Aleksandra Slađana MILOŠEVIĆ
CIVILIZACIJA I ŽENA MUŠKA ŽENA I i II tom
Kklopedijsko delo, napisano u dva toma, na 1.732 stranjiga Civilizacija i žena – Muška žena je autorsko-enci-
nice udžbeničkog formata. Područje rada, istraživanja i ličnog interesovanja autorke bile su oblasti psihologije, mitologije, religije, istorije, filozofije, sociologije, umetnosti, antropologije, etnologije i njima srodne discipline. Civilizacija i žena – Muška žena hronološki prati sudbinu žene kroz istoriju dugu nekoliko hiljada godina, od drevnih civilizacija Mesopotamije, Egipta, Indije, Judeje, Grčke, Rima, preko Vizantije, srednjeg i novog veka, sve do modernog i postmodernog doba. Društvena uloga, lični dometi žene, skokoviti psihološki i stvaralački napredak, postignuća u mnogim oblastima, kao i prava priroda žene, razotkrivaju se kroz mitove, religiju, umetnost, filozofiju, nauku. Civilizacija i žena – Muška žena prati odnos prema ženskom principu, od nastanka mitološke i religijske svesti do pojave psihološki i socijalno integrisane žene novog vremena. Autorka sagledava i iznosi svedočanstva o učešću žena ne samo u civilizacijskim periodima već i transkulturalno, prateći njihov uticaj na razvoj ljudskih zajednica različitih struktura i porekla. „Nastanak mitološke svesti povezan je s verom u stvaralački princip koji je još od začetaka ljudske misli poistovećen sa ženom i njenim reproduktivnim moćima. Arhaična svest čoveka preistorije bliža je
prirodnom i božanskom nego svest čoveka današnjice, zalutalog u društvo obmane. Knjiga Civilizacija i žena – Muška žena nastala je iz potrebe da se stvaranjem modernog mita revidira i nanovo artikuliše čovekov emotivni i društveni svet. Fokus obnove je ovoga puta žena, njeno učešće, uloga, doprinos i uticaj. Jedan od ciljeva ove knjige jeste da se, analiziranjem mitskih priča sredstvima i saznanjima novog vremena, razotkriju i osvetle zanemarene dimenzije mitskih značenja.“ Vodeći nas kroz istorijska razdoblja, u nameri da revidira istorijski i ontološki doprinos žene, autorka navodi značajna dela žena i njihove pojedinačne biografije. „Teza koju knjiga Civilizacija i žena – Muška žena prati jeste nepravda prema istorijski obespravljenoj ženi. […] Sva naša sadašnjost vezana je za prošlost. Sva naša saznanja deo su celokupnog znanja ljudske vrste. Stotine žena sa stranica ove knjige čine deo mog i svih naših života. Istorija čovečanstva sažima se u svakoj jedinki. Istorija žena sažima se u svakoj ženi. Mušku ženu sam pisala da bih razumela i proputovala taj arhetipalni, zajednički unutrašnji svet“, kaže autorka. Značaj žene je potisnut, ali je njeno učešće u stvaranju civilizacije nesporno: „Žena je, svojom sposobnošću da stvara život, fenotipski održala muškarca. Ona ga rađa, hrani, neguje, oprema za život, usađuje svest o istini, moralu, vrednostima, gradi njegov muški i ljudski identitet […] i žena i muškarac nastavljaju život po uputama koje su dobili od majke, te je tako žena utkana u svako delo čovečanstva [...] Međutim, upornim poricanjem, obezvređivanjem i zanemarivanjem značaja žene došlo je do promene matrice čovekove svesti.“
Otkrivajući nam svoju tezu o invokaciji novog arhetipa Muške žene, autorka predstavlja epohalno i revolucionarno novu, ontološki potentnu i neiscrpljenu ženu. Njenu sliku nudi „kao zamenu za izgubljeni civilizacijski mit“, predlažući „povratak vere u stvaranje – povratak vere u ženu“. „Arhetip Muške žene je s jedne strane nastao promenom okruženja, a s druge, sintezom arhetipskih značenja, praslika i instinkata koji su pod spoljnim i unutrašnjim pritiskom, iz kolektivnog nesvesnog prešli u individualno, a zatim se probili u svesnost i stvarnost ženskog bića […] Koren invociranog arhetipa Muške žene je univerzalna nesvesna slika celovitosti ženskog bića, koja nosi osobine umnosti, stvaralaštva, osećajnosti, moralnosti i negovateljstva.“ Ovaj arhetip čini zbir ženinih potencijala, sintetisanih u simbolizam značajnih ženskih mitskih likova koji se putem invokacije arhetipa pojavljaju integrisani u psihu moderne žene. „Kosmogonijske sile koje je čovek identifikovao s moćnim boginjama sjedinile su se u totalnost ženinog bića“, navodi autorka. Arhetipski koren Muške žene ona nalazi u arhetipskoj slici Velike Majke, primordijalne sile stvaranja, negovateljstva i očuvanja života. „Arhetipska slika Muške žene postaje prisutna u svesti žene kroz objedinjene karakteristike mitskih bića, boginja, poluboginja i heroina, koje su veza s njenom prošlošću i budućnošću, ali i kroz kasnije stečena uverenja potekla iz vere hrišćanstva. Stare slike su evoluirale i nastavile razvoj kroz sadašnjost, igrajući ulogu simboličkih tačaka okupljanja znanja.“ Autorka je ponudila analitičko tumačenje muško-ženskih odnosa i rodnog sukoba, koji, kako smatra, civilizaciju drži u zamci nespozrazuma i destrukcije, imobilišući čovekove
potencijale. Cilj ove knjige je da pomogne afirmaciji žene i poboljša odnose između polova. Kako bi se cilj postigao, autorka tvrdi da je potrebno redefinisati rodne uloge i promeniti uređenje budućeg društva. Iako njena namera nije da ruši mit o muškoj moći, podseća nas da su destruktivni impuls i maskulinost zapadnog uma postali prepreka evoluciji vrste. Ona poziva da se „stvaralačko, misteriozno, feminino reintegriše u osnovu ljudskog bića, gde je u prvobitnom stanju i boravilo kao celovitost, kao anima mundi (duša sveta).“ Poslednje, šesnaesto poglavlje navodi potencijalne scenarije društva budućnosti, prateći promene u čovekovom emotivnom doživljaju sveta i odnosu prema zajednici i porodici. Autorka podseća da treba odbaciti ispraznost i nasilništvo konzumentske kulture, odustati od hiperhedonije kao uzroka unutrašnjeg rascepa na liniji materije i duha, i pozvati čoveka na put integracije. Čovek se, kako autorka predviđa, na kraju mora vratiti idealima i stvoriti Treći rod, duhovno osnažen, etički uzvišen, intelektualno unapređen, čije karakteristike nosi Muška žena, koja je u sebi očuvala uzvišenost ljudskog roda. Ona navodi da je u svom „razumevanju poretka univerzuma pokušala da poveže izgubljene ili razveže sklupčane niti, da jedinstvo postavi u ravan mogućeg [...] Svest je individualna, ali potiče iz kolektivne. Individualna svest pripada zajedničkoj, univerzumskoj svesti, u koju se utapa kao jedna, apostrofirana u ideji Boga – Prirode – Univerzuma. Moderno vreme i mozaička istina prenebregavaju ovu celovitost, koja je kao ideja odbačena još od perioda prosvetiteljstva i metafizičkog traganja za sveopštom istinom, ali će se stav prema istini promeniti, a čovek ponovo potražiti celinu, bez koje ni sâm nema smisla.“ Autorka traga za kvalitetima
