1- C¸c yÕu tè c¬ b¶n "Mäi h×nh thÓ t-îng h×nh ®Òu b¾t ®Çu tõ mét ®iÓm cïng víi tÝnh dao ®éng cña nã. Khi ®iÓm di chuyÓn, ®-êng th¼ng h×nh thµnh - yÕu tè mét chiÒu. Khi ®-êng th¼ng di chuyÓn, mÆt ph¼ng h×nh thµnh - yÕu tè hai chiÒu. Vµ khi mÆt ph¼ng di chuyÓn, kh«ng gian sÏ xuÊt hiÖn - yÕu tè ba chiÒu. Ta cã b¶ng s¬ l-îc c¸c ®éng lùc biÕn ®æi ®iÓm thµnh tuyÕn, tuyÕn thµnh diÖn, diÖn thµnh kh«ng gian". Paul Klee "The Thinking Eye : The notebook of Paul Klee" , 1961.
1
Ch-¬ng nµy tr×nh bÇy c¸c yÕu tè c¬ b¶n cña h×nh thÓ trong trËt tù ph¸t triÓn tõ ®iÓm ®Õn tuyÕn, tõ tuyÕn ®Õn diÖn vµ tõ diÖn ®Õn khèi ba chiÒu. Mçi yÕu tè tr-íc tiªn ®-îc xem nh- lµ mét thµnh phÇn nhËn thøc, sau ®ã lµ mét thµnh phÇn thÞ c¶m trong ng«n ng÷ thiÕt kÕ kiÕn tróc. Lµ thµnh phÇn thøc c¶m, ®iÓm - tuyÕn - diÖn - khèi cã thÓ kh«ng ®-îc tr«ng thÊy mµ ®-îc c¶m thÊy. Trong khi nã hoµn toµn kh«ng tån t¹i nh-ng chóng ta vÉn cã thÓ nhËn thøc ®-îc nã - mét ®iÓm giao cña hai tuyÕn - mét tuyÕn bao quanh mÆt ph¼ng - mét mÆt ph¼ng giíi h¹n khèi vµ mét khèi chiÕm gi÷ kh«ng gian. Lµ thµnh phÇn thÞ c¶m trªn giÊy hay trong kh«ng gian ba chiÒu, c¸c yÕu tè nµy trë thµnh h×nh thÓ víi ®Çy ®ñ c¸c ®Æc tÝnh: chÊt liÖu, h×nh d¸ng, kÝch th-íc, mÇu s¾c, kÕt cÊu bÒ mÆt. Khi lÜnh héi nh÷ng h×nh thÓ nµy trong m«i tr-êng, chóng ta cã thÓ nhËn biÕt ®-îc sù tån t¹i cña c¸c yÕu tè c¬ b¶n: ®iÓm, tuyÕn, diÖn vµ khèi trong cÊu tróc cña nã.
2
Víi vai trß lµ thÕ hÖ s¬ khai cña h×nh thÓ:
§iÓm: chØ ra mét vÞ trÝ trong kh«ng gian
Mét ®iÓm ph¸t triÓn thµnh TuyÕn víi c¸c ®Æc tÝnh: -
ChiÒu dµi
-
Ph-¬ng h-íng
-
VÞ trÝ.
Mét tuyÕn ph¸t triÓn thµnh DiÖn víi c¸c ®Æc tÝnh: -
Dµi vµ réng
-
H×nh d¸ng
-
BÒ mÆt
-
ChiÒu h-íng
-
VÞ trÝ
Mét diÖn ph¸t triÓn thµnh Khèi víi c¸c ®Æc tÝnh: -
Dµi, réng vµ chiÒu s©u.
-
H×nh thÓ vµ kh«ng gian
-
BÒ mÆt
-
ChiÒu h-íng
-
VÞ trÝ.
3
Mét ®iÓm ®¸nh dÊu mét vÞ trÝ trong kh«ng gian. Nãi chung, ®iÓm kh«ng cã chiÒu dµi, chiÒu réng, chiÒu s©u v× vËy nã cã tÝnh æn ®Þnh, tÝnh h-íng t©m vµ tÝnh ®¼ng h-íng. Víi vai trß lµ yÕu tè c¬ b¶n cña h×nh thÓ, mét ®iÓm cã thÓ x¸c ®Þnh: -
§iÓm ®Çu vµ ®iÓm cuèi cña mét ®-êng th¼ng.
-
§iÓm giao cña hai ®-êng th¼ng
-
C¸c ®iÓm gãc giao nhau cña mÆt hay khèi.
-
Trung t©m cña mét vïng (ph¹m vi). MÆc dï mét ®iÓm hoµn toµn kh«ng cã h×nh d¸ng hay h×nh thÓ nh-ng sù tån t¹i cña ®iÓm vÉn ®-îc nhËn biÕt trong tr-êng nh×n. T¹i vÞ trÝ t©m cña m«i c¶nh, ®iÓm mang tÝnh chÊt tÜnh t¹i, æn ®Þnh, nã cã kh¶ n¨ng tæ chøc c¸c yÕu tè xung quanh nã vµ chÕ ngù toµn khu vùc. Khi ®iÓm dÞch chuyÓn khái vÞ trÝ trung t©m cña khu vùc (vïng), khu sÏ trë nªn n¨ng ®éng h¬n vµ b¾t ®Çu t¹o nªn sù tranh chÊt trong tr-êng nh×n. Do ®ã t¹o nªn mét søc c¨ng thÞ gi¸c gi÷a ®iÓm vµ khu vùc xung quanh.
