hadriana, do nowoczesnych systemów

nego Zarządu Budowlanego SS), a wcześniej

form zamieszkiwania, ale i dla XIX-wiecznych

wodno-kanalizacyjnych i luksusowych „miejsc

konstrukcje, które początkowo były „zwykłymi

określenie od teologa Arthura A. Cohena i filo-

inżynier projektujący lotniska w północnej

metod leczniczych. Jego nazwa pochodzi od

odosobnienia” 14. W publikacji towarzyszącej

kostnicami i krematoriami” 18. Dejaco zeznał

zofa Martina Bubera 23. Zarzucając historykom

nazizm” 24. Skoro jednym z najsilniej zakorze-

Francji w czasie bitwy o Anglię . Jak to określa

nazwiska Vincenza Priessnitza, popularyzatora

weneckiej wystawie uwzględniono również

nawet, że komory gazowe „nie były żadną tajem-

architektury, że wolą zajmować się projekta-

nionych paradygmatów historyzmu była ateń-

badacz architektury obozów zagłady, Robert

metod hydroterapii stosowanych już w pierwszej

rozplanowanie obozu Auschwitz-Birkenau, za-

nicą na Górnym Śląsku”, a Ertl potwierdził, że

mi Berlina-Germanii niż rzeczywistością nazi-

ska polis, to Auschwitz było miastem, które mia-

Jan van Pelt, powtarzając opinię Hössa, był to

połowie XIX wieku 11.

uważając, że powrócono tam do rozwiązań ko-

słyszał o przekształceniu KL Auschwitz w obóz

stowskiej architektury, nazywa Auschwitz „je-

ło również swój „Akropol, Agorę i domy” 25.

dynym prawdziwym miastem, które zbudował

Agorą był plac apelowy, Akropolem – kremato-

D. Dwork, R. J. van Pelt, dz. cyt., s. 219.

Tamże, s. 137.

Le Corbusier, dz. cyt., s. 70.

D. Dwork, R. J. van Pelt, Auschwitz. Historia miasta

Tamże, s. 137.

i obozu, przeł. K. Bażyńska-Chojnacka, P. Chojnacki,

10 Zob. np. A.K. Hoagland, Introducing the Bath-

Warszawa: Świat Książki, 2011, s. 330.

room: Space and Change in Working-Class Houses,

Tamże, s. 228 i 438. Na temat działalności Bischoffa

„Buildings & Landscapes: Journal of the Vernacular

w Auschwitz zob. także: J. Kulasza, Zentral-Bauleitung der Waffen-SS und Polizei in Auschwitz. Geschichte,

ścian działowych”; nie można było ich ogrzać,

Architekci przyznali, że projektowali

szarowych – wspólnych toalet i pryszniców 15.

„fachowiec budowlany”, „na wszystko patrzył

Architecture Forum” 2011, vol. 18, no. 2 (jesień), s. 15. 11 Zob. np. R. Lee Metcalfe, Life of Vincent Priessnitz,

Konfrontowane ze świadectwami ocalałych badania archiwalno-architektoniczne Debórah

12 Zob. np. M. Douglas, Czystość i zmaza, przeł. M.

W książce Architectural Principles in the Age

„cezurę” w historii architektury, przejmując to

ria, domami – baraki.

16 D. Dwork, R.J. van Pelt, dz. cyt., s. 271.

Z badań, prowadzonych między inny-

17 Na temat działalności Ertla w Auschwitz-Birkenau zob. np. R.J. van Pelt, C.W. Westfall, Architectural

19 Tamże, s. 413.

mi przez niemieckich historyków architektu-

Principles in the Age of Historicism, New Haven–

20 Zob. fragmenty zeznań Alfreda Przybylskiego jako

ry, wynikają nieoczywiste zależności między

–London: Yale University Press, 1991, s. 120; D.

świadka w procesie wiedeńskim, [w:] H. Morlok,

Bucholc, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawni-

Dwork, R.J. van Pelt, Auschwitz. Historia miasta

„Ich lasse mein Leben nicht von Auschwitz beher-

czy, 2007, s. 76.

modernizmem z kręgu Bauhausu a praktyka-

i obozu, dz. cyt., s. 267, 271, 273, 344, 391; R.J. van

rschen!” Aus den Leben und Werk des Architekten

mi niektórych absolwentów tej uczelni w cza-

13 Le Corbusier, dz. cyt., s. 297.

Pelt, The Case for Auschwitz: Evidence from the

Alfred Przybylski (1919–1994), dz. cyt., s. 74–81.

sie III Rzeszy. Wydaje się, że socjalizujący mo-

14 Rem Koolhaas, AMO, Harvard Graduate School of

Irving Trial, Bloomington–Indianapolis: Indiana

Struktur und Arbeitsweise, [w:] H. Morlok, „Ich las-

Founder of Hydropathy, Hardpress Publishing, 2012;

se mein Leben nicht von Auschwitz beherrschen!” Aus

J. Helfricht, Vincenz Priessnitz (1799–1851) und die

Design, Irma Boom, Toilet, Elements of Architec-

den Leben und Werk des Architekten Alfred Przybyl-

Rezeption seiner Hydrotherapie bis 1918: ein Beitrag

ture – 14. International Architecture Exhibition,

ski (1919–1994), Oświęcim: Internationale Jugendbege-

zur Geschichte der Naturheilbewegung, Husum:

la Biennale di Venezia, Marsilio, 2014, s. 2–3.

gnungsstätte in Oświęcim/Auschwitz, 2014, s. 112–131.

Matthiesen Verlag, 2006.

autoportret 1 [56] 2017 | 64

ki dla radzieckich jeńców „bez sufitów i bez

WIKIMEDIA COMMONS, DOMENA PUBLICZNA

a jedna latryna na siedem tysięcy” .

15 Tamże, s. 54.

University Press, 2002, s. 295–297, 302, 305. 18 Zob. M.T. Allen, Realms of Oblivion: The Vienna Auschwitz Trial, „Central European History” 2007, vol. 40, no. 3 (wrzesień), s. 399.

21 M.T. Allen, Realms of Oblivion: The Vienna Auschwitz Trial, dz. cyt., s. 414.

dernizm Bauhausu (kilkudziesięciu uczniów

22 Tamże, s. 419. 23 R.J. van Pelt, C.W. Westfall, Architectural Principles in the Age of Historicism, dz. cyt., s. 340–348.

autoportret 1 [56] 2017 | 65

24 Tamże, s. 361, 369. 25 Tamże, s. 348.

Widok wystawy The Evidence Room (Sala dowodowa) pokazywanej na Biennale Architektury w We-

i wykładowców tej uczelni, zamkniętej przez

sklepy, zakłady przemysłowe, budownictwo

przekreśloną liczbę więźniów „pięćset pięć-

nazistów w kwietniu 1933 roku, było prześlado-

wiejskie, hotele, teatry, kina, urządzenia spor-

dziesiąt” i wprowadzoną jedyną zmianę, „sie-

Zaprezentowane mo-

wanych lub aresztowanych, w tym Otti Berger,

towe, szpitale, kościoły, muzea, cmentarze. Bau-

demset czterdzieści cztery”, która nie wpły-

dele rekonstruowa-

który zginął w Auschwitz 26) nie ma nic wspól-

entwurfslehre posługiwało się SS-Zentralbaule-

nęła na zwiększenie powierzchni czy liczby

nego z tak zwaną architekturą nazistowską, za-

itung w Auschwitz. W niektórych projektach,

baraków 34. Tym sposobem wcześniej planowa-

zwyczaj utożsamianą z „redukcyjnym neokla-

na przykład schronów przeciwlotniczych dla

ną, ogólną liczbę jeńców Birkenau zwiększono

innymi: elementy in-

sycyzmem” projektów Alberta Speera. A jed-

SS z 1944 roku, stosowano normy budowlane

o dwadzieścia pięć procent. To i podobne roz-

stalacji gazowej, za-

przykład nacisk na uprzemysłowienie i stan-

przedstawione w podręczniku Neuferta . Ergonomiczna zasada Neuferta, że „czło-

w Auschwitz, między

bezpieczone otwory i drzwi. Wystawa

bardziej praktyczne implikacje” teoretycznych

wiek jest miarą wszystkich rzeczy” 30, nie zna-

debat z lat 20. XX wieku na temat Existenzmini-

z architektów Bauhausu, asystentem Walte-

lazła jednak odzwierciedlenia w projektach

mum 35: „do snu, siedzenia i przechowywania

ra Gropiusa, był Ernst Neufert (1900–1986), au-

baraków dla więźniów. Podstawowym założe-

rzeczy każdy więzień miał […] przestrzeń rów-

tor Bauentwurfslehre, podręcznika projekto-

niem Bauentwurfslehre jest „przekazanie stu-

ną wymiarom dużej trumny i objętości płyt-

wania opublikowanego po raz pierwszy w 1936

diującemu jedynie elementów do samodziel-

kiego grobu” 36.

roku (dostępnego również w języku polskim;

nego składania w całość, […] sprowadzić je do

pierwsze wydanie w 1980 roku ). W 1938 roku

schematu czy zgoła abstrakcji”. Neufert prze-

Podsumowaniem prezentowanych rozważań

Albert Speer zlecił Neufertowi opracowa-

strzega przez zbytnim oglądaniem się w prze-

wokół wystawy Postęp i higiena niech będzie

nie norm dla budownictwa mieszkaniowego;

szłość, gdyż może to przeszkodzić w poszu-

lektura Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskie-

stwa popełnionego

wiązania projektowe van Pelt uznaje za „naj-

daryzację konstrukcji budowalnych. Jednym

ły dowody ludobój-

zrealizowana przez zespół naukowców:

FOT. F. HUNSBERGER ©THE EVIDENCE ROOM

nak, można odnaleźć elementy wspólne – na

necji w 2016 roku.

Anne Bordeleau, Donalda McKaya, Roberta Jana van Pelta i Saschę Hastings we współpracy ze studentami i konsultantami z University of Waterloo School of Architecture w Cambridge w Kanadzie.

w 1943 roku Neufert opublikował Bauordnun-

kiwaniu „własnej formy i treści” . Architek-

go oraz zainspirowane nią pytanie. Jak dzi-

gslehre (znany jako BOL), ze wstępem Speera 28.

ci Auschwitz-Birkenau nie mieli problemów

siaj, w dobie „architektury po Auschwitz” 37,

w stronę żydowskiego cmentarza. Można

swoich pracowników urządzić. […] walczmy

o „Warszawie-ogromie, […] z sosnowymi

Podręcznik Neuferta to, najogólniej rzecz ujmu-

ze składaniem zatwierdzonych typów, norm

ocenimy dobre intencje – i higienistów, i mo-

tam zobaczyć wnętrza pracowni, fabryczki,

z głupotą społeczeństwa, które nie widzi,

parkami, tonącej w drzewach, gdzie skasowaną

jąc, zbiór norm i podstaw wymiarowania wy-

i schematów w nową całość. Zdołano pomie-

dernistów? Świeżo przybyły z Paryża doktor

warsztaty i mieszkania, o jakich się filozofom

co to jest ulica Krochmalna albo Kazimierz

została suterena i poddasze, gdzie wytępiono gruźlicę, ospę i tyfus…” 42 . Ponad sto dwadzie-

nikający z zasad ergonomii, zestawiony z kla-

ścić więźniów w typie budowli znanych jako

Tomasz Judym wygłosił odczyt u doktorostwa

nie śniło. […] Te miejsca odrażające wzdychają,

syfikacją typów architektonicznych, takich jak

Pferdestallbarakken OKH-Typ 260/9, czyli w staj-

Czerniszów, zatytułowany Słówko w sprawie

gdy się przechodzi. […] Umiemy […] pilnie tępić

domy, schrony, szkoły, biblioteki, biura, banki,

niach wojskowych projektowanych pierwotnie

higieny. Wywołał poruszenie i oburzenie,

mikroby w sypialni bogacza, ale ze spokojem

szewca z ulicy Ciepłej, mieszkał u schyłku

rogu ulic Krochmalnej i Ciepłej znajduje się

dla pięćdziesięciu dwóch koni 32 . W czasie pla-

przemawiając tymi słowy: „Warto choć raz

wyłączamy z zakresu naszego widzenia fakt

XIX wieku niecały kilometr od dzisiejszej

niewielki skwer, a przy nim stoi jeden z bloków

nowania obozu dla jeńców radzieckich „nor-

w życiu przejść się zaludnionymi ulicami

przemieszkiwania dzieci pospołu z prosięta-

Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki:

osiedla Za Żelazną Bramą, założenia z końca lat

26 Zob. np. P. Hahn, Wege der Bauhäusler in Reich und

krakowski…” . Doktor Judym, syn warszawskiego

ścia lat później, w tym samym miejscu, na

Exil, [w:] Bauhaus-Moderne im Nationalsozialismus.

my” były zmieniane „jednym pociągnięciem

mi” . Jeden z obecnych lekarzy zripostował:

„Minąwszy ogród i plac za Żelazną Bramą,

60. XX wieku, wcielającego niektóre postulaty

Zwischen Anbiederung und Verfolgung, ed. W. Nerdin-

pióra” Karla Bischoffa 33. W jednej ze scen fil-

„Czy w istocie tak źle jest z nami? Oto powstają

był u siebie i przywitał najściślejszą ojczyznę

Le Corbusiera. Zanim jednak przystąpimy

wystawy higieniczne, towarzystwa przeciw-

swoją. Wąskimi przejściami, pośród kramów,

do oceny architektoniczno-urbanistycznego

żebracze, urządza się przytułki noclegowe,

straganów i sklepików wszedł na Krochmalną.

postępu, jaki dokonał się na tym skrawku

ger, Berlin–München: Bauhaus-Archiv, Prestel-Verlag, 1993, s. 205. 27 Zob. E. Neufert, Podręcznik projektowania architekto-

mu dokumentalnego Auschwitz: The Blueprints for Genocide (1994) Robert Jan van Pelt pokazu-

34 Zob. Auschwitz: The Blueprints for Genocide, BBC Horizon, 1994, http://www.dailymotion.com/video/ x19whoe_auschwitz-the-blueprints-for-genocide-military-war-history-documentary_tv (dostęp:

funduje kąpiele dla ludu, zabawy – a wresz-

Żar słoneczny zalewał ten rynsztok w kształcie

Warszawy, przypomnijmy o tym, co działo

Projektowy Neufert Mittmann Graf – SA, przeł. S.

26 lutego 2017); D. Dwork, R.J. van Pelt, Auschwitz.

cie towarzystwo higieniczne […]” 39. Tomasz

ulicy. Z wąskiej szyi między Ciepłą i placem

się tutaj w latach 1940–1942. „Cezurą” tego

Gawroński, A. Machalski, S. Muszyński, K. Słowik,

Historia miasta i obozu, dz. cyt., s. 268.

niczno-budowlanego. Kontynuacja: P. Neufert i Zespół

W. Słowik, K. Żak, 2 wydanie polskie, rozszerzone i gruntownie zmienione, Warszawa: Arkady, 1995.

je fragment planu baraków, na którym widać

29 Zob. np. R.J. van Pelt, The Case for Auschwitz: Evidence from the Irving Trial, dz. cyt., s. 322.

Drugie wydanie polskie zostało opatrzone przedmo-

30 E. Neufert, dz. cyt., s. 25.

wą do pierwszego wydania niemieckiego (1936) i 30

31 Tenże, Prolegomena, [w:] tegoż, Podręcznik projekto-

wydania niemieckiego (1978). 28 Zob. np. W. Voigt, „Triumph der Gleichform und des Zusammenpassens”. Ernst Neufert und die Normung in der Architektur, [w:] Bauhaus-Moderne im Nationalsozialismus, dz. cyt., s. 185, 193.

wania architektoniczno-budowlanego, dz. cyt., s. XI. 32 R.J. van Pelt, C.W. Westfall, Architectural Principles in the Age of Historicism, dz. cyt., s. 121. 33 D. Dwork, R.J. van Pelt, Auschwitz. Historia miasta i obozu, dz. cyt., s. 269.

autoportret 1 [56] 2017 | 66

35 R.J. van Pelt, C.W. Westfall, Architectural Principles in the Age of Historicism, dz. cyt., s. 355. 36 D. Dwork, R.J. van Pelt, Auschwitz. Historia miasta i obozu, dz. cyt., s. 269.

Judym nie odpuścił: „Fundowanie kąpieli dla

wydzielał się fetor jak z cmentarza” . Bohater

postępu – w znaczeniu, jakie nadał temu słowu

ludu […] przez filantropów, uważam za dąż-

powieści opublikowanej w 1899 roku marzył

historyk architektury Robert Jan van Pelt –

„Assemblage” 1993, no. 21 (sierpień), s. 62–71.

miejscu w czasie okupacji, zlikwidowane

od tego, czyim obowiązkiem jest kąpiel dla 40 Tamże, s. 50–51.

(krytycznego wobec niektórych argumentów Age of Historicism): Architecture after Auschwitz,

jest tak zwane małe getto, istniejące w tym

ność chybioną […], gdyż odwraca naszą uwagę

37 Zapożyczam to określenie z artykułu Gillian Rose przedstawionych w Architectural Principles in the

41 Tamże, s. 24–25. Zob. także: B. Engelking, J. 38 S. Żeromski, Ludzie bezdomni, Warszawa: Orkla Press Polska, 2006, s. 45–46. 39 Tamże, s. 49.

w ramach Wielkiej Akcji Deportacyjnej. ■

Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001, s. 31.

autoportret 1 [56] 2017 | 67

42 S. Żeromski, dz. cyt., s. 33.

Auschwitz, miejsce wieloprzemysłowe

FOT. ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO MUZEUM AUSCHWITZ-BIRKENAU W OŚWIĘCIMIU

JEAN-LOUIS COHEN

Auschwitz-Bauleitung

Do powstania Auschwitz – miejsca ekstremal-

Brytyjczycy w czasach wojen burskich 2 – ale to

mineralnych, zasoby wody, a także żyzna zie-

firmy, odpowiedzialny w Ministerstwie Uzbro-

– kontrolowanych przez politycznych i gospodar-

stworzyli pierwsze biuro projektowe, które miało

(biuro projektowe),

nego i metodycznego okrucieństwa – przy-

naziści jako pierwsi połączyli więzienie, pro-

mia, nadająca się pod uprawy.

jenia za przemysł chemiczny 4. Było to ambitne

czych przywódców niemieckiej Rzeszy.

zajmować się planowaniem i nadzorowaniem

ok. 1942

łożyli rękę również architekci, co wykazali

dukcję i eksterminację prowadzoną na skalę

Debórah Dwork, Robert Jan van Pelt i Niels

przemysłową, Auschwitz zaś był największym

żone fazy planowania. Opisał projekty opracowa-

niu zupełnie nowego miasta w ramach całościo-

rozwoju regionu kierował wrocławski architekt

Auschwitz to nie był jeden obóz. Była to sieć

Gutschow 1. Naziści nie wymyślili obozów jako

obozem, jaki niemiecka Rzesza wybudowała

ne dla miasta Oświęcim, wraz z planami rozbu-

wej, regionalnej wizji środowiskowej, która

Hans Stosberg, który kształcił się w Monachium

złożona z trzech obozów głównych: Auschwitz I,

takich, a nawet nie wymyślili obozów koncen-

w Europie – zarówno pod względem obszaru,

dowy dzielnic mieszkaniowych, oraz projekty

niewiele zostawiała przypadkowi. Stanowiło ono

i Hanowerze, napisał pracę dyplomową z historii

czyli Stammlager, zbudowany na planie trapezo-

tracyjnych – ten rodzaj więzienia wynaleźli

jak i liczby ludzi, którzy przezeń przeszli 3.

poszczególnych elementów obozów koncentra-

odpowiedź na produkcyjne potrzeby zakładu

urbanistyki. Na początku 1941 roku Stosbergowi

idalnym na południowy zachód od Oświęcimia,

Niels Gutschow przeanalizował kolejne, zło-

przedsięwzięcie, de facto polegające na stworze-

Pierwszą fazą projektowania miasta i studium

budowy samego obozu.

Na taką a nie inną lokalizację obozu wpły-

cyjnych i ich rozlokowanie w regionie. Wokół

I. G. Farben pod nazwą Buna, który wytwarzał

powierzono zadanie Landesplanung strefy miesz-

mieszczący centrum administracyjne, centralę

R. J. van Pelt, D. Dwork, Auschwitz: 1270 to the

nęło kilka czynników: centralne położenie

Oświęcimia umieszczono strefę przemysłową

syntetyczną gumę z węgla i ropy, a także na wy-

kalnej, która miała pomieścić czterdzieści tysięcy

i biura; na zachód, na planie prostokąta, leżał Au-

Present, New Haven–London: Yale University Press,

w regionie, połączenia kolejowe z zachodem,

jeszcze zanim ulokowano tam obóz – pierwsze

mogi firm należących do SS, takich jak Deutsche

osób. W tym celu opracował Raumordnungskizze

schwitz II, czyli Brzezinka (Birkenau), obóz zagła-

wschodem i południem Europy, bliskość złóż

projekty opracowano właśnie z takim założeniem.

Ausrüstungswerke, Deutsche Erd- und Stein-

(ogólny plan zagospodarowania). Jednocześnie,

dy z komorami gazowymi i piecami krematoriów,

1996. Zob. też: N. Gutschow, Ordnungswahn: Architekten planen im ‘eingedeutschten Osten’ 1939–1945,

Najwcześniejsze projekty były przygotowywane

werke, Golleschauer Portlandzement AG i kilku

począwszy od 1940 roku – niedługo po tym jak

otoczony archipelagiem mniejszych obozów rol-

G. Agamben, Homo Sacer: Sovereign Power and Bare

we współpracy z cywilnymi władzami niemiec-

koncernów górniczych. Jednocześnie było wyni-

Rudolf Höß został mianowany komendantem

niczych; na wschód zaś jeszcze większy prostokąt

w artykule: J. L. Cohen, „La mort est mon projet”:

Life, przeł. D. Heller-Roazen, Stanford: Stanford

architectures de la déportation, [w:] La Déportation et

University Press, 1998.

kimi, centralną administracją SS i koncernem

kiem metodycznej współpracy wielu jednostek

pierwszego obozu zainstalowanego w dawnych

Auschwitz III, czyli Monowitz (Monowice), przy-

gigantem I. G. Farben, który wybrał to miejsce

administracyjnych – berlińskich i regionalnych

koszarach austriackich – architekci Fritz Ertl,

legające do fabryki chemicznej Buna należącej

student Bauhausu w Dessau w latach 1928–1931

do koncernu I. G. Farben, której przedłużeniem

oraz pochodzący z Biberach August Schlachter

były liczne kopalnie i podobozy przemysłowe.

Gütersloh: Bertelsmann; Basel–Boston–Berlin: Birkhäuser, 2001. Problem ten omówiłem pokrótce

le Système concentrationnaire nazi, ed. F. Bédarida,

Die nationalsozialistischen Konzentrationslager 1933

L. Gervereau, Paris: Musée d’Histoire contempora-

bis 1945. Entwicklung und Struktur, ed. U. Herbert,

ze względu na przemysłowy potencjał regionu,

ine BDIC, 1995, s. 32–41.

K. Orth, Ch. Dieckmann, Göttingen: Wallstein, 1998.

jak już po wojnie wspominał ówczesny dyrektor

autoportret 1 [56] 2017 | 68

N. Gutschow, dz. cyt., s. 82, przyp. 26.

autoportret 1 [56] 2017 | 69

Wnętrze szklarni zaprojektowanej przez Szymona Syrkusa Hans Stosberg, plan ekonomicznego rozwoju Auschwitz, październik 1942

w podobozie Rajsko – filii Auschwitz, 1943

studiował w Hanowerze, Karlsruhe i Stuttgar-

daleko wykraczająca poza tereny obozowe. Po-

mler, architekt wykształcony w Gdańsku i w Mo-

cie u Paula Schmitthennera – zajął się projektem

łączono tu eksperymenty technologiczne z pra-

Stosberga z sierpnia 1942 roku był realizacją za-

nachium, który pracował jako kreślarz u Paula

otwartych przestrzeni. W listopadzie 1942 roku

cą przymusową populacji „gorszego sortu”, two-

sady małego zagęszczenia zabudowy mieszkal-

Mebesa w Berlinie, a następnie w agencjach zaj-

ukończył Generalbebauungsplan dla zachodniej

rząc coś w rodzaju industrialnego despotyzmu,

nej, wywiedzionej z niemieckich eksperymen-

mujących się budownictwem w okresie Republiki

części miasta, którego malowniczy układ mocno

starannie opracowanego w warstwie architekto-

tów z lat 20., z typową hierarchią bloków i ośrod-

Weimarskiej. Kammlerowi, który wcześniej pra-

kontrastował z monotonią rzędów obozowych ba-

nicznej. Trudno mieć jakiekolwiek wątpliwości

ków komunalnych. Architekt zaplanował dwa

cował dla Luftwaffe, powierzono nadzór nad bu-

raków. W Rajsku działał Joachim Caesar, odpowie-

co do cynicznej funkcjonalności systemów stwo-

„nowe miasta” (Neustädte) wokół starego miasta

dową wszystkich obozów Rzeszy – wykonywał to

dzialny w obozie za dział rolnictwa. Nadzorował

rzonych w celu produkcji i metodycznej ekster-

z zamkiem, jedno na wschodzie, drugie na zacho-

zadanie, rządząc żelazną ręką. Właśnie przy tej

przygotowywanie upraw Taraxacum, mniszka

minacji – a jednak w wielkopołaciowych dachach,

dzie, a także Bereitschaftsiedlung . Domy dla no-

okazji poznał Bischoffa, który budował lądowiska

kok-sagiz, który jako roślina kauczukodajna miał

kominach czy nawet w otworach krematoriów,

wego założenia miał zaprojektować wykształco-

dla samolotów wojskowych we Francji. W 1941

zastąpić drzewo kauczukowe Hevea brasiliensis 12.

których wyposażenie studiował Jean-Claude Pres-

ny w Monachium architekt Clemens Anders, za-

roku Ertl opracował kilka wersji planów dla no-

Zawodowi architekci i inżynierowie, któ-

sac 14, rozpoznać można te same cechy formalne co

trudniony przez koncern I. G. Farben. Architekt

wego obozu w Brzezince (Birkenau), w regionie

rzy pracowali przy tworzeniu nowego miasta

w budynkach zaprojektowanych przez Paula Me-

krajobrazu Werner Bauch, Reichslandschaftsan-

zarządzanym przez SS. Obóz miał pomieścić 97 ty-

Auschwitz byli więc absolwentami najlepszych

besa, Wernera Lindnera, Georga Steinmetza czy

walt (sprawujący nadzór nad krajobrazem) regio-

sięcy więźniów w standardowych barakach, za-

niemieckich szkół. Reprezentowali praktycznie

Friedricha Ostendorffa, w których uczona nostal-

nu Beskidów, zaprojektował „pas zieleni” pomię-

projektowanych przez dział Kammlera. Kammler

wszystkie tendencje w architekturze lat 20. i 30.,

gia za budowlami społeczeństwa rolniczego jawi

W apogeum swojej działalności, w kompleksie

dzy obozem a miastem, a także opracował plan

przewidział też szopy, początkowo przeznaczone

doświadczeni tradycjonaliści pracowali ramię

się jako właściwe rozwiązanie dla programów

Auschwitz podnosi problem etyczności jego pro-

obozów w Auschwitz przebywało 135 tysięcy więź-

rozwoju rolnictwa w Rajsku 9. Zaplanowano nasa-

na stajnie. Cały kompleks wybudowali jeńcy ro-

w ramię z radykalnymi modernistami jak Ertl,

przemysłowych na dużą skalę. Owe odniesienia

jektantów. Albert Speer próbował usprawiedli-

niów – i to w regionie, który przedtem był słabo

dzenia lasów, które miały zasłonić widok na obóz

syjscy, większość z nich przypłaciła to życiem .

pod przewodnictwem odległego, lecz skuteczne-

do stylu, który można by nazwać przemysłowym

wiać swoje działania, twierdząc, że to jego „obse-

zaludniony. Zamordowano tu 1,1 miliona ludzi 5.

od strony okolicznych dzielnic nowego miasta.

