YÜZEY İŞARETLERİ,TOLERANSLAR VE MONTAJ RESİMLERİ ÇALIŞMA SORULARI 1. Tolerans ne demektir?Açıklayınız. Bir iş parçasının montaj edildiği yerde görevini yapabilecek şekilde, belirli sınır ölçüleri içinde yapılması işlemine tolerans denir. 2. Resimler üzerinde belirtilen ölçülerin makine imalatında tam olarak elde edilememesinin nedenleri nelerdir? a. Makine ve Avadanlık Hataları
b. Ölçü Aletleri Hataları
c. Isı ve Işık Hataları
d. Kişisel Hatalar
(T = EBÖ – EKÖ)
TOLERANS FORMÜLÜNE GÖRE
En Büyük Ölçü(EBÖ)
: İki sınır boyutunun en büyüğüdür. Esas ölçü ile üst sapmanın
toplamına eşittir. Deliklerde EBÖ = E+ES, millerde EBÖ = E+es formülü ile hesaplanır. En Küçük Ölçü(EKÖ) : İki sınır boyutunun en küçüğüdür.Esas ölçü ile alt sapmanın toplamına eşittir.Deliklerde EKÖ=E+Eİ , millerde EKÖ=E+ei formülü ile hesaplanır. : En büyük ölçü ile en küçük ölçü arasındaki farktır. Tolerans, işareti olmayan
Tolerans(T) mutlak bir değerdir.
3. Yukarıda verilen açıklamalara dayanarak Aşağıda verilen değerlere göre delik ve mil için tolerans değerlerini bulalım. Delik için
: Ø 40
ES = 0,020
Eİ = - 0,005
Mil için
: Ø 40
es = 0
ei = - 0,010 olsun
E: = 40
ES = 0,020
Eİ = 0,005 olduğuna göre;
Delik için
EBÖ = E + ES = 40 + 0,020 = 40,020 mm EKÖ = E + Eİ = 40 + (-0,005) = 39,995 mm T = EBÖ - EKÖ = 40,020 - 39,995 = 0,025 mm Mil için
: E = 40
es = 0
ei = -0,010
EBÖ = E + es = 40 + 0 = 40 mm EKÖ = E + ei = 40 + (-0,010) = 39,990 mm T = EBÖ - EKÖ = 40 - 39,990 = 0,010 mm bulunur.
4.Sapmaların Ölçü Çizgileri Üzerinde Gösterilmesi
Sapmalardan biri (+) diğeri ( -) ve değerleri eşitse
Sapmalardan her ikiside (+) ise
Sapmalardan biri (+) diğeri ( 0) ise
Sapmalardan biri (+) diğeri ( -) ise
Sapmalardan her ikiside (-) ise
Sapmalardan biri (0) diğeri ( -) ise
Boşluk(B)
: Parçalar birleştirilmeden önceki mil ve deliğin ölçüleri arasındaki (+) farktır.
En Büyük Boşluk (EBB) farktır.
: Deliğin en büyük ölçüsü ile milin en küçük ölçüsü arasındaki (+) pozitif
En Küçük Boşluk (EKB) farktır.
: Deliğin en küçük ölçüsü ile milin en büyük ölçüsü arasındaki (+) pozitif
Sıkılık (S)
: Parçalar birleştirilmeden önceki mil ve delik ölçüleri arasındaki (-) farktır.
En Büyük Sıkılık (EBS) farktır.
: Deliğin en küçük ölçüsü ile milin en büyük ölçüsü arasındaki (-) negatif
En Küçük Sıkılık ( EKS) farktır.