4
Mét ®iÓm kh«ng cã kÝch th-íc. Do ®ã ®Ó ®¸nh dÊu mét vÞ trÝ trong kh«ng gian, mét ®iÓm ph¶i ®-îc ph¸t triÓn vÒ chiÒu cao, theo d¹ng tuyÕn, nh-: cét, ®¸i t-ëng niÖm, th¸p, BÊt cø mét yÕu tè cét nµo nh- vËy ®Òu cã d¹ng ®iÓm khi quan s¸t trªn mÆt b»ng nªn còng bao hµm tÝnh chÊt thÞ c¶m cña mét
Piazza del Campidogio, Rome, Michelange T-îng Marcus Aurelius c-ìi ngùa ®¸nh dÊu trung t©m cña kh«ng gian quy ho¹ch nµy.
®iÓm. C¸c d¹ng ®iÓm th«ng th-êng kh¸c còng chia sÏ nh÷ng ®Æc tÝnh thÞ c¶m nh- vËy.
§-êng trßn
Trô trßn
H×nh cÇu
Mont S. Michel, France, thÕ kû 13 5
Hai ®iÓm sÏ x¸c ®Þnh mét tuyÕn, kÕt nèi chóng. MÆc dï hai ®iÓm nµy giíi h¹n cho tuyÕn mét ph¹m vi nhÊt ®Þnh, nã còng cã thÓ ®-îc xem nh- mét ph©n ®o¹n cña mét tuyÕn v« tËn.
Ngoµi ra hai ®iÓm còng cã thÓ gîi nªn mét trôc vu«ng gãc víi tuyÕn kÕt nèi vµ trë thµnh mét trôc ®èi xøng, thËm chÝ nã cã thÓ v-ît tréi h¬n nhê chiÒu dµi kh«ng h¹n chÕ cña m×nh. Tuy vËy, tuyÕn kÕt nèi vµ trôc vu«ng gãc ®Òu cã -u thÕ h¬n h¼n c¸c tuyÕn qua hai ®iÓm.
6
Hai ®iÓm ®-îc thiÕt lËp trong kh«ng gian bëi c¸c cét ®øng hay h×nh thÓ h-íng t©m, cã thÓ v¹ch râ mét trôc th¼ng. §ã lµ ph-¬ng c¸ch s¾p xÕp ®Ó sö dông trong suèt c¸c thêi kú lÞch sö ®Ó tæ chøc h×nh thÓ vµ kh«ng gian.
Torri, Ise Shrine, Mie Prefecture, Japan, A.D. 690
Trªn mÆt b»ng, hai ®iÓm cã thÓ x¸c ®Þnh mét cæng vµo cho phÐp sù l-u th«ng tõ n¬i nµy sang n¬i kh¸c. Khi ph¸t triÓn theo chiÒu ®øng, hai ®iÓm sÏ x¸c ®Þnh c¶ mÆt ph¼ng cæng vµo vµ lèi vµo vu«ng gãc víi nã.
The Mall, Washington, D.C. lies along the axis established by the Lincoln Memorial, the Washington Monument and the United States Capitol Building
7
Mét ®iÓm më réng sÏ t¹o thµnh tuyÕn. Mét tuyÕn cã chiÒu dµi nh-ng kh«ng cã chiÒu réng lÉn chiÒu s©u. Trong khi mét ®iÓm hoµn toµn æn ®Þnh th× mét tuyÕn ®-îc m« t¶ nh- sù di chuyÓn cña ®iÓm, cã kh¶ n¨ng biÓu hiÖn chiÒu h-íng, sù l-u th«ng vµ sù ph¸t triÓn.
TuyÕn lµ mét yÕu tè ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong sù h×nh thµnh c¸c cÊu tróc thÞ c¶m.
TuyÕn cã thÓ ®-îc sö dông ®Ó: - Nèi, liªn kÕt, chèng ®ì, bao che hay xuyªn qua c¸c yÕu tè. - M« t¶ c¸c gãc hoÆc t¹o nªn h×nh d¸ng cho c¸c diÖn.
- Nèi khíp c¸c mÆt ph¼ng.
8
MÆc dï vÒ b¶n chÊt, tuyÕn chØ cã mét chiÒu kÝch th-íc, nã còng ph¶i cã mét ®é dµy nhÊt ®Þnh ®Ó cã thÓ ®-îc nh×n thÊy. Nã ®-îc xem lµ mét tuyÕn, ®¬n gi¶n v× cã chiÒu dµi v-ît tréi so víi chiÒu réng. §Æc tÝnh cña mét tuyÕn c¨ng hay mÒm, m¹nh mÏ hay yÕu ít, chÆt chÏ hay rêi r¹c ®-îc x¸c ®Þnh bëi nhËn thøc cña chóng ta vÒ tû lÖ dµi/réng, vÒ ®-êng bao hay tÝnh liªn tôc cña nã.
ThËm chÝ sù lÆp l¹i cña c¸c yÕu tè t-¬ng tù hay gièng nhau, nÕu ®ñ liªn tôc, còng cã thÓ ®-îc xem nh- lµ mét tuyÕn. Lo¹i tuyÕn nµy cã chÊt l-îng kÕt cÊu bÒ mÆt kh¸ ®Æc biÖt. Sù ®Þnh h-íng cña tuyÕn ¶nh h-ëng ®Õn vai trã cña nã trong cÊu tróc nh×n. Trong khi mét tuyÕn ®øng biÓu hiÖn mét tr¹ng th¸i c©n b»ng (t-îng tr-ng cho t×nh tr¹ng cña con ng-êi) vµ ®¸nh dÊu mét ®iÓm trong kh«ng gian; mét tuyÕn ngang biÓu hiÖn sù æn ®Þnh, mÆt ®Êt n»m ngang, ®-êng ch©n trêi, hay h×nh ¶nh nghØ ng¬i cña con ng-êi.