Obóz Birkenau zaplanowano jako układ baraków

go czempiona modernizacji kraju, demonicznego

wernakularyzmem, już wcześniej zastosowali

syjna fiksacja na statystykach i wynikach produk-

FOT. ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO MUZEUM AUSCHWITZ-BIRKENAU W OŚWIĘCIMIU

Tego ostatniego zrekrutował oficer SS Hans Kam-

nieczyszczonej wody z fabryk 7. Plan autorstwa

FOT. ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO MUZEUM AUSCHWITZ-BIRKENAU W OŚWIĘCIMIU

systemów oczyszczania wody, w szczególności za-

Camill Santo, inżynier wyszkolony w Karlsruhe

w rzędach ciągnących się bez końca, których rytm

Kammlera, który zatwierdzał koncepcje projekto-

przedstawiciele ruchu Heimatschutz (ochrony oj-

cji” doprowadziła do „rozmycia względów i uczuć

i przystąpił do projektowania budynków uży-

i Brunszwiku, główny inżynier budowlany kon-

przerwał tylko olbrzymi plac apelowy.

we budynków. Na samym dole hierarchii, w sze-

czystej ziemi) przy odbudowie Prus Wschodnich

humanitarnych” 16. Jednak w przypadku architek-

teczności publicznej, oznajmiając, że jego celem

cernu I. G. Farben, pragnął, aby infrastruktura

regach Bauleitung, znajdziemy więźniów, zrekru-

po 1918 roku, dążący do zachowania, a jednocze-

tów Bauleitung w Auschwitz, którzy nie mogli nie

jest „wybudowanie nowego niemieckiego miasta

techniczna w Monowicach zyskała „spójny wyraz

roku, na której ratyfikowano „ostateczne rozwią-

towanych ze względu na umiejętności: inżynie-

śnie modernizacji niemieckich tradycji 15. Najwy-

wiedzieć o okropnościach, dziejących się tuż za

i przywrócenie dawnego, pierścieniowego ryn-

architektoniczny” .

zanie”, czyli planowe i metodyczne ludobójstwo je-

rów i architektów, takich jak Szymon Syrkus, od

raźniej przywołanie tej tradycji było jak najbar-

progiem ich kreślarskich biur, taka nędzna wy-

denastu milionów europejskich Żydów, rozpoczę-

lat 20. pionier modernizmu w Polsce, który za-

dziej na miejscu w kontekście działań, będących

mówka nie może być rozpatrywana. ■

W 1941 roku Stosberg odbudował ratusz

ku charakterystycznego dla Śląska” 6. W zamy-

Ertl został później zatrudniony przez Zentrale

Po konferencji w Wannsee 20 stycznia 1942

śle Stosberga nowe miasto Auschwitz miało po-

Bauleitung der Waffen SS und Polizei Auschwitz,

to budowę komór gazowych w Birkenau, ustalono,

projektował szklarnie dla obozu w Rajsku, gdzie

częścią kolonizacji wschodu – a mianowicie prze-

łączyć strefy miejskie i tereny wiejskie w jedną,

pod kierownictwem inżyniera Karla Bischoffa.

że obóz ma pomieścić 200 tysięcy więźniów, potem

uprawiano kok-sagiz. O polityce rekrutacji wiele

mysłowego niewolnictwa i eksterminacji „gor-

liczbę tę ograniczono do 140 tysięcy. Austriacki in-

mówi także fakt, że w 1941 roku Bischoff prosił –

szych” narodów. Przede wszystkim jednak, nie-

żynier konstruktor Walter Dejaco i architekt Geo-

ponoć bezskutecznie – o możliwość zatrudnienia

zależnie od kwestii języka architektonicznego,

rg Werkmann już w 1941 roku wykreślili plany

trzech „zatrzymanych niemieckich architektów”

nr 1, s. 80–120.

pierwszych krematoriów, przeznaczonych do spa-

więzionych w Buchenwaldzie .

H. Stosberg, Generalbebauungsplan miasta

lania ciał jeńców radzieckich, zrealizowała je fir-

unikatową formę, odpowiadającą teoretycznym założeniom Stadtlandschaft – miasta zaprojektowanego jako krajobraz. Równie wyrafinowa-

Inmate’s Perdition, „Modernism/Modernity” 1993,

ne koncepcje architektoniczne i ekologiczne zastosowano w projektowaniu, zwłaszcza w od-

Auschwitz, sierpień 1942, kolekcja Gutschow.

niesieniu do użytkowania zasobów wodnych

N. Gutschow, dz. cyt., s. 104–105, przyp. 26. Analiza

– wody pitnej i na potrzeby przemysłowe, a także

kolejnych etapów projektu, tamże, s. 115. 9

użyto ich w marcu 1943 roku.

Reich, red. F.-J.Brüggemeier, M. Cioc, T. Zeller,

onslager 1933 bis 1945, dz. cyt., s. 390–414, przyp. 28. N. Gutschow, dz. cyt., s. 111, przyp. 26.

z największych enklaw przemysłu w Europie. Pojawiła się tu nowa forma zabudowy miejskiej,

dujących się pod krematoriami. Po raz pierwszy

wirklichung der nationalsozialistischen Ausrottungs-

Athens: Ohio University Press, 2005.

Kiedy Ertl pracował nad projektami budynków obozowych, Lothar Hartjenstein – który

10 Stenogram spotkania z 24 marca 1941 r. N. Gutschow, dz. cyt., s. 201, przyp. 26.

autoportret 1 [56] 2017 | 70

Pod koniec wojny teren Auschwitz był jedną

też budynki i wyposażenie komór gazowych, znaj-

środowiska naturalnego zob. How Green were the Nazis?: Nature, Environment, and Nation in the Third

ma Topf und Söhne. Dejaco i Ertl zaprojektowali

Omówienie polityki Trzeciej Rzeszy względem

F. Piper, Die Rolle des Lagers Auschwitz bei der Verpolitik, [w:] Die nationalsozialistischen Konzentrati-

R. J. van Pelt, Auschwitz: From Architect’s Promise to

11 R. J. van Pelt, D. Dwork, dz. cyt., s. 263–275, przyp. 26.

Tłumaczenie z angielskiego: Dorota Wąsik Tekst jest rozdziałem z książki Jeana-Louis Cohena Architecture in Uniform. Designing and

14 J.-C. Pressac, Les Crématoires d’Auschwitz, la machinerie du meurtre de masse, Paris: CNRS Editions, 1993. 15 W. Lindner, Bauten der Technik, Ihre Form und Wirkung, Berlin: Wasmuth, 1927. Tegoż, G. Steinmetz, Die Ingenieurbauten in ihrer guten Gestaltung,

Building for the Second World War wydanej przez Canadian Centre for Architecture i Editions Hazan (2011), będącej katalogiem wystawy pod tym samym tytułem pokazanej w CCA w Montrealu

Berlin: Wasmuth, 1923. P. Mebes, Um 1900, Archi-

i NAI w Rotterdamie w 2011 roku, a w 2014–2015

tektur und Handwerk im letzten Jahrhundert ihrer

w Maxxi w Rzymie. Dziękujemy Wydawcom za

była więźniem politycznym, pracowała w tej części

traditionellen Entwicklung, Munich: F. Bruckmann,

obozu.

1908. F. Ostendorf, Sechs Bücher vom Bauen, Berlin:

uprzejmą zgodę na publikację tekstu.

12 Moja matka, która była z zawodu chemikiem, i która

13 Notatka Karla Bischoffa, Państwowe Muzeum Au-

Wilhelm Ernst & Sohn, 1913. G. Steinmetz, Grund-

schwitz-Birkenau, 1941, [w:] N. Gutschow, dz. cyt.,

lagen für das Bauen in Stadt und Land, Berlin–Mu-

s. 130, przyp. 26.

nich, Callwey, 1917–1928.

autoportret 1 [56] 2017 | 71

16 A. Speer, Inside the Third Reich, New York: Simon & Schuster, 1970, s. 375.

MICHAŁ WIŚNIEWSKI

FOT. SMITHSON FAMILY FOUNDATION

Manifest powojennej urbanistyki

Kolaż będący

Socjalne przechylenie w polityce Wielkiej Bry-

zapewnić szerokim warstwom społecznym

Zniszczenia wojenne spowodowały, że społe-

przemysł. Z kolei przyjęty rok później Town

równie ważne były zmiany technologiczne

Trzeba tutaj zaznaczyć, że architektura

tanii po II wojnie światowej nie było niczym

łatwy dostęp do tanich lub bezpłatnych usług

czeństwo dawało przyzwolenie dla daleko idą-

and Country Planning Act tworzył podstawy

i idące z nimi w parze zmiany estetyczne.

Wielkiej Brytanii aż do wybuchu II wojny

konkursowego na

dziwnym na tle straumatyzowanej globalnym

publicznych. Zniszczenia wojenne zmuszały do

cej ingerencji państwa w zdominowaną przez

do łatwiejszego przejmowania gruntów na

Zgodnie z hasłem zawartym w tytule głośnej

światowej była wierna tradycji. Jeszcze zapro-

Golden Lane Estate

konfliktem i podzielonej żelazną kurtyną

nowych inwestycji. W trakcie wojny Londyn

rynek gospodarkę. Rząd zachował kontrolę nad

rzecz nowych inwestycji publicznych, takich

książki Sigfrieda Giediona 1 po wojnie kontrolę

jektowany przez Vincenta Harrisa, oddany

Europy. Kryzys, bieda i rozwarstwienie leżały

i kilka innych miast na Wyspach Brytyjskich

znacjonalizowanym podczas wojny przemy-

jak rozwój infrastruktury transportowej czy

nad urbanizacją miała przejąć mechanizacja.

do użytku w 1938 roku, nowy ratusz Manche-

u podstaw narodzin międzywojennych totalita-

były wielokrotnie bombardowane przez

słem oraz poddał głębokiej korekcie zasady

budowa osiedli mieszkaniowych. W ramach

Spowodowany zniszczeniami wojennymi głód

steru stanowił połączenie marzeń o nowo-

ryzmów. Nowa oferta dla ponoszących realne

Niemców. Przyjmuje się, że w wyniku bombar-

planowania urbanistycznego. W 1946 roku

tworzonego na nowo systemu urbanistycznego

mieszkaniowy trzeba było pilnie zaspokoić.

czesnym, wysokim biurowcu z fantazyjnymi

koszty wojen robotniczych mas w krajach

dowań zostało zburzonych lub uszkodzonych

został przyjęty New Towns Act, który dawał

powoływano też lub poddawano głębokiej prze-

Rezultatem wszystkich tych potrzeb, prze-

dekoracjami rodem z legend o Królu Arturze

Zachodu miała stanowić po 1945 roku zaporę

ponad cztery miliony domów w całym kraju.

władzom publicznym narzędzia do tworzenia

budowie istniejące biura projektowe zajmujące

mian oraz zaangażowania w nie przeważnie

i zamku Camelot. Brytyjski modernizm przed

przed komunizmem. Elity polityczne zdawały

Odbudowy wymagały nie tylko same domo-

nowych miast oraz dzielnic wznoszonych przez

się planowaniem przestrzennym i przygotowy-

młodych projektantów był triumf idei moder-

wojną funkcjonował przeważnie jako modna

sobie sprawę, że nie wystarczy wytworzenie

stwa, ale także poczucie bezpieczeństwa. Do

powołane w tym celu i silnie powiązane z admi-

waniem nowych, coraz większych projektów.

nistycznych oraz haseł Karty Ateńskiej, które

stylizacja luksusowych willi, choć można

nowej progresywnej i pełnej optymizmu

sprawnego przeprowadzenia tego procesu

nistracją rządową przedsiębiorstwa budowla-

dotychczas traktowano z rezerwą po północ-

wskazać kilka wyjątków w postaci progresyw-

narracji, ale trzeba realnie zbudować dużo

potrzebne były nowe rozwiązania prawne oraz

ne. Od teraz państwo spełniało obowiązki już

z kluczowych narzędzi do budowania poczucia

nej stronie kanału La Manche.

nych zespołów mieszkaniowych, takich jak

bardziej egalitarny i demokratyczny model

technologiczne. Przemysł militarny przez lata

nie tylko regulatora, ale też zarządcy procesów

godności wśród szerokich grup społecznych

społeczny. Paradoksalnie, powojenna rzeczy-

generował i konsumował gigantyczną ilość

urbanistycznych. Nowe projekty miały być

jest powszechny dostęp do tanich mieszkań

wistość otwierała wiele nowych możliwości

innowacji, które teraz należało wykorzystać

finansowane, między innymi, z zysków gene-

i w krótkim czasie stworzył podstawy do szyb-

w zakresie budowy infrastruktury mającej

dla potrzeb odbudowy.

rowanych przez kontrolowany przez państwo

kiej realizacji tej idei. Obok zmian w prawie,

autoportret 1 [56] 2017 | 72

Rząd Clementa Attlee rozumiał, że jednym

wzniesione na obrzeżach Londynu Highpoint 1

S. Giedion, Mechanisation Takes Command: a con-

One (proj. Berthold Lubetkin, 1933–1935) lub

tribution to anonymous history, New York: Oxford

Lawn Road Flats (proj. Wells Coates, 1933–

University Press, 1948.

–1934). Modernizm na Wyspach Brytyjskich,

autoportret 1 [56] 2017 | 73

częścią projektu

w Londynie, proj. Alison i Peter Smithson, 1952

Zespół mieszkaniowy Alton Estate w Roehampton, proj. zespół projektantów z London City Council Osiedle Barbican w Londynie, proj. Chamberlin, Powell and Bon Architects, realizacja: 1965–1976

klasy średniej do domów jednorodzinnych na

Wznoszone od 1946 do 1962 roku nowoczesne

suburbiach – na przedmieściach europejskich

osiedle, którego projekt przygotowali Philip

rozwinęła się znacznie bardziej ekonomiczna

Powell i Hidalgo Moya, obejmowało ponad

i zwarta zabudowa mieszkaniowa, której pod-

trzydzieści budynków, w większości podłuż-

stawą był wielorodzinny blok mieszkaniowy

nych wysokich samodzielnych jednostek

z żelbetowych prefabrykatów.

wzniesionych z żelbetowych prefabrykatów.

Taka filozofia wynikała zarówno z tradycji

Ich układ urbanistyczny symulował jeszcze

i możliwości przestrzennych miast europej-

miejscami tradycyjną przestrzeń miejską, ale

skich kształtowanych na przestrzeni wie-

właściwie wprowadzał w obszarze Londynu

ków miast, jak i z nowoczesnych rozwiązań

zamkniętym pomiędzy brzegiem Tamizy a hi-

planistycznych dla Londynu, które w związku

storyczną tkanką miejską zupełnie nowy typ

ze zniszczeniami wojennymi zaczęto opra-

wnętrz urbanistycznych, z dużą ilością pustej

cowywać jeszcze w trakcie wojny. W 1943

przestrzeni ograniczonej ścianami moderni-

roku przygotowany został The County of

stycznych bloków. Wyjątkowym elementem

London Plan autorstwa Sir Leslie Patricka

kompozycji i dominantą części zespołu była

podobnie zresztą jak w wielu innych krajach

szeregowych z czerwonej cegły trudno było

Abercrombiego oraz John Henry Forshawa,

obudowana szkłem wieża ciśnień obsługują-

Europy, był zjawiskiem niszowym i ograniczo-

o większą zmianę. Głównym akcentem osiedla

który zakładał rozwój miasta wokół nowych,

ca osiedlową sieć ciepłowniczą, ewenement

nym do pojedynczych realizacji, niemającym

jest grupa usytuowanych na porośniętym

kolejno budowanych obwodnic oraz postulo-

w skali całego ówczesnego mieszkalnictwa

przełożenia na dyskurs urbanistyczny. Po

zielenią wzniesieniu podłużnych wieżowców.

wał elektryfikację sieci kolejowej mającej stać

w Wielkiej Brytanii.

wojnie zaczął przenikać do wszystkich typów

Pozostałe elementy osiedla stanowi zespół

się głównym filarem infrastruktury transpor-

budownictwa, najbardziej zauważalny był

swobodnie rozrzuconych w przestrzeni punk-

tu publicznego rozrastającej się metropolii.

nych podobnych inwestycji, realizowanych

w mieszkalnictwie – stał się wyrazem cywili-

towców oraz niższa zabudowa gromadząca

Ci sami autorzy stali także za powstałym rok

także w ścisłym centrum Londynu. Niezwykłą

zacyjnego postępu.

funkcje usługowe.

później The Greater London Plan, który miał

w brytyjskich realiach, nowoczesną formę

mierzyć się z powojenną odbudową, ale także

Churchill Gardens szybko przyćmiły jeszcze

Jedną z najciekawszych ilustracji zacho-

Zespół Alton Estate był równocześnie

Nowe osiedle przetarło szlak dla kolej-

FOT. RIODAMASCUS WIKIMEDIA COMMONS CC BY-SA 3.0

FOT. EDWARDX WIKIMEDIA COMMONS CC A-S A 4.0 INTERNATIONAL

pod kierownictwem Rosemary Stjernstedt, realizacja: 1954–1958

dzącej wówczas transformacji jest wzniesiony

próbą przełożenia na nowy język wizualny

dawać wskazówki co do dalszej ekspansji

śmielsze pomysły. W 1952 roku zorganizowa-

pomiędzy 1954 a 1958 rokiem zespół Alton

tradycyjnego centrum angielskiego sennego

przestrzennej miasta. Ważną rolę miały w niej

no cieszący się ogromnym zainteresowaniem

Estate w Roehampton na przedmieściach Lon-

miasteczka oraz jednym z pierwszych tak kon-

stanowić samodzielne dzielnice z własnymi

konkurs na projekt osiedla Golden Lane

dynu. Zaprojektowany przez zespół reprezen-

sekwentnych przykładów sięgania po żelbet

silnymi centrami. Alton Estate, to przykład

Estate. Rywalizacja dotyczyła prestiżowej

tujący London City Council, na czele którego

i prefabrykaty. Jest to także wczesny przykład

implementacji tych zasad w ramach budowy

lokalizacji w pobliżu pozostałości historycz-

stała Rosemary Stjernstedt, łączy idee i formę

zachłyśnięcia się możliwością budowania wy-

większego Londynu.

nych murów miejskich, gdzie bombardowania

bryła wysokiego wieżowca Great Arthur

były trzy wysokościowce uzupełnione przez

Jednostki Marsylskiej z regionalistycznymi

sokich konstrukcji, które niedługo po wojnie

zdemolowały istniejącą wcześniej, przeważ-

House. Niedługo po zakończeniu prac przy

zespół niższych budynków, które częścio-

postulatami architektury skandynawskiej. Na

przesądziły o charakterze, ale też i o odbiorze

nie niewielką, wiktoriańską zabudowę. Na

Golden Lane Estate, w bezpośrednim sąsiedz-

wo wsparto na słupach i zawieszono ponad

wzór architektury Le Corbusiera sięgnięto

budownictwa publicznego. Wreszcie – to em-

niedużym obszarze postanowiono wznieść

twie, ten sam zespół projektowy zrealizował

historycznymi pozostałościami. Wyróżnikiem

tutaj po żelbet, wykorzystano pilotis w par-

blematyczny przykład nowego spojrzenia na

Zanim modernistyczna urbanistyka spod

zespół mieszkaniowy dla około 1500 mieszkań-

także Barbican Estate, chyba najbardziej

Barbican Estate było połączenie zabudowy

terze, a we wnętrzach mieszkań zastosowano

planowanie przestrzenne w powojennej Euro-

znaku Karty Ateńskiej wkroczyła na przed-

ców. Zwycięską pracę przygotował Geoffrey

znany brutalistyczny zespół mieszkaniowy

mieszkaniowej z licznymi obiektami kultural-

układy dwupoziomowe. Równocześnie zespół

pie. Miasta Europy Zachodniej, które po 1945

mieścia stolicy Wielkiej Brytanii, zdążyła za-

Powell, który później, wspólnie z Peterem

na Wyspach Brytyjskich. Położony tuż przy

nymi i usługowymi.

kierowany przez projektantkę z doświadcze-

roku stały się przestrzenią boomu demogra-

istnieć w obszarze zbombardowanych dzielnic

Chamberlinem i Christophem Bonem, opraco-

pozostałościach murów miejskich, zaskakuje

niem zdobytym w Szwecji otwierał tą reali-

ficznego, zaczęły się rozwijać na dotychczaso-

śródmiejskich. Jednym z najwcześniejszych

wał, realizowany do początku lat 60. projekt

zestawieniem surowej, betonowej architek-

zacją brytyjską urbanistykę na krajobraz. Na

wych peryferiach. Jednak w przeciwieństwie

przykładów tego zjawiska jest osiedle Chur-

założenia, na które składało się kilka niewyso-

tury z zielenią oraz fragmentami fortyfikacji,

tle dominujących dotychczas w budownictwie

do miast amerykańskich – których śródmie-

chill Gardens zbudowane w dzielnicy Pimlico

kich i tworzących rodzaj kwartałów podłuż-

które pamiętają czasy rzymskie. Kluczowym

Historia tego emblematycznego dzisiaj

mieszkaniowym linearnych układów domów

ścia ulegały degradacji po przeprowadzce

w Westminster, niemalże w sercu miasta.

nych budynków, ponad którymi dominowała

elementem eksperymentalnej kompozycji

zespołu mogła potoczyć się zupełnie inaczej.

autoportret 1 [56] 2017 | 74

BLOKI W SERCU MIASTA

autoportret 1 [56] 2017 | 75

NOWA WIZJA MIESZKALNICTWA

Na konkurs na Golden Lane Estate napłynęły

ludzie i to tutaj miało dochodzić do interakcji

fotografie zburzonej dzielnicy projektanci

Twórczość Smithsonów rozgrywała się na

Zrealizowany pomiędzy 1959 i 1965 rokiem,

Kluczowy moment aktywności grupy nad-

projekty, które zarówno odwoływały się do

społecznych. Autorzy projektu podważali

nanieśli prostą kreską zarys proponowanych

trzech poziomach. Sednem ich pracy były

powstał z myślą o prestiżowym piśmie

szedł w pamiętnym roku 1956, kiedy to

tradycji epoki królowej Wiktorii, jak i pro-

tym samym wiele spośród paradygmatów

budynków. Uzupełnieniem projektu były

działania na rzecz zmian w rozumieniu

o globalnych aspiracjach. Tak jak wiele firm

twórcy z The Independent Group przedsta-

ponowały radykalnie modernistyczne wizje

tradycyjnej planistyki, takich jak skupione

fragmenty zdjęć pokazujące życie amerykań-

procesów społecznych i urbanistycznych,

i korporacji, także wydawnictw, inwestowa-

wili swoją najważniejszą wystawę This is

miasta przyszłości. Najbardziej znany projekt,

wokół ulicy lub placu wnętrze urbanistyczne.

skich celebrytów, takich jak Marylin Monroe

a głównym narzędziem, jakim się posługi-

ło w powojennym USA w modernistyczne

tommorow, będącą żywym komentarzem i pa-

który wywołał także publiczną debatę, został

Mechanizacja i nowoczesność w przypadku

i jej ówczesny partner, były baseballista Joe

wali, było projektowanie architektoniczne,

wysokościowce w centrach amerykańskich

stiszem powojennej rzeczywistości. Smith-

przygotowany przez debiutujących Alison

ich projektu miały umożliwić multiplikację

DiMaggio. Siłą kultury amerykańskiej była

z kolei rozgłos przyniosły im działania

metropolii, tak wydawca „The Economist”

sonowie odpowiadali za architektoniczną

i Petera Smithsonów, w kolejnych dekadach

przestrzeni publicznych poprzez rozmiesz-

między innymi jej masowość, brak klasowej

artystyczne o silnym polemicznym charak-

próbował powtórzyć podobny zabieg, wzno-

część tego wydarzenia. Równocześnie wzięli

odgrywających najważniejszą rolę w powojen-

czenie ich na kilku poziomach ponad grun-

dystynkcji oraz konsumpcyjny egalitaryzm.

terze. W środowisku architektonicznym

sząc brutalistyczny wieżowiec w bliskim

oni udział w zorganizowanej pod Londynem

nej brytyjskiej planistyce i architekturze po-

tem. Różnica polegała też na tym, że jeden

Na kontynencie europejskim, gdzie podziały

Smithsonowie, którzy od początku lat 50.

sąsiedztwie pałacu Buckingham. Chociaż

przez pismo „Daily Mail” wystawie Ideal

przez konsekwentne promowanie brutalizmu

z boków kwartału miał zostać otwarty na

klasowe były uderzająco silne, a kanały

prowadzili swoją własną firmę, zaistnieli

budynek ma zaledwie kilkanaście pięter,

Home Exhibition, gdzie zaprezentowali pro-

oraz nieszablonowego podejścia do rozwiązań

pustą przestrzeń i zieleń w jego centrum.

awansu mocno zawężone, demokratyczna

za sprawą kilku projektów publicznych.

wyróżnia się gabarytem i formą na tle pobli-

jekt domu przyszłości – groteskowego zde-

kultura Ameryki oraz mit awansu według

Tym przełomowym był oddany do użytku

skiej, niewysokiej i historycznej zabudowy.

rzenia bunkra przeciwatomowego z wnętrza-

planistycznych.

