natuurstenen hageland
2  I  voorwoord
Keimooi Hageland De natuursteen geeft het Hageland zijn unieke karakter. Je vindt hem in de heuvels, in de prachtige eeuwenoude gebouwen en in de holle wegen, in de natuurgebieden en op de velden, in de bodem van de wijngronden. Kortom, in de eigenheid van de streek. De mooiste kerken - van chocolade lijkt wel - werden in Demergotiek gebouwd met ijzerzandsteen. Zonder deze steen waren er geen Hagelandse wijn of zoete perziken. Meer naar het zuiden kom je in de streek van het kwartsiet van Tienen en de Gobertange. Kwartsiet is een keiharde steenlaag van 55 miljoen jaar oud. Al gegeerd in de steentijd, toen onze voorouders er pijlpunten van maakten. Halfweg vorige eeuw werden de kasseibaantjes er mee aangelegd. De Gobertangesteen was een gegeerde en dure bouwsteen met internationale allures. De steen duikt op in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen en zelfs in De Waag in Amsterdam. De natuurstenen van de streek inspireerden de Hagelanders tot het bakken van lekkere ijzerzandsteenkoekjes, tot sterke verhalen, tot heerlijke wijn en de mooiste wandelingen. Een toeristische troef, zoveel is zeker. Aan jou om te ontdekken. In deze brochure doe je genoeg inspiratie op voor een steengoed bezoek aan het Hageland! Monique Swinnen, Voorzitter Toerisme Vlaams-Brabant
Inhoud 04 Ouder dan de prehistorie Natuursteen in het Hageland
GROENE GORDEL LEUVEN
BRUSSEL
HAGELAND
VLAAMS-BRABANT
08 Stenen spotten Recht uit Hagelandse bodem 12 Ijzerzandsteenkoekjes Een hartige herinnering aan de ijzerzandsteenheuvels 13 Uitneembare Gids Wandelingen en fietsroutes 17 Draven langs stenen Te paard door het Hageland 18 De andere kant van Natuursteen Ontdek de Hagelandse stenen op een andere manier 20 Slapen tussen de stenen van het Hageland Natuursteenlogies
“ Kunnen stenen zomaar iets vertellen? Kan een huis leven op den duur? Met mysteries onze geest gaan kwellen? Ons betrekken in een avontuur? ”
© Het Huis Anubis
22 Het geheim van hagelandse wijn Terroir van ijzerzandsteen 24 Bierstenen Over Gobertange en Hoegaardse Witte 26 Steengoede verhalen Over weerwolven, geesten en duivels 28 publicaties en adressen
4 I geschiedenis
Ouder dan de prehistorie
Gravure Lovensteen © Stadsarchief Hagelands Historisch Documentatiecentrum Tienen
N at u u r s t e e n i n h e t H a g e l a n d
geschiedenis  I  5
55 miljoen
Kwartsiet
Kwartsiet van Tienen Deze grijze, harde steenbank is ongeveer 55 miljoen jaar oud. Ze bevindt zich in de ondergrond van de Getevallei. Deze steenlaag is anders dan andere kwartsieten. Meestal wordt kwartsiet gevormd door zandsteen die onder hoge druk en temperatuur verhardt. De Tiense kwartsieten zijn echter sedimentaire gesteenten waarbij zandkorrels aan elkaar kleven en
Kwartsietgroeve Overlaar
zo een steenlaag vormen. De lijm die de zandkorrels aan elkaar kleeft, bestaat uit bijna zuiver kwarts. Pijlpunten
Kwartsiet van Wommersom is een speciaal geval
Groeve Rommersom
binnen de groep van de Tiense kwartsieten omdat de steen een fijnere, vuursteenachtige textuur heeft. Ze is ook gemakkelijker te bewerken en daardoor was ze gegeerd in de prehistorie
Steenbijl
toen mensen er hun pijlpunten en harpoenen van maakten. Keiharde slijpsteen
Het Tiense kwartsiet werd vooral als slijpsteen gebruikt voor het polijsten van stenen bijlen of als maalsteen voor het malen van graan. Later, tot in de veertiende eeuw, werd kwartsiet gebruikt als bouwsteen in kerken, kastelen en kapellen. Stilaan namen de Gobertangesteen en de baksteen het over als geliefd bouwmateriaal.
6 I geschiedenis
45 miljoen
Gobertange We gaan even 45 miljoen jaar terug in de tijd. Het Hageland lag toen in een ondiepe baai aan de zuidoostrand van de zee. Het klimaat was dat van een idyllische vakantieplek: mediterraan tot subtropisch. In de zee krioelde het van het leven. leefden van de steenontginning en gaven hun kennis door van vader op zoon. Miskom gobertange stapelmuur
De schelpen en skeletten van haaien en andere zeedieren zorgden voor een stevige laag kalk op de zeebodem. De zee verdween over de miljoenen jaren heen, maar de kalk bleef in de zanderige bodem achter. De kalkdeeltjes werden opgepikt door het grondwater, dat op den duur oververzadigd geraakte en de kalk terug afzette. Zo ontstonden horizontale steenban-
Nerm gobertangesteen
ken in de ondergrond. Soms langgerekte banken, dan weer verspreide schollen, zelden dikker dan twintig centimeter.
Gobertange detail
is er tot op vandaag een openluchtgroeve actief. De ontgonnen stenen worden gebruikt bij restauraties van historische gebouwen.
Openluchtgroeve
De steen werd genoemd naar het Waals-Brabantse dorp Gobertange, net over de taalgrens niet ver van Hoegaarden. Het was ooit de belangrijkste ontginningsplaats van deze kalkzandsteen. In de buurt
Vader op zoon
De steen werd al in de twaalfde eeuw gebruikt als bouwsteen. De ontginning gebeurde op twee manieren: afgravingen in openlucht en ondergrondse groeves. Hele generaties
De groeves leken op de steenkoolgroeves: een centrale schacht naar beneden tot voorbij de onderste steenbank – soms 25 meter diep – en daarop horizontale galerijen waar de steen uitgekapt werd. Dankzij de massale ontginning van de dure steensoort was grond kopen in de streek een veilige investering. Verschillende kerkelijke instellingen begonnen uit economische overwegingen gronden aan te kopen tussen Hoegaarden en Jodoigne, waar de steen het meest voorkomt.
gobertange
geschiedenis I 7
5,4 miljoen 2,4 miljoen
Ijzerzandsteen
IJzerzandsteen De roestbruine ijzerzandsteen is een geschenk van de zee. Tijdens het Tertiair – 65 tot 1,8 miljoen jaar geleden jaar geleden – kwam de zee tot diep in wat nu België is. Tot aan de stad Diest. dat voor een stuk uit ijzer bestaat. De zandkorrels klitten samen en het ijzer oxideerde: de ijzerzandsteen was geboren.