Mét tuyÕn xiªn lµ sù chÖch h-íng khái ph-¬ng ngang hay ph-¬ng ®øng. Nã ®-îc xem nh- lµ sù h¹ thÊp cña mét tuyÕn ®øng hay sù ph¸t triÓn cña mét tuyÕn ngang. Trong tr-êng hîp nµy, cho dï nã h-íng ®Õn mét ®iÓm trªn mÆt ®Êt hay trªn bÇu trêi, nã vÉn rÊt n¨ng ®éng vµ tÝch cùc trong tr¹ng th¸i kh«ng c©n b»ng cña m×nh.
9
C¸c tuyÕn th¼ng ®øng nh-: cét, ®µi t-ëng niÖm, th¸p ®· ®-îc sö dông nhiÒu trong lÞch sö ®Ó t-ëng nhí ®Õn mét sù kiÖn cã ý nghÜa hay ®Ó thiÕt lËp mét ®iÓm riªng biÖt trong kh«ng gian.
Bell Tower, Church at Vuoksenniska, Finiland, 1965, Alvar Aalto
Menhir Mét ng«i mé cæ thêi tiÒn sö, gåm mét cét ®¸ th¼ng ®øng, th-êng ®øng mét m×nh hoÆc cã thÓ xÕp thµnh hµng cïng víi c¸c cét kh¸c
Cét Marcus Aurelius Qu¶ng tr-êng Colonna, Rome, 174. Cã d¹ng h×nh trô, kû niÖm chiÕn th¾ng c¸c bé téc Germanic ë phÝa B¾c Danube cña hßang ®Õ
Obeliskl Qu¶ng tr-êng De La Concorde, Paris.
C¸c yÕu tè d¹ng tuyÕn ®øng cã thÓ ®Þnh nªn mét khèi thÓ tÝch kh«ng gian.
Hagia
Sophia,
Constantinople
(Istanbul) AD 532-537 Anthemius of Tralles & Isidorus of Milletus 10
B¶n th©n c¸c yÕu tè d¹ng tuyÕn ®Òu cã mét n¨ng lùc h÷u h×nh ®Ó cã thÓ ®¶m nhËn vai trß cÊu kiÖn. ë ba vÝ dô sau, c¸c yÕu tè tuyÕn: -
V-ît qua kho¶ng kh«ng gian
-
Chèng ®ì c¸c t¶i träng phÝa trªn
-
H×nh thµnh hÖ cÊu tróc khung ba chiÒu trong kiÕn tróc .
CÇu Salginatobel, Thôy SÜ, 1929-1930, Robert Mailart - HÖ ®µ, cét chÞu t¶i träng chÝnh, v-ît kho¶ng kh«ng gian lín
(Cæng vßm Caryatid, ®Òn Erechtheion, Athens, 421-405 tr-íc c«ng nguyªn - D·y t-îng n÷ ®ãng vai trß chÞu t¶i cho mò cét.
(Cung ®iÖn Katsura, Kyoto, NhËt B¶n, thÕ kû 17 - HÖ cét, ®µ liªn kÕt t¹i thµnh hÖ khung ba chiÒu x¸c ®Þnh nªn kh«ng gian kiÕn tróc
11
Mét tuyÕn trong kiÕn tróc cã thÓ ®-îc h×nh dung h¬n lµ ®-îc nh×n thÊy. Mét vÝ dô lµ trôc, mét tuyÕn th«ng th-êng ®-îc x¸c lËp bëi hai ®iÓm trong kh«ng gian vµ c¸c yÕu tè n»m ®èi xøng qua nã. Villa Aldobrandini, Italy, 1598-1603, Giacomo Della Porta
House 10, 1966, John He Jduk Cho dï vÒ b¼n chÊt, kh«ng gian tån t¹i trong ba chiÒu nh-ng nã cã thÓ cã h×nh th¸i d¹ng tuyÕn ®Ó t-¬ng thÝch víi sù l-u th«ng trong c«ng tr×nh vµ kÕt nèi c¸c kh«ng gian riªng biÖt víi nhau.
Conell University Undergradduate Housing, Ithaca, New York, 1974, Richard Meier C¸c c«ng tr×nh còng cã thÓ cã h×nh th¸i d¹ng tuyÕn, ®Æc biÖt lµ khi chóng bao gåm nhiÒu kh«ng gian liªn tiÕp, lÆp l¹i däc theo mét trôc l-u th«ng. ë vÝ dô bªn c¹nh, c¸c c«ng tr×nh d¹ng tuyÕn cã kh¶ n¨ng khÐp kÝn kh«ng gian vµ hoµn toµn thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn hiÖn tr¹ng.
12
Tßa thÞ chÝnh, Saynatsalo, PhÇn Lan, 1950-1952 Alvar Aalto
ë tû lÖ nhá h¬n, c¸c tuyÕn ®-îc sö dông ®Ó nèi kÕt c¸c c¹nh cña diÖn vµ c¸c mÆt cña khèi. C¸c ®-êng nµy ®-îc biÓu lé nh÷ng sù liªn kÕt cña c¸c vËt liÖu trong c«ng tr×nh, bëi c¸c ®è cöa, hÖ l-íi kÕt cÊu,.. C¸ch thøc c¸c yÕu tè tuyÕn t¸c ®éng ®Õn kÕt cÊu bÒ mÆt sÏ phô thuéc vµo c¶m gi¸c vÒ khèi l-îng, kho¶ng c¸ch vµ chiÒu h-íng.