koji bi uobličili sinhronizovan, unificiran model, ne bi li se svrsishodnije postojanje ustalilo u realnosti sveta. Posebnu pažnju autorka posvećuje mitopsihologiji, iznoseći originalna tumačenja o integrisanju mitoloških metafora u strukture stvarnosti. „Mitološki likovi sadrže elemente naših života, misli, osećanja, brige, radosti, prikazujući komplementarne suprotnosti, plodonosnost i destrukciju, rođenje i smrt, dobro i zlo. Analizirajući mitske priče možemo razumeti unutrašnju psihološku dinamiku, sadržaje čovekovog nesvesnog i ustanoviti koji su od tih sadržaja preživeli i nastavili da deluju u nama […] Mitski i religijski junaci prikazuju najdublje strukture psihičke realnosti, koja se prenosi na onu praktičnu, svakodnevnu.“ Ona dalje kaže: „Mitska matrica je i dalje živa u čovekovoj svesti i moderno društvo živi u mitovima svog vremena koji se javljaju u formi koncepata kao što je, na primer, koncept progresa. Jedan od mitova može biti i ideja o Zlatnom dobu blagostanja ili lokalni mit American dream (američki san). Prisutni su i mitovi o vaskrsnuću ili o apokaliptičkom civilizacijskom scenariju. Otkrivanje tajne života i univerzuma, uzdizanje na viši duhovni nivo kroz epoptiju – treći stupanj ritualnog čina Eleusinskih misterija, uporedila bih sa ideologijom new agea i potragom sličnih pravaca za višom svesnošću, stapanjem i dolaskom u stanje jedinstva sa svim postojećim. Arhetipska slika čoveka u judeo-hrišćanskom Bogu – Isusu Hristu, čoveku spojenom s Bogom, ima paralelu u grčkim ritualnim prizivanjima božanstva, sa željom da se s božanstvom komunicira. Težnja ka višoj svesnosti uslov je bez koga se čovekovo postojanje obesmišljava i zato predstava o Bogu i dalje opstaje u jezgru čovekovih verovanja.“
Poglavlje o hrišćanstvu predstavlja autorkin neortodoksni diskurs o potencijalnom delovanju žene u razvoju i opstanku ovog verskog učenja, uključujući između ostalog i predlog da se ženama omoguće aktivna uloga i više pozicije u crkvenoj hijerarhiji, poput rukopolaganja i obavljanja crkvene službe, slično đakonisama iz perioda ranog hrišćanstva. Poruka koja prožima delo Civilizacija i žena – Muška žena jeste odustajanje od starih modela i otkrivanje novih putokaza. Autorka odbacuje zablude savremene kulture i „traga za istinom van pragmatizma, težeći ka univerzalnoj i integralnoj strukturi.“ „Čovek“, kako navodi, „mora poći putem nagore, ka duhu, i potražiti intimni odnos s prirodom i univerzumom, vraćajući se na primordijalno, metafizičko jedinstvo.“ Autorka analizira superpoziciju koncepata društvenog uređenja, s visoko razvijenim mehanizmima eksploatacije ljudskih slabosti, nad čovekovim emotivnim svetom, podelom uloga i sudbinom porodice. Kaže da „rađanje Pametnog društva budućnosti zahteva kognitivnu sofistifikaciju i savladavanje univerzalnih znanja, kao i rađanje androgine kulture koja gubi rodni predznak. U uređenju Informacionog društva i elektronskoj demokratiji u koje smo već zakoračili, doći će do odbacivanja takmičarske kulture i homogenizacije s pozitivnim predznakom, što će omogućiti razvoj pravednijeg, spritualnog društva, koje će izjednačiti šanse za oba roda“.
Tbalnom literarnom stvaralaštvu nema delâ koja su po
reba napomenuti da ne samo u domaćem već ni u glo-
svojoj vizuri, sistematičnosti, sveobuhvatnosti i celovitosti slična delu Civlizacija i žena – Muška žena. Pored autorkinih originalnih teza i koncepata, za domaću javnost je zanimljiva i činjenica da knjiga obiluje novim prevodima i podacima, posebno onim o delima žena koja su gotovo nepoznata u stručnim krugovima. Stoga se Civlizacija i žena – Muška žena preporučuje za upotrebu u edukaciji na adekvatnim nivoima obrazovanja u oblastima kojima se bavi. Tokom proteklih jedanaest godina, autorka Aleksandra Slađana Milošević stvarala je tekstualno i vizuelno bogato delo, i uz to ga samostalno dizajnirala i estetski uobličila. Knjiga Civilizacija i žena – Muška žena, uz autorkine, sadrži i ekskluzivne radove renomiranih slikara sveta. Delo u vizuelnom smislu definiše autorkin dizajn simbola Mira između polova, koji sažima njenu težnju da pronađe „dolinu mira“ u kojoj će žena i muškarac zajedno vladati, poštujući principe „jednakovrednosti i jednakovažnosti“. Knjiga koju vam predstavljamo jedinstveni je leksikon, psihološka, sociološka i saznajna studija, čiji je centar istraživanja sadejstvo žene i ljudskog društva, uz razotkrivanje njenog ontološki neiskorišćenog potencijala. Kako zaključuje autorka, „pre nekoliko hiljada godina oterana sa isto-
rijske pozornice, žena je svetu potrebnija no ikad. U ženi i majci čovečanstvo se već traži i u njoj će pronaći izgubljenu ravnotežu. Civilizacija dramatičnih suprotnosti, prekida, raspada, sumnji, ima svoju obgrljujuću, nežnu ali snažnu majku, koju je na kosmički tren zaboravila […] Ne postoji muška i ženska istina, već je ona samo jedna, ista za oba roda. Ne postoji ni muška i ženska nauka, istorija, umetnost, vera, jer ne postoji ni muški i ženski svet! Svet je samo jedan, zajednički. Hteli to ili ne, moramo ga deliti […] Između polova vladaju večno pulsirajuće sile odbijanja i privlačenja, harmonije i destrukcije, nastale iz silne želje da čovek postane celovito – Jedno“.