Kontakt z naturą i dostęp do rekreacji to

Konkurs na Golden Lane Estate zbiegł

opisany w Karcie Ateńskiej ważny postulat

modelu „od pucybuta do milionera” nie

w 1954 roku budynek Smithdon High

Dla Smithsonów był świetnym narzędziem na

mi rodem z wczesnych filmów science fiction.

się z końcem prac przy budowie Jednostki

modernistycznego planowania. Smithsono-

mogły nie wzbudzić fascynacji.

School w Hustanton w hrabstwie Norfolk.

rzecz budowania akceptacji i zrozumienia dla

Ustawiony pomiędzy urokliwymi imitacjami

Marsylskiej. Głośna realizacja Le Corbusiera

wie obudowując zieloną przestrzeń wielką

Zespół prostych brył o stalowej konstrukcji

nowej architektury.

domów z amerykańskich przedmieść dekon-

była punktem wyjścia do dyskusji o mieszkal-

jednostką mieszkalną, czynili z pustki

północnej Anglii Smithsonowie poznali

wypełnionej żółtą cegłą lub szkłem był

nictwie w wielu krajach i częściach świata,

pośrodku agorę i miejsce spotkań. Umiej-

się podczas studiów architektonicznych

w warunkach brytyjskich krokiem na miarę

wykorzystywali oni jednak grafikę i język

kultury wraz z jej totalnymi zagrożeniami

także w Wielkiej Brytanii. Smithsonowie

scowione na co drugiej kondygnacji tarasy

w Durham zaraz po wojnie. Obydwoje

budowy kompleksu Bauhausu w Dessau trzy

wizualny powojennej sztuki. To tutaj ich

i scenariuszami ich rozwiązywania poprzez

nie naśladowali projektu Le Corbusiera, ale

były pomyślane jako przedłużenie centralnej

wywodzili się z robotniczego środowiska,

dekady wcześniej. Wielka Brytania zaraz

fascynacja amerykańską popkulturą mogła

podnoszenie poziomu życia szerokich mas.

zaproponowali zupełnie inne rozwiązanie.

przestrzeni. Tym sposobem powstawała

którego biedę, tragedie i niedostatki lat woj-

po wojnie masowo inwestowała w szkolnic-

wybrzmieć najmocniej. Już na początku

Dom przyszłości w postaci schroniska czasów

Zamiast zwracać uwagę na jeden położony

bardzo złożona, pozbawiona monotonii sfera

ny, a także poprzedzającego ją okresu, mieli

two. W wielu miastach, które dotychczas

swojej drogi zawodowej związali się z ak-

atomowej grozy ośmieszał także samą ideę

w centrum projektowanego obszaru budynek

życia społecznego zespołu mieszkaniowego.

okazję dobrze poznać. W tym krajobrazie

kojarzone były głównie z przemysłem, jak

tywnym w Londynie początku lat 50. i po-

budynku jednorodzinnego i zdawał się pytać

postanowili pozostawić w środku założenia

Wydzielenie przestrzeni dziedzińca oraz

społecznym amerykańska kultura popularna

Leeds lub Birmingham, zaczęto wznosić nowe

wstałym wokół tamtejszego The Institute of

o sens życia po zagładzie oraz życia w izo-

pustą przestrzeń a dookoła niej wznieść

zastosowanie tarasów umożliwiało także

odcisnęła zaraz po wojnie bardzo silny

kampusy uniwersyteckie. O ile Oxford lub

Contemporary Arts kolektywem artystycz-

lacji. Poza warstwą polemiczną niósł w sobie

oplatającą ją wielokondygnacyjną strukturę

wyeliminowanie transportu oraz niebez-

ślad. To w Liverpoolu debiutowali przecież

Cambridge były postrzegane jako bastiony

nym The Independent Group, który bardzo

także kilka z preferowanych w dalszej aktyw-

mieszkalną. Forma budynku, wzniesionego

pieczeństw i uciążliwości z nim związanych

The Beatles. Sami Smithsonowie również byli

dawnego porządku i hierarchii, o tyle nowe

świadomie sięgał po nowe, pochodzące z USA

ności Smithsonów pomysłów przestrzennych,

z żelbetowych prefabrykatów, miała stanowić

z miejsc najważniejszych dla budowania

piewcami progresywnych wartości kultury

kompleksy uczelniane robotniczych miast po-

środki wyrazu, aby opowiadać o zmianach

takich jak wewnętrzne patio, wokół którego

pochodną funkcji i konstrukcji. Architekci

relacji międzyludzkich. Samochody miały

popularnej. Pod koniec lat 40., tuż po studiach

strzegano jako miejsce narodzin nowych elit

cywilizacyjnych zachodzących w otaczającej

skupiało się życie mieszkańców budynku.

zaproponowali przeważnie dwupoziomowe

pozostać na zewnątrz osiedla, a wewnętrzny

przeprowadzili się do Londynu i zaangażo-

coraz bardziej egalitarnego społeczeństwa.

rzeczywistości. Do grupy należeli, między

Dla Smithsonów dom jednorodzinny nie

mieszkania dostępne z biegnącej wzdłuż

dziedziniec oraz tarasy miały być przestrze-

wali w projekty nowych dzielnic mieszkanio-

Smithdon High School wyznaczył architekto-

innymi, krytyk i kurator Reyner Banham,

stanowił jednak nigdy krytycznego zagadnie-

dziedzińca galerii.

nią dostępną jedynie dla pieszych.

wych. Obserwując z bliska proces realizacji

niczny wzorzec dla licznej grupy projektów

grafik Eduardo Paolozzi oraz fotograf Nigel

nia. Rozwiązania problemów mieszkalnictwa

takich założeń jak Churchill Gardens, mogli

obiektów edukacyjnych, które wznoszono

Henderson. Smithsonowie dołączyli do grupy

poszukiwali przecież w wielkiej skali zespo-

na bieżąco krytycznie rozpoznawać i testować

od lat 50. Sami Smithsonowie stali za częścią

w 1954 roku, mając już za sobą pierwsze

łów urbanistycznych wznoszonych dla mas,

możliwości modernistycznej planistyki. Ich

budynków zrealizowanego już w końcowej

realizacje i rozgłos związany z Golden Lane

a nie w indywidualnym, nawet najbardziej wyjątkowym projekcie jednorodzinnym.

Rozwiązania galeriowe w budownictwie mieszkaniowym cieszyły się zainteresowaniem już w okresie międzywojennym,

EMANCYPACYJNY WYMIAR POPKULTURY

Pochodzący z przemysłowych miast

W tym celu częściej niż same budynki

struował rzeczywisty wymiar współczesnej

projekt dla Golden Lane Estate był specyficz-

fazie tego edukacyjnego boomu kampusu

Estate. W pracach The Independent Group

struktywistów lub projektantów Bauhausu.

Progresywny charakter projektu Smith-

nym manifestem i głosem na rzecz zmian lub

uniwersyteckiego w Bath.

koniec Imperium Brytyjskiego, nowe otwar-

W przypadku Golden Lane Estate Smith-

sonowie postanowili podkreślić w jeszcze

głębokiej korekty nowoczesnej urbanistyki.

Innym równie ważnym dla debaty o ar-

cie w dziejach Monarchii, dominacja Ame-

Alison i Peter Smithsonowie przebili się do

sonowie planowali uczynić z przestrzeni

jeden, wówczas niekonwencjonalny,

Nawiązania do amerykańskiej popkultury

chitekturze publicznej na Wyspach Brytyj-

ryki, bomba atomowa, telewizja i coca-cola

głównego nurtu debaty publicznej. Zaczę-

galerii kluczowy element życia społecznego.

sposób. Ich projekt został przedstawiony

tworzyły nowy język wizualny, mający budo-

skich budynkiem autorstwa Smithsonów

tworzyły wizualną mieszankę, przedstawianą

li się pojawiać na łamach ważnych pism,

Na szerokim korytarzu mieli się gromadzić

przy użyciu fotomontaży. Na czarno-białe

wać uznanie dla projektu architektonicznego.

była siedziba tygodnika „The Economist”.

za pomocą technik kolażu i fotomontażu.

z czasem trafili także do telewizji. Sława

pojawiały się w pracach rosyjskich kon-

autoportret 1 [56] 2017 | 76

autoportret 1 [56] 2017 | 77

Dzięki dwóm wspomnianym wystawom

„Habitat” – Manifest z Doorn, po raz pierwszy opublikowany w 1954 roku, na zdjęciu wersja z 1960 roku poprawiona przez Petera Smithsona

Podczas obrad, które w dużej część miały

MANIFEST Z DOORN

dotyczyć stworzenia wspólnej karty mieszkalnictwa, młodzi urbaniści zaatakowali

1. Bezużyteczne jest rozmyślanie o domu bez

otwarcie przedstawicieli grupy założyciel-

kontekstu społeczności budowanej w ramach

skiej, twierdząc, że modernizm, który się

interakcji pomiędzy jej członkami.

narodził i ewoluował przed wojną, nie spełnił oczekiwań i stał się z czasem przede

2. Nie powinniśmy marnować czasu na projek-

wszystkim nową formacją estetyczną, pozba-

towanie części domu, dopóki inne zależności nie

wioną związku z życiem społecznym. Głośne

zostaną ustalone.

wystąpienie oraz zaprezentowanie klepsydry z napisem „CIAM” zwróciło na młodych

3. „Habitat” funkcjonuje w obrębie poszczegól-

rozłamowców uwagę architektonicznych

nego domu i poszczególnego typu wspólnoty.

mediów w Europie i na świecie. Po dekonstrukcji kolejnym krokiem

4. Wspólnoty są wszędzie takie same.

była konstrukcja. Już rok po przełomowym

a) pojedynczy dom – farma,

kongresie w Aix-en-Provence młodzi

b) wieś,

urbaniści i architekci spotkali się ponownie,

c) miasteczka różnego typu (przemysłowe,

tym razem w Doorn w Holandii, by pracować

administracyjne, specjalne),

nad kartą mieszkalnictwa. Przygotowali

d) miasta (wielofunkcyjne).

Siedziba redakcji „The Economist” w Londynie, proj. Alison i Peter Smithson, 1959–1964

urbanistyki. Obok Smithsonów w pracach

5. Mogą one zostać pokazane w relacji do ich

uczestniczyli także: Jacob Bakema i Aldo

środowiska (Habitatu) poprzez przekrój doliny

van Eyck z Holandii, pracujący we Francji

Geddesa.

Grek Georges Candilis oraz Shadrach Woods z USA, a także Giancarlo de Carlo z Włoch.

6. Każda wspólnota powinna mieć wygodne

Manifest z Doorn to jeden z najważniejszych

wewnętrzne ramy, schemat przemieszczania

dokumentów określających potrzeby

się, w zależności od tego, jaki typ transportu

powojennego planowania urbanistycznego

jest dostępny. Gęstość zabudowy rośnie wraz

i mieszkalnictwa. W skondensowany

ze wzrostem populacji, tzn. a – najmniejsza

sposób opowiada o świecie borykającym się

gęstość, d – największa gęstość.

i rozgłos były przez nich wykorzystywane do

modernistów, którzy po 1945 roku wreszcie

z boomem demograficznym oraz stojącym

realizacji pasji i misji związanej z promocją

mogli uczynić swoje hasła i idee głównymi

u progu wielkiej technologicznej zmiany.

7. Musimy więc studiować mieszkanie i skupi-

nowej wizji urbanistyki. Już na początku

filarami dyskursu urbanistycznego na świe-

Opublikowany po raz pierwszy po latach

ska, które są konieczne dla wytworzenia wła-

swojej drogi twórczej dostrzegli też potrzebę

cie. W 1953 roku w Aix-en-Provence w połu-

dokument nazwano „Habitat”. Początkowo

ściwych schematów dla społeczności w różnych

działania w wymiarze międzynarodowym. Za

dniowej Francji już po raz czwarty po wojnie

był on dokumentem operacyjnym dla działań

punktach wspomnianego przekroju doliny.

klucz do realizacji tego celu uznali zaistnie-

doszło do spotkania CIAM. Smithsonowie

grupy, która planowała przedstawić go

nie na płaszczyźnie odtworzonego po wojnie

wykorzystali to wydarzenie do promowania

podczas kolejnego spotkania CIAM. Tak

8. Stosowność każdego z rozwiązań można od-

CIAM-u (Congrès International d’Architec-

swoich idei. Dzięki nawiązaniu współpra-

się jednak nie stało. Nowa grupa zaczęła

naleźć raczej na polu inwencji architektonicznej

ture Moderne) i nawiązanie współpracy

cy z innymi przedstawicielami młodszej

zyskiwać kolejnych członków, a od 1960

niż antropologii społecznej 2.

z Le Corbusierem, Walterem Gropiusem,

generacji uczestników spotkania udało im się

roku przyjęła formalne ramy i działała pod

Sigfriedem Giedionem oraz starszą generacją

ustalić i wyrazić silny głos nowego pokolenia.

nazwą Team 10.

autoportret 1 [56] 2017 | 78

Tłum. M. Wiśniewski.

ŹRÓDŁO: HTTP://WWW.TEAM10ONLINE.ORG/TEAM10/TEXT/DOORN-MANIFESTO.HTM

FOT. SEIER+SEIER WIKIMEDIA COMMONS CC 2.0

wówczas głośny manifest powojennej

autoportret 1 [56] 2017 | 79

urbanistycznych. Już opracowana w 1945 roku

przed laty, wyjść z nową kontrpropozycją. To,

nych generowanych przez urbanistykę, ale też

przez Macieja Nowickiego wizja odbudowy

co istotne w tym przypadku, to fakt, że ich kry-

prezentował prymat narzędzi planistycznych

Warszawy przesuwała debatę o urbanistyce ku

tycyzm szybko podchwycili ówcześni politycy.

i architektonicznych w generowaniu przestrze-

przyszłości. Niezrealizowany projekt Smithso-

Lata 70. to dla Wielkiej Brytanii czas kryzysu

ni miejskiej. Celem projektanta miało być od

nów dla Berlina, podobnie jak ich londyńskie

gospodarczego, krwawych zamachów terro-

teraz tworzenie „Habitatu”, a więc środowiska

pomysły, wpisywał się w sposób myślenia, który

rystycznych IRA, coraz głośniejszej dyskusji

zamieszkania, pracy i działania człowieka.

dążył do skonstruowania powojennego miasta

o kolonialnej przeszłości i pogłębiającego się

Urbanista i architekt, świadomy wiedzy

i jego nowoczesnego mieszkańca od nowa. Klu-

kryzysu ekologicznego. Architektura powojen-

płynącej z nauk społecznych, był tym jedynym

czowe w tym procesie były mobilność, dostęp do

nego modernizmu została wówczas odczytana

potrafiącym kreować właściwą formę i scenerię

usług i pracy. Wielkie budynki mieszkaniowe,

jako jedna z przyczyn tych problemów. Ener-

życia wspólnoty. Estetyka miała w tym wypad-

ogromne puste przestrzenie oraz dominująca

gochłonna, wizualnie nieprzyjemna, szybko

ku drugorzędne znaczenie, liczyły się przede

rola komunikacji były krokami w tym kierunku.

starzejąca się i nielicząca się ze skalą potrzeb

wszystkim procesy planistyczne.

Ich uzupełnieniem miały być wyniesione na słu-

pojedynczego człowieka stała się łatwym celem

Smithsonowie zasady opisane w Manifeście

FOT. DZIĘKI UPRZEJMOŚCI VICTORIA AND ALBERT MUSEUM, 2016

Manifest pokazywał złożoność relacji społecz-

pach tarasy oferujące przestrzeń wolną od sa-

ataków postmodernistów. Kiedy władzę w kraju

z Doorn oraz pokazane w projekcie dla Golden

mochodów oraz dostęp do usług. Paradoksalnie,

na nowo i na lata przejęli torysi, a na czele

Lane mieli okazję jeszcze kilkukrotnie zapre-

pomimo ogromnego wkładu w powojenną myśl

rządu stanęła Margaret Thatcher, wspierająca

zentować w swoich pracach. Bardzo ważnym

urbanistyczną i debatę publiczną na ten temat,

ją prawicowa prasa szybko wyczuła architekto-

wydarzeniem dla ich kariery był projekt

Smithsonowie raczej nie mieli szans na zrealizo-

niczną krew. Modernizm został przedstawiony

przygotowany w związku z konkursem na

wanie swoich wizji mieszkaniowych. Dopiero na

jako patologia, generator miejsc estetycznie nie

Berlin Hauptstadt z 1958 roku. Na fali nowych

początku lat 70. na wschodnich przedmieściach

do zniesienia oraz wypełnionych przemocą, roz-

pomysłów dla Berlina Zachodniego i tuż po

Londynu oddano do użytku zespół Robin Hood

bojami i gwałtem. Konserwatywna polityka mó-

głośnej wystawie Interbau (1957) zaproponowa-

Gardens, dwa podłużne, brutalistyczne bloki

wiła wprost, że powojenny eksperyment się nie

li, aby odbudowa centralnej części miasta nie

mieszkalne, w których projektanci wykorzy-

udał, że należy znieść ograniczenia dla wolnego

powielała modelu zniszczonej podczas wojny

stali, postulowane już w projekcie dla Golden

rynku i wziąć udział w globalizacji, a mieszkal-

zabudowy kwartałowej, ale by w oczyszczonej

Lane Estate szerokie galerie. Dzięki załamaniom

nictwo nie powinno już być domeną aktywności

z budynków przestrzeni pozostawić dawne

w rzucie linie tych budynków wytwarzały pełen

państwa. Zmiany wymagały wrogów, szybko

ideę wobec powojennego mieszkalnictwa. Od

wyremontowane bloki stały się modne, zaczęto

przeznaczyć pod budowę centrum finasowego

ulice oraz pustą przestrzeń, a całość otoczyć

ekspresji układ przestrzeni wspólnej, którą

stali się nimi strajkujący robotnicy z upada-

początku lat 80. w imię hasła Right to buy (Pra-

o nie walczyć, wpisywać do rejestru zabytków,

Canary Wharf. Tuż obok prostych, brutalistycz-

wysokimi budynkami. Równocześnie ponad

zagospodarowano zielenią oraz urządzeniami

jących ośrodków przemysłowych północnej

wo do kupna) dotychczasowi najemcy mogli za

organizować poświęcone ich historii i tożsamo-

nych bloków nagle zaczęto wznosić szklane wie-

ulicami zaproponowali osobną strukturę za-

przeznaczonymi do rekreacji.

Anglii, a narzędziem do zohydzania tej grupy

niewielkie sumy nabywać swoje często owiane

ści festiwale oraz wydarzenia kulturalne. To

żowce dla tysięcy pracowników sektora usług

wieszonych w przestrzeni żelbetowych tarasów

Wybudowany dwie dekady po ich głośnym

A Fall of Ordinariness and Light (The Scheme) [„Upadek zwyczajności i światła (schemat)”] – praca Jessie Brennan dotycząca osiedla Robin Hood Gardens w Londynie, 2014. Projekt powstał na zamówienie Foundling Museum.

brytyjskiego społeczeństwa przez populistycz-

mitem slumsów mieszkania. Prywatyzacja dużej

specyficzne życie po życiu pozwoliło na nowo

finansowych. Ironia historii jeszcze silniej dała

obsługujących usługi i stanowiących serce życia

konkursowym projekcie zespół Robin Hood

ne, prawicowe bulwarówki było zamieszkiwane

części powojennej masowej produkcji mieszka-

odczytać ich wartość i pokazać pozytywne strony

o sobie znać wraz z przyznaniem Londynowi

społecznego miasta. Ta wizja była jednak zbyt

Gardens wydawał się zamykać pewną epokę.

przez nią modernistyczne środowisko mieszka-

niowej uczyniła wynajmujących posiadaczami

społecznego przewrotu powojennej Wielkiej

organizacji Letnich Igrzysk Olimpijskich w 2012

radykalna i nie została zrealizowana, ale do dziś

Powstał w kolejnym węzłowym momencie po-

niowe, przedstawiane jako dziejowa pomyłka

i równocześnie włączyła ich w obręb klasy śred-

Brytanii. Paradoksalnie wśród przegranych,

roku. W związku z globalnym wydarzeniem

prowokuje pytania o możliwości i sens wzno-

wojennej historii Zachodu, tuż przed wybuchem

i katastrofa. Medialna nagonka legitymizowała

niej. Ten prosty manewr był później powtarzany

którzy nie załapali się na nową modę, jest jedy-

w pobliżu bloków Smithsonów wzniesiono wiel-

szenia napowietrznych żelbetowych tarasów

kryzysu paliwowego oraz wyburzeniem osiedla

radykalne rozwiązania rządu Thatcher oraz

w jeszcze wielu krajach, na przykład w Polsce,

ny zrealizowany według projektu Smithsonów

ki kompleks budynków sportowych i komercyj-

oraz poziomowanie funkcji.

Pruit-Igoe w Saint Louis, które uczeń związane-

sprzyjała budowaniu skierowanej do klasy śred-

często zmuszając mieszkańców do większe-

kompleks mieszkaniowy, Robin Hood Gardens.

nych. W nowej, sprywatyzowanej rzeczywistości

go z The Independent Group Reynera Banhama,

niej narracji o tym, co było dotychczas błędem,

go zaangażowania w realne, a nie wyobrażone

Kiedy powstawał, był jeszcze jednym robotni-

bloki Robin Hood Gardens szybko padły ofiarą

Charles Jencks, wskazał jako symbol śmierci

a co jest właściwe.

w utopijnej modernistycznej narracji życie spo-

czym zespołem na głębokich obrzeżach miasta.

rynku deweloperskiego. Ich wyburzenie stało

łeczności oraz dając im narzędzie do powiększa-

Dekadę później, w nowej rzeczywistości politycz-

się symbolem nie tylko porażki wizjonerów po-

ARCHITEKTURA W KRYZYSIE

modernizmu. Kolejna generacja krytyków

Na fali polityki deregulacji Margaret

Dla miast powojennej Europy przygotowano

i projektantów ostrzyła sobie już ołówki, aby

Thatcher i jej środowisko polityczne przedstawi-

nia miesięcznych dochodów poprzez wynajem

nej położone w jego pobliżu poprzemysłowe już

wojennego modernizmu, ale także marzeń o ega-

wiele niezwykłych i zaskakujących projektów

przekreślić dorobek poprzedników, i tak jak oni

ło także jeszcze jedną, tym razem konstruktywną

własności. Z czasem wyczyszczone z graffiti,

obszary dawnych stoczni i portu postanowiono

litarnym społeczeństwie. ■

autoportret 1 [56] 2017 | 80

autoportret 1 [56] 2017 | 81

OWEN HATHERLEY

Planowanie po planowaniu w Londynie Jedno wiemy na pewno o urbanistyce brytyj-

kiedyś same były motorem rozwoju i zmiany.

z sobą nawzajem jednostki niższego rzędu (gmi-

skiej, od lat 60.: charakteryzuje ją stopniowe

Reformy administracyjne w latach 80. tylko

ny – ang. boroughs) nerwowo i na oślep starały

umniejszanie roli „planowania przestrzennego”.

pogłębiły tendencję. W 1986 roku w Wielkiej

się zarządzać lokalnymi sprawami, a zarządza-

W najlepszym wypadku koncepcję planowa-

Brytanii zlikwidowano wszystkie – stworzone

nie to stawało się coraz trudniejsze ze względu

nia zwykło się uważać za „socjalistyczną” bądź

w latach 70. – władze lokalne obszarów metro-

na cięcia budżetowe, prawo wykupu mieszkań

„elitarną”; w najgorszym – za wręcz „totalitar-

politalnych: Greater Manchester, Merseyside

komunalnych oraz obowiązkowe przetargi na

ną”. Na początku lat 80. znacznie ograniczono

(obszar Liverpoolu), West Midlands (obszar

usługi zewnętrzne, praktycznie uniemożliwiają-

uprawnienia i zakresy kompetencji miejskich

Birmingham), West Yorkshire (wokół Leeds

ce rozwiązywanie problemów własnymi siłami.

i państwowych planistów. Dotychczasowe we-

i Bradford), South Yorkshire (właściwie „obszar

Tymczasem na terenie całej Wielkiej Brytanii

wnętrzne wydziały planowania przestrzennego

metropolitalny Sheffield”) oraz Strathclyde („ob-

powstawały „strefy przedsiębiorczości”, zwykle

w urzędach miast i gmin – nierzadko dysponu-

szar metropolitalny Glasgow”). Zlikwidowano

tworzone na opuszczonych terenach poprzemy-

jące zespołami utalentowanych architektów,

również Greater London Council, Radę Wiel-

słowych, gdzie deweloperzy mogli robić, co im

zatrudnionych na etatach – albo zostały rozwią-

kiego Londynu, która w takiej czy innej formie

się podoba, bez ograniczeń planów czy przepisów

zane, albo pozbawione sprawczości, a ich rola

istniała od czasów wiktoriańskich, w rezultacie

zagospodarowania przestrzennego, a początko-

sprowadzona do kompetencji doradczych wobec

pozostawiając największą metropolię zachodniej

wo również bez konieczności płacenia podatków.

działań deweloperów nieruchomości. A przecież

Europy bez organu zarządzającego. Konkurujące

Następnie koncepcje te – które, jak twierdzono,

autoportret 1 [56] 2017 | 83 FOT. J. MULJI

autoportret 1 [56] 2017 | 82 Kompleks mieszkaniowy Saxon Court and Roseberry Mansions, King’s Cross, Londyn, proj. Maccreanor Lavington Architects, realizacja: 2012

Canary Wharf, Londyn

(niepochodzące z wyborów) agencje rozwoju

Zaplanowano tam również niewielką przychod-

z wymyślnych wejść czy wjazdów, a skala bu-

cję i rozwój przedsiębiorczości – eksportowano

regionalnego. Prywatni deweloperzy nadal

nię zdrowia, która miała zastąpić zlikwidowany

dynku oraz rodzaj użytych materiałów sprawi-

na cały świat. Wielka Brytania stała się między-

mieli kierować rozwojem urbanistycznym – nie

szpital. Rzecz jasna większość metrażu przezna-

ły, że prawie niedostrzegalnie wpisał się w styl

narodowym symbolem deregulacji planowania,

było już powrotu do sytuacji, w której władze

czono pod mieszkania sprzedawane za wysoką

sąsiedztwa, gdzie dominuje klasyczna zabudowa

a Canary Wharf, wieżowiec wzniesiony w samym

lokalne same planowałyby i budowały nieru-

cenę. Zgodnie z obowiązującymi przepisami

szeregowa z czerwonej cegły z epoki georgiań-

sercu strefy przedsiębiorczości w londyńskich

chomości, lecz kontrolę miała zapewnić pewna

dokach, jej triumfalnym obeliskiem.

forma całościowego „planowania generalnego”

Rzeczywistość jest nieco bardziej skompli-

FOT. DILIFF / WIKIMEDIA COMMONS CC A-S A 3.0

z olbrzymim powodzeniem wspierały rewitaliza-

(ang. Masterplanning). Nowa jednostka władz

kowana. Strefom przedsiębiorczości – nieza-

lokalnych – Greater London Authority – wpro-

leżnie od lokalizacji – nie udało się zrealizować

wadziła przepisy regulujące co i gdzie można

głównego postawionego przez nimi celu, czyli

budować, później za przykładem Londynu

reanimowania poprzemysłowej gospodarki

poszły władze lokalne w innych regionach.

