Justuskwartier: een ontmoeting van eigentijds wonen en een historisch karakter
100% monument, 100% nu Een mijlpaal in de Nederlandse volkswoningbouw wordt het genoemd, met wereldwijd een notering in de top 10 van volkshuisvestelijke monumenten. Het geeft maar aan hoe bijzonder het door architect Michiel Brinkman ontworpen en in 1922 opgeleverde Justus van Effencomplex in Rotterdamse wijk Spangen is. Dat bijzondere was er echter lange tijd niet meer aan af te zien. Het huidige restauratieproject – dat voorjaar 2012 wordt afgerond – brengt daar verandering in.
B
rinkman kreeg in 1918 de opdracht om een woonvoorziening te ontwerpen waarmee de woningnood onder de werkende arbeiders deels kon worden opgelost. De architect kwam met een revolutionair ontwerp dat als voorbeeld voor veel latere gebouwen heeft gediend: een gestapelde en besloten woonblok met gemeenschappelijke voorzieningen zoals een bad- en washuis, groene binnenterreinen en, heel bijzonder, de revolutionaire ‘bovenstraat’. Dit is een ruim twee meter brede galerij waaraan de voordeuren van de bovenwoningen grenzen. “Absoluut een noviteit destijds. In het gebouw zaten twee goederenliften voor leveranciers. Bijvoorbeeld de melkboer en de groenteboer konden dus ook bij de bovenwoningen met hun producten aan de deur komen”, vertelt Joris Molenaar van Molenaar & Van Winden Architecten. Samen met Arjan Hebly van Hebly Theunissen Architecten is hij verantwoordelijk voor het restauratieplan.
Vinex-wijk avant la lettre Dat plan stamt uit 2000 toen de eigenaar van het complex, Woonstad Rotterdam, op zoek was naar ideeën om het in 1985 tot Rijksmonument benoemde bouwwerk nieuw elan te geven. “Ooit was Spangen een soort Vinex-wijk avant la lettre voor onder meer de iets beter betaalde arbeiders, lagere ambtenaren en onderwijzers. Het Justus van Effencomplex was echter de laatste jaren in verval geraakt en stond deels leeg”, vertelt Dominique Strörmann, regiodirecteur bij Woonstad Rotterdam. “We waren op zoek naar goede ideeën en dat leidde tot een prijsvraag.” Die dus werd gewonnen door Molenaar en Hebly. “Het complex was weliswaar in de jaren tachtig gerenoveerd waarbij de oorspronkelijke 264 kleine woningen werden samengevoegd zodat er nog 164 overbleven, maar het wooncomfort was niet meer van deze tijd”, aldus Arjan Hebly. “Bovendien was het gebouw wit gekeimd waarmee de authenticiteit verloren was gegaan.” Het voorstel van Molenaar en Hebly: neem het monument als uitgangspunt, breng het terug in oorspronkelijke staat en creëer zo een bijzondere woonomgeving afgestemd op de woonwensen van nu. Dominique Strörmann: “Dat idee sprak ons bijzonder aan. Het werd uitgangspunt van het project. ▼
Niet té schoon
Hij deed afbreuk aan de uitstraling van het monument, de in de jaren tachtig op de gevels van het Justus van Effencomplex aangebrachte witte keimlaag, en werd dus tijdens de huidige restauratie en verbouwing van het complex verwijderd. Daarvoor werd een beroep gedaan op ‘t Sticht Schoonmaakgroep, gevestigd in Utrecht en Amsterdam. Marcel van de Kraak legt uit hoe deze opdracht werd uitgevoerd. “Dat hebben er gedaan met een combinatie van heet water en stoom. Met behulp van een vlakstraalnozzle hebben we zo de keimlaag eraf gesneden. Voordeel was dat de gevels in de jaren tachtig waren gehybrofobeerd. De verf hebben we vervolgens opgevangen, verzameld en gerecycled. De volgende stap was het voegwerk verwijderen en het metselwerk met een lagedruksysteem zachtjes reinigen.” Bij het reinigen van een monument, geeft Van de Kraak aan, is het kiezen van de juiste methode en afstand waarop gewerkt wordt heel belangrijk. “Zodat beschadigingen worden voorkomen en het monument niet té schoon wordt. Het moet er niet als nieuw uitzien. Daarom waren er van te voren al tests gedaan en hebben wij aanvullend enkele proeven gedaan. Bovendien werken we bij een grote opdracht als deze steeds met vrijwel dezelfde mensen. Die weten al snel hoe ze het moeten aanpakken en zo zorgen we voor het gewenste resultaat.”