: Deliğin en büyük ölçüsü ile milin en küçük ölçüsü arasındaki (-) negatif
5.Yukarıda verilen açıklamalara dayanarak aşağıda verilen sapma değerlerine göre EBB, EKB, EBS, EKS değerlerini araştıralım. Delik için
+0,025 : Ø 50 +0,010
Mil için
0 : Ø 50 -0,005
En Büyük Boşluk
: Deliğin En Büyük Boyutu – Milin En Küçük Boyutu
EBB
: 50,025 – 49,995
EBB
: 0,030 mm
En Küçük Boşluk
: Deliğin En Küçük Boyutu – Milin En Büyük Boyutu
EKB
: 50,010 – 50
EKB
: 0,010 mm
En Büyük Sıkılık : Deliğin En Küçük Boyutu – Milin En Büyük Boyutu EBS
: 50,010 > 50 olduğundan sıkılık değeri aranmaz.
NOT : Geçmelerde, deliğin en küçük boyutu milin en büyük boyutundan büyük olduğu zaman sıkılık değerleri aranmaz. Milin en küçük boyutu deliğin en büyük boyutundan büyük olduğu zaman boşluk değeri aranmaz .
6. Alıştırma Toleransı (AT) AT = EBB – EKB veya AT = EBS – EKS formülleri ile hesaplanabilir. 7. Bir elemanın ideal geometrik şeklinden ne kadar farklı olabileceğini belirten toleransa Şekil Toleransı denir Bir veya birden fazla geometrik elemanın, referans elemanına göre yönünü, yerini ve salgısını ifade eden toleransa Konum Toleransı denir. Bir parçaya ait elemanların bir referans elemanına göre farkına Konum Farkı denir. Kendisine göre yön, konum ve yalpalama (salgı) toleransı verilen elemana Referans Elemanı denir. Bu eleman nokta, doğru veya yüzey olabilir. Gerekirse birden fazla eleman referans olarak alınabilir. Geometrik elemanların şekil veya konum; nokta, çizgi, yüzey ve orta düzlem gibi elemanları içine alan bölgeye Tolerans Bölgesi denir.
8. Şekil ve Konum Toleranslarının Çeşitleri ve Kullanılan Semboller (TS 1304)
9. Aşağıdaki tolerans sembollerinin anlamlarını altlarındaki boşluklara yazınız.
DOĞRUSALLIK
DİKLİK
DÜZLEMSELLİK DAİRESELLİK SİLİNDİRİKLİK
EĞİKLİK (AÇISALLIK)
BİR ELEMANIN KONUMU
ORTAK MERKEZLİLİK EKSENLİLİK
BİR ÇİZGİNİN ŞEKLİ
SİMETRİKLİK
BİR YÜZEYİN ŞEKLİ
YALPALAMA
PARALELLİK
TOPLAM YALPALAMA
10.Parça Görevine Uygun Yüzey İşleme İşareti Koymanın gerekliliğini açıklayınız. Parçanın düzgün çalışabilmesi ve işlevini yapabilmesi için yüzeylerin düzgün işlenmesi gerekir. Parçanın hangi tezgahta yapılacağının, yüzey durumlarının hangi nitelikte olacağının resimler üzerinde sembol, işaret ve kelimelerle bilgi olarak ifade edilmesi gerekir. Aksi taktirde imalat sonrası parçalar uyumlu bir şekilde çalışmaz ve uzun ömürlü olmazlar. Bu nedenlerden dolayı imalat resimlerinin üzerinde mutlaka parçanın çalışma şartlarına göre yüzey işleme işaretleri konulmalıdır. 11.