– najlepszym na to dowodem są dziś ponure

Inwestycje miały być lokalizowane na terenach

zaplanowano także określony odsetek mieszkań

skiej i wczesnowiktoriańskiej, międzywojenne,

w „dostępnej” (preferencyjnej) cenie. Te ostatnie

murowane modernistyczne mieszkania socjalne

niosą cenną informację na temat tego, co „plano-

i powojenne budownictwo socjalne we „współ-

wanie” i „przepisy” oznaczają w Londynie XXI

czesnym” stylu Festival of Britain z typowej

wieku: współczesna prawnicza definicja „do-

londyńskiej cegły, złagodzone drewnianym

stępnej ceny” to 80 procent ceny rynkowej, co

deskowaniem. Wszystko to wygląda jak rezultat

dla londyńskiej klasy pracującej i dla większości

planowania i regulacji – ponieważ nim jest.

klasy średniej pozostaje poza zasięgiem. Projekt

Błyskawiczne tempo budowy i zasiedle-

krajobrazy większości doków w Liverpoolu,

poprzemysłowych (ang. brownfield), zabudowa

Teesside, Salford i innych miastach. Utworzone

gęsta, budynki z „aktywnymi fasadami” (czyli

w strefach firmy po wygaśnięciu ulg podatko-

na przykład umieszczonymi tam sklepami

wych po prostu przeprowadziły się – często

detalicznymi), miały wpisywać się w tradycyjny

temu także sztuka w przestrzeni publicznej,

The Peltons, projekt znacznie mniej znanego

bajońsko drogie nieruchomości ustawiającym

też tylko tymczasowo – do nowych stref, nie

plan ulic, z dostępem do transportu zbiorowe-

sygnał, że dana dzielnica podnosi się z prze-

W południowo-wschodniej części Londynu

biura RMS Architects. Budowę rozpoczęto

się w kolejce chętnym inwestorom, oba stosują

generując nowych miejsc pracy. Wyjątkiem

go. Wszystkie te warunki zmierzały do tego, by

mysłowego upadku. Wszystko to pojawiło

jest taki zakątek, na rogu ulic, w którym na

w 2014 roku na nieregularnej, chaotycznie

„listek figowy” w postaci wymaganego odset-

są tu londyńskie doki – a właściwie tylko

coraz bardziej rozczłonkowane, rozlewające

się pod koniec kryzysu finansowego 2008

pierwszy rzut oka widać różnice w podejściu do

zagospodarowanej działce wielkości około 2/3

ka mieszkań „w dostępnej cenie”, po to, aby

the Isle of Dogs, a więc tereny wokół Canary

się na przedmieścia, wizualnie chaotyczne bry-

roku i wyborów roku 2010, w wyniku których

tkanki miejskiej rządów New Labour i koalicji

terenu The Heart of East Greenwich, złożonej

przepchnąć projekt przez komisje planistyczne

Wharf, bo sukces innych obszarów, takich

tyjskie miasta, w których przemieszczanie się

Partia Pracy straciła władzę. Zlikwidowano

rządzącej w latach 2010–2015. Z jednej strony

z nieużytków, masy billboardów i małego warsz-

lokalnych władz. To, co je najwyraźniej różni,

jak Surrey Quays czy Royal Docks, jest już

jest trudne i czasochłonne, upodobniły się nieco

agencje rozwoju regionalnego, władze lokalne

widzimy konstrukcję zwaną The Heart of East

tatu produkcji szyldów reklamowych. Budy-

to retoryka zastosowana dla osiągnięcia celu.

bardziej wątpliwy. Doki skorzystały z dwóch

do modelu kontynentalnego – miast w rodzaju

musiały się zmierzyć z największymi cięciami

Greenwich (dosł. serce wschodniego Green-

nek mieszkalny, ukończony na początku 2015

Od 1999 roku, kiedy się tutaj przeprowadziłem,

niezwykłych okoliczności. Pierwszą był

Barcelony czy Paryża.

ikonografii „ambicji”. Czasem towarzyszyła

NOWY WERNAKULARNY LONDYN

ukończono w 2016 roku; na parterze znajduje

nia The Peltons – w porównaniu z sąsiednim

się supermarket Sainsbury’s.

„Sercem” – daje do myślenia. A jednak oba

Naprzeciwko znajdziemy gmach pod nazwą

budynki „robią” dokładnie to samo. Oba oferują

budżetowymi w całej swojej historii, ogłoszono

wich), zaprojektowaną w 2006 roku przez

roku, składa się z zaokrąglonej fasady z cegły,

systematycznie podróżuję między południowo-

powstanie nowych stref przedsiębiorczości.

MAKE. To biuro byłych pracowników Normana

z regularnym rytmem okien od strony głównej

-wschodnim a centralnym Londynem – pocią-

wistnienie pozostawiono przecież dewelope-

W 2016 roku rozpoczęto procedowanie nowej

Fostera, prowadzone przez Kena Shuttlewortha,

ulicy, Blackwall Lane, zaś od strony mniejszych

giem, kolejką Docklands Light Railway albo

tym samym, w którym zlikwidowano władze

rom – okazały się nieco wątpliwe. Stworzone

ustawy dotyczącej polityki mieszkaniowej i pla-

jednego z głównych projektantów „korniszona”

ulic na tyłach budynku, prowadzących w kie-

autobusem – i te podróże są świetną okazją do

lokalne Londynu), który wywołał potrzebę

realizacje były bardziej dynamiczne, a zabudo-

nowania przestrzennego, która de facto znosiła

(„Gherkin”) przy St Mary Axe, architektonicz-

runku popularnego pubu Pelton Arms, któremu

obserwowania postępów tak zwanej rewita-

utworzenia drugiego ośrodka finansowego

wa gęstsza niż mieszkaniówka lat 80., w której

zapewnienie mieszkań socjalnych. A jednak

nego symbolu rządów Tony’ego Blaira. Inwe-

budynek zawdzięcza swą nazwę, zmienia się

lizacji. Niepostrzeżenie, jakby znikąd, poja-

poza granicami „mili kwadratowej” City. Drugą,

królowały miniaturowe domki przy ślepych

– co zaskakujące – kiedy w roku 2017 jedziemy

stycję East Greenwich zaplanowano w miejscu

on w unowocześnioną wersję georgiańskiej

wiają się całe dzielnice, których wcześniej nie

„wielki wybuch”, czyli deregulacja centrum finansowego londyńskiego City (w 1986 roku,

Rezultaty tych założeń – których urzeczy-

inwestycja publiczna na wielką skalę, w postaci

uliczkach dojazdowych, w ciągnących się bez

przez Londyn czy Manchester, mamy wrażenie,

dawnego Szpitala Okręgowego w Greenwich,

zabudowy szeregowej. Opisane założenia

było – „Greenwich Central” przy Creek Road

kolejki Docklands Light Railway, która znacznie

końca, podłych pod względem przestrzennym

że poruszamy się po zaplanowanej przestrze-

brutalistycznego molocha, wyburzonego w la-

różnią się zupełnie. Brawurowe popisy i gesty

w Depford czy w podobnych niemożliwych

ułatwiła dojazd do doków. Wygląda na to, że

podmiejskich osiedlach mieszkaniowych (co

ni. Widzimy plomby wypełnione surowymi,

tach 2006–2007. Projekt Heart of East Green-

„Serca”, z jego rozmyślnie skomplikowaną

geografiach. Rzeki, kanały i ulice – wyznaczone

deregulacja planowania także wymaga dobrego

nadal pozostaje normą na przedmieściach

kanciastymi blokami mieszkaniowymi, robiące

wich miał wypełnić powstałą przestrzeń trzema

geometrią i lśniącymi fabrycznymi materiałami

kiedyś przez ciągnące się kilometrami zakłady

zaplanowania. Mądrzejszy o tę lekcję rząd New

dużych miast). Pod względem wizualnym

wrażenie, że powstały w wyniku skoordy-

ogromnymi powyginanymi wyrazistymi bloka-

wykończeniowymi, znajdują się na przeciwnym

przemysłu lekkiego czy powojenne komunalne

Labour, który doszedł do władzy w 1997 roku,

panowało dążenie do „dynamiki” kreowanej

nowanych działań w kierunku harmonizacji

mi mieszkalnymi o betonowych konstrukcjach,

biegunie lakonicznego, „wernakularnego” stylu

osiedla mieszkaniowe – zastępowane są naj-

przywrócił planowanie przestrzenne w okro-

przez falujące dachy, wielokolorowe okła-

i uregulowania chaotycznych linii zabudowy

wyłożonych niebieskimi i żółtymi panelami

The Peltons. Ten drugi budynek, choć nie jest

pierw żelbetowymi, a potem masywnymi lecz

jonym zakresie. W Londynie, Szkocji i Walii

dziny, ściany kurtynowe o asymetrycznych

w panoramie miejskiej, jakie znamy z pierw-

Trespa, wykończonych drewnem i dużą ilością

szczególnie ambitny architektonicznie, harmo-

„przełamanymi” i demonstracyjnie nieregular-

powstały delegatury władz – rządy lokalne;

wzorach na kształt „kodów kreskowych” obok

szego dziesięciolecia XXI wieku. Co się stało?

metalu, panoszącymi się w przestrzeni, wy-

nijnie wtopił się w otoczenie. Dostosowano go

nymi blokami mieszkalnymi, zaopatrzonymi

w innych regionach ich funkcje przejmowały

elementów wodnych – wszystko to w radosnej

Czyżby ukradkiem powróciło „planowanie”?

znaczając nowe „ulice” i ogólnodostępne place.

do linii zabudowy, zrezygnowano z ogrodzenia,

w przeróżnego rodzaju uogólnioną i typową

autoportret 1 [56] 2017 | 84

autoportret 1 [56] 2017 | 85

wykończeniówkę – panele Trespa, alumi-

i domów jednorodzinnych była podejrzana ze

realizowanych w Holandii, gdzie obowiązują

przestrzeni służącej do generowania zysków;

niowe balkony, spadziste dachy, drewniane

względu na swą dyskrecję – regularne kształ-

znacznie wyższe standardy, zarówno jeśli

de facto coś podobnego dzieje się i tutaj. Gdy

deskowania.

ty, powtarzające się zarysy i wykończenie

chodzi o jakość budownictwa, jak i spójność

patrzymy na nowe bloki przy King’s Cross,

z surowej, kruchej, żółtej cegły – cegły, która

i przejrzystość przepisów, niż stosowane

zwracamy uwagę na powierzchnie – skompli-

cia odwiedził dowolne brytyjskie miasto, rozpo-

dziś stała się wszechobecna. Accordia wkrótce

przez urbanistów i władze lokalne w Wielkiej

kowane, rytmiczne kształty, taktylne połacie

zna wyznaczniki tego gatunku. To architektura

miała się stać symbolem nowej architektonicz-

Brytanii. Od 2010 roku wspomniane biuro stało

precyzyjnych ceglanych wątków, w pozornie

„rewitalizacji”, jasna, lśniąca, optymistyczna,

nej ortodoksji, ale początkowo wydawało się, że

się chyba najbardziej wpływową, nadającą

naturalnej, ciepłej kolorystyce. Jednak jeśli

często – wbrew niezręcznym „akcentom lokal-

jest raczej epigonem ortodoksji dawniejszej, tej

ton firmą architektoniczną we współczesnym

spojrzymy z pewnej odległości, to zauważymy,

nym” – pozostająca w krzyczącym kontraście

spod znaku wernakularnego modernizmu ro-

Londynie. Biuro prowadzi olbrzymie projekty

że owe wieżowce są tak samo ultragęste jak

kompleks

do istniejącej zabudowy, bo zwykle znacznie

dem z Oxford i Cambridge, którego przykłady

w rejonie King’s Cross czy Royal Docks – tam,

pierwsza lepsza zabudowa zaprojektowana

mieszkaniowy

bardziej od niej masywna, jaskrawsza w kolo-

– autorstwa Colina St Johna Wilsona i Lesliego

gdzie kiedyś wyrastały krzykliwe, przyciąga-

przez Make czy im podobnych, i podobnie

rach, chętniej posługująca się sztucznymi mate-

Martina – znajdziemy w tych dwóch elitarnych

jące uwagę kiczowate twory, dziś pojawiają się

starają się zamaskować intensywność zabudowy

riałami. Te bloki, dziesiątkami wpychające się

brytyjskich miastach uniwersyteckich. Harvey

niezmierzone połacie cegieł. Jak w większości

sztuczkami i zasłonami, przyjmując powyginane

w centra miast takich jak Manchester i Leeds,

Court w Cambridge projektu Martina i Bodleian

projektów rewitalizacyjnych, wszystko zależy

czy poszarpane kształty i linie dachów, by

w dawne doki Londynu, Leith czy Liverpoolu, to

Law Library w Oksfordzie to charakterystyczne

od tego, na co idą pieniądze. W dużym, luk-

osłodzić zawzięte i uparte „wyciskanie” z działki

nieuchronna twarz „miejskiej odnowy” obieca-

przykłady ostro wymodelowanych zwartych

susowym kompleksie mieszkaniowym, które

jak największej kubatury użytkowej.

nej przez rządy New Labour, a ich partykular-

brył, w których użyto typowych cegieł. Jak na

Maccreanor Lavington zaprojektowali przy

ność i kosztowność (w rozumieniu ceny zbytu,

ironię, tego rodzaju skromna, miejsko-eleganc-

King’s Cross, użyto bardzo wysokiej jakości

mniejszej realizacji w Royal Docks, której

nie wartości użytych materiałów) dowodzą

ka – choć może nieco spartańska – architektura

materiałów. Z punktu widzenia kogoś przy-

budżet nie pozwolił na ekspresjonistyczne

przywiązania do nierówności i tę nierówność

cieszyła się popularnością w najbardziej uprzy-

zwyczajonego do typowych wyznaczników

kształtowanie brył w tak interesujący sposób

utrwalają. Ostatnio wznosi się podobne jedna

wilejowanych, wręcz można by powiedzieć roz-

londyńskiej architektury począwszy od końca

zastosowane przy King’s Cross – tym razem

do drugiej żelbetowe konstrukcje, w podobnych

pieszczonych częściach kraju. Jednocześnie styl

lat 90. – tandetnej, jakby nietrwałej, byle jakiej,

mamy po prostu niezwykle porządnie wykoń-

poprzemysłowych lokalizacjach, o podobnej

Cambridge często był zagłuszany przez bardziej

uchylającej się od fizyczności, od perma-

czone mieszkania dla klasy yuppies. W niemal

wysokości (sześć do ośmiu pięter) i według

wojownicze odmiany modernizmu – brutalizm

nentności, nie mówiąc już o jakimś poczuciu

każdej wolnej plombie, jaką znajdziemy jeszcze

podobnej filozofii „upchania jak największej

czy high-tech, a bardziej jeszcze przez kakofo-

porządku urbanistycznego – owe skupiska

na terenie brytyjskiej stolicy, powstają dziś

liczby mieszkań”. Dziś w zapomnienie odchodzi

niczny, niepoważny historycyzm architektury

bloków przy Regent’s Canal zdecydowanie

projekty o podobnym charakterze. Ich cechy

chaos niedopasowanych materiałów, krzyczą-

postmodernistycznej. Z jednym znaczącym wy-

wnoszą orzeźwiający powiew. Nagle na wielką

widać wyraźnie zwłaszcza w zderzeniu z wcze-

cych „patrzcie, jakie jesteśmy szalone!” – na

jątkiem, jakim jest nowy gmach British Library

skalę pojawiają się wszystkie cechy, których

śniejszymi, bardziej prostackimi koncepcjami

ich miejsce wraca tradycyjna londyńska cegła.

projektu Colina St Johna Wilsona, stylu tego

miejskiemu budownictwu mieszkaniowego tak

sprzedawania luksusu, na przykład przy Cana-

Londyn ma nową typologię: surowe w wyrazie,

nie da się zaliczyć do dominujących trendów

długo brakowało – rytm, regularność, cienio-

da Water, gdzie w nowych apartamentowcach

architektury brytyjskiej XX wieku, co sprawia,

wanie, profilowanie, poczucie pewnego ciężaru

zaprojektowanych przez Glenna Howella paneli

dernizmu lat 50., nowy instrument inwestycji.

że jego nagły powrót w 2008 roku jest jeszcze

i głębi – krótko mówiąc, o b e c n o ś ć . Jednak

z cegły użyto w charakterze ekranów zasłania-

bardziej zaskakujący.

chyba jeszcze bardziej uderzający jest fakt, że

jących kopuły z włókna szklanego i złote blachy

powody tej dbałości o fizyczną powłokę są być

postmodernistycznej realizacji CZWG nieopo-

wym stylu, kilka lat przed tym, jak niepostrze-

Oba biura architektoniczne, które zapro-

Londyn, proj. Make Architects, realizacja: 2007

Jest to jeszcze wyraźniejsze w przypadku

luksusowe i gustowne mieszkania w stylu moPierwszą ważną testową realizacją w no-

Greenwich Square,

FOT. J. MULJI

Każdy, kto w ciągu ostatniego dziesięciole-

osiedle przy Blackwall Lane, Londyn, proj. RMA Architects, 2015

żenie rozprzestrzenił się on w stolicy, była Ac-

jektowały Accordię – co nietypowe dla firm tej

może zgoła tymi samymi, które wcześniej stały

dal. Zapotrzebowanie na wykończeniową cegłę

cordia, osiedle mieszkaniowe w Cambridge, któ-

branży – od czasu kryzysu finansowego mają

za użyciem drewnopodobnych i wielokoloro-

stało się tak wielkie, że wręcz doprowadziło do

że w odpicowanym, ubranym w panele Trespa

futurystycznym, jasnym i błyszczącym, ba,

rego głównymi projektantami są Feilden Clegg

dużo w i ę c e j zleceń, nie zaś mniej, jak można

wych paneli Trespa. Architektura na przykład

okresowych braków tego materiału, w latach

pseudomodernizmie epoki New Labour cho-

nawet krzykliwym, jaskrawym. Powód był

Bradley i Alison Brooks. Projekt, zrealizowany

by oczekiwać. Ale najbardziej zaskakujący

biurowców przy Salford Quays stosuje zbitki

2012 i 2013 wpędzając branżę budowlaną w Lon-

dziło o to, że miał być „ambitny”. Miał stanowić

następujący: sprzedać inność, o d r ę b n o ś ć .

na terenach powojskowych został wyróżniony

jest w ostatnich kilku latach sukces biura

kontrastowych materiałów, falujące dachy

dynie w kłopoty.

przeciwwagę czy przeciwieństwo estetyki

Większość mieszkań budowanych w owym cza-

nagrodą Stirling Prize w 2008 roku. Gęsta zabu-

Maccreanor Lavington, które wcześniej spe-

i zróżnicowanie wysokości, które to zabiegi

„programu oszczędnościowego” (ang. austerity),

sie znajdowało się na komunalnych osiedlach

dowa złożona z niskich bloków mieszkalnych

cjalizowało się w projektach mieszkaniowych

mają odwracać uwagę od przytłaczającej masy

będąc zhierarchizowanym, nowoczesnym,

mieszkaniowych, terenach poprzemysłowych,

autoportret 1 [56] 2017 | 86

Konsekwencje tego wszystkiego mogą się okazać zaskakujące. Zawsze zdawało mi się,

autoportret 1 [56] 2017 | 87

kompleks

śnieżnobiałe piżamy, lampki wina i oszałamia-

zmiennego e l e m e n t u z n a c z ą c e g o –

komunalnych) oraz Buy to Let (zakupu nierucho-

tacy, którzy wciąż tęsknią za bardziej trady-

jące widoki lśniących drapaczy chmur z cegla-

„kontekstu”. Narzucały pewne zasady, które

mości pod wynajem). Deweloperzy bez trudu

cyjną stylistyką luksusu – okna od podłogi do

nym modernizmem w stylu Cambridge, który

wydawały się godne pochwały – mieszkania

mogli nabywać dawne mieszkania socjalne, a na-

sufitu, metalowe balkony, białe ściany i tak

dotąd kojarzyłem tylko z brodatymi profeso-

powinny mieć dwustronną ekspozycję, balkony

stępnie przerabiać je, sprzedawać i wynajmować

dalej – lecz w mieście o tak zmonopolizowa-

rami i czytelnikami książek o architekturze.

przyzwoitych rozmiarów, miały mieć wyraźnie

pracującym przedstawicielom klasy średniej.

nym rynku nawet ci inwestorzy, u których ten

Kiedy i jak nastąpiła ta zmiana?

zaznaczone wejścia do budynków (a nie małe

Pod względem norm powierzchni użytkowej,

„nowy język architektoniczny” nie wzbudza

drzwiczki ukryte za ogrodzeniem) oraz metraż

powierzchni do przechowywania, widoków oraz

entuzjazmu, chętnie zastąpią prześwitujące

nie mniejszy niż parametry Parkera-Morrisa

stylu, pierwszy sort dawnych mieszkań komu-

fasady przypominające kody kreskowe pane-

przyjęte jako przepisowe minimum dla budow-

nalnych dorównywał najlepszym standardom

lami z cegieł, pod warunkiem, że zachowają

Zjawisko nowej londyńskiej cegły jest wresz-

nictwa mieszkaniowego na początku lat 60.

mieszkaniowym, jakie w ogóle można znaleźć

spektakularną marżę zysku.

cie wynikiem publikacji London Design Guide

Również „mix” – czyli podział mieszkań na te

w Londynie. Po tym, jak minął pierwszy szok, że

– zaleceń projektowych wydanych przez

sprzedawane po cenach rynkowych i te sprzeda-

aż tyle trzeba zapłacić za eksmieszkanie komu-

że estetyki Londynu dziś, w największym dołku

konserwatywnego burmistrza Londynu, Borisa

wane po cenach preferencyjnych („dostępnych”),

nalne w niegdysiejszych „slumsach” typu Bethnal

kryzysu mieszkaniowego, kiedy przepaść

LONDYŃSKA CEGŁA

mieszkaniowy Saxon Court and Roseberry Mansions, King’s FOT. J. MULJI

Cross, Londyn, proj. Maccreanor Lavington Architects, realizacja: 2012

Co ciekawe, krytycy nie zauważyli jeszcze,

Johnsona we własnej osobie, w 2009 roku.

a czasem również mieszkania socjalne – miał

Green, nabywcy zdawali sobie sprawę, że tak

między biednymi i bogatymi jest większa niż

przy dawnych kanałach i dokach – w okolicach,

większość centrum Londynu na początku XIX

Jak zauważają niebezstronni obserwatorzy

być „własnościowo neutralny” i zintegrowany –

naprawdę otrzymują jakość znacznie przewyż-

kiedykolwiek (licząc od lat 30. XX wieku), nie

które od dawna cieszyły się złą sławą lub które

wieku, oraz władz lokalnych – London City

David Birkbeck i Julian Hart, autorzy broszury

czyli bez oczywistych podziałów czy segregacji

szającą to, czego się spodziewali.

wyznacza już plutokratyczna kakofonia miejsc

przy dobrej woli można by uznać za „awan-

Council, które od lat 30. do 60. zabudowały

o „nowym języku architektonicznym Londynu”

poszczególnych kategorii. W rzeczywistości ta

gardowe”. Trzeba było zadziałać środkami

prawie całą resztę.