IJzerzandsteenheuvel
Romeinse kelders
In het Hageland vormde deze ‘Diestiaanzee’ grote zandbanken. Ongeveer 5,4 miljoen jaar geleden trok deze zee zich op korte tijd terug waardoor het waterpeil in onze streken daalde en de zandbanken plots bloot kwamen te liggen. Het zand van de Diestiaanzee bevatte een hoog percentage van het mineraal glauconiet
Steenkappers
Steenkot Kelbergen
De Diestiaanheuvels geven het Hageland zijn karakter. In de prehistorie werden ze gebruikt als uitzichtpunt, zoals blijkt uit archeologische vondsten op de Beninksberg in Rotselaar. De Romeinen gebruikten de ijzerzandstenen om hun wijnkelders mee te bouwen, en toen de steden in de tiende en elfde eeuw op-
kwamen, steeg de vraag naar de gemakkelijk te ontginnen steen. De kerken die in de late middeleeuwen in ijzerzandsteen werden gebouwd, kregen een eigen stijlvorm: de Demergotiek. Restauratie
Tegen de twintigste eeuw waren deze kerken aan restauratie toe en de oude ijzerzandsteengroeves werden heropend. De laatste groeve, op de Eikelberg in Gelrode, sloot in 1972 de deuren.
8  I Stenen spotten
Recht uit Hagelandse bodem
Stenen spotten
stenen spotten I 9
Sint-Catharinakerk in Diest
levendbarende hagedis
Wijnmuur
Koninginnepage
scherming werden de muren vaak met leem of kalk bedekt. De SintCatharinakerk in het begijnhof van Diest had tot midden vorige eeuw een wit pleisterlaagje.
IJzerzandsteen Van goedkope bouwstenen tot Demergotiek
Overal waar je kijkt in Noord-Hageland, duikt de roestbruine kleur van ijzerzandsteen op. In de holle wegen, op heuvelflanken, in kerken, kastelen en tuinmuurtjes. Al sinds de Romeinse periode is de steen een geliefd bouwmateriaal. De sterke schollen waren maar te rapen dus de Hagelanders maakten er gretig gebruik van.
De grotere stenen werden gedolven in groeves en verwerkt in statige gebouwen, kerken en torens zoals de Maagdentoren van Zichem. Demergotiek. Zo heet de bouwstijl van de kerken die sinds de dertiende en veertiende eeuw in ijzerzandsteen gebouwd werden. Mooie voorbeelden hiervan zijn de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Aarschot en de SintSulpitiuskerk in Diest.
Onze-lievevrouwekerk Aarschot Maar ook de kerken van de dorpen rond de steden zijn opgetrokken in ijzerzandsteen, zoals de Sint-Martinuskerk van Wezemaal en de Romaanse toren van de Sint-Catharinakerk van Kortrijk-Dutsel uit de elfde eeuw. De bewerkte gedolven stenen zijn egaler dan de schollen, maar vaak ook brozer en zachter en dus ook gevoeliger voor verwering. Als be-
Wijnmuur
Op de Wijngaardberg in Wezemaal wordt al in de middeleeuwen aan wijnbouw gedaan. Over de top loopt een anderhalve kilometer lange muur van ijzerzandsteenschollen. Die werd gebouwd
"Als bescherming werden de muren vaak met leem of kalk bedekt." tussen 1814 en 1825 om de wijnranken te beschermen tegen wilde dieren en gure noordenwind. De wijnmuur is vandaag een beschermd monument.
Hilltopping Diestiaanheuvels laten water niet zomaar doordringen. De stenen houden warmte vast en geven die ’s nachts vrij. Goed voor de wijnranken, maar ook voor de natuur. Deze unieke biotoop is een waardevol leefgebied voor de hazelworm, de levendbarende hagedis, struikheide en brem. En vlinders zie je hier met honderden. De koninginnenpage fladdert naar de heuveltoppen op zoek naar een partner. Hilltopping, heet dat.
10 I Stenen stenen spotten
Sint-Lambertuskerk in Overlaar Sint-Laurentiuskerk in Goetsenhoven
weetje: de suikerfabriek van Tienen is gebouwd op een oude kwartsietgroeve.
Kwartsiet Hard van karakter
Waarom telt het Hageland nog zoveel echt oude kerkjes? Omdat ze gebouwd werden met Tiens kwartsiet, een bijzonder harde steensoort. De oudste delen van de Sint-Lambertuskerk in Overlaar dateren al uit de negende en tiende eeuw. Probeer dat maar eens met een baksteen vol te houden. De hardheid van het kwartsiet maakt de steen moeilijk te bewerken. Vanaf de veertiende eeuw kozen de
Hagelandse steenkappers liever voor de wat zachtere Gobertangesteen en het kwartsiet verloor plots aan belang. Die omscha-
"De steensoort is sierlijker en oogt 'rijker' dan de roestbruine ijzerzandsteen." keling kan je nog perfect vaststellen in de toren van de Sint-Laurentiuskerk in Goetsenhoven. Vanaf de
derde verdieping waren de bouwers het harde kwartsiet beu. De hoekstenen voor de top werden vervangen door Gobertange.
Sint-Lambertuskerk Overlaar Kwartsietbank
Napoleonkopjes
De harde steen bleef wel populair als straatbedekking. Tot in de jaren 1950 werd het Tiense kwartsiet ontgonnen als kasseisteen. De ‘rosse Napoleonkopjes’ zoals ze hier gekend zijn, vind je nog in de hele streek terug.
Monoliet Hoegaarden
Sint-Laurentiuskerk Betekom
stenen spotten I 11
weetje: Architect Horta was een fan van de witte kalksteen. Hij gebruikte ze in zijn bekendste huizen in art nouveaustijl in Brussel.