Esas Sembol (İşaret)
Talaş Kaldırılan Yüzey Sembolü (İşareti)
Özel yüzey durumu bilgilerinin gösterilme zorunluluğu olduğunda ilgili grafik sembollerin uzun koluna bir yatay çizgi eklenmelidir Bu yatay çizgi üzerine yüzeye uygulanılacak özelişlemler (raybalama, raspalama, sertleştirme vb.) yazılır
Talaş Kaldırılmayan Yüzey Sembolü İşareti
Bir parçanın bütün yüzeyleri aynı yüzey durumunu gerektirdiğinde, grafik sembollere bir daire eklenmelidir
a. Ra sembolüyle beraber μm cinsinden pürüzlülük değerleri veya μm cinsinden uygun değerleri ile birlikte pürüzlülük sembolleri* b. Üretim metodu, işleme, kaplama veya üretim işlemine ait diğer kurallar vb. c. İlgili sembolle birlikte μm cinsinden dalgalılık veya mm cinsinden örnek uzunluğu (TS 6212 – ISO 4288)’e uygun olduğunda Ra, Ry ve Rz için bu değer çıkarılmalıdır. d. İşleme izlerinin yönü e. İşleme payı (ISO 10135) f. Ra dan başka sembollü ile beraber μm cinsinden pürüzlülük değerleri * : Ra dışındaki pürüzlülük değerleri şimdilik (f) alanında gösterilecektir.
YÜZEY PÜRÜZLÜLÜĞÜ’NÜN GÖSTERİLMESİ
Özel İşlem Görmüş Yüzeylerin Resimde Gösterilmesi
Özel işlem görecek yüzeyler noktalı kesik kalın çizgi ile belirtilir. Üzerine kromlanmış, boyanmış vb. gibi işlem türleri ölçüleri ile belirtilir
Dişli çarkların yüzeylerine yüzey pürüzlülük değerleri, dişli çarkın ortalama çapı (Dm) üzerine konulur
Bir resim açı ve yaylı ölçülendirmeler varsa yüzey Montaj parçalarının beraber çalışan pürüzlülük değerleri açı yüzeyleri aynı yüzey kalitesi ile çizgilerinin veya yay ölçü işleneceğinden Şekil’de gösterildiği çizgisinin üzerine konulabilir gibi yazılır.
Dişli çarkların diş yüzeyleri sertleştirilecek veya ek işlem görecek ise aynı şekilde sertleştirilmiş, taşlanmış vb. yazılır. Sertlik derecesi HRc (Hardned Rockwell sertliği) yazılır
Parça üzerine sığmayan yüzey pürüzlülük sembol işaretleri ölçü bağlama çizgisi üzerine dışarıya çıkarılarak konulabilir
Yüzey İşleme İşaretlerinin resimler üzerinde gösterilmesi A. Semboller, doğrudan yüzeyi gösteren veya uzantı çizgisi üzerine sivri tarafı yüzeye dönük şekilde parçanın dış tarafına, delikler de ise iç yüzeyi gösterecek şekilde uygun bir yere konulur
B. Gerektiğinde sembol, okla son bulan bir kılavuz çizgiyle yüzeye bağlanabilir. Kılavuz çizgi birden fazla yüzeyi gösterebilir
Grafik sembol belirli bir yüzey için sadece bir defa kullanılmalı ve mümkünse yüzeyin büyüklüğünün ve konumunun ölçülendirildiği aynı görünüşte olmalıdır
Simetri ekseni olan prizmatik ve silindirik parçalara ait yüzeylerde, sembol bir defa belirtilmelidir. Farklı bir yüzey durumu gerektiğinde veya özel bilgiler verilmediğinde her prizmatik yüzey ayrı ayrı gösterilmelidir
A. Bir parçanın yüzeylerinin büyük çoğunluğu için aynı yüzey durumu istendiğinde, bu yüzey durumuna uygun genel grafik sembolü, parantez içine yerleştirilen diğer bilgilerin verilmediği bir esas sembolle belirtilir
B. Parantez içine yerleştirilen farklı yüzey durumu ya da durumlarına ait grafik sembol veya semboller birbirini takip etmelidir Parçanın tüm yüzeyleri için aynı kalite istendiğinde sembole bir daire eklenmelidir. Bu sembol parçanın görünüşünün üst tarafına, yazı alanının yakınına veya genel bilgilerin yazılması için ayrılmış yere konulur.