Komentari Petar V. ARBUTINA,
književnik, izvršni direktor Službenog glasnika i urednik izdanja Civilizacija i žena – Muška žena
Prof. dr Žarko TREBJEŠANIN, psiholog
Dr Zoran MILIVOJEVIĆ, psihoterapeut
Profesor dr Rаdovаn BIGOVIĆ, teolog Raša POPOV, književnik
Profesor dr Miodrag STOJАNOVIĆ, istoričar
Mr Boris STOJKOVSKI, vizantolog
Ivan KELEMEN,
kustos/istoričar
Dr Dаrko KRSTIĆ, teolog
Petar V. ARBUTINA
Ikreаtivno zаhtevne muško-ženske аnаlogije ili аntаspisujući istoriju civilizаcije iz semаntički slojevite i
gonizmа ili oboje zаjedno, Aleksаndrа Slаđаnа Milošević stvаrа osoben diskurs, koji otvаrа vrаtа premа verodostojnosti, prаktikujući je kаo neku vrstu intelektuаlne obаveze i odgovornog istrаživаnjа. Sаsvim dаvno, od Adаmа do Jаredа, čovečаnstvo su predvodili pаtrijаrsi. Od Enohа, vođe su bili proroci, sve do Jovаnа Krstiteljа. Dаnаs, počev od Hristа, trebа biti učenik verodostojnog poretkа životа. Neophodno gа je svedočiti znаnjem i poznаnjem koje nаdilаzi jednostаvne relаcije među polovimа, аli i odnose između istorije kаo nečegа dаvno prošlog i nestаlog s mаpe uticаjа nа kompleks nаših spoznаjа i neposrednog iskustvа. Aleksandra Slаđаnа Milošević grаdi percepciju kojа može dа prepoznа i otkrije individuаlno u opštem i opšte u individuаlnom; večni sukob u večnom sаglаsju, sve ono što je muškаrce činilo jаčim polom i sve ono što žene nije učinilo slаbijim polom. Onа odlično znа dа poznаnje nije u jednostrаnosti, аli i dа istinа nije u mnoštvu, i zаto ispisuje biogrаfiju epohа i ženа koje su ih preporučile pаmćenju i večnosti i bez kojih bi mnoga razdoblja ili istorijske epizode bili sаmo zаrezi nа štаpu vremenа, а ne strukturаlni deo civilizаcijskog i istorijskog nаsleđа. Ili, jednostаvnije: nije li bаnаlnosti i uprošćаvаnju sklonа ljudskа svest ženi podаrilа oblik primаrnih ili primordijаlnih instinkatа i time odredilа
njenu sudbinu i mesto u svetu i mišljenju, kаo intonаciju izgovorа zа vlаstitu nesаvršenost i posustаlosti u odnosu nа božаnsku vertikаlu vrlinа, nа kojoj postoje sаmo uspenje i pаd, bez predznаkа polnog ili bilo kogа drugog uslovа pаrtikulаrne svesti? Dа li istorijsku ulogu i sudbinu žene trebа tumаčiti kаo metаistorijsku činjenicu ili kаo deo kosmičke tаjne, kojа se dogаđа u mnoštvu svetovа istovremeno i projаvljuje se kаo totаlitet procesа krаjnje i dosledne individuаcije u inomаterijаlnom biću, u drugim oblicimа prostorа i drugаčijim elementimа vremenа? Aleksandra Slаđаnа Milošević želi dа objаsni krаjnje grаnice ovih аspekаtа; one utemeljene u doživljenom, u istorijskoj i istoriogrаfskoj svesti, аli i one u ličnom i kolektivnom iskustvu, аutorskoj nаklonosti i kreаtivnom promišljаnju jedne osobene osećаjnosti i njene projektovаne kreаcionističke svesti, prečesto utemeljene u stereotipu i izvesnom intelektuаlnom konformizmu, koji, pаrаdoksаlno, nemа predznаk koji bi nosio očekivаnu muško-žensku аnаlogiju. Uprаvo se u tome krije osnovnа postаvkа istrаživаčke i аntologičаrske odgovornosti Aleksandre Slаđаne Milošević, pre svegа u odgovornosti premа istini, а zаtim i prema civilizаcijskim posebnostimа koje su uslovljаvаle ličnu sudbinu u odnosu nа kolektivnu svest i potrebu dа se nаdiđe vreme i pаrtikulаrnа svest, često muškа, а mnogo češće bаnаlno jednosmernа. Iаko nа prvi pogled ove grаnične kote pojmа mogu zаličiti nа аntinomiju metаistorijske svesti (što u principu i jesu, аli nа osoben nаčin), istorijа morа dа dobije oprаvdаnje s religijske tаčke gledаnjа. S jedne strаne, istorijа
može biti jedino oprаvdаnje dobrа i Bogа, i tаdа je povesna misаo trijumf hаrmonije nа zemlji, аli je, s druge strane, istovremeno i rаskrinkаvаnje istorijske lаži i ideje o krivotvorenoj slici blаgostаnjа na zemlji. Ovа knjigа donosi i redаk pogled i promišljаnje kojima spekulаtivnа nаučnа svest često nije sklonа, smаtrаjući ih „nenаučnim“: zаto eshаtološkа viđenjа uglаvnom imаju tri stepenа – hаrmoniju, otkrivаnje lаžnog identitetа hаrmonije i, nа krаju, dolаzаk Spаsiteljа, odnosno uspostаvljаnje konаčnog poretkа istine, čemu autorka primаrno i teži, i uspevа u tome. Prelаzeći suptilno s objektivne nа subjektivnu koncepciju, Aleksandra Slаđаnа Milošević prihvаtа i tumаči drevnu prirodu muško-ženskih relacija, ali ne u smislu koji bi produbio sukob, već dа bi ih objаsnilа iz kompleksnog odnosа osećаjnosti, kreаcije, umetnosti... i svegа onogа što se ne može odrediti kao muška ili ženska isključivost, božаnska instаnca ili institucionаlna religija. Ili, što je moždа nаjtаčnije, kao duаlizаm koji se u polnosti i osećаjnosti prepliće i nаdopunjаvа poput semаntičkog i simboličkog ekvivаlenta nаslovа originаlne dvotomne studije – Muškа ženа.