Nieuwe kozijnen voor Justus van Effencomplex Om te komen tot een goede isolatie en tevens een aangenaam wooncomfort werden de oude kozijnen in het Justus van Effen-complex verwijderd en vervangen door nieuwe met eenzelfde authentieke uitstraling. Het verwijderen gebeurde door Kruijswijk, het plaatsen van de nieuwe door Bogerd Bouw uit Leiderdorp. “In totaal gaat het om 2.500 kozijnen, een omvangrijke klus”, merkt Arjan Bogerd op. Om het werk goed te laten verlopen, zijn er continu drie medewerkers van het bedrijf actief bij het Justus van Effen-complex, zegt hij. “Die plaatsen zo’n 60 kozijnen per week, en zouden er zelfs nog meer – circa 80 – kunnen verwerken.” Bij een nieuwbouwwerk zou het stellen van de kozijnen met behulp van de waterpas gebeuren, aldus Bogerd, “maar dat is er hier niet bij. Het metselwerk is in de loop der jaren wat gezakt, is iets uit het lood waardoor het kozijn terugvalt. Daarom stellen we met de lat erlangs.” In week 46 moet het werk klaar zijn, zegt Bogerd, en dan kan Bogerd Bouw een bijzonder project aan zijn portfolio toevoegen. “In dit geval gaat het alleen om kozijnen, maar we kunnen klanten uiteraard op een heel complete manier van dienst zijn. We zijn van alle markten thuis, zowel restauraties als nieuwbouw.”
Bouwen aan monumenten
33
Gansstraat 143, 3582 EG Utrecht, telefoon (030) 2515799, telefax (030) 2511083 email: info@stichtschoonmaakgroep.nl Bankrelaties: F. van Lanschot Bankiers Utrecht rek.nr. 69.97.04.111, ABN AMRO Utrecht, rek.nr. 41.63.82.797, ING 305143
Zorgvuldig slopen
Gespecialiseerd in reinigingsactiviteiten
GEVEL-HOGEDRUKREINIGING EN IMPREGNERING, VOCHTSTRALEN, GRAFFITI-PREVENTIE,
•
Gevelreiniging door middel van hydrothermisch reinigen, vochtstralen, wervelreiniging, hogedruk- en stoomreiniging M.B.V. VOCHTSTRALEN, ALUMINIUMREINIGING EN CONSERVERING • Reinigen van tunnels, viaducten, bruggen, plaveisels, straatmeubilair etc. • Monumentenschoonmaak • Brand- en roetreiniging • Opleveringsschoonmaak • Tapijt- en meubelreiniging • Moluculaire luchtbehandeling bij stankoverlast • Verhelpen van waterschade bij wateroverlast • Demarkeren van wegbewijzering op asfalt o.i.d. BRANDSCHADE REINIGING EN RECONDITIONERING, TAPIJTREINIGING EN IMPREGNERING, DEMARKEREN
‘100% monument, 100% nu’ werd het motto van het restauratieproject: een monumentaal gebouw met weer de uitstraling van de jaren twintig, afgestemd op de woonwensen en met de energieprestaties van nu. “We mikken op mensen die het speciaal vinden om in een monument te wonen en die het intieme karakter van het complex kunnen waarderen”, zegt Strörmann. “We willen de collectiviteit die het gebouw met zich meebrengt ook faciliteren, bijvoorbeeld met een gezamelijke ruimte in het voormalige washuis. We zijn nog aan het uitzoeken hoe we dat gaan invullen.” Toen in 2009 de voorbereidingen waren afgerond en de financiën geregeld waren, werden eerst de toenmalige bewoners over de plannen geïnformeerd. Verder was er een rondleiding waarvoor ook oudbewoners werden uitgenodigd. Die werd volgens Strörmann massaal bezocht. “We hebben veel positieve reacties gekregen en merken dat het project leeft. Als het klaar is moet het Justuskwartier, zoals het dan gaat heten, de wijk Spangen een impuls geven.”