(New London Vernacular), „ukierunkowanie”

ostatnia zasada jest częściej łamana niż prze-

jest przede wszystkim taki, że plany „oszczęd-

Street. Dzisiejsza architektura jest spokoj-

Wniosek, jaki się z tego wywodu nasuwa,

takich jak St George’s Wharf czy Stratford High

w zakresie „konwergencji” mieszkań i domów,

strzegana. Rynek zrobił swoje. A raczej rynek

nościowe” (austerity) – tutaj w znaczeniu

niejsza, ułożona, coraz staranniej wykonana.

nych nabywców i inwestorów – nie pozosta-

się kryteriami czysto architektonicznymi. To

budownictwa socjalnego i tego „z najwyższej

wybrał cegłę, zabudowę szeregową i wyraźne

pragnienia i poszukiwania przewidywalności

Wydaje się, że reakcją na kryzys mieszkaniowy

wiając cienia wątpliwości – że tu nie chodzi

prawda, że dzisiejsze budownictwo mieszka-

półki” zawdzięczamy „ukierunkowaniu, jakiego

dominanty bloków w prostej linii zabudowy –

przez deweloperów oraz inwestorów – w dużej

jest uczynienie mieszkań dla ludzi bardziej

o ubogą mieszkaniówkę. W projektach takich

niowe Londynu (anno 2017) jest zdecydowanie

dostarczają zalecenia projektowe wydane przez

dlatego, że te właśnie cechy, znów cytując auto-

mierze popchnęły tkankę miejską Londynu

uprzywilejowanych nie aż tak rzucającymi się

jak realizacja Maccreanor Lavington w King’s

lepsze niż nowe mieszkania budowane w roku

burmistrza Londynu”. Zalecenie, aby nowe re-

rów A New London Vernacular, „redukują ryzyko

ku estetyce „nostalgicznej ekonomii”. Choć

w oczy ludziom uprzywilejowanym mniej. Ta

Cross czy (skromniejszy przykład) The Peltons

2007 – pod względem relacji budynków do oto-

alizacje miały „wyraźny punkt dostępu” z ulicy

związane ze sprzedażą”, „redukują ryzyko

jeszcze niedawno można było mieć wrażenie,

estetyka mówi: „Patrzcie, mieszkamy w zwy-

widać pewne podobieństwa do ulubionej

czenia, jakości materiałów, a często także me-

do głównego wejścia, „pchnęły architektów do

związane z projektowaniem i budową”, a także

że Londyn kreuje się na Dubaj nad Tamizą, to

czajnych domach z cegły, tak samo jak wy”.

londyńskiej typologii, panującej tu od lat 70.:

trażu pokojów i obecności balkonów. Z punktu

zapożyczeń z tradycyjnych londyńskich domów

„umożliwiają bardziej precyzyjną wycenę grun-

dziś coraz bardziej przypomina skrzyżowanie

regularna, kanciasta zabudowa szeregowa z ce-

widzenia efektów wizualnych, tego rodzaju

szeregowych”. W rezultacie „chaos jednorazo-

tu”. Innymi słowy budowanie i sprzedawanie do-

Londynu z lat 20. XIX wieku z Londynem lat

architektonicznymi, by przekonać potencjal-

Trudno to zjawisko krytykować, posługując

ZBUDOWAĆ JESZCZE WIĘCEJ CHOLERNYCH DOMÓW W LEWISHAM

gły, w stylu georgiańskim. Bardziej zaskakuje

planowanie i regulację można uznać za sukces.

wych ikonicznych budynków ustępuje miejsca

mów z cegły jest łatwiejsze, a po doświadczeniu

50. XX wieku – dwóch momentów oszczędnej

to, że znajdziemy dużo więcej podobieństw

Stało się to między innymi dzięki porzuceniu

spokojnej architekturze, która ma pewne ele-

kryzysu finansowego stało się bezpieczną opcją

ekonomii, urbanistycznych dobrych manier

do regularnych, monumentalnych i uporząd-

obsesyjnego różnicowania – między rewitali-

menty wspólne” , a jednocześnie – tu przecho-

inwestycyjną. To nie czas na eksperymenty. Co

i prawości. Widać, że choć władze lokalne

kowanych osiedli mieszkaniowych z czasów

zacją i regeneracją a domyślną „degeneracją”

dzimy już do innego, poza-architektonicznego

więcej, ten nowy język architektoniczny przypo-

nie mają siły ani ochoty wpływać na to, c o

Konserwatyści sromotnie przegrali wybory

powojennych, zwłaszcza jeśli chodzi o zastoso-

wszystkiego wokół – różnicowania, które było

języka – „oddzielna organizacja części mieszka-

mina powojenne mieszkania komunalne, które

budują deweloperzy, to są w stanie wpłynąć na

na burmistrza Londynu w 2016 roku – wygrał

wanie kanciastych bloków z cegły. Wydaje się,

charakterystyczne dla architektury rządów

niowej pozwala na rozwiązania niskiego ryzyka

przestały być demonizowane, a wręcz pod wielo-

kostium, w jaki to coś zostanie przyodziane.

je kandydat Partii Pracy, Sadiq Khan, który

że nowe projekty niespodziewanie łączą oba

New Labour. Ta nowa architektura nie wstydzi

pod względem marketingowym i zarządczym”.

ma względami stały się przedmiotem rehabilita-

Boris Johnson nie ma mocy – a już z pewno-

obiecywał „zbudować więcej cholernych

te punkty odniesienia – momenty metropoli-

się swojego miejsca. Co zresztą może prowa-

cji i pewnej nostalgii doby austerity („programu

ścią nie ma chęci – do wznoszenia w Londynie

domów” (Build More Bloody Houses, jak głosił

talnego „dobrego smaku”, w których spotykają

dzić do dziwnych konotacji. Kiedyś zaskoczyła

nie narzucały obowiązkowego (pod rygorem

oszczędnościowego”). Częściowo wynika to stąd,

tysięcy nowych mieszkań komunalnych, ale za-

popularny slogan). Budowano mniej mieszkań

się przedsiębiorcy budowlani i władze lokalne.

mnie reklama, którą pewnego popołudnia

prawa) powrotu do regularnego rytmu okien

że apologetyczne książki i artykuły przybliżyły

równo jemu, jak i jego administracji udało się

niż kiedykolwiek, trwał kryzys mieszkaniowy,

i fasad z cegły, choć podkreślały wagę owego

Nie dość, że nie pozostają w opozycji, to wręcz

zobaczyłem w bezpłatnej londyńskiej gazetce

tworzą swego rodzaju fuzję: estetyki Thomasa

„Evening Standard”: polecała ona imponujące

Cubitta, konstruktorów i spekulantów nieru-

nowe apartamenty gdzieś w dzielnicy Clapham,

chomości, którzy zaprojektowali i zabudowali

posługując się fuzją klasycznych symboli typu

autoportret 1 [56] 2017 | 88

Oczywiście zalecenia projektowe burmistrza

je i oswoiły czytelnikowi estecie, należącemu do

dopomóc deweloperom w zbudowaniu tysięcy

a tymczasem populacja Londynu osiągnęła

klasy średniej. Jednak najsilniejszy wpływ na to

luksusowych apartamentów, które wyglądają

punkt szczytowy – nie trzeba było być Sherloc-

D. Birkbeck, J. Hart, A New London Vernacular,

miały z pewnością bodźce w postaci rządowych

jak mieszkania komunalne i które mogą robić

kiem, żeby stwierdzić, że stolicy potrzebne są

London: Urban Design London, 2015, s. 6.

programów Right to Buy (wykupu mieszkań

wrażenie „zharmonizowanych”. Być może są

nowe mieszkania, i to szybko, w przeciwnym

autoportret 1 [56] 2017 | 89

Partię Konserwatywną Housing and Planning

tutejsze mieszkania – Barrat Homes – w latach

Matalan i Sports Direct, umiejscowiono kolejne

innych zmusi do wyprowadzki wzrost cen. Po

Bill – ustawy o mieszkalnictwie i planowaniu

80. znana z tego, że oferowała na wynajem wol-

skupisko, tym razem zarządzane przez dwie

wyborczej klęsce Partii Konserwatywnej, rady

– w planach przestrzennych osiedla komunal-

no stojące domy przy ślepych zaułkach, dawno

agencje wynajmu – spółdzielnię Family Mosaic

miejskie złożone z laburzystów, zarządzające

ne mogą zostać zakwalifikowane jako „tereny

już wróciła do wynajmu mieszkań w blokach,

i Chapter –amerykańskiego dewelopera miesz-

większością miejskich gmin Londynu, przejęły

poprzemysłowe”, więc nie ma to większego zna-

których owe domy były przeciwieństwem. Bloki

kań dla studentów. Do Chapter należą dwa

niekwestionowaną kontrolę nad władzami

czenia). Występuje tu mieszana struktura wła-

noszą „nazwy zainspirowane Italią”: Torre

niezmiernie grzeczne i lekko monumentalne

administracyjnymi Greater London Authority

sności – własność prywatna, własność wspólna,

Vista, Venice Corte, Siena Corte, Siena Alto, Da

bloki z barwionej na fioletowo cegły, trochę

i przystąpiły do realizacji postawionych sobie

mieszkania po cenach „preferencyjnych”, miesz-

Vinci Torre, Roma Corte, Tuscany Corte, Paris

w stylu holenderskiego modernizmu, trochę

celów mieszkaniowych, starając się nadążyć

kania studenckie. Pojawiają się aktywne fasady.

Corte, rozczulający ślad italofilii w wydaniu

neogeorgiańskie, wybudowane modułowo we

za rosnącym popytem. By wyobrazić sobie,

Zwiększa się wartość gruntu – również dlatego,

New Labour. Trzy wysokie bloki i kilka niż-

współpracy z Vision Modular System, a następ-

jak będzie wyglądać owo „więcej cholernych

że w środku założenia zlokalizowano nowe cen-

szych jednostek łącznie mieszczą 788 mieszkań,

nie obłożone ceglanymi panelami o grubości

domów”, warto wybrać się do centrum gminy

trum sportu i rekreacji. Nie ma jednego właści-

w tym 146 „dostępnych” (pamiętajmy, że znaczy

jednej czwartej cegły dla uszlachetnienia pre-

Lewisham w południowo-wschodniej części

ciela czy inwestora – jest długa, przyprawiająca

to 80 procent ceny rynkowej najmu) oraz 3

fabrykatu; we wspólnej części znajdziemy salę

Londynu. W ciągu kilku ostatnich lat – nagle,

o zawrót głowy lista podmiotów prywatnych,

mieszkania socjalne, prowadzone przez London

gimnastyczną i typową studencką infrastruk-

jakby wyrastając spod ziemi – powstała tu nowa

publicznych i pośrednich. Pod względem archi-

City Mission. W jednym z wysokich bloków

turę, w stylu nieco bardziej ozdobnym niż goła

władz lokalnych, agencji rządowych i innych

W miejscu, które opisujemy, mieszkania

dzielnica wysokopiennych bloków. Mieszkam

tektonicznym zachowano tu spójność pomiędzy

dominują błękitne szkło i metalowe powłoki,

cegła. Obok stoi szary, metalowo-plastikowy

„nierynkowych” aktorów, którzy w sposób

komunalne zostały świadomie zlikwidowane,

kilka kilometrów dalej, w Woolwich, i obser-

zagęszczeniem i „nowoczesnością” typowymi

ale pozostałe dwa to zbudowane z cegły, bardzo

Arden Court, wytwór biura ECE Architecture

celowy i zorganizowany planują i regulują

wymazane z mapy, i niezależnie od zaangażo-

wuję jak wyskakują – jak grzyby po deszczu

dla lat 1997–2010 a wytycznymi London Design

lakoniczne bryły wznoszące się na wysokość

i spółdzielni Family Mosaic. Ta część założenia

rynkowe mieszkania, sprzedają działki dewe-

wania spółdzielni, nowe mieszkania nie skrócą

– i pną się wokół głównego, przesiadkowego

Guide – regularnym rytmem okien, fasadami

dwudziestu pięter – jakby trochę wzorowane

jest zacieniona, jak w kanionie, przez wysokie

loperom, jednocześnie niszcząc nierynkową

ani ani odrobinę listy osób oczekujących na

dworca kolejowo-autobusowego-DLR w Le-

z cegły i dużymi balkonami. Powstaje ciekawy

na „architekturze tła” biura Allies and Morri-

bloki zawisłe nad wąską drogą dojazdową –

zabudowę mieszkalną, która dotąd była w ich

mieszkanie socjalne w gminie Lewisham; to

wisham. Budowane są szybko i gęsto; wygląda

kontrast względem na przykład King’s Cross

son, choć w tym wypadku jakby szczuplejszej,

czego udawało się uniknąć w powojennych osie-

posiadaniu. Nowe Lewisham powstało w rezul-

nie jest projekt „dla” ludzi, z myślą o których

na to, że również elegancko, przy zachowaniu

Central – gdzie rozciągnięty w czasie projekt

mniej masywnej. Od dołu możemy zauważyć,

dlach mieszkaniowych, w których zawsze było

tacie partnerstwa, do którego oprócz wspo-

stworzono koncepcję projektów socjalnych. Po

architektonicznych „dobrych manier”. Tak wy-

wykańczany był przez znanych architektów,

że ściana składa się zjedna czwartej cegły, kła-

miejsce na tereny zielone, nie mówiąc o staran-

mnianych wcześniej deweloperów i spółdzielni

trzecie, nowy styl wernakularny – obowiązują-

gląda współczesny londyński standard. W bro-

zatrudnionych przez deweloperów, naciska-

dzionej na beton. Części wspólne – przestrzeń

nej, odpowiedniej orientacji względem słońca.

przystąpiły Rada Gminy Lewisham, Burmistrz

cy dla wszystkich nowych inwestycji miesz-

szurach promocyjnych jego oblicze stanowi

nych przez lokalne władze i aktywistów, którzy

publiczna – to jednak chaos. Smutny mały plac

To jedna z relatywnie „socjalnych” części

Londynu, londyński Zarząd Transportu

kaniowych, pod warunkiem, że współistnieje

fuzję poprawności New London Vernacular ze

stawiali bardzo wysokie wymagania – przecież

zabaw na skrawku asfaltu, ogrodzonym bez

założenia – wszystkie mieszkania, które się tu

(Transport for London) oraz agencja ds. domów

z narzucanym przez deweloperów sposobem

wzbijającym się w niebo „ambitnym” światem

chodziło o bramę do Londynu, przez którą wjeż-

skrupułów; wpuszczone w niebiesko-szarą ażu-

znajdują, mają własność wspólną (ang. Shared

i wspólnot (Homes and Communities Agency).

planowania, w myśl którego „przestronność” to

tarasów na dachach i wielkopołaciowych okien

dża pociąg Eurostar. Brama do Lewisham to już

rową fasadę drzwi z napisem ostrzegawczym

Ownership). Jest ona dość ponura, więzienny

Część założenia – na pewno park – robi nawet

marnowanie niesprzedawalnej przestrzeni – to

z widokiem na panoramę City. Tu właśnie obja-

inna para kaloszy.

„Uwaga, wysokie napięcie!”; wszechobecna

system grodzeń oddziela część mieszkalną od

przyjemne wrażenie i łatwo skonstatować, że

niewiele więcej niż listek figowy plutokracji.

FOT. READING TOM / FLICKR, CC BY 2.0

razie wkrótce zostaną tu sami multimilionerzy;

„New Lewisham”, Londyn

granitowa kostka brukowa; metalowe bramki,

ulicy. Aktywna fasada polega na umieszczeniu

jest to „lepsze” niż wcześniej stojące tutaj budy.

Jeśli kierować się casusem Nowego Lewisham,

publiczne. Centrum sportu i rekreacji zaprojek-

za którymi zamknięte są olbrzymie rośliny

tam oddziału Screwfix, sklepu z narzędziami.

A jednak z tego pozornego renesansu plano-

Nowy Londyn będzie składać się z wielopiętro-

mocyjna ochrzciła tę okolicę – wedle wszystkich

towane przez LA Architects, obłożone panelami

doniczkowe; aż trzy rzędy ogrodzenia pomię-

Ostatnia część założenia pozostaje jak na razie

wania płyną trzy bardzo wyraźne wnioski. Po

wych, ściśle strzeżonych dormitoriów, wciśnię-

możliwych kryteriów wpisuje się w bieżącą

w żywych kolorach, zastąpiło mniej centralnie

dzy częścią mieszkań a ulicą – na ogrodzeniach

niedokończona – to bloki Lewisham Gateway,

pierwsze, jeśli skupimy się na żonglowaniu

tych w środek miasta. Różnica polega na tym,

politykę miasta w dziedzinie planowania i archi-

położone centrum sportu i rekreacji Ladywell.

posadzili roślinność pnącą i mają nadzieję, że

zaprojektowane przez biuro architektoniczne

liczbami, to wynik zawsze będzie ponury,

że o ile kiedyś wizualny efekt takich działań

tektury. Jak chciała dawna Grupa Robocza ds.

Osiedle mieszkaniowe Sundermead Estate, któ-

ich nie zauważymy. Gazeta „Evening Standard”

PRP w trójdzielnym stylu „wernakularnym”,

a wszelkie próby nadania miejscu charakteru

wyglądał na samowolne działanie rynku, to

Planowania, zbudowano je na „gruntach poprze-

re przejęła spółdzielnia mieszkaniowa (Housing

niedawno wymieniła to osiedle w artykule pt. „5

z luksusowymi apartamentami typu penthouse

czy wprowadzenia doń życia niewiele wniosą

dzisiaj – z pewnego dystansu – przypomina

mysłowych” – w tym przypadku były to budy

Association) L&Q zostało zastąpione przez park

najlepszych opcji zakupu mieszkań poniżej 360

na samej górze. I to by było na tyle – oto nowe

i raczej będą skazane na niepowodzenie. Po

to samo surowe budownictwo socjalne, które

drobnych zakładów przemysłowych, dawne

River Mill, otwierając dostęp do przypominają-

tys. funtów – poradnik dla początkujących”.

centrum Lewisham, tego rodzaju budowli, jak

drugie, oczekiwanie, że „więcej” oznaczać

niegdyś wywołało bunt, a wreszcie odwrót od

rondo, a także, co mniej nagłaśniane, Sunderme-

cej bardziej potok rzeki Ravensbourne, i dalej,

najwięcej, mamy się domagać.

będzie jakąkolwiek pomoc dla kogokolwiek

planowania. ■

ad Estate, murowane osiedle mieszkań komunal-

osiedla pod nazwą Renaissance SE13, zaprojek-

ocalałym jak na razie centrum handlowym,

nych o niskiej zabudowie (po uchwaleniu przez

towanego przez Assaela. Firma wynajmująca

w którym znajdziemy sklepy Poundland,

wia się przyszłość Londynu. „Nowe Lewisham” – tak lokalna prasa pro-

Pierwsze elementy realizacji to inwestycje

autoportret 1 [56] 2017 | 90

Na tyłach osiedla Renaissance SE13, za

To, co zwykle umyka naszej uwadze – w tym miejscu i jemu podobnych – to nieodłączna rola

poza już majętnymi nabywcami czy najemcami, nosi znamiona nieuzasadnionego optymizmu.

autoportret 1 [56] 2017 | 91

Tłumaczenie z angielskiego: Dorota Wąsik

RAFAŁ WOŚ

ILUSTRACJA: KUBA SKOCZEK

kieszeni pojedynczego przedsiębiorcy, lecz do kasy państwowej. Koncepcja – ogłoszona po raz pierwszy w 1936 roku – zrobiła z Langego gwiazdę amerykańskiej ekonomii i dała mu pro-

Planują wszyscy i cały czas

fesurę na Uniwersytecie Chicagowskim. Nawet w pogrążonej w skutkach wielkiego kryzysu Ameryce dobrze rozumiano wówczas potrzebę wprowadzenia do gospodarczej gry zawodnika, który będzie potrafił planować na czas dłuższy niż tylko zamknięcie kolejnej giełdowej sesji. Mniej więcej w tym samym czasie genialny austriacki ekonomista i pionier badań nad przedsiębiorczością Joseph Schumpeter otwarcie wieszczył, że kapitalizm będzie ewoluował w kierunku socjalizmu i na odwrót. A brytyjsko-amerykańskie porozumienie z Bretton Woods i powołanie międzynarodowych organizacji

fabrykom wytyczne. Ostateczna decyzja należa-

tych celów dopasowują politykę fiskalną, prze-

finansowych można rozumieć jako stworzenie

ła jednak do opartych na radach zakładowych

mysłową albo monetarną. Pokłosiem takiej

fundamentów pod budowę ogólnoświatowego

dyrekcji fabryk. Był to więc pomysł zupełnie

świadomej polityki jest na przykład restrykcyjna

urzędu ekonomicznego planowania. Dopiero

odmienny od znanego ze Związku Radzieckiego

polityka przyjmowania kapitału zagranicznego

wybuch zimnej wojny przekreślił te wszystkie

(i kopiowanego w innych demoludach z wy-

(pod określonymi warunkami) stosowana przez

skutkujące regularnym wpadaniem gospodarki

Czy sprawdziłby się inny niesowiecki model

plany. A Stany Zjednoczone i Związek Radziec-

jątkiem Jugosławii) hierarchicznego ręcznego

wiele zachodnich państw. Albo realizowany

jest gospodarce potrzebne. To praktycznie

w fazy głębokiej dekoniunktury. Ten ekspery-

centralnego planowania wprowadzony – jak to

ki z antyhitlerowskich sojuszników stali się

sterowania gospodarką. Systemu nigdy nie

w 50-letniej perspektywie koreański program

jedyna szansa, by wiek XXI nie przyniósł nam

ment nie spełnił jednak pokładanych w nim

wieszczył Marks – w krajach najbardziej uprze-

arcyrywalami.

sprawdzono, bo w 1973 roku rząd Allende został

informatyzacji kraju, hongkoński plan walki

straszliwych społecznych katastrof. W XX

nadziei. A jego praktyczne skutki najlepiej opisał

mysłowionych? Tego nie wiemy.

wieku mieliśmy ich przecież aż nadto. Planowa-

w połowie lat 80. węgierski ekonomista János

nie gospodarcze długo kojarzyło się u nas jak

Kornai, nazywając ją gospodarką niedoboru,

najgorzej. Przywoływało na myśl końcowy etap gnicia realnego socjalizmu (widoczny zwłaszcza

Planowanie, a może nawet ręczne sterowanie

obalony przez wojskowych wspomaganych

z korupcją czy wreszcie amerykańskie pro-

się wybuch zimnej wojny dla kilku bardzo

przez CIA. A utrzymany w stylistyce Star Treka

jekty badawczo rozwojowe realizowane przez

przykład modelu rynkowego socjalizmu Oskara

ciekawych eksperymentów. Na przykład dla

pokój operacyjny z superkomputerem puczyści

legendarne konsorcja jak DARPA. Albo – by nie

w której brak produktów na rynku nie jest wy-

Langego. Polak dowodził w nim, że działający

projektu, jakby żywcem wyjętego z filmu science

wysadzili w powietrze.

szukać daleko – niemiecka Energiewende, a więc

padkiem przy pracy, lecz stanem powszechnym,

w ramach swobodnie kształtujących się cen

fiction, na który zdecydowali się Chilijczycy po

w latach 80.) oraz podtrzymujące go jedno-

intensywnym i chronicznym. A nawet stanem

centralny planista będzie podejmował bardziej

przejęciu władzy przez lewicowy rząd Salva-

powojennym, również po zachodniej stronie

władztwo partii komunistycznej. I oczywiście

w pewnym sensie preferowanym przez władze

trafne i efektywne decyzje dotyczące alokacji

dora Allende w 1970 roku. Władze w Santiago

żelaznej kurtyny centralne planowanie przyjęło

planują jednak nie tylko państwa, lecz również

jest to skojarzenie słuszne. Bo PRL faktycznie

walczące z nadprodukcją.

zasobów niż setki czy tysiące niezależnych od

zwróciły się do słynnego brytyjskiego pioniera

się doskonale i do dziś funkcjonuje w najlepsze

firmy. I to jak! A gdyby tak przypatrzeć się

siebie prywatnych producentów. I to nawet

cybernetyki Stafforda Beera z prośbą o stworze-

w samym sercu kapitalistycznego świata. I to

sposobom działania władz większości korpora-

próbowała realizować koncepcję gospodarki

Z oceną dorobku realnego socjalizmu jest jed-

Nigdy w praktyce nie zastosowano na

Często zapominamy, jak zabójczy okazał

Warto pamiętać także o tym, że w okresie

przestawianie się na odnawialne źródła energii. To wcale nie jest koniec. W kapitalizmie

nakazowo-rozdzielczej. To znaczy takiej, która

nak zasadniczy problem. To był system, który ist-

przy założeniu, że jego decyzje będą podlegały

nie supernowoczesnego systemu centralnego

na przeróżnych poziomach. Planują zachodnie

cji, to znaleźć tam można uderzające analogie

znosiła rynkowy mechanizm ustalania cen oraz

niał w konkretnej rzeczywistości geopolitycznej.

politycznym czy lobbystycznym naciskom.

zawiadywania gospodarką. Projekt nosił nazwę

rządy. A dzieje się tak wówczas, kiedy najpierw

nie tylko z centralnym planowaniem jako takim,

prywatną kontrolę nad środkami produkcji.

Innymi słowy, na podstawie fiaska centralnego

Wszak i decyzje prywatnych producentów

Cybersyn i polegał na połączeniu za pomocą

wyznaczają sobie długofalowe cele polityczne.

ale wręcz z jego najostrzejszą wersją sowiecką

Komuniści chcieli w ten sposób zlikwidować

planowania w ZSRR i innych krajach byłego blo-

nie są od takich nacisków wolne. Podstawo-

mostu informacyjnego należących do państwa

Na przykład osiągnięcie pełnego zatrudnienia (to

(jasna hierarchia, brak autonomii decyzyjnej

kilka paskudnych (ale niestety naturalnych) cech

ku wschodniego można wyciągnąć co najwyżej

wą różnicą między rynkowym socjalizmem

fabryk ze specjalnym centrum operacyjnym

było bardzo wyraźne jeszcze do lat 70.), podnie-

oddziałów, obsesyjna koncentracja na wyni-

kapitalizmu, czyli koncentrację zysku w rękach

wniosek, że nie sprawdził się ten specyficzny so-

Langego a kapitalizmem miała być jednak lepsza

w Santiago. Miały tam trafiać najważniejsze

sienie poziomu produkcji albo likwidacja ubó-

kach, nieefektywność). Ekonomista z Berkeley

już i tak najbardziej majętnych, oraz nadpro-

wiecki rodzaj planowania w przypadku krajów

redystrybucja wypracowanego przez gospodar-

informacje dotyczące poziomu produkcji.

stwa (w tym w ciągu ostatnich dekad celowała na

Bradford DeLong postawił kiedyś tezę, że

dukcję, której cechą są wahania koniunktury

biednych i mocno wobec Zachodu opóźnionych.

kę dochodu, który nie trafiałby do prywatnej

Komputer i planiści mieli je analizować i dawać

przykład Unia Europejska). A potem do realizacji

większość transakcji wewnątrz zachodnich

autoportret 1 [56] 2017 | 92

autoportret 1 [56] 2017 | 93

gospodarek przechodzi właśnie przez ten naka-

Wyzwanie brzmi więc tak: kierunek zmiany

sposób należy. I nie bardzo chcą się nimi dzielić.

w przedziale wiekowym 25–58 lat. Pieniądze

włoskich miast skieruje bezwarunkowe za-

wtedy zagwarantować pracę na drugą połówkę.

zowo-rozdzielczy system korporacyjny.

technologicznej musi być przedmiotem uwagi

To, że ich produkty bazują na sfinansowanych

będą dostawali przez dwa lata. 560 euro zastąpi

strzyki finansowe do najbiedniejszych rodzin.