Bir çok özelliği taşıyan, bir veya birden çok yüzeyi belirtmek için kullanılan semboller, yer darlığı veya karmaşık gösterimlerin tekrarından kaçınmak için parça yüzeyleri üzerinde sadeleştirilmiş bir belirtme yapılabilir. Ancak bu belirtmenin anlamı parça resminin yanında, yazı alanını yakınında veya genel bilgilere ait alanda açıklanmalıdır
Parçanın bazı değişik yüzeyleri aynı ise ilgili grafik sembol yüzey üzerine konur ve bunun anlamı teknik resimde uygun bir yerde açıklanır
MONTAJ RESİMLERİ Montaj komple resim ne demektir? Tanımlayınız. Tasarlanan bir mekanizmanın parçalarının değerlendirilmesi,gerçekleştirilmesi,büyüklüklerinin belirlenmesi ve sistemin diğer parçalarının arasındaki bağıntıyı göstermek amacıyla çizilen resimlere montaj(komple) resimler denir.
Komple resimlerin gerekli olduğu yerler nerelerdir? Yazınız. 1.Tasarıların değerlendirilmesi ve gerçekleştirilmesinde, 2.Şekillendirme ve büyüklüklerin belirlenmesinde, 3.Bir sistemin meydana gelişini sağlama ve parçalar arasındaki bağıntıyı göstermede Sistemin parçalarının neler olduğunu veya nerelerde bulunduklarını göstermede) Komple resimlerin amacı nedir? Açıklayınız. Bir makine ve mekanizmayı meydana getiren parçaların nerelere takılacağı ve nasıl işler hale getirileceğini toplu halde noksansız olarak göstermek için komple resimler kullanılır. Bir komple resim hazırlanırken dikkat edilmesi gereken hususlar nelerdir?Yazınız. 1.Bütün parçaların nerelere, nasıl takıldığını belirtecek yeteri kadar görünüş çizilmelidir. Görünüşler, mekanizmanın çalışmasını en iyi anlatan görünüşler olmalıdır. 2.Makine veya mekanizmanın iç kısmındaki parçaların takılışlarını ve konumlarını göstermek için uygun şekilde kesitler alınmalıdır. Birbirine giren veya yan yana gelen parçalar ayrı ayrı yönde taranmalıdır. Civata, somun,pim,mil ve perçin gibi parçalar boyuna kesilmemelidir. 3.Komple resmin karışmaması için, kesik(görünmez) çizgiler zorunlu haller dışında çizilmemelidir. 4.Kompleyi meydana getiren her parçaya bir numara verilmelidir. 5.Komple resimlere montaj esnasında kullanılacak dış ölçüler veya konuma göre eksenler arası ölçüler verilmelidir.Detay parçalara ölçü konulmamalıdır. 6.Montajdan sonraki (boyama,kilitleme,vb.)işleri belirten notlar yazılmalıdır.
Montaj resimlerinde numaralandırma yapılırken dikkat edilmesi gereken hususlar nelerdir?Yazınız. 1.Komple resime önce bir ana numara verilmelidir. 2.Bir kompleyi meydana getiren her parçaya ayrı ayrı numara verilmelidir. Eğer bir komple grup ve organlardan oluşuyorsa bunlarada ayrı ayrı numara verilir. 3.Bir makine veya aparatın bütün parçaları tek montaj resminde gösterilmişse 1 den başlayarak her parçaya ayrı ayrı sıra numarası verilmelidir.Parça hangi görünüşte en açık belirtiliyorsa o görünüşte, parçadan dışarıya doğru en kısa yoldan uygun bir uzaklığa bir ince çizgi çıkılmalı ve bu çizginin ucuna parça numarası yazılmalıdır. 4.Montaj numaraları ,göze kolayca çarpması için 8-10 mm yükseklikte görünüşten gereği kadar uzak yatay veya düşey sıralar veya hem yatay hemde düşey sıralar halinde uygun bir aralıkta düzenlenmelidir. 5.Montaj resimlerinde parçalara “Takılış sırası” göz önünde tutularak numara verilmelidir. 6.Montaj numaraları ait oldukları parça listesinde aşağıdan yukarıya doğru sıra takip edilerek yazılmalıdır. 7.Makineyi meydana getiren elemanlar birkaç grup yada organa ayrıldığı takdirde , yine ana komple resmine GRUP NUMARALARI grup montaj resmine de varsa organ numaraları yazılmalıdır.