is hiervoor dus uitgangspunt. “Omdat er na de renovatie in de jaren tachtig in de woningen weinig meer authentiek was, is het complex tot op het casco gesloopt”, zegt Molenaar. “Verder is de destijds aangebrachte witte keimlaag verwijderd, zodat de Berlage-achtige baksteenarchitectuur en de ornamentiek weer goed zichtbaar werden en de oorspronkelijke uitstraling terugkregen. Doordat de gevels waren gehybrofeerd, wat je tegenwoordig niet zo gauw zou doen, was dat niet al te lastig, een geluk bij een ongeluk.” Arjan Hebly: “Ten behoeve van het moderne wooncomfort hebben we de gevels aan de binnenzijde verdikt, zodat er sprake is van een verbeterde isolatie. Vanuit dat oogpunt hebben we eveneens de aluminium ramen en kozijnen vervangen door nieuwe reconstructies in hout, voorzien van dubbele beglazing en een weggewerkte CO2gestuurde ventilatiestrip. Wel hebben ze de uitstraling van weleer.” Klimaatbeheersing in de woningen, geven de twee architecten aan, gebeurt door middel van warmte/koude-opslag en met behulp van vloerverwarming. “Het complex had in de jaren twintig al centrale verwarming, een bijzonderheid in die tijd. De installatie stond in de kelder van het badhuis; daar hebben we nu de warmte/koude-opslag gerealiseerd.”
Centrale verwarming
Transparant
In september vorig jaar werd begonnen met de sloopwerkzaamheden, die nagenoeg zijn afgerond, enkele maanden later met de eerste bouwactiviteiten. Het plan van Joris Molenaar en Arjan Hebly
Ooit bestond het Justus van Effen-complex uit 264 kleine woningen, met een oppervlakte van 50 m². Bij de renovatie in de jaren tachtig werd het merendeel van de woningen vergroot en bleven er 164 woningen over. ▼
We wilden diversiteit, een woonwijk voor uiteenlopende doelgroepen, met woningen van verschillende omvang, zowel koop en huur; ook sociale huur.”
Impuls
Kruiswijk Groep B.V. 't Sticht.indd 1
01-07-2010 16:49:18
www.bogerdbouw.nl info@bogerdbouw.nl
Bogerd Bouw van
t n e m u n o m
• Grondwerken • Asbestsanering Kruiswijk Groep B.V. Sloopwerken Kruiswijk B.V. • BorenGroep • Recycling Bodemsanering & zagen B.V. Kruiswijk Groep
Mobiel puinbreken & zeven • •Transport • Grondwerken Sloopwerken Asbestsanering
Kruiswijk Groep B.V. • •Grondwerken •• Asbestsanering Sloopwerken • Grondwerken • Recycling Sloopwerken Asbestsanering Bodemsanering Boren & zagen • • Recycling Bodemsanering Boren & zagen • •& • Transport Bodemsanering Boren & zagen Recycling Mobiel puinbreken zeven • Mobiel puinbreken & zeven • Transport • • Sloopwerken Grondwerken Asbestsanering Mobiel puinbreken & zeven Transport
Bodemsanering
•
Boren & zagen
Mobiel puinbreken & zeven
•
•
Recycling
Transport
tot
w u o b w u e i n
Kruiswijk werkt! Kruiswijk werkt!
Kruiswijk werkt! Kruiswijk werkt!
Kruiswijk werkt!