Fronton Abdij van Averbode
Gobertange Internationale allures
De bleke toren van de Sint-Gorgoniuskerk in Hoegaarden is een baken in het landschap. Een fraai voorbeeld van wat een goede architect met de witte Gobertangesteen kan aanrichten. De steen is al sinds de twaalfde eeuw een gegeerde bouwsteen. De Abdij van Averbode kocht toen percelen grond op in de buurt van Hoegaarden, alleen om de witte stenen te kunnen gebruiken. De Onze-Lieve-Vrouw-tenPoelkerk van Tienen werd vrijwel helemaal opgetrokken in Gobertangesteen.
De steensoort is sierlijker en oogt ‘rijker’ dan de roestbruine ijzerzandsteen. Duurder ook, waardoor de steen niet massaal gebruikt werd maar diende als hoeksteen, gevelbekleding of sierelement, of om speklagen aan te leggen tussen de ijzerzandsteen. Deze speklagen zijn trouwens een typisch kenmerk van de Demergotiek. Te spotten in de Sint-Laurentiuskerk in Betekom. Exportproduct
De ontgonnen stenen waren al in de late middeleeuwen tot ver buiten
Abdij van averbode het Hageland gegeerd. De ontgonnen Gobertange ging de kar op richting Leuven of Mechelen, en daar de boot op. Zo duikt de steen op in de Sint-Romboutskathedraal in Mechelen, de OnzeLieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen, zelfs tot in Amsterdam waar ze gebruikt werd bij de bouw van De Waag, oorspronkelijk een stadspoort uit de vijftiende eeuw. In Nederland was de steen in die tijd een duur importproduct dat een gebouw de nodige uitstraling gaf. Het kreeg er de naam ‘Brabants arduin’.
Onze-LieveVrouw-tenPoelkerk
12 I streekproducten
E e n h a r t i g e h e r i nn e r i n g aan de ijzerzandsteenheuvels
IJzerzandsteenkoekjes
‘Wel zanddeeg. De geelrode crumbling op de ronde koekjes is gemaakt van bloemsuiker, eieren, bloem en boter. Meer verklap ik niet.’ Het recept van de ijzerzandsteenkoekjes werd uitgedokterd door de bakkersfamilie Rubbens. Grootvader Rubbens start-
‘Neen, echte ijzerzandsteen zit er niet in’, lacht bakker Jean-Marie Stuckens geheimzinnig, terwijl hij een nieuwe lading van de ronde koekjes de oven in schuift. te zijn bakkerij in TieltWinge al in 1932 met uitzicht op de Hagelandse ijzerzandsteenheuvels.
Meer info op bakkerijrubbens.be
Kleindochter Ingrid Rubbens liet de bakkerij drie jaar geleden over aan collega Jean-Marie, ook geboren en getogen in het Hageland. ‘Ik heb de traditionele recepten en de liefde voor streekproducten met veel plezier overgeno-
men’, vertelt Jean-Marie. ‘Ik maak Tieltse appeltartelet, de Tieltse koek en veel meer lekkers. Ambachtelijk en met respect voor wat de Hagelandse natuur ons geeft. De ijzerzandsteenkoek is geliefd bij elke bezoeker.
De kleur van de crumbling herinnert hen aan de rode ijzerzandsteen van de Hagelandse heuvels.’ Je kan het Hageland ook letterlijk proeven in de bakkerij. Het Hagelandse streekbrood en het Hagelandse boerenbrood zijn gemaakt met bloem van graan dat op de Hagelandse velden is geteeld, gemalen door molens Vandenbempt uit Sint-Joris-Winge.
uitneembare gids
naar de toren van de Sint-Corneliuskerk van Gelrode of de anderhalve kilometer lange wijnmuur op de Wijngaardberg. Deze wandeling volgt de knooppunten van het Wandelnetwerk Hagelandse Heuvels. Kies voor de korte lus of voor een langere versie.
Een andere wandeling langs ijzerzandsteen vertrekt aan het Bezoekerscentrum van de Hagelandse wijn, is 4 km lang en volgt de knooppunten 6 - 61 - 63 - 62 - 6. Meer info op rlnh.be/publicaties. 20
28
40
1,5
Wijngaardberg
61
1,1
60
0,4
60
63
Wijnmuur
Wezemaal
25
0,6
40
0,6
0,5
65
40
66
30
1,7
27
1,4
62
Rot
A2 - E314
20
166
1,4
1,2
0,5
1,3
1,7
0,9
0,7
0,5
40
0,3
139
1,1
0,7
Uilenberg 0,7
40 0,4
119 0,7
57 15
138
60
60
0,7
135
60
60 0,7
136
0,6
1,1
137
0,3
1,5
KAART EN INFOGIDS
0,6
118
0,2
117
0,6
52
53
1
0,2
1
0,4
75
0,3
0,9
0,2
120 116
114 40
60 Speelberg
75
140
0,4
0,4
1,4
113
16
1,4
1,2
0,3
0,3
0,5
52
1,8
121
115
0,6
0,5
112
1,8
0,6
58
60
80
0,2
80
60
0,5
2,8
4,8
60
60
60
5
141
134
Kratenberg
0,1
14 13
48
0,6
125
1,1
0,3
0,5
54 0,3
51
40
Rodeberg
0,4
75
17
77,5
Bleekbos
0,3
0,9
1,1
0,5
0,5
110 80
Chartreuzenbos
0,5
111
53
0,5
142 0,6
40
47 0,8
122
PLEZIER
60
Lindenbos
12
Bos
154
152
151
0,4
40
1,7
18
19
60
55 Ronde 0,6
0,4
Molenberg
2,2
56
60
133
0,7
1,2
17 Chartreuzenberg
60
60
47 Schoolbergen
49
143
51
144
0,2
46 40
0,5
1
Bezoekerscentrum Kasteel van Horst
0,7
1,6
1,4
0,3
12
Lemingberg
Plein
0,7
123 124
WANDEL
0,9
0,4
0,4
109
49
Sint-Pieters-Rode
132
Kortrijk-Dutsel
20
20
300KM 60
0,7
0,9
0,2
108
40
1,8
0,8
Nieuwrode 43 42
150
1
0,3
131
127 126
107
1,2
145
50
0,6
20
1
0,2
0,5
1,5
13
46
0,7
0,5
20
1,2
0,4
1