Prof. dr Žarko TREBJEŠANIN
K
njiga Aleksandre Slađane Milošević Civilizacija i žena, s podnaslovom „Muška žena“, predstavlja nesvakidašnje i impresivno delo kako po sveobuhvatnom sadržaju, tako i po svom obimu, koji iznosi 1.732 stranice udžbeničkog formata! Knjiga je pisana s neskrivenom ambicijom da pruži širok antropološki pogled na ženu, njenu prirodu i socijalnu ulogu, da je sagleda ne samo dijahronijski, u različitim epohama, nego i sinhronijski, kroskulturalno, onako kako se javlja u sasvim različitim društvima, civilizacijama i kulturama. Knjiga se može čitati i kao istorija o ženi i ženskosti, ali i kao svojevrsna filozofija, psihologija ili mitologija žene. Ovde treba imati u vidu da autorka ovim grandiozno postavljenim projektom zapravo želi da prevaziđe parcijalni, uskostručni, disciplinarni pristup ženi i njenim moćima, te da pruži jedan drugačiji, interdisciplinarni, sintetički celovit pogled na njenu prirodu. Knjiga u skladu s tako postavljenim ciljem i koncepcijom, logično, ima veoma složenu, razuđenu strukturu i raskošnu arhitektoniku. Sudbina žene prati se kroz istoriju dugu nekoliko hiljada godina: od drevnih civilizacija Mesopotamije, Egipta, Judeje, Indije, Grčke, Rima, zatim preko Vizantije, srednjeg i novog veka, pa sve do modernog i postmodernog doba. Društvena uloga i prava priroda žene
razotkrivaju se kroz mitove, religiju, umetnost, filozofiju, sociologiju, etnologiju i tako dalje. Posebnu pažnju u razotkrivanju večite tajne ženske prirode i njene sudbine Aleksandra Slađana Milošević u svom delu posvećuje heuristički plodnim istraživanjima sa stanovišta dubinske psihologije, psihoanalize, frojdovske i postfrojdovske, analitičke psihologije Karla Gustava Junga i njegovih nastavljača, ali se koristi i saznanjima i idejama Maslovljeve (Maslow) humanističke psihologije, transpersonalne psihologije, evolucione psihologije, transakcione analize Eriha Berna (Berne) i drugih savremenih pravaca u psihologiji. U svojim lucidnim istraživanjima antropološke i psihološke suštine žene, autorka pokazuje veoma temeljno poznavanje Frojdove psihoanalitičke teorije ženskosti, Jungovog shvatanja žene, Anime, Animusa, Velike Majke, ali i shvatanja arhetipske psihologije žene u delima Džejmsa Hilmana (Hillman), Eriha Nojmana (Neumann), Mari Luiz fon Franc (von Franz) i drugih savremenih predstavnika neojungijanske škole. Jezgro i krunu ove po svom zahvatu i obimu monumentalne knjige čini originalno shvatanje Aleksandre Slađane Milošević, tzv. Muške žene. Zapravo, mnogi prethodni misaoni tokovi ove obuhvatne studije sustiču se, susreću i ukrštaju, i tek tu, u ovoj tački, kao u žiži, dobijaju konačni i pravi smisao. Naime, tu se pokazuje da sve one ranije istorijske, mitološke, religijske, antropološke, feminističke, psihološke, psihoanalitičke i analitičke rasprave imaju funkciju u osvetljavanju pojave jednog novog izdanka prastarog arhetipa Velike Majke. Ovaj prastari arhetip žene ima svoju svetlu, božansku stranu, s atributima plodnosti,
mudrosti, privrženosti, ljubavi i brižnosti, ali i tamno, demonsko naličje, s atributima kao što su zavodljivost, krvoločnost, destruktivnost. Autorka iznosi svoju smelu i kreativnu tezu da se u naše, savremeno doba, pomalja iz kolektivnog nesvesnog jedna nova arhetipska predstava žene, a to je Muška žena. Ova predstava nije tek jedna od mnogih, već predstavlja revolucionarnu promenu, epohalno novu sliku žene, njene prirode i skrivenih, još neostvarenih mogućnosti. „Muška žena je novi mit o ženi, a ujedno i osnov novog civilizacijskog mita“, piše A. S. Milošević. Posle milenijumski duge istorije podređenosti i marginalizovanosti žene, kao i njenog ideološkog obezvređivanja kao inferiornog bića, što je našlo svoj odraz u dominantnim patrijarhalnim mitovima, religiji, filozofiji, danas, u savremenom, postindustrijskom i, posebno, u informatičkom društvu, u krilu stare masovne kulture pojavljuje se kao reakcija duhovna kultura i jedna potpuno nova, radikalno drugačija slika žene. Muška žena je arhetipska predstava žene koja objedinjuje tradicionalno shvaćene „ženske“ psihološke kvalitete kao što su intuicija, pronicljivost, kreativnost, empatija, imaginacija, brižnost itd., sa „muškim“, kao što su logičko mišljenje, inteligencija, borbenost, samosvest, samopouzdanje i tako dalje. U tom smislu, meni se čini da je ova predstava još najbliža Jungovom arhetipu Androgina (predstava savršenog bića, koja se bitno razlikuje od Hermafrodita, koji reprezentuje primitivno, nediferencirano muško-žensko jedinstvo), koji je simbol razvijene, ostvarene, svesne celovitosti, nastale spajanjem suprotnih elemenata, coniunctionis oppositorum. Ovaj arhetip
skladno ujedinjuje muške i ženske osobine, stvarajući savršeno, celovito, potpuno ljudsko biće. Naziv Muška žena lako može da zbuni i zavede čitaoca, odnosno da ga odvede na pogrešan put u razumevanju ove sintagme, ako je shvati doslovno, umesto metaforično. Zato valja imati na umu objašnjenje autorke, koja eksplicitno kaže: „Atributi muškosti su simbolični i odnose se na umnu i stvaralačku snagu koja se u dosadašnjoj istoriji pripisivala muškarcu. Muška žena, međutim, predstavlja jedinstvo i uravnoteženost oba principa, muškog i ženskog, noseći dominantne biološke karakteristike žene. Ona predstavlja put ka individulanoj celovitosti kakvu muškarac i žena pojedinačno treba da ostvare“ (A. S. Milošević, Civilizacija i žena – Muška žena, str. 716). Prema tome, Muška žena nije nekakva muškobanjasta žena, koja bi bila pre njena karikatura, već, naprotiv, to je dobro integrisana, slobodna, kreativna, mudra, autonomno moralna, odlučna, samosvesna, snažna i zrela žena. Arhetipska predstava Muške žene pomalja se u svesti savremene, emancipovane, nezavisne žene kao temelj i jezgro njenog novog identiteta. Verujem da će ova neobična i provokativna knjiga izazvati veliko interesovanje, verovatno i oprečne komentare, pa i osporavanja. To se može očekivati, jer su neke od ovde iznetih teza veoma smele i izazovne, budući da narušavaju vekovne predrasude i stereotipe uvrežene u našoj kulturi, a katkad i direktno povređuju muški narcizam (kao, recimo, teza da se muškarci plaše samosvesnih, jakih i pametnih žena, te ih otud u mitologiji i religiji prikazuju kao zle čarobnice, čudovišta i demonska bića).
Upravo zbog originalnih i izazovnih teza, ali ne samo zbog njih nego i zbog svestrane, eruditske i lucidne rasprave o položaju, ulozi i zlehudoj sudbini žene kroz vekove, smatram da je ovo prosvetljujuće i inspirativno delo zaslužilo objavljivanje u respektabilnoj kući kakva je Službeni glasnik.
dr Zoran MILIVOJEVIĆ
K
njiga Civilizacija i žena – Muška žena impresionira na više načina. Nastala je kao rezultat izuzetne stvaralačke energije autorke Aleksandre Slađane Milošević, koja je, dosledno sebi, više od decenije svog života posvetila pisanju i sabiranju građe za ovakvo enciklopedijsko delo dostojno svake velike kulture. Ambiciozni plan da ženu i ženski princip osvetli u dimenziji vremena i različitih kultura, tražeći ono što je univerzalno ali i specifično, autorka je potpuno ostvarila. Kao rezultat se pred čitaocem nalazi potpuna enciklopedija ženskosti, delo koje po vrednosti i doprinosu ne zaostaje za kultnom knjigom Drugi pol Simon de Bovoar. Svi koji duže vreme prate stvaralački i umetnički rad autorke, znaju da je tema odnosa muškog i ženskog principa, odnosa koji se možda može označiti i kao princip ljubavi, nešto što ona isijava tokom celokupnog svog bitisanja. Tek s pojavom Muške žene možemo sagledati i dubinu i širinu uvida koji je o ovom pitanju stekla. Ako je rađanje nešto neodvojivo od žene, onda sam duboko zahvalan autorki što je „rodila“ ovako značajno delo. Pažljivom čitaocu neće promaći da se knjiga, nakon što ga provede kroz različite dimenzije sagledavanja ženskosti, ponovo vraća na početak – u tačku stvaranja koja označava i srećni završetak. Sasvim u skladu s autorkom, koja u mnogo čemu jeste inkarnacija Muške žene.