ACACIALAAN 8 2351 CC LEIDERDORP TEL 071 889 2751 MOB 06 48334961
Aangesloten bij O.S.B. ondernemersorganisatie schoonmaak en bedrijfsdiensten, algemene voorwaarden gedeponeerd ter griffie van de rechtbank te Utrecht, ingeschreven handelsregister KvK Utrecht nr. 30105124
Kijk op: www.kruiswijk.eu of bel: 0182 - 50 11 33 Kijk op: www.kruiswijk.eu of bel: 0182 - 50 11 33
Kijk op: www.kruiswijk.eu of bel: 0182 - 50 11 33 Kijk op: www.kruiswijk.eu of bel: 0182 - 50 11 33
De Kruiswijk Groep BV, een familiebedrijf gevestigd in Vlist, heeft zich sinds de oprichting in 1947 ontwikkeld tot een onderneming met als specialismen sloopwerk, grondwerk, asbestsanering, bodemsanering, boren en zagen, transport, recycling, mobiel puinbreken en zeven, groenvoorziening en boomverzorging. Ook voor het uitvoeren van sloopwerkzaamheden aan monumenten wordt Kruiswijk met enige regelmaat ingeschakeld, zoals bij het Justus van Effen-complex in Rotterdam. “Slopen is nooit zo maar rigoureus aan de slag gaan, zeker niet als het een monumentaal pand betreft”, legt uitvoerder Adriaan Houdijk uit. “We gaan zorgvuldig te werk zodat de goede onderdelen niet beschadigd raken.” Bij Justus van Effen moesten de gebouwen tot aan het casco gestript worden, onder meer om de tijdens de grootschalige renovatie in de jaren tachtig toegevoegde elementen te verwijderen. Wel moesten de karakteristieke gevels intact blijven. “We hebben ramen, deuren en kozijnen dan ook met beleid verwijderd”, aldus Houdijk. “Hetzelfde gold voor enkele slechte balkons, die hebben we met zorg gedemonteerd en met behulp van een kraan er uitgetild.” Kruiswijk begon vorig jaar oktober met de sloopwerkzaamheden, de aannemer startte twee maanden later met de bouw. “We hebben in één ruk doorgewerkt, dat moest ook wel om de aannemer niet in de weg te zitten. Het werk is volgens planning verlopen en op wat kleine zaken na inmiddels naar tevredenheid afgerond.”
“Zoals het in de jaren twintig bedoeld is” Smeed- en Constructiebedrijf Van der Vegt uit Meerkerk werd ingeschakeld om al het gietwerk bij het Justus van Effencomplex te demonteren en vervolgens te herstellen of te vervangen. Daarbij ging het onder meer om bijna 1.000 muurankers en verder trekstangen, hoekbeschermers en gietijzeren roosters. “Na het demonteren brengen we de toestand van het gietwerk in kaart. We kijken of het constructief nog in orde is. Aan de hand van die gegevens besluiten we in overleg of we herstellen of vervangen”, vertelt commercieel directeur Wesco Wijnen. Van der Vegt bracht verder in de woningen staalconstructies aan, noodzakelijk omdat er sprake was van samenvoeging en uitbreiding van woningen. “We hebben bijvoorbeeld draagconstructies bij doorbraken en gevellateien aangebracht. Al met al zo’n 75.000 kilo staal. In de trappenhuizen van het badhuis hebben we ter versteviging u-profielen en p-profielen verwerkt. Verder brengen we de oorspronkelijke muurleuningen in alle traphuizen terug. Die zijn gemaakt van gasbuis en bevinden zich nog in goede staat. Ze versterken het authentieke karakter van het complex. Iets wat met deze restauratie alle aandacht heeft. Als je het nu ziet, heeft het weer de uitstraling zoals die in de jaren twintig bedoeld is, alleen met het wooncomfort van nu.”
Bouwen aan monumenten
35
Ook nu werd er ingegrepen zodat er nog 154 woningen zijn overgebleven met een heel transparante opzet. De toekomstige bewoners kunnen kiezen uit een woonoppervlak van 50 m², 75 m² en 100 m² en een
rijk scala aan bijzondere woningtypen, waaronder vier lagen hoge ‘wolkenkrabbers’ van 200 m2. De authenticiteit van het complex is vooral terug te zien in de gevels, maar bijvoorbeeld ook in de diverse
trappenhuizen. Het complex laat zien dat architect Brinkman een achtergrond in de industriebouw had, aldus Joris Molenaar. “Dat zie je terug in het functionele ontwerp en het gebruik van beton voor de trappen en sommige vloerconstructies. Dat werd toen in de woningbouw niet gedaan.” In een deel van de trappenhuizen zal eveneens de baksteenstructuur uit de beginperiode terug te zien zijn. De voormalige goederenliften worden getransformeerd tot personenliften. Wat de kleur van de deuren en ramen aan de voorzijdes van de woningen betreft, zo merken Molenaar en Hebly op, dat was een hele zoektocht. In eerste instantie werd voor een blauwe tint gekozen, later – na verder onderzoek – werd dat groen. “Zo krijgen we het resultaat dat we beogen. Wie hier buiten rondloopt, ziet het monument uit de jaren twintig, wie naar binnen gaat ontdekt het wooncomfort van nu.” ■
(advertentie)
Voor méér dan alleen een product Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, trappen in (roestvrij)staal, al dan niet in combinatie met hout.