Montaj resimlerinde ondalık sınıflandırma usulüne göre numaralama yaparken takip edilecek işlem sırasını yazınız. 1.Ana komple numarası 2.Grup numarası 3.Organ numarası 4.Parça numarası ÖRNEK: Ana komple numarası 15 olan bir makine 5 gruba ,gruplardan bazılarıda organlara ayrılmış olsun. Bu makinenin 4.grubunun 3.organının 8 numaralı parçası nasıl gösterilir.
15-04-03-08 Komple resim çeşitleri nelerdir? Yazınız. 1.Genel komple resim
2.Grup komple resmi
3.Organ komple resmi
Genel komple resim ne demektir? Yazınız. Makineye ait grup veya parçaların takılışını ,montaj için gerekli esas ölçüleri üzerinde bulunduran resimdir. Grup komple resim ne demektir? Yazınız. Bir makine veya mekanizmanın belli bir bölümünü gösteren resimlere grup komple resim denir. Organ komple resim ne demektir? Yazınız. Çok parçalı grubu ,parçalara ayırarak ,belli bir bölümünün çizilmesiyle elde edilen resimdir. Detaylı komple resim ne demektir?Yazınız. Birkaç parçadan meydana gelen makine veya mekanizma az sayıda yapılacaksa detay ve komple resimleri tek bir resim kağıdı üzerinde gösterilebilir. Böyle resimlere detaylı komple resim denir. Detay ve komple resimler hazırlanırken izlenecek işlem sırası nedir?Yazınız. 1.Serbest elle kroki
2.Taslak komple resmi
3.Net komple resmi
4.Net detay resimleri
Serbest elle kroki resmi hazırlamaktaki amaç nedir? Açıklayınız. Gerekli hesaplamaları yaparak resim için gerekli normları tespit etmek için serbest elle kroki resmi çizilir. Taslak komple resmi hazırlamaktaki amaç nedir? Açıklayınız. Serbest elle çizilen krokiden faydalanılarak ölçekli bir taslak komple resmi çizilir. Böylece parçaların birbirleriyle ilişkileri görülüp buna göre , ortak ölçüler konularak ,alıştırma cinsleri tespit edilir. Net komple resmi hazırlamaktaki amaç nedir?Açıklayınız. Taslak komple resminde gerekli düzeltmeler yapıldıktan sonra net komple resim çizilir. Gözden kaçan hatalar varsa bu resimde düzeltilir. Net detay resimleri hangi aşamadan sonra çizilir?Yazınız. Makineyi meydana getiren parçaların yapımı için gerekli resimler net komple resim ile kesin şeklini alırlar. Daha sonra yapım için gerekli bütün bilgileri kapsayan net detay resimlerinin çizimine geçilir.
KOMPLE RESİM ANTETİNİN DOLDURULMASI
4
ALTI KÖŞE BAŞLI CİVATA (m10x60 TS1021/3
5
HAZIR
Ç 1020
1
DÜZ DİŞLİ ÇARK (m=2 z=20)
4
15-04
Ç 1050
1
MİL
3
15-03
Ç 1040
1
KAPAK
2
15-02
DD 18
1
GÖVDE
1
15-01
DD 22
ADLAR VE AÇIKLAMALAR
PARÇA NR.
RESİM NR.