Crown Hall, Tr-êng thiÕt kÕ kiÕn tróc vµ quy ho¹ch, ViÖn nghiªn cøu Kü thuËt Illinois,
Seagram BuildingNew York, 1956-1958 Mies Van De Rohe & Philip Johnson
Chicago, 1956, Mies Van De Rohe
13
Hai ®-êng th¼ng song song hoµn toµn cã thÓ m« t¶ nªn mét mÆt ph¼ng. Mèi quan hÖ thÞ gi¸c nµy cã thÓ ®-îc nhËn thøc râ bëi søc c¨ng cña líp mµng kh«ng gian gi÷a chóng. Khi kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ®-êng nµy cµng gÇn nhau, søc c¨ng Êy cïng víi c¶m gi¸c vÒ mÆt ph¼ng cµng râ rÖt. Mét lo¹t c¸c tuyÕn song song lÆp l¹i sÏ t¨ng c-êng thªm ý thøc vÒ mét mÆt ph¼ng, khi c¸c yÕu tè tuyÕn Êy ph¸t triÓn trªn mÆt ph¼ng nã m« t¶, mÆt ph¼ng sÏ trë nªn thùc h¬n vµ c¸c kho¶ng trèng gi÷a chóng chØ cßn lµ sù gi¸n ®o¹n. Cã thÓ h×nh dung nªn mét s¬ ®å biÕn ®æi cña hµng cét trßn, ban ®Çu lµ nh÷ng phÇn riªng biÖt cña t-êng ng¨n, sau ®ã biÕn ®æi nªn nh÷ng cét vu«ng gãc vµ trë thµnh mét phÇn trong t-êng ng¨n, cuèi cïng chóng trë thµnh c¸c bæ trô t-êng, xuÊt hiÖn nh- nh÷ng biÕn tÊu cña bøc t-êng hoµn chØnh. "Mét cét ®øng lµ phÇn t¨ng c-êng cho bøc t-êng, nã béc lé tÝnh th¼ng gãc tõ nÒn ®Õn ®Ønh.Mét hµng cét ®øng chÝnh lµ mét bøc t-êng kh«ng liªn tôc víi nh÷ng kho¶ng më " Leon Battista Alberti.
14
B¶o tµng Altes, Berlin, 1823-1830 Karl Friedrich Von Schinkel Mét hµng cét chÞu t¶i, mét Colonade, th-êng ®-îc sö dông ®Ó c¸c ®Þnh nªn mÆt tiÒn c«ng tr×nh hay c¸c diÖn c«ng céng, ®Æc biÖt lµ khi nã ®-îc sö dông mét kh«ng gian c«ng céng lín. Mét Colonade cã thÓ ®-îc nh×n xuyªn suèt vµ dÔ dµng t¹o nªn mét sù thèng nhÊt víi h×nh thÓ c«ng tr×nh phÝa sau. C«ng tr×nh Bassilica, Vicenza, Italy, Andrea Palladio thiÕt kÕ nªn hµnh lang ngoµi hai tÇng vµo n¨m 1545, bao bäc mét cÊu tróc thêi Trung cæ. Sù bæ sung kh«ng chØ chèng ®ì cho cÊu tróc cò mµ cßn t¹o nªn mét b×nh phong, che lÊp sù hçn lo¹n vèn cã còng nh- thiÕt lËp mét diÖn
Stoa of Attalus, Athensl
ph¼ng nghiªm tóc nh-ng tao nh· cho qu¶ng tr-êng Piazza Del Signor.
15
Hai vÝ dô d-íi ®©y minh häa c¸ch thøc c¸c dÉy cét ®-îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh c¸c gãc c¹nh cña kh«ng gian s©n trong còng nh- khèi c«ng tr×nh trong kh«ng gian.
Tu viÖn Moissac Abbey, Ph¸p, 1100. Ngoµi chøc n¨ng chÞu t¶i cña sµn hay m¸i, hÖ cét cã thÓ thiÕt lËp sù ph©n chia t-¬ng ®èi (cã thÓ nh×n xuyªn) c¸c kh«ng gian liÒn kÒ.
§Òn Athena Polias Prine,334TCN, Pythius
Nhµ thê Th¸nh Philibert, Tournus, Ph¸p, 950-1120. Khung c¶nh gi÷a cña gi¸o ®-êng m« t¶ tÝnh nhÞp ®iÖu cña ®-êng giíi h¹n kh«ng gian.
16
Cary House, Thung lòng Mill, California, 1963, Joshep Esherish
S©n trong d¹ng l-íi, Nhµ ë cña Geogia O'Keefe Abiquyu, §«ng b¾c Sante Fe, New Mexico
C¸c yÕu tè tuyÕn theo d¹ng l-íi võa t¹o nªn sù x¸c ®Þnh vµ giíi h¹n kh«ng gian ngoµi nhµ võa cho phÐp ¸nh s¸ng vµ giã chiÕu vµo vµo c«ng tr×nh. Sù kÕt hîp gi÷a c¸c tuyÕn däc vµ ngang cã thÓ x¸c ®Þnh nªn h×nh khèi cña kh«ng gian nhtrong vÝ dô vÒ phßng t¾m n¾ng ë h×nh vÏ bªn ph¶i. CÇn ph¶i l-u ý r»ng, h×nh thÓ cña kh«ng gian chØ cã thÓ ®-îc x¸c ®Þnh bëi c¸c d¹ng cña yÕu tè tuyÕn. H×nh minh ho¹ lµ mét phßng t¾m n¾ng c«ng céng ë b·i biÓn Ranch, Caliornia, 1966, MLTW.