0,3
Dutsel
60
0,5
44
1,9
130
128
0,8
Meesberg
60
Kratenberg
149
0,3
0,5
0,4
16
11
161
0,8
147
148
0,6
0,3
18
0,5
163
40 0,9
40
0,5
45
129
21
Dubbele holle weg
Wandelnetwerk Hagelandse Heuvels, 300 km wandelplezier, kaart en infogids te koop aan 9 euro in de toeristische infokantoren, boekhandels en www.toerismevlaamsbrabant.be/publicaties
0,1
146
1 de Winge
Dunbergbroek
106
HOLSBEEK 19
10 20
8,5km: 7 - 73 - 79 - 704 - 78 - 77 - 76 - 72 - 7 13km: 7 - 73 - 79 - 704 -78 - 77 - 76 - 72 - 66 65 - 63 - 64 - 74 - 71 - 7
165 164
0,4
22
0,1
602 601
1,7
0,6
0,7
1,5
68
20
69
0,7
15
60
Beninksberg 29
1,1
603
20
104
0,8
1,2
40
0,5
0,2
1,3
WAND
HAGELA ELNETWER K NDSE HEU VELS 105
0,7
103
102
160
60
40
1,7
60
67
23
2,4
0,8
26
Kloosterbroekbos
21
40
6
24
0,7
Bezoekerscentrum van de Hagelandse Wijn
1,6
Vertrek aan de Moedermeule in Gelrode voor een wandeling door het land van de ijzerzandsteen. Je beklimt typische Hagelandse getuigenheuvels zoals de Eikelberg in Gelrode en de Wijngaardberg in Wezemaal. Op beide heuvels vind je nog de sporen van groeves waar de ijzerzandsteen werd gedolven. Die stenen werden dan gebruikt bij de bouw van kerken, pastorijen en andere belangrijke gebouwen. Kijk maar eens
8,5 of 13 km
0,3
Natuursteenwandeling
77,5
Linden 60
1,3
Sint-Bernard
80
60
60
2012 |
2014
9 EURO
20
40
40
2
Wijnmuur
3
Holle weg
4
Eikelberg getuigenheuvel
5
Eikelberg groeve
6
Holle weg in de Papenakkerstraat
7
20 Sint-Corneliuskerk Gelrode: toren in ijzerzandsteen
jn
ve
5
t raa
7
2,1
Gelrode
IJzerzandsteenwandeling Moedermeule Hondsheuvel 3, Gelrode
at
erlo
at W
wandelroute (verhard) wandelroute (kassei) ijzerzandsteengroeve
60
Hondsheuvel
74
60
Donkerstraat
40
40
8
0,
1,2
3
A
a str os
wandelroute (onverhard)
40 1,1
0,2
7
os Klarenb
64 0,7
9 N1
wijngaard
72
uitzicht natuurdomein
1,6
verboden voor honden
60
Wijngaardberg
0,4
2
0
1
63
0,5 0,6
65
0 km
1,7
66
© Toerisme Vlaams-Brabant
4
Rot N
Helle g at Noord
40
61
at
76
71 g we en
Kloeseb 1,4
De r gen tstr a at
20
40
0,1
77 78 0,5
Pas too r
6
704
ee
t rgs
Be
40
ak b Heila
4 Eikelberg
aan seb aar Rill
te es ots
2
0,
73
k
eg nw ee st se jk di en
u Le
79
1,2
Wijngaardberg groeve
gi Be
1
h sc ar
Liedeberg
9
N1
eg nw tee es s n
Papenakker str a
Legende nummers
40
1000 m
b aa n Jo r d Sint-Jansstraat
6
14
M o
Hoksem
onsem
Sint -Ja nss traa t
k ee at nb nstra le ro B
Piepelb ergstra at
t raa nst Bro
7
nst Bro
aa rs tra a
aat str len Mo
1 5,
rs el
t raa
Ke
5
t
17
4
St.-Ermelindisstr.
ers Wav
4,1
weg erse steen Wav
Meldert
8
Sint-Katarina-Houtem Ti
ek be en
at
at tra gs er sb Bo
l Mo
a str se en
them Hau
Meldertbos
Wa ver ses tee nw eg
Tra ms tra at
Kaute
3
Ne
rm
5,4
ek kbe roe ek
e
b oor Sch
rm b Ne
l’Écluse
N 0 km
Basiscartografie ©Nationaal Geografisch Instituut Brussel – www.ngi.be – toelating A2611
1000 m
2
traat les Wa
rhof
Sint-Jor isstraat
uitneembare gids
Fietstocht ‘Natuurstenen uit de Getevallei’ 15 km
Natuursteenroute
Oorbeek start
16
De Tuinen van Hoegaarden Houtmarkt g 1 we en 3320 te Hoegaarden
es ks ee rb fietsknooppunt o O
Tijdens deze pittige fietstocht maak je kennis met de Gobertangesteen en het kwartsiet van Tienen, de typische gesteenten uit de Getevallei. Je komt door idyllische beekvalleitjes, davert op kasseistroken – in kwartsiet – en gaat recht op de trappers naar de mooiste uitkijkpunten. Onderweg ontdek je de natuurstenen op verschillende manieren: in de muren van oude gebouwen, in de kasseiwegen en de grenspalen, in holle wegen en als keien op de akkers.
fietsroute fietsroute kassei
E4
0 - fietsroute autovrij A3
g nwe tee ses
fietscafé
dagattractie ve rla
ar
Wil je nog verder trappen? Vraag dan de fietskaart van deze route voor extra fietslussen. Te verkrijgen bij het Regionaal Landschap Zuid-Hageland (www. rlzh.be) en de toeristische diensten van Hoegaarden en Tienen. Of download de fietsroutes uit Noord-Hageland via www.rlnh.be/publicaties en fiets langs ijzerzandstenen heuvels, monumenten en groeven.
Gr oo
tO
bezoekerscentrum brouwerij toeristisch infopunt © Toerisme Vlaams-Brabant
1
Houtmarkt
De kloeke toren van de Sint-Gorgoniuskerk aan de Houtmarkt in Hoegaarden is opgericht in obertangesteen, net als tal van andere fraaie gebouwen rond het plein.
e
r rlaa
et
Ove
Grote G
ein Kl
Tiensestra at
aat str
aat
tr es al W
16
Nermbeek
In de vallei van de Nermbeek werd eeuwen geleden volop steen ontgonnen. De Sint-Antoniuskapel ziet er dan wel oud uit, het gebouwtje werd pas in de jaren 1970 gebouwd. De natuurstenen werden gerecycleerd van de oorspronkelijke kapel die moest wijken voor wegenwerken.
E. Our ystraat
tor Pas ijstr.