GEREÇ
SAYI
DÜZELTME VE DEĞİŞTİRMELER B
TARİH
A
TARİH TARİH
AĞIRLIK
AÇIKLAMALAR
ADI-İMZA
ÇİZEN KONTROL ÖLÇEK
SAYI
ST KONTROL RESİM NR. 15-00 BU…………………..YERİNE GEÇER
YERİNE………………………………………..GEÇTİ.
Bir komple antet’i şekilde de görüldüğü gibi 2 ana kısımdan meydana gelir 1.Yazı alanı 2.Parça listesi (Kompleyi meydana getiren bütün parçaların ayrı ayrı yazıldığı listedir.Parça listesi yazı alanının üzerine çizilir.)
YAZI ALANI:Yazı alanında şu bilgiler bulunur. 1.Resmi çizilen komplenin adı 2.Ana komplenin resim numarası 3.Bir resmin yerine diğer bir resim geçtiği zaman yeni ve eski resmin numaraları 4.Firmanın adı ve sembolü 5.Resmi çizen ve kontrol edenin adı çizildiği ve kontrol edildiği tarih 6.Resmin ölçeği 7.Resimde yapılan değişiklikler yazılır.
PARÇA LİSTESİ: Parça listesinde şu bilgiler bulunur. 8.Her parçanın komple üzerindeki sayısı yazılır. 9.Her parçanın adının ve parça ile ilgili açıklamaların yazıldığı kısımdır. 10.Parçaların komple resim üzerinde parça numaralarının yazıldığı kısımdır. 11.Parçaların resim numaralarının yazıldığı kısımdır.Resim numarası ana komple resim numarası ile birlikte yazılır.Hazır parçalara resim numarası verilmez.Çünkü hazır parçaların yapım resmi çizilmez. 12.Kompleyi meydana getiren her parçanın gerecinin yazıldığı kısımdır. 13.Parçaların bitmiş halde ağırlıklarının yazıldığı kısımdır. 14.Gerekli açıklamaların yazıldığı kısımdır. Montaj resimlerinde yeterli görünüş seçerken dikkat edilecek hususlar nelerdir?Yazınız. 1. Montaj resim çizimlerinde mümkün olduğu kadar az görünüş seçilmelidir. 2. Seçilen görünüşler parçaların takılış durumlarını en iyi şekilde ifade edebilmelidir. 3. Genellikle kolay anlaşılması açısından önden görünüş tercih edilir. Eğer anlaşılması zor olacaksa sol yandan görünüşte çizilir. 4. Parçaların tek tek çizilen yapım resimlerinin eksiksiz ve doğru olarak çizilmiş olması çok büyük bir avantajdır. 5. Çizim için şematik montaj resmi verilirse komple resmi çizmek daha da kolaylaşacaktır. Şematik montaj resmi verilmediğinde parçalar şekil, ölçü, görev, sayı, yüzey durumları ve toleranslar açısından daha dikkatli ve detaylı incelenmelidir. 6. Seçilen görünüşlerde, parçaların montaj durumları çok açık bir şekilde ifade edilmelidir. 7. Standart parçalar, pratik çizimlerinde kullanılan biçimleri ile çizilmelidir. Montaj resimlerinde gerekli kesit alma işlemi yaparlen dikkat edilecek hususlar nelerdir?Yazınız. 1. Sistemlerin iç kısımlarındaki bağlantı ve takılışlar kesit alınarak gösterilmelidir. 2. Kesit alınarak gösterilen parçalardan birbirine temas edenler, ters yönde tarama çizgileri ile taranmalıdır. 3. Parçanın geniş ve dar oluşuna göre uygun tarama aralıkları seçilmelidir. 4. Gerektiğinde bazı parçalara ait aynı yönde olan tarama açıları 45˚den farklı olarak taranabilir. 5. Kesit görünüşlerde taranan parçaların tarama çizgileri, montaj resimlerinin bütün görünüşlerinde, hatta parça yapım resimleri çizilmişse yön ve aralıkları değişmemelidir.