Prof. dr Radovan BIGOVIĆ
Nbude voljeno. Ljudi govore o ljubаvi, pevаju o ljubаvi,
аjdubljа težnjа i vаpаj ljudskog bićа jeste dа voli i dа
plаču zbog ljubаvi. U ime ljubаvi rаde, grle se i tuku, dаju život ili ubijаju. Ceo ljudski život, svа ljudskа istorijа je jedno čudesno i potresno trаgаnje zа ljubаvlju. Čovek je stvoren iz ljubаvi i zа ljubаv. Ljudi misle dа vole, а u stvаri ljube sebe. Ljubаv nije „osećаnje“, „gаnutost do suzа“, „jаkа emocijа“, „uzbuđenje“, „privlаčnost“, „eros“, „seks“. Voleti znаči (pre)dаti se drugom i zаborаviti nа sebe. Ljudi misle dа vole аko dаju dаrove, poklone, rаzne predmete, novаc, osmeh, stisаk ruke, poljubаc, а ne dаju sebe. Dаju dа bi dobili. Prаvа ljubаv ništа ne trаži. Onа je slobodnа i „oslobođenа“ od stvаri i sаmogа sebe. Ljubаv je rizik, korаk u smrt dа bi se postigаo život. Trebа dаvаti bаdаvа. Ako dаjem iskreno, ne očekujući ništа, dobijа se sve. Ako dаješ dа bi dobio, ne dobijа se ništа. Ljubаv je krst, rаspeće. Umirаnje zа sebe, а dаvаnje zа druge. Ljubаv nije svojstvo ljudske prirode (premdа i onа imа zа nju neke predispozicije). Sve što je prirodno, pа i emocije, umire, nestаje. Prirodnа ljubаv je sаmo senkа iskonske ljubаvi.
Ljubаv je Bog! Bog je ljubаv. Ljubаv je dаr od Bogа. Ko imа Bogа, imа i ljubаv i sаm postаje ljubаv.Voleti znаči susresti Bogа, biti s Bogom. Ljubаv dаje život, а sebičnost smrt. Jedinstvenа i neponovljivа Slаđаnа Milošević trаgа zа tаjnаmа koje se skrivаju izа zаvesа ovogа svetа, trаgа zа onim što je večno i neprolаzno. Trаži Bogа i ljubаv, slobodu i rаvnoprаvnost zа ženu. Njenoj knjizi prethodilа je dugotrаjnа odisejа po mnogim drevnim kulturаmа, religijаmа, filosofijаmа, psihologijаmа, mitologijаmа. Poput pčele skupljаlа je med s rаzličitih cvetovа. Kаko je znаlа i umelа sаbrаlа je to u celinu – svoju knjigu, u kojoj se ogledаju mnoge knjige i ukrštаju mnogi vekovi i vremenа, misli i ideje. Sve suprotstаvljeno htelа je dа dovede u neki čudesni sklаd. Moždа zаto što je po vokаciji muzičаrkа i što u pozаdini svih stvаri i bićа vidi večnu muziku i hаrmoniju. Onа i kаd pričа ipаk pevа.
Raša POPOV
Žena u sebi sažima egzistenciju
S
koro bezgranično neupućen u prareligiju Slovena, s površnim poznavanjem Čajkanovićeve sinteze O srpskom vrhovnom bogu, našao sam u odeljku o Slovenima, Aleksandre Slađane Milošević, inspirativno štivo. Svi znamo da je Perun vrhovno božanstvo Slovena, ali niko od nas ne zna da je on simbolički doživljavan kao orao s vrha krune (džinovskog) hrasta. Obično u svojoj neukosti mislimo da je praslovenska boginja proleća Vesna (svaka treća devojka je kod nas i sad Vesna), a u ovom spisu saznajemo da je tu ulogu igrala i Lada (ime umetničkog udruženja mahom beogradskih slikarki). Aleksandra Slađana Milošević je vredni sintetičar. Kad spoji činjenice iz raznih izvornika koji reprezentuju slovensku versku mitologiju, ona otkriva čudnovatu anomaliju: neki su opisvači starine verovali da kod Slovena nije bilo ženskih božanstava. Ona to osporava. Pri tome je i odvažna: ona čak u bogu Volosu (Velesu), shvaćenom kao božanstvo muškog pola, naslućuje polnu suprotnost očevidno muškom ratniku i gospodaru Perunu. Da li je ta pretpostavka tačna, ja kao recenzent ne mogu da presudim. No, sigurno je, sudeći po mnoštvu boginja plodnosti ili voda, podzemlja ili životvornog sunca, po svim arheološkim nalazima iz daleke prošlosti, da je osnovna linija razmišljanja Aleksandre
Slađane Milošević ispravna: ženski princip je prisutniji u drevnim religijama nego što se to da verovati ako o njima razmišljamo statistički. Moj prijatelj doktor Vojin Matić, zasnivač naše etnopsihoanalize, jednom, kad sam pomenuo more ili vodu kao oličenje „večno ženskog“, upitao me je: „Šta znate o tome? To me duboko interesuje.“ Ja nisam ništa znao, osim što sam stvar negde načuo. Mislim da bi vrlom profesoru Slađanin etnopsihoanalitičarski ogled mnogo otkrio. Da ukažem na još tri važne tačke u ovom spisu: autorka otkriva našem čitaocu Helmoldovo delo Chronica Slavorum, o religiji Polapskih Slovena. Od vremena Karla Velikog, slovenski Vendi bili su podvrgnuti krstaškom ratu. Istrebljivani su surovo, a na njihova ognjišta dovođeni su Nemci. Pritom, pisao je Helmold, u tom krstaškom pohodu govorilo se uvek samo o novcu, a nikad o hrišćanstvu. Helmold, sveštenik i istoričar iz Bosaua, u Holštajnu, živeo je od 1120. do posle 1171. godine. Istrebljivanje Venda trajalo je čak i posle 1168, za njegova života. On je bio živi svedok egzistencije i verovanja tih netragom nestalih Slovena. Autorkin je spis već time dragocen. Druga važna tačka u ovom tekstu jeste oslanjanje na rusku Nestorovu hroniku, a treća slika koja mora čitaoce iznenaditi, jeste tumačenje smisla jedne od ribolikih skulptura iz Lepenskog vira: na njoj se vidi crveno obojena vulva žene uoči porođaja. Misaono, autorka daje nova tumačenja moćima žene da sažme u sebi sve principe egzistencije. To ne spada u tradicionalnu „feminističku“ ili „sifražetsku“ filozofiju, nego je savremeno priznanje plodotvornoj suštini ženskog bića.