1
start
Al te na
Tuinen van Hoegaarden
Grote Get e
str. uis
tr. yss D tze o el s t ra a t Pu . A
Gemeenteplein Houtmarkt
Al te na
HOEGAARDEN
Ka
Ga sth
2
ke n
at tra
lve r
St oo pk en
’t Wit Gebrouw
ss
Tiense straa t
ke n
3
De fietskaart Vlaams-Brabant, 1800 km fietsplezier, kaart en infogids te koop aan 9 euro in de toeristische infokantoren, boekhandels en www.toerismevlaamsbrabant.be/publicaties
k uisb e e Paan h
Holle wegen
In de berm van deze holle weg komt een laag gobertangesteen aan de oppervlakte.
uitneembare gids
Bezienswaardigheden 5
Kasseiweg
Daveren met de fiets over kasseien in Tiens kwartsiet. In de volksmond heeft men het over de ‘rosse Napoleonkopjes’. 4
Meldert
De vierkante donjon van Meldert dateert uit de dertiende eeuw en is gebouwd in Gobertangesteen. Net als de toren van de Sint-Ermelindiskerk die al uit de twaalfde eeuw dateert.
6
Sint-Janskerk
De romaanse Sint-Janskerk is volledig gebouwd in Gobertange en Tiens kwartsiet. De toren uit de twaalfde eeuw is uniek: op de spits staat niet alleen een haan maar ook een hen. Speur ook naar natuursteen in de gevels van de watermolen van Hoksem. 8
Marollenkapel
Deze kapel ligt op het plateau van Hauthem op 104 meter hoogte, op een kruispunt van fiets- en wandelwegen. Een rustplaats met een heel mooi uitzicht over de streek.
7
Monument WOII
Dit oorlogsmonument ter herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog is een monoliet van kwartsiet.
paardrijden I 17
Draven langs stenen
" Puur avontuur in het groen van de Beninksberg en de Wijngaardberg."
T e pa a r d d o o r h e t H a g e l a n d
Op de rug van een paard, stapvoets of in volle galop door de velden en bossen van het Hageland. Over bruine heuvels
Het geeft een onmetelijk gevoel van vrijheid. De landelijke streek telt meer dan 430 kilometer ruiteren menpaden, zowel voor beginners als voor gevorderden. Een originele manier om de natuursteen in het Hageland te spotten. Probeer de Kasteel van Horst ruiterroute (27km) maar eens uit: je vertrekt aan de donjon – in Gobertangesteen – van deze fabelachtige waterburcht en draaft meteen de roestbruine heuvels van ijzerzandsteen in. Puur avontuur in het groen van de Beninksberg en de Wijngaardberg. Hou onderweg halt aan de Sint-Martinuskerk van Wezemaal en laat je hand over de ijzerzandstenen glijden. Voel je krassporen? De bedevaarders
van vroeger verzamelden het gruis van de stenen om het te mengen met water en op te drinken. Ze geloofden dat het mengsel een geneeskrachtige werking had. Dan liever een terrasje doen onder de kerktoren. Kletterende hoeven
Andere ruiterroutes brengen je door het land van de Gobertange en het Tiense kwartsiet, zoals het SintErmelindispad, een ruiteren menroute (21 of 25 km), die flirt met de taalgrens. Vertrekpunt is de Memelhoeve in Meldert, waar de hoeven kletteren op de kasseien van kwartsiet op de binnenkoer. De route slingert door open velden en holle wegen tot aan het Mollendaalbos in Bierbeek, een uitloper van het Meerdaalwoud.
Meerdaalwoud
De 16 ruiter- en menroutes van het Hageland vind je in een handig overzichtskaartje op www.verliefdopvlaamsbrabant.be. Hier kan je de routekaarten en gps-bestanden gratis downloaden en meteen op pad gaan.
Kasteel van Horst
18  I  origineel vervoer
On t d e k d e H a g e l a n d s e stenen op een andere manier.
De andere kant van natuursteen
origineel vervoer I 19
Met de scooter, e-bike of 2PK
Geosite Hoegaarden
Huifkartocht Landen Wandel door een versteend bos Hoegaarden
De versteende bomen van de geosite Goudberg in Hoegaarden zijn overblijfselen van een prehistorisch, subtropisch moerasbos. Wandel door de tijd en ontdek wat 55 miljoen jaar evolutie met de ondergrond doet. Ezelstocht
Citygolf Tienen Met de luchtballon
Kan je de natuursteen van het Hageland vanuit de lucht spotten? De ballonvaarders in het Hageland nemen je mee op een ballonvaart over de streek. Onvergetelijk mooi. info@balloonflights.be www.balloonflights.be info@rainbowballooning.be www.rainbowballooning.be
Luchtballon
Op de rug van een ezel Zoutleeuw - Diest
Een balletje slaan Tienen/Aarschot/Diest
Trek met de ezels van Den Dolaard als metgezel door de Getevallei, een stukje mooie natuur met natte graslanden, oude bossen, holle wegen en poelen. In de dorpen onderweg kan je speuren naar natuursteen in de oude muren. Op de rug van de ezeltjes van natuurboerderij het Bolhuis in Diest kan je dan weer een deel van NoordHageland verkennen.
Tijdens een spelletje City Golf in groep ontdek je de stad en haar eeuwenoud, natuurstenen patrimonium op een heel toffe manier. Sla een balletje op het binnenplein van het Aarschotse begijnhof, in de schaduw van de SintSulpitiuskerk van Diest of van monument naar monument in Tienen.