17
Mét tuyÕn ph¸t triÓn theo mét h-íng kh¸c sÏ t¹o nªn mét diÖn. Mét diÖn cã chiÒu dµi, chiÒu réng nh-ng kh«ng cã chiÒu s©u.
H×nh d¸ng lµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña mét diÖn. H×nh d¸ng cña diÖn ®-îc x¸c ®Þnh bëi ®-êng bao cña mét diÖn. HÝnh d¸ng lu«n bÞ biÕn d¹ng d-íi c¸c gãc nh×n phèi c¶nh nªn chóng ta chØ cã thÓ quan s¸t ®-îc h×nh d¸ng thùc cña mét diÖn khi nh×n trùc diÖn nã. Ngoµi ra diÖn cßn cã c¸c ®Æc tÝnh kh¸c ®ã lµ mÇu s¾c vµ c¸c d¹ng kÕt cÊu bÒ mÆt, ®©y lµ c¸c yÕu tè t¹o nªn träng l-îng vµ tÝnh æn ®Þnh vÒ mÆt thÞ c¶m cña diÖn. Trong cÊu tróc thÞ gi¸c, diÖn ®-îc sö dông ®Ó thiÕt lËp c¸c giíi h¹n vµ c¸c ®-êng bao cña khèi. NÕu xem kiÕn tróc nh- mét nghÖ thuËt t¹o h×nh, ®Æc biÖt trong cÊu tróc ba chiÒu th× diÖn sÏ ®-îc ®¸nh gi¸ nh- mét yÕu tè c¬ b¶n, chñ chèt cña ng«n ng÷ thiÕt kÕ kiÕn tróc.
18
C¸c diÖn ph¼ng trong kiÕn tróc c¸c ®Þnh khèi ®Æc hau kho¶ng kh«ng gian ba chiÒu. Nh÷ng ®Æc tÝnh cña mçi diÖn - kÝch th-íc, h×nh d¸ng, mÇu s¾c, kÕt cÊu bÒ mÆt còng nh- sù liªn hÖ vÒ kh«ng gian víi c¸c diÖn kh¸c sÏ quyÕt ®Þnh nh÷ng ®Æc ®iÓm thÞ c¶m cña h×nh thÓ nã cÊu thµnh còng nh- chÊt l-îng cña kh«ng gian nã bao che. Trong thiÕt kÕ kiÕn tróc, chóng ta th-êng lµm viÖc víi ba lo¹i yÕu tè diÖn:
DiÖn trªn cao: DiÖn trªn cao cã thÓ lµ mét diÖn m¸i bµo vÖ kh«ng gian néi thÊt cña mét c«ng tr×nh khái t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè khÝ hËu bªn ngoµi, hay cã thÓ lµ diÖn trÇn, lµ yÕu tè khÐp kÝn phÝa trªn cña kh«ng gian phßng.
DiÖn t-êng: DiÖn t-êng víi chiÒu h-íng th¼ng ®øng cña m×nh trë nªn rÊt n¨ng ®éng trong tr-êng nh×n vµ cã ¶nh h-ëng lín ®Õn h×nh d¸ng, ®é khÐp kÝn cña kh«ng gian.
DiÖn nÒn: DiÖn nÒn cã thÓ lµ mÆt ®Êt, lµ mÆt ph¼ng c¬ b¶n cho h×nh thÓ c«ng tr×nh, hay cã thÓ lµ mÆt sµn, lµ yÕu tè bao che phÝa d-íi cña kh«ng gian phßng, n¬i chóng ta b-íc trªn ®ã.
19
MÆt nÒn lµ yÕu tè cuèi cïng chÞu toµn bé t¶i träng c«ng tr×nh, cïng víi c¸c yÕu tè nh- khÝ hËu, m«i tr-êng , ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh cña khu ®Êt, mÆt nÒn cã t¸c ®éng nhiÒu ®Õn h×nh d¹ng cña c«ng tr×nh ®-îc x©y dùng trªn ®ã. MÆt nÒn cã thÓ ®-îc xö lý t¹o thµnh c¸c nÒn dËt bËc, cÊp. NÒn cã thÓ ®-îc n©ng cao ®èi víi mét c«ng tr×nh mang tÝnh linh thiªng, cã ý nghÜa ®Æc biÖt hay lµm mét Scala de Spagna (cã nghÜa lµ nh÷ng bËc thang
líp ®Öm ®Ó tr¸nh ¶nh h-ëng cña c¸c yÕu
T©y Ban Nha), Rome, 1721-1725; Alessandro
tè bÊt lîi, hoÆc còng cã thÓ t¹o nªn c¸c
Specchi ®· thiÕt kÕ c«ng tr×nh nµy nh»m liªn kÕt
bËc hay dËt cÊp ®Ó t¹o nªn sù thay ®æi
Pizza di Spagna víi SS.Trinita de'Monti; c«ng
cao ®é, cho phÐp di chuyÓn dÔ dµng h¬n.
tr×nh ®· ®-îc hoµn thiÖn bëi Francesco De Sanctis.