Oczywiście wymaga to zabezpieczenia się przed

decydentów politycznych. Bo postęp (mechani-

z publicznych pieniędzy technologiach, nikogo

świadczenia, które dostawali dotąd w ramach

W pewnym sensie w grupie eksperymenta-

tym, by pracodawca prywatny nie mógł tak

rzy z jakąkolwiek koncepcją centralnego pla-

zacja, robotyzacja) jest dobry. Tyle że trzeba nim

nie obchodzi. Takich błędów nie wolno nam

różnych programów państwa dobrobytu. Jeśli

torów jest również Polska ze sztandarowym

żonglować definicją obowiązków, by utrudnić

nowania zaciekle walczą. W końcu wprowadzo-

sterować. Postęp technologiczny jest jak nurt

powtórzyć.

dotychczasowe świadczenie było wyższe, to Kela

programem rządu PiS 500 plus. W Polsce grupą

skorzystanie z oferty „rządowego zatrudnienia”.

ny do polskiej konstytucji z 1997 roku hamulec

wodny. Jeśli go nie opanujemy, to on nas porwie

im dopłaci. Nowy transfer jest bezwarunkowy.

docelową są wprawdzie tylko gospodarstwa

Z drugiej strony jednak można liczyć na to, że

zadłużeniowy też był przejawem długofalowego

i zniszczy to, co zbudowaliśmy. Cała sztuka pole-

publicznych pieniędzy na usługi publiczne? Na

To znaczy, że będzie wypłacany niezależnie

domowe z dziećmi, warto jednak zauważyć, że

wzmocniony nieco państwowym zatrudnieniem

myślenia, wyjmował politykom z rąk narzędzia

ga na tym, by nad nim zapanować. A jak zapa-

przykład na służbę zdrowia. Zadziała to tak: pań-

od tego, jak się ułoży dalsze życie beneficjenta.

od drugiego dziecka wzwyż polski program

pracownik będzie miał trochę silniejszą pozycję

potrzebne do prowadzenia aktywnej polityki

nować nad presją poszukiwania zysku poprzez

stwo wyda więcej na to, by więcej lekarzy mogło

Znajdzie pracę? Będzie miał pensję plus 560 euro

działa dokładnie tak jak finlandzki. 500 złotych

wobec rzeczonego XYZ i możliwość postawić się

gospodarczej. Albo idący w podobnym kierunku

automatyzację pracy?

oferować na przykład leczenie problemów z krę-

miesięcznie. Straci pracę? 560 euro ma zadziałać

na dziecko otrzymuje się niezależnie od jakie-

pracodawcy.

gosłupem. To będzie oznaczało, że powszechność

jak poduszka amortyzująca upadek, która nie

gokolwiek innego kryterium, a kwota (ok. 115

Jakby tego było mało, planują nawet ci, któ-

traktat z Maastricht. To też było przecież pla-

Można. Jest przecież tak, że państwo wciąż

Dlaczego więc nie przekierować strumienia

Pożytki będą zdaniem Atkinsona znaczące.

nowanie. Okazuje się, że planują wszyscy i cały

odgrywa kluczową rolę w powstawaniu inno-

tego zabiegu się podniesie (skrócą się kolejki).

pozwoli wpaść w pułapkę wykluczenia i długo-

euro) jak na polskie warunki może stanowić

W przeciwieństwie do klasycznych projektów

czas. I robią to, choć wiadomo, że wszystkiego

wacji. Niektórzy (na przykład Mariana Maz-

W tej sytuacji będzie na nie stać nie tylko lepiej

trwałego bezrobocia.

ważny punkt w budżecie domowym, zwłaszcza

z arsenału welfare state gwarantowana praca

zaplanować się nie da. A kurczowe trzymanie się

zucato, autorka wydanej właśnie po polsku

sytuowanych, ale również klasy niższe (to pro-

tych biedniejszych gospodarstw.

nie wypycha z rynku pracy i nie premiuje

tego, co zaplanowane, rodzić może skostnienie

bestsellerowej książki Przedsiębiorcze państwo,

blem bardzo widoczny w krajach anglosaskich).

się na początku roku 2019. Czy bezwarunkowy

i fundamentalizm. Ale planują. Bo wiedzą, że

z którą niedawno rozmawiałem dla „Polityki”)

Klasy niższe z lepszym kręgosłupem to z kolei

dochód przyczyni się do zmniejszenia bez-

towanej zgłoszony przez zmarłego na początku

łeczną wartość. Jednocześnie państwo wysyła

brak planowania nie jest lepszym rozwiązaniem.

twierdzą nawet, że państwo stoi za wszystkimi

więcej zdrowych pracowników, którzy mogą

robocia? Czy stanie się modelem do reformy

2017 roku angielskiego ekonomistę Anthony’ego

czytelny sygnał, że nikt nie jest „zbyt małym

A może nawet jest rozwiązaniem gorszym.

(tak, wszystkimi!) kluczowymi technologiami (od

pracować dłużej i wydajniej. Zysk dla gospodarki

państwa dobrobytu? Jakie skutki uboczne

Atkinsona. Atkinson w swojej ostatniej książ-

trybikiem, by zostawić go samemu sobie”.

Co wyjdzie z fińskiego projektu, dowiemy

Inny pomysł to mechanizm pracy gwaran-

bezczynności. Przeciwnie – podkreśla jej spo-

ekranu dotykowego po syntezator głosu SIRI),

(zwiększona produktywność) ostatecznie jest

(dobre i złe) przyniesie dawanie pieniędzy

ce „Nierówności. Co można z nimi zrobić?”

Propozycja dość dobrze współgra z większością

w XXI wieku będzie musiało być jeszcze więcej.

które stanowią o sukcesie smartfona. Jeśli więc

więc duży, nie ma efektu negatywnego w postaci

za samo istnienie? Na odpowiedzi czekają

zaproponował, by wrócić do pomysłu tzw. pracy

statystyk, pokazujących, że praca pomaga wyjść

Popatrzmy choćby na wyzwania związane

to państwo wciąż wyznacza kierunki rozwoju

eliminowania pracowników z rynku.

nie tylko w Helsinkach. O bezwarunkowym

gwarantowanej. To model ważny zwłaszcza dziś,

z biedy (średnio w jednym na dwa przypadki).

z robotyzacją i automatyzacją gospodarki.

technologicznego, a biznes przychodzi dopiero na

dochodzie podstawowym mówi się dziś w wielu

w czasach, gdy pensje od dekad nie nadążają za

Można również oczekiwać pewnych oszczędno-

Może nawet z wejściem do gry jakiegoś rodzaju

gotowe, to trzeba wykorzystać tę przewagę. Czyli

pracy przez tańsze i bardziej wydajne automa-

miejscach rozwiniętego świata. W ubiegłym

wzrostem produktywności, szerzy się korzystny

ści po stronie wydatków socjalnych (zasiłki dla

sztucznej inteligencji. Nie musi to być od razu

uzależnić państwowe subsydiowanie innowacji

ty to kolejne pole do popisu dla ekonomicznych

roku postulat powszechnego bezwarunkowego

dla pracodawcy model zatrudnienia ad hoc (vide

bezrobotnych).

superinteligentny android wprost z filmu

– czy to na etapie finansowania, licencjonowa-

planistów. Stawka jest wymierna, skoro według

dochodu w wysokości 2,5 tys. franków stanął

model biznesowy Ubera) oraz tzw. pozako-

science fiction („Nie, nie interesuje mnie

nia, czy regulowania rynku – od tego, czy dany

różnych szacunków od 50 do 80 procent ludzkich

w Szwajcarii. Został jednak odrzucony sporą

deksowe formy zatrudnienia. W takim świecie

Atkinson (jako Anglik) oczywiście nie podnosi.

stworzenie mózgu potężnego. Moim celem

wynalazek jest obliczony na wspieranie czynnika

zawodów, które znamy dziś, ma potencjał do

większością, między innymi dlatego, że nie

państwo powinno gwarantować pracę każdemu,

Ale podniosą go pewnie wszyscy ci, którzy pa-

jest jedynie mózg przeciętny, taki jak prezesa

ludzkiego, czy też na jego eliminację.

pełnej automatyzacji. Dlatego konieczne jest

popierał go rząd. Trzeba jednak powiedzieć,

kto chce ją podjąć. W tym sensie rząd byłby kimś

miętają pozorne pełne zatrudnienie czasów PRL

zaplanowane działanie. Inaczej zmiany zostaną

że „za” było 25 procent głosujących, co może

w rodzaju pracodawcy ostatniej szansy.

i związaną z tym demoralizację świata pracy.

Bardzo wiele wskazuje na to, że planowania

American Telephone and Telegraph Company”

Niestety, w przypadku wielkich publicz-

Wspomniana już presja na pożeranie miejsc

Na koniec argument ad PRLum. Którego

– mawiał pracujący nad AI w latach 40. Alan

nych projektów inwestycyjnych ostatnich

wymuszone przez coraz szersze masy społeczne

oznaczać, że temat jeszcze kiedyś powróci.

Turing). Postępem, który się dzieje, jest już

lat, jak choćby amerykański Grand Challenge

zagrożone pauperyzacją i dojmującym spadkiem

W tym roku pilotażowe projekty ruszą także

zapisujemy w ważnym akcie prawnym (na

schemat odróżnia od PRL-owskiego „czy się stoi,

statusu społecznego.

Mogłoby to działać w sposób następujący:

Wyjść naprzeciw tym obawom nietrudno. Nasz

w kilku holenderskich miastach. Na przykład

przykład w konstytucji), że każdy ma prawo do

czy się leży…” kluczowy kontekst ekonomiczny.

Jednym z najgłośniejszych ostatnio pomy-

ten w Utrechcie, gdzie baza to 970 euro. Część

pracy w określonym wymiarze czasu. Wy-

W PRL nie było w zasadzie sektora prywatnego

argumentów w ogóle nie brano pod uwagę. Czas

słów jest tzw. bezwarunkowy dochód podstawo-

uczestników eksperymentu dostanie tę sumę

miar ten może zmieniać się wraz z rozwojem

(poza rolnictwem i drobnym rzemiosłem). Dziś

to zmienić. Przestańmy się więc ekscytować

wy. Jak dotąd najdalej w jego kierunku poszli Fi-

pod warunkiem aktywnego szukania pracy.

gospodarki (generalnie powinniśmy dążyć do

z kolei żyjemy w kapitalizmie, gdzie państwo nie

nych i wyroków już dziś czynią pracę wielu

wyłącznie tym, że jakieś rozwiązanie zwięk-

nowie. Od stycznia 2017 roku tamtejsza państwo-

Druga część bezwarunkowo. Kolejni dostaną

tego, by pracować coraz mniej, ale pewnie nam

będzie jedynym pracodawcą.

podrzędnych prawników zastępowalną) albo

szy wydajność. Pytajmy, jakie będą społeczne

wa agencja ubezpieczeń społecznych (nazywa się

jeszcze dodatkowe 125 euro. Ale tylko jeśli na

nie pozwolą). Załóżmy więc, że ktoś pracuje

medycyny (o wspomaganych komputerowo dia-

konsekwencje tej zwiększonej wydajności?

Kela) rozdaje pieniądze za samo istnienie – 560

ochotnika zgłoszą się do prac społecznych.

w firmie XYZ na pół etatu. Państwo powinno mu

gnozach na pewno państwo słyszeli). Automaty

I jak rozdzielić związane z nią zyski. Dziś

euro miesięcznie. Na razie nie daje wszystkim.

Inni z kolei zgarną te 125 euro automatycznie,

moszczą się też w usługach (ot, choćby projekt

wspomniane już firmy z Doliny Krzemowej

Do eksperymentalnego programu wytypowa-

ale będą musieli je oddać, jeśli nie podejmą

bezzałogowego auta).

uznały swoje zyski za coś, co się im w oczywisty

no (na chybił trafił) dwa tysiące bezrobotnych

pracy społecznej. W tym samym czasie kilka

samo wchodzenie robotów w miejsca zarezer-

(pojazdy bez kierowcy) czy unijny Promethe-

wowane do tej pory dla wykwalifikowanych

us (automatyzacja ruchu miejskiego), takich

białych kołnierzyków. Do prawa (inteligentne programy do przeczesywania baz aktów praw-

autoportret 1 [56] 2017 | 94

Jak widać, planowanie nie jest w kapitalizmie żadną herezją. Ani nawet drogą do jego obalenia. Chodzi tylko o to, żeby tym kapitalizmem tak

A. B. Atkinson, Inequality. What can be done?, Cambridge: Harvard University Press, 2015.

autoportret 1 [56] 2017 | 95

pokierować, by przestał piłować gałąź, na której wszyscy siedzimy. ■

JACEK GĄDECKI

ILUSTRACJE: KUBA SKOCZEK

Zarządzanie czasem w kulturze audytu

co wybrać w życiu i jak w nim postępować.

Stephena Coveya). Tego typu książki zaczy-

i odpowiedzialnych pracowników. Osoby

Mówiąc inaczej, jesteśmy osobiście coraz

nają się zwykle od filozoficznego cytatu albo

niespełniające powyższych cech ujmowane są

bardziej odpowiedzialni za własne biografie.

mniej lub bardziej abstrakcyjnej opowieści

już nie tyle jako jednostki złe, bo „niezdyscy-

Giddens 2 opisuje między innymi, jak tradycje

o czasie (popularna w latach 90. historia

plinowane”, ile raczej te, które „mają problem

i normy tracą na znaczeniu i jak trudno wypi-

o wypełnianiu słoja piaskiem i kamieniami),

z samodyscypliną”, prokrastynują itp. 3

sać receptę na działanie i konstruowanie

a następnie w kolejnych rozdziałach, krok

spójnej narracji, niezbędnej do utrzymania

po kroku, proponują sposoby pozwalające

projektem totalnym między innymi dlate-

tożsamości. Nie istnieje żaden dany, gotowy

lepiej tym dobrem zarządzać. Mowa zwykle

go, że „wymagał zarówno politycznie, jak

zestaw działań i postaw, który po prostu

o: ustalaniu priorytetów, sposobach delego-

i gospodarczo budowy neoliberalnej kultury

może zostać powielony czy skopiowany. Idea

wania i standaryzacji pracy, zasadzie Pareta

populistycznej w oparciu o zróżnicowany

naszej samorządności opiera się na przekona-

(spędzamy 80% czasu na wykonywaniu mniej

konsumpcjonizm oraz indywidualny liberta-

niu, że jesteśmy w stanie osiągnąć „sukces”,

istotnych zadań, a tylko 20% na ważniejszych)

rianizm” 4 . Jak zauważa Aihwa Ong, neoli-

jeśli tylko dokonamy właściwych wyborów.

oraz modelach (wykresy), które mają popra-

beralizm pisany przez małe „n” to właśnie

Pytanie tylko jakich? Przez uzależnienie

wić nasze działania w czasie. Co ciekawe,

technologia rządzenia „wolnymi podmiota-

sukcesu tożsamościowego od naszej własnej

podobne podejście można zauważyć w porad-

mi”. Problem neoliberalizmu – na przykład

pracy zwiększa się jeszcze obciążenie odpo-

nikach dotyczących szerszych problemów,

to, jak zarządzać ludźmi, by ci panowali nad

wiedzialnością za każdy pojedynczy codzien-

chociażby wypalenia zawodowego albo

sobą – polega na strategicznej odpowiedzi na

ny wybór. Te czynniki istotnie wpływają

stresu. Z metod zarządzania czasem korzy-

potrzeby ludności i przestrzeni w celu uzy-

na kwestię planowania czasu, skłaniając na

sta się więc w nowych kontekstach. Można

skania optymalnych korzyści. Neoliberalizm

przykład do angażowania się w zbyt wiele

stwierdzić, że zarządzanie czasem już dawno

został zdefiniowany jako sposób „zarządza-

działań, często zbyt wymagających.

przestało być związane wyłącznie z procesa-

nia poprzez wolność”, który wręcz wymaga

mi produkcyjnymi. W coraz większym stop-

od ludzi, aby byli wolni i samorządni w róż-

niu wpływa na organizację życia domowego,

nych dziedzinach codziennego życia – zdro-

a ponadto na szerzenie idei racjonalnego pla-

wiu, edukacji, biurokracji – choć ta strategia

KRÓTKA HISTORIA (ZARZĄDZANEGO) CZASU

nowania w różnych sferach życia, w których

samorządności nie jest jednorodnie stosowa-

Zarządzanie czasem jako dyscyplina pojawiła

nie było dotąd stosowane i w których może

na wobec wszystkich grup społecznych i sfer

się w latach 60. XX wieku. W tej chwili temat

poczynić więcej szkody niż pożytku. Zarzą-

życia społecznego 5 .

planowania i zarządzania czasem znowu staje

dzanie czasem zapewnia rodzaj „niezawodno-

się modny, choćby pod wpływem dyskusji na

ści”, sugeruje bowiem, że naprawdę możemy

wskazują właśnie antropologowie opisujący

wpływać na naszą przyszłość.

tzw. kultury audytu. Przykładowo Stephen

CZAS TO PIENIĄDZ, CZYLI W IMIĘ PRODUKTYWNOŚCI

Doświadczenie braku czasu jest przedmio-

tego tematu w debacie publicznej, w znacz-

mierzenia się ze złożoną rzeczywistością oraz

temat „wypalenia zawodowego”, elastycznych

tem zarówno prywatnych, jak i publicznych

nym stopniu pozostaje domeną odpowiedzial-

samodzielnego rozwiązywania problemów

form pracy itp. Termin „zarządzanie czasem”,

dyskusji dotyczących strategii stosowanych

ności indywidualnej i coraz silniej angażuje

o charakterze strukturalnym 1.

odkąd ukuł go Alec Mackenzie, amerykański

w różnej skali, a związanych z kwestia-

nasze działania i myślenie.

mi skutecznego planowania czasu, w tym

Indywidualizacja problemu planowania

Oznacza to, że współczesność konfrontuje

specjalista od organizacji, stał się niezwy-

nas z wieloma możliwościami oraz wyborami,

kle popularny w literaturze poświęconej

czasu odzwierciedla również daleko idącą

a jednocześnie – ze względu na swój otwarty,

planowaniu (dowodem są popularne, także

Samodzielne planowanie czasu jest też silnie

rodzinnego i zawodowego, efektywnością czy

indywidualizację późnonowoczesnych społe-

nieautorytarny charakter – nie oferuje zbyt

w Polsce, poradniki Lothara J. Seiwerta czy

powiązane z logiką neoliberalną: oddanie

obawami o własną produktywność. Słyszymy

czeństw. Z jednej strony ten proces uwalnia

wiele pomocy i wskazówek dotyczących tego,

nas od wpływu tradycyjnych ról i ograniczeń

cy, na przykład do sześciu godzin dziennie,

na nasze życie, ale z drugiej zmusza do pono-

jak w Szwecji, albo dotyczących wolnej nie-

szenia dodatkowych kosztów. Kosztem takim

dzieli. Planowanie czasu, mimo popularności

jest na przykład konieczność osobistego

autoportret 1 [56] 2017 | 96

władzy w planowaniu czasu jednostce zachę2

A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość: „Ja” i spo-

Procesy te w naszym lokalnym kontekście

Drugim ważnym założeniem dotyczącym myśli neoliberalnej pozostaje rządzenie na odległość. Oznacza to, że interwencja w życie osób w modelu

między innymi z problemem godzenia życia

o nowych przepisach redukujących czas pra-

Neoliberalizm stał się odnoszącym sukces

idealnym prowadzona jest pośrednio. Zamiast poleceń stosowane są pośrednie zachęty: nagrody, premie itp. 4

ca do podjęcia odpowiedzialności i przyjęcia przedsiębiorczego podejścia w samoorgani-

U. Beck, Społeczeństwo ryzyka: w drodze do innej

łeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, przeł.

nowoczesności, przeł. S. Cieśla, Warszawa: Wydaw-

A. Szulżycka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

zacji. Odpowiada to systemowym naciskom

nictwo Naukowe Scholar, 2004.

PWN, 2012.

na wytwarzanie uległych, pracowitych

autoportret 1 [56] 2017 | 97

D. Harvey, A Brief History of Neoliberalism, Oxford: Oxford University Press, 2005, s. 25 (wszystkie cyt. w tłum. autora).

A. Ong, Neoliberalism as a mobile technology, „Transactions of the Institute of British Geographers”, NS 2007, 32, s. 3–8.

J. Collier opisuje swoją pracę w Rosji w ka-

by przyjrzeć się – po dekadach – temu, jak

kontroli jakości i, de facto, przejęcia indywi-

będą promowane współcześnie elastyczne

się spędzić więcej czasu w zakładzie, by

kompresji. Stąd narastający przymus „zrobie-

tegoriach reformy neoliberalnej, „w któ-

skutecznie zinternalizowaliśmy neoliberalne

dualnej odpowiedzialności za poszczególne

harmonogramy zadań i możliwość pracy

uniknąć konfliktów związanych z godzeniem

nia wszystkiego” przy wsparciu wszystkich

rej aktorzy, formalnie wolni, są oceniani

wzory. Badając produktywność w rzeszow-

procesy. Zastosowanie technologii audyto-

zdalnej, które – przynajmniej w ramach

harmonogramu pracy z harmonogramem

wspaniałych technologii i urządzeń – od

zgodnie z racjonalnością rynkową” 6 . Jeszcze

skiej fabryce bobofrutów, przejętej przez

wych, zapewnienie szkoleń i programów

promowanych rozwiązań – zapewniają

życia domowego, żonglerki obowiązkami,

nowych sprzętów AGD przez technologie ICT,

ciekawsze pozostają ustalenia, do jakich

Gerbera, Dunn obserwowała, w jaki sposób

oznaczało wprowadzenie zupełnie nowych

największą wygodę w dysponowaniu

na którą skazują ich próby łączenia obu sfer

komputery, telefony komórkowe, aplikacje

doprowadziły Elizabeth Dunn badania, które

kultura audytu kształtowała jaźń pracowni-

form dyscypliny w Polsce: neoliberalnej rzą-

i planowaniu własnego czasu, ale jednocze-

i która skutkuje brakiem odpoczynku .

i planery. Umieszczenie tych technologii

przeprowadziła w Polsce. Warto wrócić do jej

czą. Rozliczalność (nieszczęsne accountabili-

domyślności. Tak ukształtowana „przedsię-

śnie rodzą kolejne problemy z zarządzaniem

Nawet jeśli pracownicy z elastycznym har-

w naszych urządzeniach mobilnych, w na-

niedawno wznowionej Prywatyzując Polskę ,

ty), audyt i kontrola jakości to tylko niektóre

biorcza jaźń”, albo też neoliberalny podmiot,

czasem i sobą w czasie. Co ciekawe,

monogramem mają łącznie więcej wolnego

szych domach pozwala na – pozornie bezbo-

z metod, za pomocą których amerykańscy

jest ważna zarówno w definiowaniu współ-

elastyczność pracy może powodować wzrost

(w sensie budżetu czasu), to jego wdrażanie

lesne – łączenie życia domowego i pracy.

S.J. Collier, Global Assemblages: Technology, Politics

menedżerowie włączali polskich robotników

czesnego pracownika, jak i obywatela.

niepewności i potęgować stres wśród osób

w życie jest jednak okupione nasilonym stre-

and Ethics as Anthropological Problems, ed. A. Ong,

do grona samosterownych i samokontrolu-

pracujących według niestandardowych

sem i presją czasu, poczuciem jego ściskania,

London: Blackwell, 2005, s. 13.

jących się pracowników. Dunn opisuje, jak

które istotnie zmieniły obraz naszej

harmonogramów, choćby poprzez częste

Amerykanie realizowali strategię zarządza-

– obywateli, a zarazem pracowników –

izolowanie od weekendowych wydarzeń

P. Saura, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki

nia jakością (TQM), nakłaniając pracowników

rzeczywistości oraz znacznie poszerzyły

rodzinnych. Paradoksalnie, ci, którzy

Politycznej, 2017.

do wypełnienia i podpisania dzienniczków

obszary samokontroli. Przykładem niech

mogli „zabierać pracę do domu”, decydowali

E. Dunn, Prywatyzując Polskę. O bobofrutach, wielkim biznesie i restrukturyzacji pracy, przeł.

autoportret 1 [56] 2017 | 98

Od badań Dunn minęły dwie dekady,

A.R. Hochschild, The Time Bind: When Work

ZŁAGODZIĆ NIEDOBÓR CZASU Późna nowoczesność oznacza nie tylko

Becomes Home and Home Becomes Work, New York:

przyspieszenie technologiczne, ale także,

Metropolitan Books, 1997.

a może przede wszystkim, głębokie zmiany

autoportret 1 [56] 2017 | 99

społeczne, w tym nie tylko te związane z prze-

z niedoborem czasu wymaga więc postawienia

wskazać trzy analitycznie i empirycznie

Nie chcąc popadać w fatalizm dotyczący

Przyglądając się technologiom mobilnym,

samoograniczaniu czasochłonnych aspiracji

strzenią i czasem. Przejawem tych przemian

granic nie tylko innym ludziom, lecz również

odrębne kategorie przyspieszenia: pierwszą

wpływu technologii na człowieka i przyj-

zauważymy, że prócz prywatyzacji przestrze-

może być postrzegane jako strategia stosowa-

jest między innymi tendencja do tego, by pracy

własnym aspiracjom. Planowanie czasu jest

i najbardziej oczywistą jego formą pozostaje

mując bardziej STS-owe (science technology so-

ni prywatyzują też skutecznie czas. Odwołu-

na w obliczu napięć wynikających z nowych

nie definiować ani w kategoriach „godzin”,

możliwe, gdy – użyjmy frazy charakterystycz-

przyspieszenie w sferze transportu, komu-

ciety) podejście, przyjąć należy, że interakcja

jące się do kwantyfikowalności i technologii

form pracy oraz konsumpcji. Beck widzi

ani konkretnych „zadań” czy ograniczonych

nej dla tej poradnikowej literatury – „przej-

nikacji i produkcji, które można określić

człowiek–maszyna w dużej mierze zależy od

aplikacje mobilne akcentują nie tyle deter-

w tym podręcznikowym „przejęciu czasu”

i wyraźnie określonych „obowiązków”, ale

miemy kontrolę nad naszym życiem”.

mianem przyspieszenia technologicznego.

lokalnych znaczeń, które ludzie przypisują

minizm technologiczny, ile silnie postępu-

rodzaj altruistycznego indywidualizmu

Drugim pozostaje przyspieszenie tempa

maszynom i technologiom. Pomijając wątki

jącą potrzebę pracy nad sobą. W tym sensie

opartego na nowej etyce łączącej wolność

raczej postrzegać ją w kategoriach „celów do

Kulturze rosnącej produktywności odpo-

osiągnięcia”. Jednocześnie, by nie popadać

wiada wzrost liczby poradników z zakresu

zmian społecznych . Trzeci proces polega

tak zwanych nieprzewidzianych konsekwen-

zamiast „czasu kościoła i kupca” Jacques’a Le

osobistą z zaangażowaniem w relacje

w pesymizm, poszerza się również sfera

samorozwoju oraz podręczników koncen-

na przyspieszeniu tempa życia. Ten ostatni

cji technologii, musimy pamiętać o elastycz-

Goffa mamy „czas dla siebie”, czas na koncen-

z innymi:

konsumpcji czasu: mamy różne możliwości

trujących się na planowaniu czasu. Książki,

jest tematem wielu dyskusji dotyczących

ności i udomowieniu tych, które podkreślają

trację i odcięcie od wielozadaniowości. Apli-

jego „wydatkowania”: programy telewizyjne,

artykuły, filmiki oferują porady na temat

przyspieszenia kulturowego i konieczności

sprawczość samych użytkowników. Nowe

kacje służące zarządzaniu czasem wolnym

W centrum nowej etyki stoi pojęcie jakości

wiadomości, książki, czasopisma, teatr, kino,

sposobów osiągania własnych celów. Mamy,

zwalniania tempa życia, a ponadto przyczynił

technologie potrafią skutecznie przekonfigu-

(w rodzaju Endomondo) czy utrzymywaniu

życia. Co ono zakłada? Po pierwsze, kon-

zajęcia, wakacje, organizacje, internet, gry

zdaniem ich autorów, pewien zakres możliwo-

się do uformowania ruchów takich jak slow

rować relacje między ludźmi, zmieniając pod-

koncentracji w multizadaniowym otoczeniu

trola nad „własnym czasem” danej osoby

komputerowe itp. Propozycje jego zagospoda-

ści i musimy zastosować odpowiednie narzę-

life czy slow city.