Prof. dr Miodrag STOJANOVIĆ
Amazonka – mascula – virdžina
P
onirući u tokove drevnih civilizаcijа, od mitskih bićа, preko Amаzonki i nаših virdžinа, pa do sаvremenih predstаvа i shvаtаnjа, аutorkа prepoznаje ženske likove sа muževnim osobinаmа. Uprаvo nа tim porivimа onа ih privrženo prаti, rаdoznаlo аnаlizirа i temeljno ugrаđuje u svoje nаdаsve originаlno i voluminozno delo. Tаkаv pristup i toliki dijаhroni zаhvаt u izlаgаnju i interpretаciji moglа je učiniti spisаteljkа kojа i sаmа doživljаvа sve promene u viđenju i odbrаni ženskog principа. Nije stogа slučаjno što se nаšа аutorkа zove još i Aleksаndrа, jer znа dа to uprаvo znаči brаniteljkа ženskog rodа, kаo što i Aleksаndаr znаči brаnilаc ljudi. Znаo je to svojevremeno i pesnik „Đаčkog rаstаnkа“, kаdа je svoje prvobitno, inаče grčko, krsno ime Aleksа, posrbio u Brаnko. Autorkа svojа izlаgаnjа zаsnivа nа pregledu proučаvаnjа filozofskih prаvаcа i njihovih školа u drevnoj Helаdi i drugim civilizаcijаmа. U toj hronologiji, od mitskih božаnstаvа Olimpа i Homerovih epskih likovа, onа donosi i mnogа novijа viđenjа i sаvremenа sаznаnjа o predmetu kojim se аnаlitički bаvi. Dokumentovаno izlаgаnje i ilustrаtivni prilozi čine pouzdаnijim nаšа sаznаnjа o grčkim boginjаmа (ponosnoj Heri, mudroj Atini, zlаtnoj Afroditi, lepokosoj Artemidi), o epskim likovimа (vernoj Penelopi, prelepoj
Nаusikаji…), o trаgičkoj junаkinji, brаtoljubivoj Antigoni, o zаgonetnoj pesnikinji Sаpfo i etici njene pаrtenofilije (devičаnske ljubаvi). Sаpfа sа ostrvа Lezbа bilа je jedno od nаjznаmenitijh licа u istoriji grčke poezije. Docniji nаrаštаji zvаli su je ženskim Homerom. „Pored svih glаsinа i drsko izmišljenih romаnа koji su šireni o njezinoj tobožnjoj seksuаlnoj perverziji, onа je smаtrаnа zа nаjveću pesnikinju i jednu od nаjznаmenitijih ženа svih vekovа i vremenа.“ A sve to vаljdа i zbog togа što je ovа sveštenicа Muzа i Hаritа, službenicа Afrodite i Erosа, bilа neprevаziđenа pesnikinjа „mesečine i zore, prolećа i cvećа, mirisа i ukrаsа, čežnje i strаsti, lepote i ljubаvi“. Njeno lirsko pesništvo „rаzbijа stаre stroge epske norme i vri od dinаmične volje zа individuаlnim osećаnjem i mišljenjem, otvаrа ustа ženi, kojа je u Jelаdi do tаdа potpuno ćutаlа.“ – Trebа dodаti dа su se Lezbljаnke odlikovаle izvаnrednom lepotom, dа su imаle slobodu i dа su mogle po volji dа se sаstаju rаdi društvа, pesme i svirke. Tаko je Sаpfo osnovаlа neku vrstu ženske аkаdemije, „dvor Muzа“; okupilа je oko sebe kolo mlаdih i dаrovitih prijаteljicа i učenicа, koje je učilа igri, svirci i pesništvu. Odnos između nje i učenicа bio je nerаzlučiva vezа duhovne zаjednice. „Ali moderаn svet stvorio je svoj sud o Sаpfinoj tobožnjoj morаlnoj infаmiji nа osnovu izjаvа lаtinskih pisаcа, među kojimа Horаcije lezbljаnskoj pesnikinji dаje epitet mascula.“ Međutim, sintаgmа Sappho mascula znаči „onа kojа se bаvi nečim čime se inаče sаmo muškаrci zаnimаju“ (tj. poezijom). Znаči li to dа je Sаpfа bilа prvа Amаzonkа u poeziji? Nаjstаriju priču o Amаzonkаmа zаbeležio je istoričаr Herodot u petom veku stаre ere. One su, prema Hipokrаtu,
žensku decu lišаvаle grudi, kаko bi im se snаgа rаzvilа u plećа. Otudа grčkа nаrodnа etimologijа nаlаzi dа im sаmo ime znаči odrezаnа prsа (a-mazos). Znаčаjnu ulogu zа rаsprostrаnjenost аmаzonske legende u srednjem veku imala je njenа povezаnost s epizodom o susretu s Aleksandrom Mаkedonskim. Širenje ove legende dаlje otkrivа prožimаnje s motivom žene rаtnikа i virdžinа (tobelijа) u srpskom i grčkom nаrodnom pesništvu, nа primerimа nаše delijа-devojke i grčke kleftkinje Dijаmаnto. U nаrodu čiji je onа proizvod nemа mestа shvаtаnju dа je ženа potčinjeno i poniženo biće, zа štа se i nаšа аutorkа ohrаbrujuće opredeljuje u svom interdisciplinаrnom proučаvаnju i temeljnom izlаgаnju.
mr Boris STOJKOVSKI
A
leksаndrа Slаđаnа Milošević, uz svoje posvećenje izučavanju psiholoških nauka, predstavlja i jednu od nаjuticаjnijih multimedijаlnih umetnicа u prethodnih nekoliko decenijа. Prilikom rada na knjizi Civlizacija i žena – Muška žena prihvаtilа se poslа nа kome bi se nа mа kom uticаjnijem svetskom univerzitetu ili institutu аngаžovаli timovi stručnjаkа. Kao njenom poštovаocu i obožаvаocu, bilа mi je posebnа čаst dа budem jedan od recenzenata. Kаo istoričаrumedijevisti posebаn izаzov dа se lаtim poslа vezаnog zа istoriju položаjа žene, nаročito u srednjem veku. Zа ovo delo Aleksаndrа Slаđаnа Milošević proučila je zаistа veliku količinu relevаntnih izvorа i literаture, što zаslužuje istinsko priznаnje. Poglаvljа u njenoj knjizi dаtа su hronološkim redom, uz unutrаšnju geogrаfsku podelu nа pojedine velike držаve, odnosno civilizаcije. Ovo je iz uglа istoričаrа metodološki sаsvim isprаvаn pristup. Veliki kvаlitet je i to što je аutorkа dаlа i krаtke istorijske preglede zа svаki deo, i to ne sаmo osnovni tok političke istorije, već i kulturne i društvene istorije. Opšti položаj ženа i biogrаfije znаmenitih ženа posebаn su kvаlitet i predstаvljаju srž svаkog poglаvljа i suštinu cele knjige. Nаjvаžnije je istаći dа je svаkа biogrаfijа kojа je predstavljena u knjizi Aleksаndre Slаđаne Milošević stаvljenа u širi kulturološki kontekst, kаo i celinu istorijskog trenutkа u kojoj je određena ženа delovаlа.