L¨ng mé cña Hoµng hËu Hatshesut, Der el-Bahari, 1555-1480
tr-íc
c«ng
nguyªn, Senmut. NÒn ®-îc dËt cÊp thµnh ba bËc lín, cao dÇn lªn h-íng vÒ phÝa nói, n¬i ng«i ®Òn chÝnh ®-îc x©y ¨n s©u vµo trong ®¸. Machu Picchu, mét thµnh phè Ican cæ, thµnh lËp n¨m 1500TCN ë nói Andes 20
Phßng kh¸ch ng«i nhµ Lawrence, trªn bê biÓn Ranch, California, 1966, Mltw/Moore-Turnbuil
DiÖn sµn lµ yÕu tè n»m ngang chÞu t¶i träng ®éng cña con ng-êi còng nh- t¶i träng tÜnh cña con ng-êi còng nh- t¶i träng tÜnh cña ®å vËt ®-îc sö dông. Nã cã thÓ hoµn toµn l» mÆt ®Êt v÷ng ch¾c hay còng cã thÓ lµ mÆt ph¼ng nh©n t¹o ®-îc n©ng cao, më réng ra mét kho¶ng kh«ng gian. Trong tr-êng hîp nh- thÕ, kÕt cÊu bÒ mÆt, mËt ®é vËt liÖu sµn cã ¶nh h-ëng lín nhÊt ®Õn chÊt l-îng ©m thanh vµ chÊt l-îng c¶m xóc kh«ng gian. Thùc tÕ, chÝnh tÝnh tù nhiªn cña diÖn sµn lµm giíi h¹n ph¹m vi biÕn ®æi cña nã nh-ng dï sao vÉn lµ mét yÕu tè quan träng trong thiÕt kÕ kiÕn tróc. C¸c ®Æc tÝnh h×nh d¹ng, mÇu s¾c, mÉu h×nh cña nã x¸c ®Þnh møc ®é ®Þnh râ giíi h¹n kh«ng gian
Ngai vua trong cung ®iÖn Kyoto, NhËt B¶n, thÕ- kû 17
còng nh- thiÕt lËp sù thèng nhÊt gi÷a c¸c thµnh phÇn kh¸c nhau trong kh«ng gian. Gièng nh- mÆt ®Êt, diÖn sµn cã thÓ ®-îc ng¾t ®o¹n, ®-îc n©ng tÇng bËc ®Ó ®-a tû lÖ cña kh«ng gian ®Õn gÇn víi tû lÖ ng-êi hoÆc ®Ó t¹o nªn c¸c bËc thÒm quan s¸t, ngåi hay tr×nh diÔn. Nã cã thÓ ®-îc n©ng cao ®Ó x¸c ®Þnh n¬i t«n kÝnh,linh thiªng, nã cã thÓ ®-îc xem nh- mét yÕu tè nÒn lµm næi bËt c¸c yÕu tè kh¸c trong kh«ng gian. Toµ nhµ v¨n phßng Santiago De Cuba, 1958, Mies Van de Rohe. 21
C«ng tr×nh S. Maria Novella, Florence, 14561470, Alberti víi mÆt ®øng kiÓu Phôc H-ng, thÓ hiÖn râ tÝnh chÊt kh«ng gian c«ng céng.
Qu¶ng tr-êng Uffizi, 1560-1565, Giorgio Vasari. C¸c diÖn t-êng ngo¹i thÊt t¸ch rêi mét phÇn kh«ng gian ®Ó t¹o thµnh m«i tr-êng néi thÊt cã kiÓm so¸t. CÊu tróc nµy võa cung cÊp sù riªng t-, võa b¶o vÖ khái c¸c t¸c ®éng khÝ hËu, trong khi ®ã c¸c kho¶ng më thiÕt lËp sù liªn hÖ víi m«i tr-êng bªn ngoµi. Khi c¸c d¹ng t-êng ngo¹i thÊt ®Þnh h×nh kh«ng gian néi thÊt bªn trong, chóng ®ång thêi t¹o ra kh«ng gian ngo¹i thÊt, m« t¶ h×nh thÓ, h×nh khèi còng nh- h×nh ¶nh cña c«ng tr×nh trong kh«ng gian. Lµ mét yÕu tè thiÕt kÕ, diÖn t-êng ngo¹i thÊt t¹o nªn mÆt tiÒn cho c«ng tr×nh. Lµ thµnh phÇn cña quy ho¹ch kiÕn tróc, nh÷ng diÖn t-êng nµy x¸c ®Þnh c¸c s©n trong, ®-êng phè, qu¶ng tr-êng, n¬i häp chî.
V× dô Qu¶ng tr-êng
San
Marco, Venice;
c¸c
mÆt
tiÒn
®-îc tæ chøc liªn tôc thiÕt lËp gian
kh«ng quy
ho¹ch. 22
DiÖn t-êng ®-îc sö dông nh- mét yÕu tè chÞu t¶i, cã thÓ thÊy râ ë c¸c kÕt cÊu t-êng chÞu . Khi s¾p xÕp thµnh mét lo¹t c¸c yÕu tè song song chÞu t¶i sµn hay m¸i, t-êng chÞu lùc x¸c ®Þnh nªn c¸c kh«ng gian d¹ng tuyÕn cã chiÒu h-íng râ rµng. Sù liªn hÖ duy nhÊt gi÷a c¸c kh«ng gian lµ c¸c t-êng chÞu lùc, t¹o ra c¸c vïng kh«ng gian vu«ng gãc. C¨nhé Peryissac, Cherchall, B¾c Phi, 1942, Le Corbusier.
23
Ph-¬ng ¸n thiÕt kÕ nhµ ë vïng n«ng th«n, 1923, KTS Mies Van Der Rohe: Trong ph-¬ng ¸n nµy, c¸c bøc t-êng chÞu lùc ®øng ®¬n lÎ liªn kÕt nhau theo h×nh d¹ng ch÷ L, T, t¹o nªn nhiÒu líp kh«ng gian ®an xen nhau.