www.bolhuis.be info@bolhuis.be www.dendolaard.be info@dendolaard.be
0498 39 56 94 info@city-golf.be www.city-golf.be
Toerisme Hoegaarden Houtmarkt 1 3320 Hoegaarden 016 76 78 43 detuinenvanhoegaarden@ telenet.be gemeentehoegaarden.be
Geocaching over de heuvels
Een gps-ontvanger leidt je op een speurtocht over de heuvels van ijzerzandsteen. De geocaching is een originele fietstocht, een educatieve en actieve gezinsuitstap. Te downloaden op de website van het Regionaal Landschap Noord-Hageland. www.rlnh.be
Volg één van de Horstroutes op een snorrende scooter, een hippe e-bike of een retro 2PK. Je vertrekt aan het kasteel van Horst langs wijngaarden, kastelen en prachtige vergezichten. De ijzerzandsteen is hier nooit ver weg. Wulmersumsesteenweg 155 3300 Tienen 016 76 68 14 reservatie@locadream.be www.locadream.be
In de huifkar Landen
Met paard en huifkar trek je door het typische landschap van het Hagelandse Haspengouw, langs indrukwekkende vierkantshoeves, kerkjes en kastelen, opgetrokken in de stenen uit de ondergrond. Bezoekerscentrum Rufferdinge Molenbergstraat 4 3400 Landen 011 88 34 68 diensttoerisme@landen.be www.landen.be
20 I Natuurstenen logies
N at u u r s t e e n l o g i e s
Slapen tussen de stenen van het Hageland 1
Kasteelhoeve Wange
De oude muren van deze duurzaam gerenoveerde vierkantshoeve vertellen je wat er in de bodem zit: de klei en leem van de bakstenen, de Gobertange in de sierelementen, tuffeau of tufsteen in de zuidoostelijke buitenmuur. De roestbruine kasseistenen op de indrukwekkende binnenplaats zijn het oersterke kwartsiet van Tienen. Vraag de brochure
1
waarin het hele verhaal van natuursteen in en rond de kasteelhoeve wordt verteld. De hoeve werd in 2012 en 2013 genomineerd als beste maatschappelijk verantwoorde toeristisch ondernemer in Vlaanderen. Je vindt er de luxe van een hotel, het comfort van een seminariecentrum en de charme van het Hageland. Logies voor 25 personen.
Eliksemstraat 26, 3400 Wange | 016 78 84 42 info@kasteelhoevewange.be | www.kasteelhoevewange.be
2
2 1
1
2
Alphahotel
Dit familiale hotel met 18 kamers in het hartje van Tienen is gevestigd in een fraai burgerhuis, helemaal opgericht in Gobertangesteen. Het ligt op wandelafstand van het station en de Grote Markt, ideaal dus voor een historische stadswandeling met natuursteen als leidraad. Leuvensestraat 95 3300 Tienen 016 82 28 00 info@alphahotel.be www.alphahotel.be
Natuurstenen logies I 21 4
3
B&B L’Epicurie
Vanuit de zonnige ontbijtruimte kijk je over de kwartsietkasseien op de fraaie binnenkoer van deze vierkantshoeve. Outgaarden is één van de dorpen waar deze hardsteen te vinden is. In de deurbogen en als sierstukken in de gevels zie je Gobertange. L’Epicurie telt vijf moderne gastenkamers. Hoogstraat 13 3321 Outgaarden 0488 26 33 18 info@lepicurie.be www.lepicurie.be 4
Heerlijckyt van Elsmeren
5
De Schuur van Babel
4
5
Het dorpje Meldert is een van de belangrijkste vindplaatsen van de witte kalksteen Gobertange. Je ziet de steen in de deur- en poortbogen van de Schuur van Babel. Dit warme gastenverblijf met zes kamers is ingericht in een oude schuur die helemaal werd opgeknapt. De omgeving is prachtig, je zit midden in de idyllische vallei van Babelom.
3
5
4
Babelomstraat 5 3320 Meldert 0499 26 69 77 info@deschuurvanbabel.be www.deschuurvanbabel.be
7 6
De Memelhoeve
De majestueuze toegangsdreef brengt je naar een eeuwenoud landgoed. Het werd duurzaam verbouwd tot inspirerend seminariecentrum met zeven vergaderzalen en 26 gastenkamers. De rustieke kasseiwegen in Tiens kwartsiet en de deur- en raamstijlen in Gobertange zorgen voor tijdloze accenten. De Gete ligt vlakbij. De rivier was eeuwen geleden de geknipte aanvoerroute voor de bouwstenen.
Geniet van de beslotenheid van de binnenkoer – in kasseien – van deze typische vierkantshoeve. Er zijn slechts twee gastenkamers, dus de rust is gegarandeerd. De eigenaars vertellen je graag alles over de Gobertangesteen die je in de bodem én in het gebouw zelf vindt. Vergeet je fiets niet, dan kan je aanpikken op de fietsroute die je langs nog meer natuurstenen pareltjes brengt.
Vanuit de 25 sfeervolle kamers kijk je uit over het kabbelende water van de Demer. Dit eeuwenoude watermolencomplex is een comfortabel hotel dat letterlijk steunt op de roestbruine ijzerzandsteen. Een loopbrug langs de sluizen brengt je naar brasserie ’s Hertogenmolens en het terras dat wel lijkt te zweven boven het water.
Weg op Halen 2 3450 Geetbets 011 69 68 75 info@heerlijckyt.org www.heerlijckyt.org
Overhemstraat 27 3320 Meldert 016 76 60 24 maritaschreurs@gmail.com www.memelhoeve.be
Demerstraat 1a 3200 Aarschot 016 67 98 03 aarschot@lodge-hotels.be www.hertogenmolens.be
7
’s Hertogenmolens
7
6
22  I  Hagelandse wijn
T e r r o i r va n i j z e r z a n d s t e e n
Het geheim van Hagelandse wijn
hagelandse wijn I 23
Fiets de Wijnroute Deze dubbele fietslus vertrekt aan het magnifieke Kasteel van Horst en brengt je naar de zuiderse wijnhellingen van ijzerzandsteen. De Wijnroute volgt de knooppunten van het Fietsnetwerk VlaamsBrabant. Vertrek aan knooppunt 65 aan de voet van het Kasteel van Horst.
Waarom gedijen de druivenranken zo goed in het Hageland? Het geheim schuilt in de bodem! Op de Uilenberg in SintPieters-Rode – hartje Hageland – inspecteert wijnbouwer André Goemans zijn druivelaars. De rijpende ranken met de druivenrassen Sirius, Regent en Johanniter leveren later op het jaar frisse Uylenbergher op. ‘3500 ranken, goed voor 5000 flessen wijn op een goed jaar’, vertelt André. ‘Maar zonder de ijzerzandsteen zou dat niet lukken. De steen slorpt de warmte van de zon op
zodat het ook ’s avonds aangenaam zacht blijft. Daardoor kunnen de druiven nog wat narijpen. De complexe bodem van ijzerzandsteen, leem, klei, mergel en zand geeft de wijn haar complexiteit.’ 1500 uren zonneschijn
Een gemiddelde wijngaard heeft 1800 tot 2000 uren zon nodig per jaar. Vroegrijpe witte druiven hebben echter voldoende aan 1100 uren. In ons land schijnt de
zon gemiddeld 1500 uren per jaar, daarom rijpen er vooral witte druivensoorten in het Hageland. De gemiddelde jaartemperatuur van 11°C en het extra duwtje dat de ijzerzandsteen geeft, maakt van het Hageland één van de meest noordelijke wijngebieden van Europa. Al sinds de middeleeuwen trouwens. In de twaalfde eeuw heeft Godfried I, Hertog van Brabant, een wijngaard in Leuven, en in de dertiende eeuw duiken
Wijngaardbergwandeling Vertrek aan het Bezoekerscentrum van de Hagelandse Wijn in Wezemaal voor een klim naar de Wijngaardberg. De Wijngaardbergwandeling is 8 km lang en volgt de knooppunten van het wandelnetwerk Hagelandse Heuvels. Knooppunten 6-62-63-65-74-64-61-6. Bezoekerscentrum van de Hagelandse wijn, Kerkstraat 16, 3111 Rotselaar (Wezemaal) | T 016 61 64 40 toerisme@rotselaar.be | www.rotselaar.be/toerisme
de eerste wijngaarden op in Aarschot, Diest en Hoegaarden. Sinds 1997 is Hagelandse wijn officieel erkend als ‘kwaliteitswijn met gecontroleerde oorsprongsbenaming’.