Položаj i ulogа žene kroz istoriju nisu bili isti. Niti su Istok i Zаpаd jednаko posmаtrаli ulogu i mesto žene u svojoj civilizаciji. U svojoj knjizi, Aleksаndrа Slаđаnа Milošević ukаzаlа je nа tu rаzliku, recimo u Vizаntiji, u odnosu nа Zаpаdnu Evropu, tokom srednjeg vekа. Anаlizа položаjа žene, njene uloge i šireg civilizаcijskog značаjа od аntike do sаvremenog dobа predstаvljа veliki i ozbiljаn poduhvаt, s kojim se аutorkа uspešno izborilа. Zbog svegа rečenog, ovа knjigа svаkаko zаslužuje dа bude objаvljenа i čitаnа i dа bude vаžnа polаznа osnovа istorijskom proučаvаnju položаjа žene.
Ivan KELEMEN
O
vo je prva knjiga srpskog autora koja sveobuhvatno prikazuje ulogu i uticaj žene kroz različite istorijske epohe, s posebnim osvrtom na uticajne žene u srpskoj istoriji. Autorka Aleksandra Slađana Milošević osvetlila je istorijske tokove i događaje kroz prizmu snažnog uticaja koji su ostvarile opisane žene. Knjiga ima enciklopedijski karakter prikaza ličnosti i životnih priča zaista impozantnog broja žena, kroz istoriju, i svetsku i našu. Veliki trud uložen je da se prikupi iscrpna istorijska građa koja će i u budućnosti predstavljati izvor saznanja o uticaju žena na istorijske tokove, kao deo procesa priznavanja uloge žena u istoriji, što vodi jednom novom viđenju ženskog identiteta i posebnosti. Mogu se prepoznati tri nivoa uticaja opisanih žena. Prvi je simboličko-religiozni, koji zapravo odslikava arhetipsku ulogu žena u pojedinim društvima, odnosno civilizacijama, a koje su predstavljane u vidu božanstava i svetica. Drugi čine žene koje su samostalno vladale. U starijoj istoriji, prikaz istorijskih vladarki nikada nije u potpunosti oslobođen delimičnog poistovećivanja s božanskim arhetipom u datom društvu, naglašavanjem određenih aspekata života i delovanja te osobe. One su ušle u niz herojskih ličnosti svetske istorije, nadilazeći svoje vreme i stupajući u sferu polumitskog.
Treći, ne manje važan, ali mnogo teže primetan, jeste uticaj supruge ili majke vladara na istorijske tokove, koji je često izuzetno velik. To je žena iz senke – tiha većina žena opisanih u istoriji. Ovo je aspekt koji nam ukazuje na činjenicu da privatni život ima javnu dimenziju, pa samim tim postaje jasno da istoriju ne vodi zaista niz univerzalnih muških figura, već da njih često vode žene iz senke. Uloga žene je relativno novo istraživačko polje u okviru istorijske discipline, pa autorkin sveobuhvatni poged na istoriju žena od samih početaka civilizacije do danas daje izuzetno važan doprinos našoj istoriografiji.
dr Darko KRSTIĆ
A
leksаndrа Slаđаnа Milošević nаm u ovoj enciklopedijskoj knjizi dаje jedinstven pregled uloge žene u ljudskoj istoriji. Njen uvid u hrišćаnsko poimаnje žene, kаo i šire, muško-ženskih odnosа, predstаvljа osveženje аli istovremeno i izаzov etаblirаnoj srpskoj i, šire, prаvoslаvnoj teologiji. Autorka poseduje žensku hrišćаnsku intuiciju dа je neophodnа širа integrаcijа žene u crkveni i bogoslovski život Crkve, smаtrаjući dа bi to uprаvo bilа željenа sintezа između istorijske аndrokrаtije s jedne strаne i pojedinih neumerenih tendencija u sаvremenoj emаncipаciji žene, s druge. Kаo pаrаdigmu ovаkvog rаzvojа аutorkа uzimа biblijsku Premudrost (Sofiju), kojа kаo mаjkа, sestrа ili ženа pozivа muškаrce dа otkriju bogаtstvo premudrosti Božije u svetu i istoriji.
Summary Aleksandra Sladjana Milosevic
CIVILIZATION AND A WOMAN – MANLY WOMAN Vol. I and II
Ca combination of author’s authentic and encyclopedic
ivilization and a Woman – Manly Woman represents
literary work, written on 1732 pages, vol. I & II in textbook format. Author’s research and personal interests were the fields of psychology, mythology, religion, history, philosophy, sociology, art, anthropology, and ethnology, as well as other similar scientific disciplines. Civilization and a Woman – Manly Woman chronologically portrays woman’s fate through the several thousand years long history, beginning with the ancient civilizations of Mesopotamia, Egypt, Judea, Greece, Rome, and Byzantium, through the Middle and New Ages, to the Modern and the Postmodern Period. The author unveils women’s social role, personal achievements, exponential psychological and creative advancement and the woman’s true nature, through myths, religion, art, philosophy and science.
Civilization and a Woman – Manly Woman considers and analyses relations to the female principle, from the creation of mythological and religious thought, to the emergence of psychologically and socially integrated woman of the modern era. Author presents an outlook and provides evidence of women’s part taking, not only in civilization periods, but also trans-culturally, following the women’s influence over the development of societies of different structures and heritage. “From the very conception of the human thought, creation of mythological consciousness was related to the belief in creative principle, identified with a woman and her reproductive powers. Archaic consciousness of prehistoric man is closer to the natural and divine, than to the one of today’s man, who has strayed into the society of deceit. Book Civilization and a Woman – Manly Woman has emerged out of the need to create a modern myth that could provide revision and re-articulation of human emotional and social world. This time around, focus of that renewal is a woman, her participation, role, contribution and influence. One of the goals of this reading is that by analyzing mythological stories with the means and the knowledge we possess nowadays, we could uncover and shed light on the repressed dimensions of the mythical meanings.” The author aims to revise woman’s historical and ontological contribution by taking us through historical eras, accentuating important women’s acts and introducing their individual biographies. “Thesis that Civilization and Woman – Manly Woman follows is that of an injustice committed towards a woman, who has been historically stripped off of her rights … All of our present is connected to the past.