VÝ dô ph-¬ng ¸n thiÕt
kÕ
néi
thÊt phßng hoµ nh¹c,
1942,
KTS Mies Van De Rohe.
C¸c diÖn t-êng néi thÊt chi phèi h×nh d¹ng,kÝch th-íc cña kh«ng gian bªn trong c«ng tr×nh. C¸c ®Æc tÝnh thÞ gi¸c, c¸c mèi quan hÖ cña chóng còng nh- kÝch th-íc vµ ®Æc tÝnh cña c¸c kho¶ng më ®ång thêi x¸c ®Þnh nªn chÊt l-îng cña kh«ng gian vµ sù liªn hÖ gi÷a c¸c kh«ng gian kÕ cËn. Lµ mét yÕu tè thiÕt kÕ, diÖn t-êng cã thÓ nèi kÕt víi mÆt sµn vµ mÆt trÇn hoÆc cã thÓ bÞ c« lËp hoµn toµn víi c¸c mÆt gÇn kÒ. Nã cã thÓ ®-îc xem nh- nÒn t¶ng bÞ déng cho c¸c yÕu tè trong kh«ng gian cã thÓ kh¼ng ®Þnh m×nh, hoÆc trë thµnh yÕu tè chñ ®éng trong kh«ng gian víi sù næi tréi cña h×nh thÓ, mÇu s¾c, chÊt liÖu, kÕt cÊu bÒ mÆt. Trong khi c¸c bøc t-êng t¹o nªn ®Æc tÝnh riªng t- cho kh«ng gian néi thÊt, ng¨n chia kh«ng gian th× c¸c cöa ®i vµ cöa sæ l¹i t¹o nªn sù liªn hÖ gi÷a c¸c kh«ng gian kÕ cËn, cho phÐp ¸nh s¸ng, ©m thanh, nhiÖt truyÒn vµo nhµ. Khi kÝch th-íc cña c¸c cöa sæ vµ cöa ®i t¨ng lªn, c¸c kho¶ng më b¾t ®Çu t¹o nªn c¶m gi¸c vÒ kh«ng gian gièng nh- c¶m gi¸c mµ c¸c bøc t-êng ®em l¹i. TÇm nh×n qua c¸c khung cöa trë thµnh mét phÇn c¶m thô kh«ng gian. 24
S¶nh ®-êng Pavillon, Héi chî New York World, 1939, Alvar Aalto.
Hangar, Design I, 1935, Pier Luigi Nervi.
Brick House, New Canaan, Connecticut, 1949, Philip Johnson. Trong khi chóng ta cã thÓ ®i trªn sµn sê mã nã th× diÖn trÇn hoµn toµn c¸ch xa tÇm víi, nã chØ cßn lµ mét yÕu tè thÞ gi¸c trong kh«ng gian. Nã cã thÓ lµ mÆt d-íi cña sµn phÝa trªn hay hÖ m¸i,béc lé kÕt cÊu, v-ît qua kh«ng gian gi÷a hai cét. Nã cã thÓ ®-îc treo lªn nh- mét mÆt bao che phÝa trªn phßng. Nh- mét yÕu tè riªng biÖt, diÖn trÇn t-îng tr-ng cho vßm trêi, trë thµnh yÕu tè che ch¾n c¬ b¶n vµ ®-îc liªn kÕt thèng nhÊt víi c¸c bé phËn kh¸c cña kh«ng gian. Nã cã thÓ ®-îc sö dông cho c¸c tranh t-êng hay c¸c h×nh thøc nghÖ thuËt kh¸c hoÆc cã thÓ ®-îc n©ng cao h¬n hoÆc h¹ thÊp h¬n, ®Ó biÕn ®æi tû lÖ cña kh«ng gian, ®Ó x¸c ®Þnh vïng kh«ng gian trong phßng. H×nh thøc cña nã còng cã thÓ ®-îc thao t¸c ®Ó ®iÒu khiÓn chÊt l-îng ¸nh s¸ng, chÊt l-îng ©m thanh trong kh«ng gian.
25
Nhµ thê Vuoksenniska, PhÇn Lan, 1966, Alvar Aalto; h×nh d¸ng cña diÖn trÇn x¸c ®Þnh sù ph¸t triÓn cña kh«ng gian vµ n©ng cao chÊt l-îng ©m thanh. DiÖn m¸i lµ mét yÕu tè che ch¾n cÇn thiÕt ®Ó b¶o vÖ kh«ng gian néi thÊt khái c¸c t¸c ®éng khÝ hËu. H×nh thÓ vµ h×nh d¹ng cña nã ®-îc thiÕt lËp bëi c¸c ®iÒu kiÖn vÒ kho¶ng v-ît, ®é dèc tho¸t n-íc m-a, tuyÕt. Lµ mét yÕu tè thiÕt kÕ kiÕn tróc, diÖn m¸i rÊt quan träng v× nh÷ng ¶nh h-ëng cña nã ®èi víi h×nh thÓ vµ h×nh d¸ng c«ng tr×nh. DiÖn m¸i cã thÓ bÞ che khuÊt khái tÇm nh×n bëi t-êng ngoµi cña c«ng tr×nh hoÆc liªn kÕt víi diÖn t-êng nh»m lµm næi bËt khèi c«ng tr×nh. Nã cã thÓ ®-îc biÓu hiÖn nh- mét h×nh th¸i bao che riªng lÎ, bao chøa c¸c kh«ng gian kh¸c nhau bªn d-íi hoÆc gåm nhiÒu bé phËn liªn kÕt nhau t¹o nªn hµng lo¹t kh«ng gian BiÖt thù Robbie House, Chicago, 1909, Frank Lloyd Wright.
kh¸c nhau trong mét c«ng tr×nh ®¬n ®éc. DiÖn m¸i cã thÓ ph¸t triÓn ra xa h¼n, che ch¾n cho c¸c cöa sæ, cöa ®i khái m-a n¾ng hoÆc cã thÓ h¹ thÊp ®Ó liªn kÕt chÆt chÏ h¬n víi mÆt nÒn. ë vïng khÝ hËu Êm ¸p, nã cã thÓ ®-îc n©ng cao cho phÐp giã m¸t thæi vµo trong nhµ.