Lus 1: 65-98-99-29-82-64-63-65
Hagelandse perziken
In de Schuur
Het microklimaat van de naar het zuiden gerichte hellingen in combinatie met de warmteabsorberende ijzerzandsteen is ook ideaal om perziken te telen. Rond 1900 werden de eerste perzikbomen geplant in Gelrode. De zoete vruchten vielen in de smaak, de vraag steeg en tot midden jaren 1960 was het Hageland dé perzikstreek bij uitstek. Enkele tegenvallende oogsten en de concurrentie met de Italiaanse en Franse perzikexport zorgden ervoor dat er sindsdien veel telers afhaakten. Toch groeien er in Gelrode nog steeds heerlijk zoete Hagelandse perziken aan de bomen.
Grotestraat 12a 3118 Werchter 0478 44 55 47 fab.janssens@skynet.be www.indeschuur.be
Lus 2: 65-98-97-74-73-5-65
Logies in de buurt
Room48 Torenhoflaan 48 3110 Rotselaar 016 77 27 37 room48@telenet.be www.room48.be
Het verhaal Aarschotsesteenweg 99 3110 Rotselaar 016 84 66 46 info@bedandbreakfasthetverhaal.be www.bedandbreakfasthetverhaal.be
Kampeerautoterrein Recreatiedomein Ter Heide Vakenstraat 18 3110 Rotselaar 016 89 29 90 info.terheide@sportoase.be www.sportoase.be
24  I  hoegaarden
Pierre Celis en burgemeester Huon
O v e r G o b e r ta n g e e n H o e g a a r d s e W i t t e
Bierstenen
hoegaarden I 25
Pierre Celis De Witte van Hoegaarden is een begrip in ons bierminnende land en ver daarbuiten. De traditie om witbier te brouwen is eeuwenoud. In 1758 telde Hoegaarden liefst 38 brouwerijen. Omdat de landbouw vrijgesteld werd van zware belastingen, floreerde die en het overschot aan tarwegraan verdween in de productie van het troebele witbier. In 1957 sloot de laatste witbierbrouwerij de deuren, maar Hoegaardier Pierre Celis blies de traditie in 1966 nieuw leven in. Zijn vroegere brouwerij is nu deel van AB Inbev. Grondwatergeheimen?
Wat zorgt voor de zachte smaak van het Hoegaardse witbier? Is het de mengeling van koriander, sinaasappelschil en hop? De tarwe of gemoute gerst? Zeker,
kracht put uit de witte Gobertangesteen die in de bodem zit. In de muren
Probeer De Witte maar eens uit Hoegaarden te halen. Het lukt niet, en dat zou wel eens te maken kunnen hebben met die andere witte, de Gobertangesteen. maar er blijkt meer aan de hand in Hoegaarden. In 2006 besloot de brouwersgroep de productie van de Witte van Hoegaarden te verhuizen naar Jupille. Geen goede
keuze, bleek al snel. In Jupille kregen de brouwers het witbier maar niet op punt. De kleur zat mis, de smaak ook, er dreigde plots een tekort aan witbier. ‘De Witte staat of
valt met het grondwater’, klonk het bij bierspecialisten. Nog geen jaar later werd de Hoegaardse Witte als vanouds weer in Hoegaarden gebrouwen, met water dat zijn
Die Gobertangesteen zit ook in de muren van het Kouterhof, een sfeervol restaurant dat deel uitmaakt van de Brouwerij van Hoegaarden en waar duchtig gekokkereld wordt met witbier. In het bezoekerscentrum ’t Wit Gebrouw vlak ernaast beleef je de geschiedenis en het brouwproces van het wereldberoemde witbier. Ook in de muren van het Nieuwhuys vind je de witte Gobertangesteen. Dit oudste huis van het dorp is een gezellige taverne en huisbrouwerij waar Jan Dewachter en Mieke De Backer hun bieren Alpaïde, Rosdel en het witbier Huardis brouwen. www.twitgebrouw.be www.nieuwhuys.be
Vier Hagelandse logies om lang uit te slapen na een avond met De Witte De Schuur van Babel
Celismolen
Memelhoeve
B&B L’Epicurie
Babelomstraat 5 3320 Meldert 0499 26 69 77 info@deschuurvanbabel.be www.deschuurvanbabel.be
Klein Overlaar 75 3320 Hoegaarden 0472 81 30 91 info@celismolen.be www.celismolen.be
Overhemstraat 27 3320 Meldert 016 76 60 24 maritaschreurs@gmail.com www.memelhoeve.be
Hoogstraat 13 3321 Outgaarden 0488 26 33 18 info@lepicurie.be www.lepicurie.be
26 I verhalen
O v e r w e e r w o lv e n , g e e s t e n e n d u i v e l s
Steengoede verhalen
verhalen I 27
Wim Collin
Als de stenen van het Hageland konden praten … dan zou je huiveren van angst. Wim Collin is een geboren verteller. Met zijn vertelgezelschap Hikke Takke Toe diept hij de mooiste en spannendste verhalen op uit de wereld tussen fantasie en werkelijkheid. En de Hagelandse stenen spelen daarbij een belangrijke rol. Groepen van vrienden of collega’s kunnen met Wim mee op de Rienstienwandeling. ‘Rienstienen zijn de oude grensstenen die de percelen in het Hageland afbakenen’, vertelt Wim. ‘Rien verwijst naar de Rijn, de uiterste grens van de beschaving volgens de Romeinen. Het zijn grote stenen van Gobertange die soms al decennia lang of veel langer de velden bewaken. Veel rienstienen zijn verdwenen door ruilverkavelingen, maar de stenen die er nog lig-
Duivelsschuur
Rienstien
gen kennen de lugubere geheimen van het Hagelandse platteland.’ Kwelgeesten en roversbendes
Tijdens een tocht door de Hoegaardse holle wegen vertelt Wim wat de stenen ’s nachts door de velden zien dwalen. ‘Verhalen van hongerige weerwolven, van dwaallichtjes en kwelgeesten’, weet Wim. ‘Ze dateren van de tijd dat de streek nog dichtbebost was.