stawę interakcji społecznych i wytwarzając

(bazujące na popularnej technice Pomodoro:

jest ceniona bardziej niż wyższe dochody

rowania pojawiają się na każdym kroku i dają

dzia po to, by – powtórzmy – przejąć kontrolę

nowe rodzaje stosunków społecznych oraz

25 min pracy/5 min przerwy) pokazują, jak

lub większy sukces zawodowy… Czas jest

poczucie nieograniczonych możliwości.

nad swoim życiem. W ten sposób autorzy ci

a trzecią jest paradoksalna: teoretycznie

wiele nowych działań i praktyk, przy czym –

zamiast kolektywnego doświadczenia czasu

kluczem, który otwiera drzwi do skarbów

Relacja między kategoriami pierwszą

tylko umacniają obecną w naszym społeczeń-

przyspieszenie technologiczne oznacza, że

podkreślmy to raz jeszcze – nie są to praktyki

zaczyna dominować prywatne, subiektyw-

obiecywanych nam przez erę samostanowio-

takiego do kwestii „planowania czasu”, to

stwie ideę samozarządzania życiem. W tle

mniej czasu wydatkujemy na produkcję,

„zegarowe”, jakie znamy z czasów nowocze-

ne i emocjonalne jego doświadczenie. Ten

nego życia 12.

przestaje być on „domeną możliwości”, stając

leży przekonanie, że planowanie jest dostępne

transport itd., a to oznacza, że powinni-

snych, odchodzą bowiem od jednostek czasu

rozwój sfery aplikacji związanych z planowa-

się nagle bardzo „ograniczonym zasobem”,

wyłącznie tym, którzy odrzucili założenie, że

śmy obserwować wzrost zasobów wolnego

zegarowego, standaryzowanego i przesuwają

niem może stanowić dowód na akcentowanie

Czas jest jednak dzisiaj, być może bardziej

którym należy umiejętnie gospodarować.

rozwiązanie problemów leży poza nimi, gdzieś

czasu, co z kolei winno doprowadzić do

się ku coraz krótszym jego odcinkom.

nowego doświadczenia czasu i współczesno-

niż kiedykolwiek, przywiązany do wolności

Autorzy poradników, zwłaszcza tych doty-

w otoczeniu, i przyjęli, że kryje się ono w nich

spowolnienia tempa naszego życia. O ile więc

ści: wysoce rozdrobnionego i zindywiduali-

gospodarczej i skłonności do działania

czących usprawniania, zabezpieczenia czasu

samych.

industrializacja przyczyniła się do poja-

przyspieszeniu w skali makro – o przepływie

zowanego. Technologie te realizują głównie

we własnym interesie. Logika nałożona

wienia się nowych form czasu, skupionych

informacji oraz wpływie technologii ICT na

założenia podręczników i poradników plano-

przez współczesne „zarządzanie czasem”

wokół przerw, sekwencjonowania i czasów

zmiany komunikacyjne, informacyjne czy

wania, które sugerują, by wyznaczać granice

koncentruje się na wyraźnie określonej

działania oraz czasów trwania i wykonywa-

gospodarcze. Wiemy też wiele o mobilności,

w życiu prywatnym i zawodowym, odcinać

formie przedsiębiorczości. Zarządzając

nia zadań, o tyle w późnej nowoczesności

o technologiach rozwiązujących kwestie

się od wielozadaniowości, wyznaczać pory

i planując, coraz częściej pielęgnujemy

Jeśli jednak przejdziemy od „czasu” jako

itd., stosują właśnie taką optykę: traktują czas jako zasób, który powinien zostać oddany do użytku i zoptymalizowany, zgodnie z zasa-

TECHNOLOGIE SIEBIE I TECHNOLOGIE CZASU

dą: czas to pieniądz. Wszystko to mieści się

Wiele napisano o technologicznym

w zakresie pojęcia „zarządzania czasem”,

W obliczu przyspieszenia tempa życia działa-

moglibyśmy oczekiwać, że formy te ulegną

dystansów, a wreszcie o kwestiach naszej

dnia, nieprzerwane fragmenty czasu. Aplika-

w sobie ten rodzaj aktywności: wychodząc

„planowania czasu” i może być postrzegane

nia społeczne i organizacyjne wymagają nie

zmianie, a presja czasu zostanie rozluźniona.

jednostkowej „dostępności”. Mówiąc jednak

cje obejmują między innymi pomoc w opraco-

od autonomicznych decyzji, osadzonych

jako ważna kompetencja osobista w posttra-

tylko postępującej refleksyjności i większej

Tymczasem koordynacja działań w złożonej

o przestrzeni, nie możemy pominąć perspek-

waniu i wyznaczaniu realistycznych celów,

w szerszej racjonalności ekonomicznej,

dycyjnym społeczeństwie.

koordynacji, lecz również technologii zarzą-

rzeczywistości poprzemysłowej, gdzie czas

tywy czasowej. Jednostce kulturowo zmobili-

ustalaniu (i utrzymywaniu) priorytetów oraz

pozwalamy rozkwitać mu w różnych sferach

Wrażenie niedostatku wynika przede

dzania. Przyspieszenie to staje się w zasadzie

i przestrzeń są (mówiąc za klasykami) skom-

zowanej do tego, by podjąć samodzielny trud

limitów, a także czasowym odcinaniu dostępu

naszego zachowania, osobowości i życia

wszystkim z nadmiernych oczekiwań. Do-

jednym z zasadniczych kryteriów pozwalają-

presowane, wymaga jeszcze większej uwagi

planowania czasu, technologia oferuje wiele

do połączeń telefonicznych i e-maili w ra-

codziennego, wykraczających daleko poza

świadczenia i działania wymagają czasu, ale

cych odróżnić nowoczesność od późnej nowo-

i dyscypliny. Jaką rolę w kształtowaniu

rozwiązań. Sama obecność urządzeń mobil-

mach samego urządzenia.

sferę gospodarki. ■

w danym jego odcinku można umieścić tylko

czesności. Można powiedzieć, że ponowocze-

doświadczeń czasu współczesnego człowieka

nych w życiu zmusza nas do sprawczości:

ograniczony ich zakres 9. Za Niklasem Luh-

sne społeczeństwa to społeczeństwa przyspie-

pełnią technologie?

sprzyja nieustannemu i wielokierunkowemu

mannem można powiedzieć, że radzenie sobie

szenia. Przy czym warto za Harmutem Rosą 10 11 Mówiąc o przyspieszeniu zmian społecznych,

N. Luhmann za: H. Nowotny, Time: The Modern and

10 H. Rosa, Social Acceleration: Ethical and Political

PODSUMOWANIE

przenikaniu się czasu prywatnego i zawo-

mam na myśli spadek trwałości instytucjonalnej

dowego. Znów można powiedzieć, że wpływ

Zbyt skromne doświadczenie kulturowe

urządzeń mobilnych na doświadczenie czasu

nie pozwala nam wskazać, na ile strategie

Postmodern Experience, Cambridge: Polity Press,

Consequences of a Desynchronized High-Speed Society,

(w sferze rodziny czy pracy) w późnonowoczesnych

opiera się na umiejętnościach planowania

planowania czasu i siebie w czasie są skutecz-

1994, s. 133.

„Constellations” 2003, 10(1), s. 3–33.

społeczeństwach.

i kontroli granic osobistych.

ne. Przyjmowanie strategii polegającej na

autoportret 1 [56] 2017 | 100

autoportret 1 [56] 2017 | 101

12 U. Beck, E. Beck-Gernsheim, Individualization: Institutionalized Individualism and Its Social and Political Consequences, London: SAGE Publications, 2002, s. 112.

KACPER KĘPIŃSKI

FOT. C. HANAPPE (2016-17, ACTES ET CITÉS, ENSAPB)

Planowanie obozu dla uchodźców Wysiadamy z autobusu na parkingu przed

składają się specjalnie zaprojektowane drew-

pasuje. Nie znajdziemy tu apartamentowców

bramą. Po wizycie na portierni, wpisaniu się

niane zabawki, w bezpośrednim sąsiedztwie

z przestronnymi tarasami. Krajobraz zdomino-

na listę odwiedzających (mieszkańcy posługują

parterowego pawilonu przedszkola i szkoły. Jest

wany jest przez drewniane baraki z mniej lub

się identyfikatorami) i przekroczeniu furtki

też niewielka przychodnia osiedlowa. Naprze-

bardziej udanymi modyfikacjami. Gdy przez

osiedla, trafiamy do przestrzeni publicznej

ciwko podjechał właśnie foodtruck z Brighton,

chwilę popada deszcz, wszyscy grzęźniemy w ka-

zajętej głównie przez młodych ludzi grających

serwujący sałaty, hummus, szukszukę i inne,

łużach i błocie, wciąż słyszymy pisk kół pocią-

na smartfonach lub rozmawiających przez nie.

głównie wegetariańskie dania. Przemierza-

gów towarowych na torach stanowiących barierę

Kolejka do pralni, ruch przy sklepie, ciagle za-

jąc kwartał co kilka metrów słyszymy „Hey!

od południa i szum samochodów na autostradzie

jęta administratorka rozwiązująca kolejne pro-

Hello! How are you?”, rzadziej „Bonjour!” i „Ça

ograniczającej teren od północy. Co chwilę

blemy zgłaszane przez mieszkańców. Centralna

va?”. Przydomowe i społecznościowe ogródki

potykamy się o śmieci, gospodarka odpadami

oś osiedla z placem na planie okręgu to tętniąca

przygotowywane są powoli do nowego sezonu,

kuleje. Identyfikatory, dzięki którym mieszkań-

życiem miejska ulica, po której przechadzają się

a część mieszkańców zebrała się przy osiedlo-

cy dostają się na teren, to nie magnetyczne karty

głównie 20- i 30-latkowie. Kawałek dalej dzieci

wym punkcie informacji na spotkaniu z zapro-

czy breloczki tylko żółte opaski na rękę, których

bawią się na dmuchanym zamku, inne z biegają-

szonym prawnikiem.

nie można tak po prostu zdjąć. Rozmawiający

cym za piłką jamnikiem jednego z gości. Szczególny gwar dobiega z placu zabaw, na który

Coś jednak do tego opisu, wydawać by się mogło przeciętnego, europejskiego osiedla, nie

autoportret 1 [56] 2017 | 103

przez telefon najprawdopodobniej dzwonią do swojej rodziny na Bliskim Wschodzie, sklep to

FOT. C. HANAPPE (2016-17, ACTES ET CITÉS, ENSAPB)

Widok ogólny obozu La Linière

Zbudowany i zarządzany samodzielnie przez

powinny być więc planowane w sposób umożli-

z ośmiu baraków, a uchodźcy na własną rękę

jednocześnie jako jedyna zatrudniała architek-

władze Turcji, został pomyślany na wzór miasta,

wiający włączenie się ich mieszkańców w życie

dostosowali istniejący wcześniej kontener do po-

tów. Zaprezentowany przez MSF projekt obozu

zarówno od strony urbanistycznej, jak i archi-

lokalnych społeczności, ale też zapewniający

trzeb mieszkaniowych. Wokół budynków rozra-

przewidywał jego budowę w dwóch etapach –

tektonicznej. Tradycyjnej obozowej infrastruk-

dostępność do obozów dotychczasowym miesz-

stało się miasteczko namiotowe z trudną do okre-

pierwszy z nich planowano zakończyć w marcu

turze nadano formę miejskich usług – super-

kańcom miast. Architektonicznych i urbani-

ślenia liczbą mieszkańców. W związku z przedłu-

i wówczas miało w nim zamieszkać 1500 uchodź-

market zastąpił punkt dystrybucji żywności,

stycznych odpowiedzi na te problemy starali się

żającymi się konfliktami na Bliskim Wschodzie

ców. Projekt spotkał się jednak z krytyką części

kuchnie zlokalizowano bezpośrednio przy

udzielić w trakcie ostatniego Biennale Architek-

i borykającymi się z problemami przeludnienia

organizacji, zwracano uwagę między innymi na

kontenerach mieszkalnych, odbywają się wybo-

tury w Wenecji kuratorzy kilku pawilonów. Była

obozami zlokalizowanymi w Calais, liczba osób

zbyt dużą gęstość, podporządkowanie struktury

ry przedstawicieli poszczególnych części obozu

to przede wszytkim ekspozycja Making Heimat

zamieszkujących Basroch wzrosła w ciągu 2015

przestrzennej możliwości kontroli oraz typowo

reprezentujących jego mieszkańców, którzy

w Pawilonie Niemiec, prezentująca doświadcze-

roku z około 50 w czerwcu do 2500 osób w grud-

obozową, regularną organizację przestrzenną.

z kolei mogą prowadzić niewielką działalność

nia tego kraju w realizacji projektów integru-

niu 4 . Tak znaczny skok liczby ludności spowodo-

Każde z zaangażowanych w proces stowarzy-

gospodarczą na jego terenie. Mac McClelland

jących migrantów, oraz wystawa w Pawilonie

wał nie tylko degradację samego terenu, ale także

szeń miało zająć się realizacją konkretnych

w swoim artykule dla „The New York Times’a”,

Holenderskim BLUE: Architecture of UN Peaceke-

wzrost liczby aktów przemocy i nasilenie aktyw-

części założenia – infrastruktury saintarnej,

nie osiedlowa żabka tylko punkt dystrybucji

w ostatnich latach wiele powstało prak-

zatytułowanym wprost „Jak zbudować perfek-

eping Missions, prezentująca realizacje obozów

ności gangów przemytników organizujących

budowy kuchni społecznościowych, pawilonów

paliwa do ogrzewania. Administratorka osiedla

tycznych dokumentów zawierających opisy

cyjny obóz dla uchodźców”, przytoczył nawet

ONZ w Afryce, które mają się stawać intergalny-

nielegalne transporty do Wielkiej Brytanii. Rada

medycznych, szkoły. Za koordynację wszystkich

pewnie właśnie po raz kolejny tłumaczy, dlacze-

dobrych praktyk i szczegółowe instrukcje,

wypowiedź anonimowego polskiego dyplomaty,

mi częściami miast. Strategii na to, w jaki sposób

Miasta w odpowiedzi na problem przeludnienia

prac projektowych i budowę odpowiadać miało

go proszący nie ma szans na otrzymanie śpiwo-

pozwalające na planowanie i budowę obozów

który stwierdza, że „jest to najprzyjemniejszy

planować obóz i jego ciągłe modyfikacje, aby

zainstalowała na terenie obozu węzły sanitarne.

stowarzyszenie Actes et Cités, które rozpoczęło

ra. Zebranie w punkcie informacyjnym ma dać

humanitarnych w warunkach nagłej potrzeby.

obóz na świecie” 3. Jednocześnie obóz w Kilis

w przyszłości mógł stać się jednym z kwartałów

Swoją działalność rozpoczęli tu też Lekarze bez

także prace nad alternatywnym projektem zago-

mieszkającym tu osobom podstawową wiedzę

Jednym z najważniejszych jest opracowany

jest miejscem wyjątkowo chronionym, a jego

miasta, a jego mieszkańcy, którzy zdecydują się

Garnic, odpowiadający za dystrybucję żywności,

spodarowania obozu.

na temat tego, w jaki sposób się stąd (legalnie)

przez międzynarodową sieć organizacji huma-

mieszkańcy są poddawani ciągłej kontroli. Utyli-

na pozostanie, częścią lokalnej społeczności,

lekarstw i odzieży.

wydostać.

nitarnych w ramach projektu SPHERE zestaw

tarna architektura standardowych kontenerów

szukają także władze Grande-Synthe.

instrukcji 1, stale aktualizowany od pierwszego

nie pozwala na ich adaptację do zmieniających

Bo na pierwszy rzut oka zwyczajny, tętniący życiem fragment miasta to tak naprawdę pierw-

wydania w 1997 roku. Zawarto w nim wytycz-

się potrzeb mieszkańców ani wprowadzenie

szy we Francji obóz humanitarny w niewielkim,

ne dotyczące organizacji przestrzeni obozów,

bardziej indywidualnej, wynikającej z kultury

niespełna 25-tysięcznym Grande-Synthe na

spośród których najważniejszą jest minimalna

dyspozycji przestrzennej czy dekoracji, które

przedmieściach Dunkierki. To tutaj mniej więcej

powierzchnia przypadająca na jednego miesz-

pozwalałyby na identyfikowanie się z nowym,

2000 osób czeka na zalegalizowanie pobytu

kańca. W 2007 roku UNHCR (Biuro Wysokie-

tymczasowym miejscem zamieszkania.

w kraju lub możliwość ucieczki do Wielkiej Bry-

go Komisarza Narodów Zjednoczonych ds.

tanii, która dla wielu jest ostatnią nadzieją. Czas

Uchodźców) opublikowało swój Emergency

nym obozie”, są szczególnie istotne w toczącej się

ich pobytu w obozie waha się zwykle od kilku

Handbook , zawierający regulacje dotyczące

tygodni do kilkunastu miesięcy. Takie miejsce

projektowania obozów uwzględniające parame-

wymaga urbanistyki i architektury, która odpowiada na zupełnie inne potrzeby niż komercyj-

BASROCH

wyrównanie terenu, budowa drogi i oświetlenia. Położone na wybrzeżu Grande-Synthe nie dysponowało gotowym terenem budowlanym,

W pierwszych miesiącach napływu uchodźców,

planowaniem pierwszego we Francji obozu

a jedynie narażonymi na zalanie polderami.

miejsca, w których przybywający do Grande-

humanitarnego, za którego organizację odpowie-

Wybrano podłużny obszar między autostradą

-Synthe rozbijali swoje obozy, były przypadkowe

dzialne było Merostwo Grande-Synthe oraz MSF.

a torami kolejowymi, znajdujący się stosunkowo

i skoncentrowane głównie w miejskich parkach.

W związku z przeludnieniem obozu w Basroch

niedaleko centrum. Jego głównym problemem

Zostali oni jednak wypchnięci z centrum miasta

i trwającą zimą, etap projektowania obozu został

okazało się jednak odizolowanie od miasta i wy-

od kilku lat debacie nad rolą architektów, archi-

na obszar Basroch, zielony i silnie zadrzewiony

ograniczony w czasie do minimum – planowane

nikająca z otaczającej infrastruktury trudność

tektury i urbanistyki w procesie przyjmowania

teren na peryferiach, przeznaczony pod budowę

otwarcie przeznaczonego dla 2500 osób obozu

w pokonaniu pieszo niewielkiej odległości.

try jednostek mieszkalnych, odległości między

uchodźców, ale przede wszytkim tego, w jaki

ekokwartału. Pod prowizoryczny obóz przezna-

nastąpić miało w styczniu 2016 roku. Mero-

nimi, przestrzeni wspólnych i infrastruktury.

sposób można kreować warunki do ich integracji

czono najmniej zalesiony, usytuowany centralnie

stwo do udziału w pracach nad planem obozu

Jedną z realizacji, często przedstawianą

z lokalną społecznością. Część z przybywających

obszar, służący do tej pory celom rekreacyjnym

zaprosiło organizacje pozarządowe zajmujące się

do Europy migrantów zostanie tu na stałe, obozy

i wyposażony w kontener magazynowy, który

problemami uchodźców i działające w obozach,

Głównym założeniem planowanych zmian

został oddany do dyspozycji nowych mieszkań-

między innymi w Calais. Wśród nich znalazły się

w koncepcji obozu było zaproponowanie rozwią-

ców. W 2012 roku władze lokalne zdecydowały

trzy organizacje humanitarne z Wielkiej Bryta-

zań, które pozwoliłyby na nadanie mu formy jak

o pierwszej interwencji w obozie – budowie

nii i tylko jedna francuska (Actes et Cités), która

najbliższej miejskiemu kwartałowi i tym samym

mniejszym budżecie i w bardzo krótkim czasie.

jako rozwiązanie modelowe, jest obóz w Kilis.

OBÓZ IDEALNY?

W oparciu o wieloletnie doświadczenia orga2

Kwestie te, przemilczane w tureckim „ideal-

The Sphere Handbook: Humanitarian Charter and Minimum Standards in Humanitarian Response,

Narodów Zjednoczonych ds. Osiedli Ludzkich)

należały przeprowadzone przez władze miasta

LA LINIÈRE Na początku 2016 roku ruszyły prace nad

ne realizacje, powstaje przy nieporównywalnie

nizacji pozarządowych i UN Habitat (Program

Do najbardziej kosztownych etapów budowy

M. McClelland, How to Build a Perfect Refugee

http://www.sphereproject.org/handbook/ (dostęp:

Camp, „The New York Times”, 13 lutego 2014, zob.

5 marca 2017).

https://www.nytimes.com/2014/02/16/magazine/

Zob. https://emergency.unhcr.org (dostęp: 5 marca

how-to-build-a-perfect-refugee-camp.html (dostęp:

w ogrzewanie, wentylację oraz piętrowe łóżka.

2017).

5 marca 2017).

W ciągu kolejnych trzech lat zdemontowano dwa

autoportret 1 [56] 2017 | 104

NIE-OBÓZ

postrzeganie go jako części miasta. Zespół archi-

ośmiu baraków mieszkalnych, wyposażonych 4

Zob. http://www.msf.fr/actualite/dossiers/impasse-

tektów zaprojektował zgrupowanie jednostek

-refugies-en-france (dostęp: 5 marca 2017).

mieszkaniowych w enklawy wokół kameralnych

autoportret 1 [56] 2017 | 105

Obóz La Linière, zadaszony plac do ładowania telefonów i dystrybucji żywności, poniżej: kontener

Aksonometria

w jaki sposób mieszkańcy radzą sobie z nieprzy-

umieszczonych tam okien (światło dzienne wpa-

obozu nieposiadający dostępu do elektryczno-

stosowaniem architektury do ich potrzeb, można

da jedynie do aneksu kuchennego). Problem ten

ści we własnych domkach mogą naładować w cią-

się bardzo łatwo przekonać – odwiedzając ich

rodzina rozwiązała podciągając wraz z sąsiadami

gu dnia baterie w telefonach. Jednocześnie miej-

domki. Po krótkiej rozmowie nie jest trudno zo-

prąd z pobliskiej kuchni. Pozwala im to też na ła-

sce to służy raz w tygodniu jako targowisko

z doświadczeń eksploata-

stać zaproszonym na herbatę, a taka wizyta i roz-

dowanie telefonów na miejscu, a dzieciom na za-

i punkt dystrybucji towarów. Obok znajdują się

cyjnych – uprosz-

mowa z całą rodziną zupełnie zmienia postrzega-

bawę na iPadzie. Często posiadanie przez uchodź-

też magazyny organizacji humanitarnych, pral-

nie żyjących w obozie osób. Bo o ile w przestrze-

ców urządzeń tego typu prezentowane jest jako

nia, miejsce dystrybucji paliwa do ogrzewania,

ni publicz-

niach publicznych (może poza otoczeniem szkoły

zarzut i dowód na to, że nie potrzebują pomocy,

biura i szpital obozowy. W dalszej części strefy

nych. Ich kształt

i pawilonu dla kobiet) dominują młodzi mężczyź-

skoro stać ich na drogą elektronikę. Tyle że to nie

wejściowej wyznaczono plac wokół którego roz-

ni, o tyle w domach w ciągu dnia spotkać

pieniądze są dla nich problemem. Po krótkiej wi-

lokowane były czasowo duże namioty noclego-

można przede wszystkim kobiety.

zycie w obozie można się przekonać, że uchodźcy

we. Obecnie znajdują się tam toalety, wspólna

są w większości dobrze wykształceni, chcą być

kuchnia z salą jadalną (w związku z przeludnie-

w kontakcie z rodziną, która nie mogła opuścić

niem obozu wszystkie jadalnie są także miejsca-

ła w obozie od

ojczyzny. Najzwyklejsza w świecie rodzina wy-

mi noclegowymi) oraz wykonany przez miesz-

dwóch

wodząca się z klasy średniej, porządnie ubrana,

kańców prowizoryczny meczet – miejsce modli-

kilkadziesiąt centymetrów ponad poziom grun-

obozu La Linière,

tu, by zapewnić odpowiednią izolację i prze-

rys. Kacper Kępiński

wietrzanie. Wprowadzono także znaczne modyfikacje wynikające

przestrze-

czono kon-

i skala zostały opracowane przy wykorzystaniu wyni-

Rodzina Kurdów z Iraku, którą

ków badań przeprowadzonych w Calais

odwiedziłem, mieszka-

przez Actes et Cités i studentów Ecole Nationale Supérieure d’Architecture de Paris-Belleville, których przedmiotem były konstruowane oddol-

struk-

nie przez uchodźców obozowiska złożone z na-

cję dachu,

zadbana i ze wszystkimi niezbędnymi gadżeta-

twy w formie wyrównanego placu z wyraźnie

miotów i prowizorycznych konstrukcji, a które

zastosowano pod-

mi współczesnego obywatela zachodu. Różni ich

zaznaczoną granicą. Zgodnie z zasadami dzia-

wynikały z tradycyjnych form organizacji prze-

parcie na bloczkach beto-

jedynie to, że mieszkają w drewnianych barakach

łania organizacji humanitarnych i władz odpo-

strzeni w krajach, z których pochodzili.

nowych, dodano wentylację oraz

w obozie.

wiedzialnych za obóz, miejsca kultu mogą być

Przygotowano plan obozu, gdzie odgórna

okna z poliwęglanu. Nie są to jednak

Część mieszkańców postanowiła także łączyć

konstruowane jedynie przez mieszkańców bądź

kontrola i sztywny układ namiotów/baraków

wciąż konstrukcje idealne. Ogrzewane pie-

swoje domy z sąsiadami, budując pomiędzy nimi

w wyniku zewnętrznej pomocy, nigdy jednak

zostały ograniczone na rzecz organizacji bazują-

cykami wnętrza są słabo izolowane, dodawane

zadaszenia i przepierzenia i wydzielając wspól-

przez stowarzyszenia zajmujące się na co dzień

cej na mikrokwartałach i kolektywnej kontroli

przez mieszkańców uszczelnienia i brak przewie-

ną przestrzeń magazynową, dzienną i jadalnia-

funkcjonowaniem obozu. Lokalizacja mecze-

przestrzeni przez jej mieszkańców, która jedno-

trzania skutkuje niebezpieczeństwem zatrucia

miesięcy. Złożona z ojca, byłego policjanta, który

ną. Częstym zabiegiem jest dodawanie izolacji

tu wydaje się jednak nietrafiona, wcześniej nie

cześnie pozwalała na zachowanie intymności

spalinami. Jednopołaciowe dachy i zbyt małe oka-

w obawie przed mafią nie może wrócić do Iraku,

przeciwwodnej i instalacji elektrycznej. Równie

przewidziano odpowiedniego miejsca, znajdu-

i poczucia prywatności. Zaplanowane zostały

py stały się przyczynami zacieków i zawilgoceń.

matki zajmującej się domem i czwórki małych

widoczną co zmiany konstrukcyjne ingerencją

je się więc w sąsiedztwie wspólnych toalet (co bu-

dzieci, z których dwójka większość swojego dzie-

w oryginalny plan obozu są wszelkiego rodzaju

dzi zastrzeżenia na tle kulturowym). To niedo-

również większe przestrzenie publiczne, wokół

Prosta drewniana konstrukcja i urbanistyka

których rozlokowano najważniejsze funkcje słu-

obozu pozwalają na liczne ingerencje w architek-

ciństwa spędziła w obozie, oczekiwała w Gran-

dekoracje i napisy na budynkach, nadające

ciągnięce dziwi szczególnie w kontekście badań

żące całemu obozowi. W trakcie prac realizacyj-

turę jednostek. Od pierwszych dni funkcjonowa-

de-Synthe na okazję, by dostać się do Wielkiej

im odrębny charakter. Zaznaczają one także

prowadzonych wcześniej w Calais, gdzie uchodź-

nych zrezygnowano jednak z części opracowa-

nia obozu jego mieszkańcy w ramach istnieją-

Brytanii (we Francji odmówiono im przyznania

obecność różnych narodowości na terenie obozu

cy zawsze starali się budować prowizoryczne ko-

nych wzorców organizacji mikrokwartałów na

cych możliwości materiałowych i przy pomocy

azylu), gdzie czekają na nich przyjaciele. W ciągu

(największą grupę mieszkańców stanowią tu

ścioły (np. erytrejski kościół w obozie Tioxide)

rzecz większej powtarzalności i mniejszej gęsto-

organizacji humanitarnych (przede wszystkim

krótkiego czasu powiększyli oni swój domek

Kurdowie).

i meczety w centrum swoich obozów.