BiÖt thù Shodhan, Ahme®aba, India, 1956, Le Corbusier.
26
BiÖt thù trªn th¸c Kaufmann, Connellsville, Pennsylvania, 1936-1937, Frank Lloyd Wright C¸c khèi bª t«ng cèt thÐp v-¬n xa khái lâi trung t©m, nhÊn m¹nh ph-¬ng ngang cña sµn vµ m¸i.
H×nh khèi tæng thÓ cña mét c«ng tr×nh cã thÓ ®-îc x¸c ®Þnh víi mét chÊt l-îng diÖn ph¼ng râ nÐt, b»ng c¸ch ®Ò xuÊt cÈn thËn nh÷ng kho¶ng më nh»m ph¬i bµy c¸c c¹nh cña diÖn ®øng vµ diÖn ngang. C¸c diÖn nµy cã thÓ ®-îc lµm næi bËt kh¸c biÖt h¬n víi sù thay ®æi mÇu s¾c, kÕt cÊu bÒ mÆt, chÊt liÖu. BiÖt thù Schroder, Utrecht, 19241925, Gerrit Thomas Rietveld. C«ng tr×nh cã bè côc ®çi xøng cña c¸c m¶ng khèi ch÷ nhËt víi c¸c mÇu s¾c c¬ b¶n lµ ®ùc ®iÓm ®iÓn h×nh cña tr-êng ph¸t Stiji trong nghÖ thuËt vµ trong kiÕn tróc. 27
Mét diÖn ph¸t triÓn theo mét h-íng kh¸c víi c¸c ph-¬ng h-íng vèn cã sÏ t¹o nªn mét khèi. Mét khèi cã ®Çy ®ñ chiÒu dµi, chiÒu réng, chiÒu s©u. TÊt c¶ c¸c khèi ®-îc ph©n tÝch ra vµ ®-îc hiÓu lµ bao gåm: 1- C¸c ®iÓm, ®Ønh lµ giao cña c¸c mÆt. 2- C¸c tuyÕn, c¹nh: lµ giao cña hai mÆt. 1 2 3
3- C¸c diÖn: c¸c diÖn nµy c¸c ®Þnh ®-êng bao giíi h¹ncña khèi.
H×nh thÓ lµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña khèi. Nã ®-îc thiÕt lËp bëi c¸c h×nh d¹ng vµ nh÷ng mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c diÖn bao quanh khèi.
Lµ mét yÕu tè ba chiÒu trong thiÕt kÕ kiÕn tróc, mét khèi cã thÓ ®Æc - kh«ng gian bÞ chiÕm gi÷ bëi h×nh khèi - hay rçng - kh«ng gian ®-îc bao bäc bëi c¸c diÖn.
28
MÆt b»ng:
Trong kiÕn tróc, mét khèi cã thÓ ®-îc xem
Kh«ng gian ®-îc x¸c ®Þnh bëi t-êng, sµn, trÇn vµ m¸i.
nh- lµ mét phÇn kh«ng gian ®-îc ch÷a ®ùng, ®-îc x¸c ®Þnh bëi t-êng, sµn, trÇn hay cã thÓ lµ mét sè l-îng nh÷ng kh«ng gian bÞ chiÕm chç bëi khèi c«ng tr×nh. CÇn ph¶i chó ý tíi tÝnh hai mÆt nµy cña khèi, ®Æc biÖt khi ®äc c¸c h×nh chiÕu mÆt b»ng, mÆt ®øng, mÆt c¾t.
MÆt ®øng: Kh«ng gian ®-îc thay thÕ bëi h×nh khèi c«ng tr×nh.
29
C¸c h×nh thÓ c«ng tr×nh ®øng ®¬n ®éc nhmét chñ thÓ trong bao c¶nh cã thÓ xem nh- lµ sù chiÕm gi÷ kh«ng gian cña h×nh khèi.
BiÖt thù Garches, Vaucresson, Ph¸p, 1926-1927, Le Corbusier.
§Òn Doric ë Segesta, Sicily, 424-416 tr-íc C«ng nguyªn.
30
C¸c h×nh thÓ c«ng tr×nh cã thÓ ®-îc xem nh- nh÷ng h×nh khèi x¸c ®Þnh kh«ng gian.
Piazza Maggiore, Sabbioneta, Italy; nhiÒu c«ng tr×nh khÐp kÝn kiÕn t¹o mét kh«ng gian quy ho¹ch.
Palazzo Thiªn, Vicenza, Italy, 1545, Andrea Palladio: nhiÒu c¨n phßng bao quanh mét s©n trong c¨n hé ë Italy.
Chaitya
ë
Karli,
Maharashtra, Ên §é, 100-125
sau
C«ng
nguyªn, ®iÖn thê ®-îc khoÐt ®ôc tõ trong nói ®¸.
31
32