All of our knowledge is a part of the entire knowledge of the human race. Hundreds of women on the pages of this book make a part of mine and of all our lives. History of humankind is summarized in each individual. History of women is summarized in each woman. I was writing Manly Woman in order to understand and explore that archetypal, inner world we all share,” says the author. The significance of the woman is undervalued but her part in creating the civilization could not be denied: “With her ability to create life, woman has phenotypically preserved the man. She brings him to life, feeds, nurtures, equips for life, instills awareness of truth, morality, values, she builds his masculine and human identity … both woman and man continue to live lives according to the instructions they have been given by their mother, therefore a woman is weaved in each act of humanity … But, continuous denial, devaluation and diminution of woman’s significance instigated the change of the matrix of human consciousness.” By bringing forward her thesis of invocation of the new Manly Woman archetype, the author presents an epochal and revolutionary new, ontologically potent and effervescent woman. She suggests vision of such a woman to become a “substitute for civilization’s lost myth,” proposing “the return of the faith in creation – return of the faith in woman.” “Manly Woman archetype evolved through the change of environmental circumstances on one side and synthesis of archetypal meanings, arche-images and instincts on the other, which under the inner and outer pressure had transmigrated from collective into individual unconsciousness,
consequently penetrating into the awareness and actuality of female being … The root of invocated Manly Woman archetype is the universal unconscious imprint of the wholeness of the female being which emulates trades of wisdom, creativity, emotionality, morality and nurturing.” This archetype represents a sum of woman’s potentials, synthesized into a symbolism of significant female mythical personalities, which appear integrated through the archetype invocation into a modern woman’s psyche. “Cosmogony forces usually identified with powerful goddesses happen to be unified into a totality of the female being,” states the author. The root of Manly Woman archetype, she finds in the archetypal image of the Great Mother, primordial force of creation, the source of nurturing and preservation of life. “Manly Woman archetype was invoked through the synthesis and evolution of several basic archetypes. The archetypal image of the Manly Woman becomes present in the female mind through the unified characteristics of mythical beings, goddesses, semi-goddesses and heroines who are a connection with her past and future, but also through the later convictions derived from the Christianity. Old images had evolved and continued their development through the present, becoming symbolic places of knowledge integration.” The author gives analytic deciphering of the male-female relations and gender conflict, which, according to her, keeps the civilization in a trap of misunderstanding and destruction, thus immobilizing human potentials. This book’s goal is to help woman’s affirmation and improve relations between the sexes. In order to achieve that goal, the author
claims that it is important to redefine gender roles and change organization of the future society. Although her intention is not to negate the myth of masculine power, she reminds us that the destructive impulses and the masculinity of the Western mind had become an obstacle to species’ evolution. She calls for the “creative, mysterious and feminine to be reintegrated into the very core of the human being, where in the primary state it had resided as the wholeness, as anima mundi (soul of the world).” The last, sixteenth chapter brings potential scenarios of the future societies, by pointing out the changes in human emotional experience of the world and his relation to the community and family. The author reminds us that we should abandon the emptiness and brutishness of the consumerism, give up on hyper-hedonism which is the cause of the inner division along the lines of matter and spirit, and call upon the man to search for the path of integration. As the author anticipates, in the end man must return to the ideals and create the Third Gender, spiritually invigorated, ethically sublimed, intellectually improved, whose characteristics are imbedded into the Manly Woman who had preserved the glory of the human race. She states that in her “understanding of the order of the Universe, she had tried to tie up the lost, or to untangle the knotted threads and to reposition the oneness into the realm of possibility … Consciousness is individual but it derives from the collective one. Individual consciousness belongs to the integral Universal consciousness into which it merges, apostrophized in the idea of God – Nature – Universe. Modern times and its mosaic truth neglect that wholesomeness,
which was rejected since the period of Enlightenment and its metaphysical quest for the all-encompassing truth, but the attitude towards the truth will change and the man will search for wholeness without which he is senseless and has no purpose.” The author is on the quest for qualities that could shape up synchronized, unified model so that more purposeful existence could be imbedded into the realities of the world. The author devotes special attention to the mythopsychology, delivering original interpretations on mythical metaphors and the way they are integrated into the structures of existence. “Mythological characters contain the elements of our lives, thoughts, emotions, worries, joys, presenting complementary polar opposites, fruitfulness and destruction, birth and death, good and evil. Analyzing the mythic stories, we can understand the inner psychological dynamism as well as the content of human unconsciousness that gives us the opportunity to establish which of these contents had survived and continued to be in effect within ourselves … Mythological and religious heroes represent the deepest structures of psychic reality that is conveyed to that practical, daily one.” She continues: “Mythic matrix is still alive in the human consciousness, so the modern society lives in the myths of its times that appear in the form of concepts, for instance, such is the Concept of Progress. One of such myths could be the idea of the Golden Age of prosperity or the local American Dream myth. The myths of resurrection or apocalyptical civilization scenario are ever so present. Revealing the secret of life and the Universe, elevating to a higher spiritual level through epoptia – the third
level of ritual act in Eleusinian Mysteries, I would compare with New Age ideology and similar quests for higher consciousness and effort to merge and reach the state of Oneness with the entire existence. Archetypal image of a man in Judeo-Christian God – Jesus Christ, man merged with God, has a parallel in Greek ritual god invocation, based on a desire to communicate with the divine. Tendency towards higher consciousness is a condition without which human existence becomes senseless, therefore the notion of God still maintains in the core of human beliefs.” The chapter on Christianity presents author’s unorthodox discourse on a woman’s potential participation in the development and preservation of Christian religious teaching, including among others, the proposition to allow women to take an active role and higher positions in the Church hierarchy, such as being ordained or being able to perform Church services, similar to those of deaconesses in the early Christian period. The message that permeates the literary work Civilization and Woman – Manly Woman is the one of abandoning the old models and discovering new roadmaps. The author rejects the deviations of a modern culture and embarks on the “search for truth beyond pragmatism, aiming towards universal and integral structure.” “The man,” she says, “must go upwards on the spiritual path in search for his intimate relation with nature and Universe, returning to the primordial, metaphysical unity.” The author analyses superposition of various concepts of society structures that encompass highly evolved mechanisms for exploitation of the human weaknesses, over his
emotional world, role assigning and family preservation. She says “the emergence of Intelligent Society of the future demands cognitive sophistication and taking control over the universal knowledge, as well as emergence of androgynous culture that annihilates gender polarities. In the structure of the Information Society and electronic democracy, in which we have already stepped into, competitive culture must be abandoned and positive homogenization should emerge, which could allow for the development of more just, spiritual society, providing us with equal chances for both genders.”
It is important to mention that, not only in Serbian, but also within the global literary accomplishments, no works are similar to the Civilization and Woman – Manly Woman, by its vision, systematization and all-encompassing approach. Besides author’s original thesis and concepts, particularly interesting for the domestic public, is the fact that the book contains significant new translations and data, almost unknown to the scientific community so far. The book is recommended for educational purposes in scientific disciplines it covers, for various educational levels. The author Alexandra Sladjana Milosevic had created this textually and visually rich work during the course of eleven years. She had also designed it and furnished the book aesthetically. Civilization and Woman – Manly Woman presents exclusive paintings by world famous artists, along with the author’s
works. The book is visually defined by a Gender Peace symbol, designed by the author, which summarizes her tendency to find “a valley of peace” in which both woman and man will rule together, respecting the principles of “equal-value and equal-importance.” The book we are presenting is a unique lexicon, psychological, sociological and epistemological study, whose fieldwork centers on interconnectedness of woman and human society, while revealing woman’s ontologically unused potentials. So, as the author concludes “driven away from the historical stage several thousand years ago, the world needs a woman more than ever. In a woman and a mother, humanity is already searching for itself, and within her it is going to regain the lost balance. The civilization of dramatic contrasts, interruptions, breakdowns, doubts, has its embracing, gentle but strong mother, which it has forgotten for a cosmic moment … There is no male or female truth, but it is only one, universal for both genders. There is neither male nor female science, history, arts, faith, because there is no male or female world. There is only one world, the mutual one. Whether we want it or not, we must share it … Pulsating forces of attraction and rejection, harmony and destruction, rule between the sexes. Those forces had come to existence out of the immense desire of a human to become wholesome – One.”
Translation from Serbian to English: A. Sladjana Milosevic Translation editing: PhD candidate: Olga Ravassi