ści, co z kolei zaskutkowało wytworzeniem się

stowarzyszenia Utopia 56) rozbudowywali swoje

o dwa pomieszczenia – kuchnię ze spiżarnią,

przestrzeni „pomiędzy” pozbawionych funkcji

domy o pomieszczenia magazynowe, przedsionki

która jest także sypialnią ojca i pomieszczenie

nicznej i urbanistycznej obozu w Grande-Synthe

„kwartałów” mieszkaniowych, jest kuchnia

i powoli zamieniających się w śmietniki.

i indywidualne kuchnie. Te ostatnie są dziś nie-

magazynowe, niestety w związku z brakami ma-

najlepiej, to przestrzenie i budynki publiczne,

i pawilon z foodtruckiem, gdzie dystrybuowane

To, co jednak świadczy o jakości architekto-

Kolejną strefą publiczną, położoną już bliżej

IL: ECOLE NATIONALE SUPÉRIEURE D’ARCHITECTURE DE PARIS-BELLEVILLE - ENSAPB, 2016, STUDIO ARCHITECTURE DE LA RÉSILIENCE

dystrybucji koców i odzieży

mal we wszystkich obiektach zajmowanych przez

teriałowymi wilgotne i pełne przeciągów, dodat-

wznoszone przez organizacje społeczne odpo-

są przygotowywane wspólnie przez uchodźców

– stanowi on także ważny element aktywizujący

na wcześniej stosowanych przez MSF rozwią-

większe rodziny z dziećmi. Niestety w związku

kowo zaizolowali główne pomieszczenie będące

wiadające za poszczególne obszary funkcjono-

i wolontariuszy posiłki. Obok nich zlokalizowa-

mieszkańców i daje możliwość pracy wewnątrz

zaniach w obozach w Calais. Przeznaczone dla

z powszechnie panującym przeświadczeniem,

pokojem dziennym i sypialnią matki z dziećmi.

wania La Linière. Zaraz po wejściu do obozu na-

ny jest tzw. Freeshop, uchodźcy i wolontariusze

obozu. Pozbawieni prawa do pracy poza nim, mi-

czterech osób budynki na rzucie o wymiarach

że do obozów trafiają głównie samotni młodzi

Wewnątrz takiego domu jest przede wszyst-

trafiamy na obszerną, zadaszoną przestrzeń pu-

mogą się tu zaopatrzyć w karty telefoniczne

granci mogą być angażowani jedynie do niewiel-

około 2 × 4 m wykonano w konstrukcji drew-

mężczyźni, są one projektowane właśnie z my-

kim ciemno – obudowana ze wszystkich stron

bliczną ze stołami, oświetleniem i dziesiątkami

czy papierosy. Jego istnienie jest ważne nie

kich prac w jego granicach. To z kolei pozwala na

nianej z metalowym dachem i wyniesieniem

ślą o nich, a nie dzieciach czy rodzinach. O tym,

konstrukcja została pozbawiona początkowo

gniazdek elektrycznych. To tutaj mieszkańcy

tylko z czysto funkcjonalnego punktu widzenia

zagospodarowanie wolnego czasu i organiczenie

Projekt domków/schronień również oparto

autoportret 1 [56] 2017 | 106

autoportret 1 [56] 2017 | 107

Obóz La Linière, podstawowe schronienie (moduł)

Krok po kroku La Linière staje się jedną z pery-

także mieszkańcy znacząco zmienili swoje na-

przynieść możliwość jak najszybszego opusz-

z wewnętrznych napięć, konfliktów i aktywności

feryjnych dzielnic miasta. Specjalnie na potrze-

stawienie. Większość z nich akceptuje obecność

czenia obozu, to w obecnych warunkach opusz-

grup przemytników.

by jego mieszkańców zaplanowano wydłuże-

nowego obozu i nie zauważa problemów czy

czone miejsce bardzo szybko znajdzie nowych

nie linii autobusów miejskich i utworzenie no-

wzrostu przestęczości związanych z jego funk-

lokatorów. W przeciwieństwie do tradycyjnych

kuchnie społecznościowe o identycznej kon-

wych przystanków. To, co także wyróżnia obóz

cjonowaniem. Mieszkańcy w rozmowach zwra-

dzielnic, populacja wymienia się tu w szybkim

strukcji, w tym jedna przeznaczona tylko dla ko-

w Grande-Synthe od innych we Francji, to fakt,

cają także uwagę na to, co można też łatwo za-

tempie, co z kolei utrwala istnienie obozu.

biet z dziećmi. W centralnej części założenia zo-

że władze miasta dały jego mieszkańcom pełne

obserwować na terenie samego La Linière, czy-

Taka sytuacja wymaga zaś odpowiednich roz-

stał zlokalizowany punkt informacyjny, gdzie

prawo do korzystania z infrastruktury społecz-

li otwartość mieszkających tam osób – mimo że

wiązań urbanistycznych i architektonicznych,

mieszkańcy mogą uzyskać porady prawne oraz

nej, w tym szkół i przedszkoli, do których dzie-

większość z nich nie mówi po francusku, stara-

które zapewnią wysoką jakość przestrzeni

wypełnić wnioski o przyznanie azylu. Sąsiadu-

ci dowożone są autobusem. Mogą także bezpłat-

ją się przełamywać barierę pierwszego kontak-

oraz integrację obozu z miastem.

je z nimi modułowa klinika Lekarzy bez Gra-

nie korzystać z usług medycznych zapewnia-

tu, witać z napotkanymi mieszkańcami i wcho-

nic. W dalszej części zorganizowano obszerny

nych przez związek gmin regionu Dunkierki.

dzić w drobne interakcje, angażować w krót-

plac zabaw, który sąsiaduje z centrum edukacyj-

Niestety w związku z nie do końca jasnym sta-

kie rozmowy. Taki bezpośredni kontakt buduje

nym (ze względów formalnych nie nazywa-

tusem przebywających w obozie osób i ograni-

zupełnie inny obraz „typowego” uchodźcy niż

Pomimo wykonanej wielkiej pracy badawczej

nym szkołą). W parterowym pawilonie prowa-

czonymi funduszami na jego funkcjonowanie,

ten prezentowany przez władze czy, przede

i projektowej przez wszystkie zaangażowane

dzone są całodzienne zajęcia dla dzieci. Dorośli

również dostęp do usług publicznych jest ogra-

wszystkim, służby porządkowe. W rozmowach

w budowę obozu organizacje i instytucje, jego

mogą skorzystać z kursów języka francuskiego

niczony. Na terenie obozu udało mi się poroz-

z policjantami na pierwszy plan zawsze wy-

obecna forma daleka jest jeszcze od celu, czy-

i angielskiego.

mawiać z 24-latkiem z Iranu, którego ojciec po

chodzą problemy związane z kradzieżami

li wtopienia się w tkankę miasta. Uderzająca

Na terenie obozu znajdują się jeszcze trzy

MIĘDZY OBOZEM A KWARTAŁEM

ubrania IL. ECOLE NATIONALE SUPÉRIEURE D’ARCHITECTURE DE PARIS-BELLEVILLE - ENSAPB, 2016, STUDIO ARCHITECTURE DE LA RÉSILIENCE

ewentualnych aktów przemocy wynikających

kuchenka kempingowa szafki

śpiwory

piecyk

Niezwykle istotną częścią procesu budowy

złamaniu nogi był leczony w pobliskim szpitalu.

czy aktami wandalizmu, mimo że dotyczą one

jest różnica w formie La Linière i nieistnieją-

każdego z wyżej wymienionych obiektów było

Samo dostanie się do lekarza i zabiegi nie wiąza-

nieaktualnej już sytuacji, kiedy obóz znajdował

cego już obozu CAP (Centre d’Accueil Proviso-

zaangażowanie w prace mieszkańców obozu.

ły się z żadnymi problemami formalnymi, jed-

się w Basroch. Język, jakim posługują się przed-

ire) 6 zbudowanego przez Ministerstwo Spraw

W ten sposób budowane jest poczucie solidarno-

nak pacjenci z La Linière są zwykle wypisywani

stawiciele policji, mówiąc o uchodźcach, jest for-

Wewnętrznych w Calais, a złożonego z powta-

ści i współodpowiedzialności za przestrzeń

i kierowani z powrotem do obozu tak szybko

malny i odhumanizowany, dominują określenia

rzalnych kontenerów ustawionych w równych

La Linière.

jak to tylko możliwe – obozu, który nie do koń-

„migranci” i „oni”, nie omawiają przyczyn dzia-

rzędach, otoczonego wysokim ogrodzeniem

ca jest przystosowany do potrzeb osób niepeł-

łania, skupiając się jedynie na konsekwencjach.

z kontrolą dostępu. W Grande-Synthe nie ma co

swoich poglądów na ścianach domów czy zakła-

humanitarnego, władze rozpoczęły projekt ba-

nosprawnych czy choćby chwilowo mających

Prognozy dotyczące liczby mieszkańców

prawda ogrodzenia, natomiast sama lokalizacja

dania własnych ogrodów warzywnych.

dawczy i wprowadziły do strategii rozwoju mia-

problemy z poruszaniem się. W tym konkret-

obozu mówią o planowanym wzroście z 1500 do

sprawia, że miejsce jest odizolowane od reszty

Od zwykłego kwartału miejskiego obóz

sta koncepcję „Miasta otwartego/przyjaznego”

To, co przede wszystkim wywołuje pytania

nie przypadku wiązało się to z tym, że ojciec

2500 w przeciągu roku, a następnie odpływie

miasta – otoczone torami kolejowymi, autostra-

różni się także stałą kontrolą jego mieszkańców,

(fr. Ville accueillante). Od tego czasu planowanie

o przyszłość obozu w Grande-Synthe i plany

z synem zostali unieruchomieni w obozie na

uchodźców i ustabilizowaniu się w 2021 roku

dą i kanałem, dostępne jest tylko z jednej stro-

byciem na widoku i nigdy w odosobnieniu – co

rozwoju Grande-Synthe uwzględnia również

miasta związane z terenem, na którym się

kolejne tygodnie lub miesiące rekonwalescen-

ich liczby na poziomie 500 osób. Pytanie brzmi:

ny. Kontrola wejścia na teren obozu nie jest re-

jest trwale wpisane w jego założenia. Jest to

kwestie obecności uchodźców, potrzeby zapew-

znajduje, to fakt, że jego funkcjonowanie nie

cji, bez szans na podjęcie pracy czy staranie się

jak zmieni się charakter tego miejsca w tym cza-

strykcyjna, ale istnieje, podkreślając tym sa-

oczywiście niezbędne do zachowania porządku

nienia im godnych warunków życia i integra-

jest dokładnie ograniczone czasowo. Finanso-

o przeniesienie.

sie i jakie znaczenie będzie miało dla funkcjono-

mym jego wyłączony z tkanki miasta status.

publicznego, wiedza o liczbie przebywających

cji. Prowadzone badania mają dać odpowiedź

wania całego miasta. Celem powinno więc być

Rozbita skala obozu, jego układ urbanistyczny

na terenie osób jest konieczna dla zapewnienia

na pytanie, w jaki sposób urbanistyka i archi-

KWARTAŁ HUMANITARNY

wanie obozu i zgody na jego dalsze działanie są

Zamieszkujący La Linière uchodźcy stara-

wydawane przez rząd na bieżąco bez jasnych

ją się także uczestniczyć w życiu miasta – wy-

przejście od postrzegania obozu przez pryzmat

złożony z sekwencji mniejszych, wspólnych po-

odpowiednich zapasów żywności czy odzieży,

tektura mogą nie tylko w dalszym ciągu oswa-

deklaracji co do przyszłości jego mieszkańców

stęp grupy muzyków z obozu na dorocznej Fête

tymczasowości do perspektywy długiego roz-

dwórek oraz całkowita dowolność w dostosowy-

ale także ten pozytywny cel kontroli odciska

jać i rozmywać wizerunek obozu poprzez reali-

w dłuższej perspektywie (obóz ma zapewnione

de la musique był jednym z bardziej widocz-

woju i wpisania go w strategię rozwoju miasta

waniu jednostek mieszkaniowych do własnych

stały ślad na architekturze, urbanistyce, a osta-

zację bardziej humanitarnych rozwiązań, ale

finansowanie do końca września 2017 roku 5).

nych przykładów takiego działania. Wystar-

jako kwartału otwartego. Przebywanie w tego

potrzeb daje mieszkańcom prawo do kształto-

tecznie życiu mieszkańców obozu.

przede wszystkim mają pomóc znaleźć alterna-

czy zresztą krótki spacer po mieście i rozmo-

typu miejscu jest doświadczeniem niezwy-

wania jego wizerunku i tożsamości, wyrażania

wa z przypadkowo napotkanymi przechod-

kle trudnym dla jego mieszkańców, szczegól-

le/2017-03-03/le-camp-de-migrants-obtient-un-sursis-

niami, aby przekonać się że odkąd merostwo

nie dla dzieci. I o ile wysiłki zmierzające ku inte-

-de-l-etat-jusqu-en-septembre (dostęp: 5 marca 2017).

zaczęło inwestować w jakość życia uchodźców,

gracji uchodźców ze społeczeństwem powinny

Zob. http://www.lavoixdunord.fr/126840/artic-

autoportret 1 [56] 2017 | 108

Przed władzami Grande-Synthe i zaanga-

tywny model funkcjonowania i formę dla kwar-

żowanymi w budowę obozu stowarzyszenia-

tału otwartego, w którym uchodźcy nie będą je-

Zob. http://vieactive.fr/calais-demenagement-cap/

mi stoi teraz nowe wyzwanie. Wraz z decy-

dynie tymczasowymi lokatorami, lecz także czę-

(dostęp: 5 marca 2017).

zją o budowie pierwszego we Francji obozu

ścią lokalnej społeczności. ■

autoportret 1 [56] 2017 | 109

LEVENTE POLYÁK

które bada z użyciem systemów informacji przestrzennej.

i społeczny w nowoczesnej architekturze – architekt

OWEN HATHERLEY

Urbanista, badacz, krytyk i ar-

Członek zarządu Fundacji Napraw Sobie Miasto i Rady To-

w medialnej sieci) na Wydziale Architektury Politechniki

Brytyjski pisarz i dziennikarz,

tysta freelancer. Studiował ar-

warzystwa Urbanistów Polskich.

Czeskiej (ČVUT) w Pradze pod kierunkiem Petra Suskiego

mieszkający w Londynie. Publi-

i Vladimíra Czumali. Więcej: zedna.cz.

kuje teksty głównie na temat ar-

chitekturę i urbanistykę, teorię sztuki oraz socjologię w Bu-

ANNA KARŁOWSKA

dapeszcie i Paryżu. Założyciel

Z wykształcenia architetka-ur-

DOROTA JĘDRUCH

KÉK – Węgierskiego Centrum

banistka, zawodowo projektant-

Absolwentka historii sztuki na

Architektury Współczesnej. Od 2015 r. pracuje nad pro-

ka, analityczka biznesowa w IT

Uniwersytecie Jagiellońskim,

to the New Ruins of Great Britain (Verso, 2010), Landsca-

jektami: Interactive Cities (poświęconym mediom społecz-

i moderatorka, ma doświadcze-

obroniła doktorat, którego

pes of Communism: A History Through Buildings (Allen La-

nościowym i nowemu miejskiemu zarządzaniu) oraz Fun-

nie w pracy w zespołach inter-

tematem były trzy modele spo-

ne, 2015). Współpracuje z „Dezeen”, „Building Design”, „The

ding the Cooperative City (dotyczącym nowych modeli eko-

dyscyplinarnych. Projektuje

łecznej architektury francuskiej

Guardian”, „Icon”, „The London Review of Books”, „New Hu-

w XX wieku reprezentowane

manist”, „The New Statesman”, „Socialist Review and Socia-

nism (Zero Books, 2009), A Guide

i moderuje procesy projektowania partycypacyjnego w ra-

aklevente.net.

mach działalności Fundacji Napraw Sobie Miasto. Intere-

przez Le Corbusiera, Émile’a Aillauda i Ricardo Bofilla.

suje się wykorzystaniem Design Thinking oraz zwinnym

Pracowniczka Działu Edukacji Muzeum Narodowego

zarządzaniem projektami.

w Krakowie. Kuratorka wystaw. Członkini zarządu funda-

RAFAŁ WOŚ

cji Instytut Architektury.

Dziennikarz i publicysta eko-

Antropolog miasta. Od 2011 r.

list Worker”.

adiunkt w Instytucie Etnologii

MARLENA HAPPACH

i Antropologii Kulturowej Uni-

Architektka, urbanistka, dzia-

GABRIELA ŚWITEK

związany z „Dziennikiem Gazetą

wersytetu im. Adama Mickiewi-

łaczka społeczna związana

Dr hab. nauk humanistycznych,

Prawną”, od 2015 r. pracuje w ty-

cza w Poznaniu. Członek redak-

z Warszawą. Jest współzałoży-

kierowniczka Zakładu Teorii

godniku „Polityka”. Autor książ-

cji kwartalnika „Res Publica

cielką i do 2016 r. była prezesem

Sztuki w Instytucie Historii

Stowarzyszenia „Odblokuj” oraz

Sztuki Uniwersytetu Warszaw-

i Central European University (2004–2010). Autor wielu

do 2016 współwłaścicielką (wraz

skiego. Kierowniczka działu

publikacji z zakresu antropologii i socjologii miasta. Au-

z mężem) pracowni projektowej Happach Architekci. W la-

tor książki „Kapitalizm. Historia krótkiego trwania” (War-

tach 2012–2015 była wiceprezesem, a w 2015–2016 prezesem

snej w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki. Kuratorka

Socjolog i antropolog społeczno-

szawa: Fundacja Bęc Zmiana, 2017) Więcej: kacperpobloc-

Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Architektów Pol-

wystawy Jarosław Kozakiewicz. Transfer w Pawilonie

-kulturowy. Zainteresowania ba-

ki.com.

skich. Od 2016 r. pełni funkcję Architekta Miasta Warszawy.

Polonia, w ramach 10. Biennale Architektury w Wenecji

dawcze: antropologia architek-

(2006). Główny obszar jej zainteresowań badawczych oraz

tury (Architektura i tożsamość. Rzecz o antropologii architektu-

Nowa”. Absolwent University College Utrecht (2000–2003)

nomiczny, w latach 2009–2015

ki Dziecięca choroba liberalizmu (Warszawa: Wydawnictwo Studio Emka, 2014). JACEK GĄDECKI

dokumentacji sztuki współcze-

MARTA KARPIŃSKA

MAGDALENA STANISZKIS

publikacji to historia i filozofia architektury, metodologia

Sekretarz redakcji kwartalnika

Architektka i urbanistka. Profe-

historii sztuki oraz współczesna kultura wizualna.

„Autoportret”. Kuratorka wy-

sor na Wydziale Architektury

staw architektonicznych, autor-

Politechniki Warszawskiej. Au-

JEAN-LOUIS COHEN

ka i redaktorka publikacji na te-

torka planów, projektów urbani-

Architekt i historyk architektu-

mat architektury nowoczesnej

stycznych i architektonicznych,

ry specjalizujący się w architek-

KACPER KĘPIŃSKI

i współczesnej. Członkini zarzą-

zrealizowanych obiektów, publi-

turze i urbanistyce modernizmu.

Architekt i aktywista miejski,

kacji z dziedziny urbanistyki i architektury, członkini ko-

Od 1994 r. jest profesorem na

obecnie na stypendium na École

misji eksperckich i władz stowarzyszeń i izb zawodowych,

Wydziale Historii Architektury

Nationale Supérieure d’Architec-

KRZYSZTOF NAWRATEK

laureatka konkursów i nagród za opracowania projektowe,

New York University Institute

ture de Paris-Belleville. Współ-

Dr architekt, urbanista, teore-

zrealizowane budynki i publikacje.

du fundacji Instytut Architektury.

tyk miasta, wykładowca na Wy-

ry, 2005), antropologia i socjologia miasta, przestrzeń publiczna, ekonomia kultury i architektura jako taka.

założyciel stowarzyszenia Prze-

of Fine Arts. W 1998 r. został powołany do założenia Cité de

strzeń-Ludzie-Miasto, działają-

l’Architecture et du Patrimoine w Paryżu. Jest kuratorem

dziale Humanistyki i Projekto-

MARIANA PANČÍKOVÁ

wielu ważnych wystaw architektonicznych, m.in.: L’aven-

cego na rzecz aktywizacji mieszkańców Krakowa wokół te-

wania Architektonicznego Uni-

(ur. 1976) inżynier budownictwa,

ture Le Corbusier (Centre Georges Pompidou, 1987), Scenes of

matyki przestrzeni publicznej, rozwoju miasta oraz ochro-

versity of Sheffield. Do 2015 r.

pracuje w Atelier 8000. Redak-

the World to Come (CCA, 1995), The Lost Vanguard (MoMA,

ny dziedzictwa architektonicznego. Członek rady funda-

kierownik studiów magister-

torka czasopisma „Stavba”, pu-

2007), Architecture in Uniform (CCA, 2011; Cité de l’Archi-

cji Instytut Architektury. Koordynator Krakowskiego Szla-

skich w szkole architektury na Plymouth University. Au-

blikuje także na łamach czeskich

tecture et du Patrimoine, 2014), Le Corbusier: An Atlas of

ku Modernizmu.

tor publikacji: Miasto jako idea polityczna (Kraków: Ha!art,

dzienników i czasopism. Dokto-

Modern Landscape (MoMA 2013, CaixaForum Madrid 2014).

rantka na Wydziale Architektu-

Kurator Pawilonu Francuskiego na 14. Międzynarodowej

DOMINIKA WILCZYŃSKA

Wystawie Architektury w Wenecji, 2014.

Architektka i scenografka. Od

2008) oraz Dziury w całym. Wstęp do miejskich rewolucji

dnidziedzictwa.pl

Autor książek: Militant Moder-

nomicznych dla przestrzeni wspólnotowych). Więcej: poly-

KACPER POBŁOCKI

20–21 i 27–28 maja 2017

chitektury, polityki i kultury.

(Warszawa: Krytyka Polityczna, 2012), Radical Inclusivity.

ry Politechniki Czeskiej (ČVUT) w Pradze. Współpracuje

Architecture and Urbanism (Barcelona: DPR, 2015).

z biurem Planu Metropolitalnego IPR Praha.

2012 r. razem z Barbarą NawrocMICHAŁ WIŚNIEWSKI

ką współtworzy kolektyw Palce

DOROTA LEŚNIAK-RYCHLAK

OLDŘICH ŠEVČÍK

Historyk sztuki i architekt,

Lizać, który zajmuje się kwestia-

Redaktorka naczelna kwartal-

(ur. 1945) filozof, historyk i teo-

interesuje się związkami

mi przestrzeni miejskiej w ści-

nika „Autoportret”, kurator-

retyk architektury, wykłada

architektury modernistycznej

słej współpracy z jej mieszkańca-

ka wystaw architektonicznych.

w Instytucie Historii i Teorii Ar-

i polityki w kontekście Europy

mi i użytkownikami. Współzałożycielka stowarzyszenia Za-

Współzałożycielka fundacji In-

chitektury Politechniki Czeskiej

Środkowej. Wykładowca

kład Usług Miejskich.

stytut Architektury.

(ČVUT) w Pradze oraz innych

Uniwersytetu Ekonomicznego

uczelniach wyższych. PAWEŁ JAWORSKI

w Krakowie i pracownik Międzynarodowego Centrum

KUBA SKOCZEK

Kultury w Krakowie. Stypendysta Fulbrighta. Autor wielu

Artysta wizualny. Zajmuje się

Filozof i architekt, który pracuje

ZDENA ZEDNÍČKOVÁ

opracowań i publikacji dotyczących architektury. Kurator

projektowaniem graficznym,

metodami warsztatowymi w pla-

(ur. 1972) studiowała w Wyższej

wystaw architektonicznych. Członek zarządu fundacji

szczególnie plakatem i książką.

nowaniu przestrzennym, projek-

Szkole Rzemiosła Artystycznego

Instytut Architektury.

Tworzy projekty o interdyscypli-

towaniu urbanistycznym oraz

w Pradze (1991–1997). W 2012 r.

rewitalizacji. Kurator wystaw

ukończyła studia doktoranckie

poświęconych rozwojowi miast,

(temat: Kontekst kulturowy

ŹRÓDŁA FOTOGRAFII: RAFAŁ WOŚ: FOT. POLITYKA, KACPER POBŁOCKI: FOT. C. HŁADKI | JEŚLI NIE ZAZNACZONO INACZEJ, FOTOGRAFIE POCHODZĄ Z ARCHIWUM WŁASNEGO AUTORÓW

narnym charakterze, poruszając się w obszarach instalacji, filmu, dizajnu, street artu oraz sztuki konceptualnej.

Nowe epoki nie zaczynają się nagle. W nowych czasach żył już mój dziadek W starych pewno jeszcze będzie żył mój wnuk. Nowe mięso będzie się jadło starym widelcem. To nie pierwsze automobile I nie czołgi To nie samoloty nad naszym dachem I nie bombowce. Od nowych anten szły stare głupoty. Mądrość przekazywało się z ust do ust. Bertolt Brecht, Nowe epoki