Aannemersbedrijf Huurman bv
adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met Restauratie, stalen ramen, hekwerken, Ontzorgen is ons motto! smeedwerk, constructie, uitvoering:
Vestiging Delft Buitenwatersloot 316 Postbus 87 2600 AB Delft Tel. 015 2141745 Fax 015 2130322
Voor méér dan alleen een product
Voor méér dan alleen een product trappen (roestvrij)staal, al dan niet combinatie met hout. Voorinméér dan alleen eenin product Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, trappen in (roestvrij)staal, Ontzorgen is ons motto! al dan niet in combinatie met uitvoering:
een een
hout. trappen in (roestvrij)staal, al dan niet in combinatie met hout. adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met uitvoering: uitvoering: Ontzorgen is ons motto! product
Ontzorgen is ons motto!
en, hekwerken, smeedwerk, constructie, Voor méér dan alleen een aal, al dan niet in combinatie met hout.
product
Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie,
en begeleiden, trappen van ontwerp tot en metal dan niet in combinatie met hout. in (roestvrij)staal,
n is ons motto! adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met uitvoering:
Ontzorgen is ons motto!
AANNEMERSBEDRIJF HUURMAN
36
Bouwen aan monumenten
Vestiging Dordrecht Einsteinstraat 67 3316 GG Dordrecht Tel. 078 6521247 www.huurmandelft.nl mail@huurmandelft.nl
“We koesteren onze monumenten” Een van de projecten die in deze Bouwen aan Monumenten wordt beschreven is de restauratie van het Justus van Effen-complex in de Rotterdamse wijk Spangen. Het complex maakt met diverse andere monumenten en gebouwen met een bijzondere waarde onderdeel uit van het bezit van woningcorporatie Woonstad Rotterdam. Die gaat zeer zorgvuldig met deze gebouwen om, op een wijze waarbij authenticiteit en functionaliteit met veel aandacht bij elkaar worden gebracht. “We koesteren onze monumenten”, bevestigt Eric Smulders, woordvoerder van Woonstad Rotterdam. De corporatie is in 2007 ontstaan uit een fusie van het Woningbedrijf Rotterdam (opvolger van het in 1918 opgerichte gemeentelijk woningbedrijf) en De Nieuwe Unie. Met 50.000 woningen in portefeuille is Woonstad Rotterdam een grote speler in de Maasstad, waar het in 28 wijken actief is. Een belangrijk speerpunt in het beleid is vernieuwing van woningen en wijken waarvan de houdbaarheidsdatum is verstreken. Op die manier levert de corporatie een bijdrage aan de verbetering van de leefbaarheid ter plekke. Naast sloop en nieuwbouw – een kostbare oplossing – wordt ook vaak gekozen voor restauratie en renovatie. Zeker waar het waardevolle bebouwing betreft. “Als het om gebouwen gaat die onderdeel uitmaken van ons cultureel erfgoed, proberen we sloop zo veel mogelijk te vermijden”, geeft Eric Smulders aan. Dat was, merkt hij op, enkele decennia geleden wel anders. Niet alleen met negatieve gevolgen, want de stad heeft er zijn moderne karakter en zijn aansprekende skyline door gekregen. Maar ten tijde van de drang tot ingrijpende stadsvernieuwing in de jaren zeventig en tachtig is menig bijzonder gebouw gesneuveld onder de slopershamer. “Gedurende de na-oorlogse bouwdrift werd wel eens vergeten – ook door woningcorporaties – dat een gebouw niet per se hoeft te worden gesloopt en dat een opknapbeurt ook een mooi resultaat tot gevolg kan hebben. Zo’n gerenoveerd of gerestaureerd gebouw draagt bij aan de herkenbaarheid en aantrekkelijkheid van de wijk. Dat besef is er tegenwoordig gelukkig