Roversbendes vonden in de dichtbegroeide bossen een veilige schuilplaats en maakten de streek onveilig. De angst zat er in bij de Hagelanders. Bij het haardvuur ontstonden de meest gruwelijke vertelsels. Een bekend verhaal is dat van de Duivelsschuur in Bierbeek. Waar gebeurd, althans volgens de Hagelanders.’
zijn ziel zou de duivel de schuur in één nacht tijd bouwen. Maar toen de gehoornde werker de laatste stenen in de nok van het dak wilde passen, kraaide de haan. De duivel slaakte een vloek en verdween zonder de ziel van zijn slachtoffer. Toen de duivel was verdwenen, kwam de vrouw van de
De Duivelsschuur
Het speelt zich af rond het jaar 1685. De oogst was goed en de pachter kreeg niet alle graan gestockeerd in zijn schuur. Hij riep de hulp in van de duivel om de schuur groter te maken. In ruil voor
Tip: het ABC van de Demervallei Trek met een gids door de Demervallei en hij vertelt je de mooiste verhalen van vroeger en nu over de streek. Daarvoor rekent hij op de boeiende vertelbox ‘het ABC van de Demervallei’ van het Regionaal Landschap Noord-Hageland. Vraag ernaar in de toeristische diensten van alle Demergemeenten, in Huize Ernest Claes in Zichem of in het bezoekerscentrum Webbekoms Broek in Diest.
pachter de hoek om met de haan in haar handen. Ze had het dier gewekt om hem vroeger aan het kraaien te krijgen. Met succes. Of de duivel voorgoed verdwenen is uit het Hageland, dat moet je zelf ontdekken tijdens de Rienstienwandeling. Als je durft. www.hikketakketoe.be
Colofon Deze brochure is een initiatief van Toerisme Vlaams-Brabant vzw i.s.m. Regionaal Landschap NoordHageland – Regionaal Landschap Zuid-Hageland | april 2014 Beleidsverantwoordelijke: Monique Swinnen Concept en coördinatie Gonda Craeninckx
publicaties
Copywriting Bart Claes (www.wartaal.be)
Groene Gordel & Hageland Magazine
Vormgeving ABSOLUUT
Abonneer je via www.toerismevlaamsbrabant.be/ publicaties, zo krijg je twee keer per jaar de magazines gratis in je bus en mis je zeker niets! Brochure_steensoorten_vs16.qxp:Layout 1
26-10-2012
16:48
Je wil echt alles ontdekken in dat stukje VlaamsBrabant, waar je toevallig of zeer bewust terechtgekomen bent? Dan is deze kaart van Vlaams-Brabant een onmisbaar document. Je vind er de 25 leukste plekjes waar iets moois of interessants te ontdekken valt en waar u zeker even moet halt houden. De kaart is ook viertalig Nederlands, Frans, Duits en Engels. Vraag je gratis exemplaar via www.toerismevlaamsbrabant.be/publicaties
Page 1
Brochure natuursteen
kwar tsiet en
N AT U U
Wettelijk Depot: D/2014/4058/03 Cartografie Elke Feusels,
RSTEN
gobertange
EN UIT ZUIDH
AG E L A
ND
Rijkelijk geïllustreerde brochure over ontstaan, ontginning en gebruik van natuurstenen uit Zuid-Hageland: Tiens kwartsiet en Gobertangesteen. Meer info op www.rlzh.be
Druk Antilope Deze publicatie is met de grootste zorg samengesteld. Toerisme Vlaams-Brabant vzw is niet aansprakelijk voor eventuele wijzigingen en/of onnauwkeurigheden in de opgenomen gegevens.
Fietsroute natuursteen
Maak kennis met de natuurstenen uit de Getevallei tijdens een pittige maar prachtige fietstocht. Meer info op www.rlzh.be
Natuurstenen uit de FIETS KAAR
Getevallei
T
IJzerzandsteen, een ijzer-sterke troef voor Noord-Hageland
Ontdek in deze brochure meer over de historiek en aard van de ijzerzandsteen in Noord-Hageland aan de hand van beelden en verhalen. Vraag je gratis exemplaar via rlnh.be/publicaties/ brochures
Een bezoek plannen aan het Hageland? Onze toeristische diensten helpen u graag voort. Surf naar www.toerismevlaamsbrabant.be en vind er de contactgegevens en openingsuren van al onze infokantoren in het Hageland onder de rubriek ‘Over Ons’.
Europees landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.
V.U.: Toerisme Vlaams-Brabant vzw, Provincieplein 1, 3010 Leuven, O.N.: 0422 667 404
Fotografie © Toerisme VlaamsBrabant, Lander Loeckx, Raymond Billen, Toerisme Hoegaarden, Rainbow Ballooning, Luk Collet – straffestreek.be, Buitenbeeld – Jelger Herder, Peter Roels – Focus, dienst Cultuur Vlaams-Brabant, Harrie Spelmans, Lambrechts, Filippe Verdrengh, City Golf, Ezelstoeterij De Kwadenhoek, toerismedatabank Toerisme Vlaanderen, RLZH: Albert Guilluy, Frank Doperé, Jannes de Leest, Jules Robijns, Luk Umans, Natuurpunt Velpe-Mene, Robert Engels, Sofie Holsbeeks, Stadsarchief Tienen, Shutterstock, RLNH: Stefan Smets, Staf De Roover, Willy Bollens, Christiane Vanwinghe, Wouter Pattyn
Deze twee gratis magazines staan boordevol inspiratie en tips voor toffe uitstapjes, met uitgewerkte fiets- en wandelroutes waar je meteen mee op weg kan.
25 redenen om voor Vlaams-Brabant te vallen