wel.” Smulders noemt vervolgens enkele voorbeelden van recente of lopende projecten waarbij aansprekende en monumentale panden – de monumenten in het bezit van Woonstad Rotterdam stammen veelal uit eind negentiende, begin twintigste eeuw – met oog voor hun verleden zijn opgeknapt. Zoals de woningen aan de twee straten bij het Aagje Betjeplein. “Die hebben een eigentijdse indeling gekregen, maar de gevels hebben we hun vroegere karakter teruggegeven.” Een soortgelijke aanpak werd gevolgd aan de Sleephellingsstraat op het Noordereiland. Hier staat een uit de negentiende eeuw stammend woningblok. De gevels hebben hun authentieke karakter teruggekregen, de woningen zelf zijn eigentijds en comfortabel. “Achter die negentiende-eeuwse gevels is heel veel rekening gehouden met duurzaamheid en energiebesparing.” Panorama Dillenburg in Rotterdam-Zuid is eveneens een voorbeeld van een aanpassing waarbij met zowel heden als verleden rekening wordt gehouden, zegt Smulders. “Het oorspronkelijke gevelbeeld wordt bewaard, terwijl het pand zelf een moderne functie krijgt.” Verder zijn in de wijk Bloemhof de in de jaren twintig gebouwde woningen opgeknapt, huizen die onderdeel uitmaken van de eerste generatie betonwoningen in ons land. En zo zijn er nog diverse voorbeelden te noemen, zegt Smulders, daarbij onder meer verwijzend naar het verderop in dit blad beschreven Justus van Effen-complex. “Vanaf de jaren negentig zijn corporaties, maar ook andere partijen, de waarde van monumenten steeds meer gaan inzien. Vanaf dat moment groeit het aantal restauratieprojecten. Waar vroeger aan het eind van de levensduur een gebouw zonder nadenken werd gesloopt, daar wordt nu eventueel naar een alternatieve oplossing gekeken. We zijn met z’n allen tot het besef gekomen dat historische gebouwen, ook als ze minder dan honderd jaar oud zijn, betekenis voor de inwoners hebben en karakter aan een stad geven.”
Echo van het verleden De gevels van het Justus van Effen-complex krijgen weer hun oorspronkelijke uitstraling, voor het buitengebied had landschapsarchitect Michael van Gessel een iets andere insteek in gedachten. Dat wordt niet in de oude staat teruggebracht, maar ondergaat een transformatie. “Waarbij rekening wordt gehouden met de historische situatie en er een soort echo van het verleden ontstaat”, aldus van Gessel. “Midden door het gebied, opgesplitst door het voormalige badhuis, loopt een openbare weg. Tussen die weg en de woningen liggen binnenhoven. Die bestonden vroeger uit tuintjes dicht bij de woningen en plantsoenen wat verder er vanaf.” Van Gessel geeft aan dat de tuinen niet meer terugkomen. In plaats ervan komt een wandelpad langs de huizen. De rest wordt een opgetild gazon. De brede, gemetselde rand wordt van dezelfde steen als de gebouwen. Op deze vlakken kan gespeeld worden en aan de randen komen informele zitplaatsen. “Geen privéterrein meer, maar groen dat zo veel mogelijk voor collectief gebruik is bestemd en is afgestemd op de gebouwstructuur.” Om het groen zo transparant mogelijk te houden komen er geen struiken – “groene muren” zoals Van Gessel ze omschrijft – maar een variëteit aan bomen. “Met verschillende bladsoorten en in allerlei kleurschakeringen. Zeker vanaf de bovenverdieping zal dat een fascinerend aanblik op de kruinen opleveren. Qua omvang blijft het groen hetzelfde, maar in een andere verhouding en met een allure die past bij het opgeknapte monument.”
Bouwen aan monumenten
37